Сабақ жоспары :: Әртүрлі
Файл қосу
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдісі
Ф. 7. 03-03
<<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>>
пәні бойынша 6В01210-<<Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу>>
мамандықтарының студенттері үшін практикалық сабақтарға арналған
әдістемелік нұсқау
Оқу түрі: күндізгі
Шымкент, 2021 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Әуезов атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
<<Мектепке дейінгі және бастауыш оқыту теориясы мен әдістемесі>> кафедрасы
<<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>>
пәні бойынша 6В01210-<<Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу>>
мамандықтарының студенттері үшін практикалық сабақтарға арналған
әдістемелік нұсқау
Оқу түрі: күндізгі, сырттай
Шымкент, 2021 ж.
ӘӨЖ 373.02
Құрастырушы:
<<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>>пәні бойынша 6В01210-<<Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу>>
мамандықтарының студенттері үшін практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау Шымкент, М. Әуезов атындағы ОҚУ баспасы; 2021.- 36 б.
Әдістемелік нұсқау 6В01210-<<Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу>> мамандыққа арналған оқу жоспарына сай жасалып, практикалық сабақтарды өтуге толық мағлұмат береді. Сонымен қатар әдістемелік нұсқаудан бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесінен қажетті мағлұматты жан-жақты әрі толық алуға болады.
Рецензенттер:
Жораева С.Б. - М. Әуезов атындағы ОҚУ <<Мектепке дейінгі және бастауыш оқытудың теориясы мен әдістемесі>> кафедрасының п.ғ.к.
Қуатова Ж.- М. Әуезов атындағы ОҚУ <<Педагогика және жалпы педагогика>> кафедрасының п.ғ.к.
<<Мектепке дейінгі және бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі>> кафедрасының
<< >> ж. № хаттама мәжілісінде қаралды.
Филология факультетінің, <<>>. 20 ж. Хаттама № әдістемелік кеңесінде талқыланып, баспаға ұсынылды.
(C) М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2021ж
МАЗМҰНЫ
Мазмұны
Кіріспе
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі технологиясы
Студенттердің білімін бағалау өлшемдері
Студенттердің практикалық сабақта білімін бағалау өлшемдері
Пәннің объектісі, пәні және курстың міндеттері, оның басқа ғылымдармен байланысы
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі технологиясының мектептегі оқу-тәрбие жұмысының жалпы жүйсіндегі маңызы
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдісі
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңдерінде оқушылар іс-әрекетін ұйымдастыру
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі жүйесіндегі дәстүрлі әдіс және қазіргі жаңалықтар
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесіды оқыту процесі
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңіндегі оқу-тәрбие міндеттері
Тіл дамыту
Тіл дамыту: сөзге, сөйлемге, байланыстыра сөйлеуге үйрету.
Бастапқы жазуға үйрету, оның мазмұны мен міндеттері
Жазудың дұрыстығын тексеру
Дәптермен таныстыру, дәптер бетіндегі кеңістікті бағдарлай алу дағдыларын қалыптастыру.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі, әдебиеттік оқудың қазіргі сабақтарына қойылатын талаптар
Оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастыру.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі, әдебиеттік оқу, қазақ тілі сабақтарына әдістемелік талдау жасау.
Оқушылардың үйдегі оқу жұмысы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
<<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>> пәні - бастауыш білім беру үдерісінде оқушыларға ана тілінің байлығын меңгертудің алғашқы сатысы. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі,қазақ тілінің дыбыстық, лексикалық жүйесі мен грамматикалық құрылымын меңгеру үдерісі.
<<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>> пәнінің басты мақсаты - оқу және жазу дағдылары қалыптасқан, алғашқы тілдік мағлұматтарды, сөйлеу әрекетінің түрлерін меңгерген, байланыстырып сөйлей алатын; ана тілін сүйетін, адамгершілік, Отансүйгішік сезімдері қалыптасқан, шығармашылыққа бейім жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуына мүмкіндік жасау.
Мектеп жасына дейінгі <<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>> пәні интеграцияланған (оқу мен жазу - <<Әліппе>> оқулығы; тілдік және оқу материалдары - <<Ана тілі>> оқулығы) мазмұңда оқытылады.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әрбір кезеңінің өзіндік ерекшелігіне байланысты міндеттері белгіленген. Әліппеге дейінгі кезеңнің міндеттері: оқушыларды оқуға және жазуға даярлау; сөздік қорын молайту; байланыстырып сөйлеуге үйрету. Әліппе кезеңінің міңдеттері: оқушылардың оқу және жазу дағдыларын қалыптастыру; байланыстырып сөйлеу тілін дамыту.
Әліппеден кейінгі кезеңнің міндеттері: оқушылардың оқу және жазу дағдыларын жетілдіру; байланыстырып сөйлеу тілін дамыту; алғашқы грамматикалық мағлұматтарды меңгерту.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі пәнінің міндеттері:
6 жастағы оқушыларды оқу әрекетіне психофизиологиялық тұрғыдан дайындау жұмыстарын меңгеру;
оқушының тілін дамыту жұмыстарын Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңдеріне сәйкес ұйымдастыру;
дұрыс, түсініп және мәнерлеп оқу, жазу дағдыларын қалыптастыру;
кіріктіріле жүргізілетін оқу және жазу жұмыстарын Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әр кезеңдеріне сәйкес жүргізуді білу;
тілдік қарапайым түсінік, орфографиялық, пунктуациялық біліктілік қалыптастыру;
сөйлеу әрекетінің түрлерін (оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым) меңгерту және сөйлеу жанрларын әр түрлі жағдайларда қолдана білуге үйрету;
алғашқы тілдікфактілерді танымдық нысан ретінде меңгерту, оларды талдау, салыстыру, топтау және жинақтау дағдыларын қалыптастыру жолдарын анықтау;
оқушылардың сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдірудімеңгеру;
диалогтық және монологтық сөйлеу дағдыларын жетілдіру;
қоршаған ортамен ізгі қарым-қатынас жасауға тәрбиелеу.
Студенттердің білімін бағалау өлшемдері
Білім алушылардың білімі, білігі, дағдысы мен шеберлігі бақылаудың барлық түрлері бойынша тікелей пропорционалдық қатынасы бар бағалаудың балдық-рейтингілік таңбалық жүйесі бойынша анықталады.
Пайыздық мөлшері 95-100% және 4,0 сандык баламасы бар <<Өте жақсы>> деген бағалауға А, пайыздық мөлшері 90-94% және 3,67 сандық баламасы болса А- бағалауына сәйкес келеді.
Бұл бағалар білім алушыға, егер ол бағдарламалық материалдарды толық игеруін көрсеткен және қандай да бір қателіктерге бой алдырмай дұрыс орындаған зертханалық және бақылау жұмыстарын уақытылы әрі дүрыс орындаған және ол бойынша есептер тапсырған, бұған қоса өзіндік бірегей ойлау қабілетін танытқан, коллоквиумды тапсыруда қандай да бір қателіктер жібермеген және үй тапсырмаларын орындаған, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысып, пәнді оқьш-үйрену барысында ездігінше қосымша ғылыми әдебиеттерді пайдаланған, бағдарламалық материалдарды өз еркімен жүйелей білген жағдайда қойылады.
Пайыздық мөлшері 85-89% және 3,33 сандық баламасы бар <<жақсы>> деген бағалауға В + сәйкес келеді және осы бағалауда пайыздық мөлшері 80-84% және сандық баламасы 30 болса В,пайыздық мөлшері 75-79% және 2,67 сандық бағалауы В -ға сәйкес келеді.
Бұл бағалар студентке, егер ол бағдарламалық материалдарды 75%-дан кем игермесе және бұған қоса жауап беру кезінде айтарлықтай қателіктер жібермеген, зертханалық және бақылау жұмыстарын уақытылы орындаған және оны тапсыруда негізсіз ескертулері болған, коллоквиумдар мен үй тапсырмаларын дұрыс әрі уақытында орындап негізсіз ескертулермен тапсырған, оқытушының нұскауы бойынша қосымша әдебиеттерді пайдаланған, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысьга, немесе негізсіз ескертулер болған және елеулі қателіктері студенттің өздігімен түзетілген, бағдарламалық материалдарды оқытушының көмегімен жүйелей білген жағдайда қойылады.
Пайыздық мөлшері 70-74% және 2,33 сандық баламасы бар <<қанағаттанарлық>> деген бағалауға С+ сәйкес келеді және осы бағалауда пайыздық мөлшері 65-69% және сандық баламасы 2,0 болса С, пайыздық мөлшері 60-64% және 1,67 сандық бағалауы С-% пайыздық мөлшері 55-59% және 1,33 сандық баламасы бар D+, пайыздық мөлшері 50-54% және сандық баламасы 1,0 болса D сәйкес келеді.
Бұл баға студентке егер ол практикалық материалдардың кем дегенде 50% игерген, бұған қоса зертханалық және бақылау жұмыстарын, үй тапсырмаларын орындау кезінде оқытушыньң көмегін қажет еткен, коллоквиум тапсыру кезінде толымсыз жауаптары мен негізсіз ескертулері болған, зерттеу жұмыстарында белсенділік көрсете алмаған, тек қана оқытушы көрсеткен әдебиеттермен ғана шектелген, материалдарды жүйелеуде біршама қиыншылықтарға бой алдырған жағдайда қойылады.
Пайыздық мөлшері 0-49% және 0 сандық баламасы бар <<қанағаттанарлықсыз>> деген бағаға Ғ бағалауы сәйкес келеді.
Бұл баға студентке, егер оның бағдарламада қарастырылған негізгі материалдарды оқуда кемшіліктері білінген, пән бағдарламасының жартысынан астамын игермеген, жауаптарында елеулі кателіктер жіберген, ағымдағы формалармен қарастырылған жеке және ағымдағы және қорытынды бақылауларды орындамаған, бағдарламада қарастырылған барлық негізгі әдебиеттермен жұмыс жасамаган жағдайда қойылады.
Студенттердің практикалық сабақта білімін бағалау өлшемдері
Критерий
Дескрипторы
Баллы %
Тақырыптың теориялық мазмұнын өте жоғары деңгейде меңгерген, практикалық тапсырманы орындау дағдысы өте жақсы.
1. Мектепке дейінгі білімде <<Жазуға үйрету>> пәнін оқыту ғылымының даму тарихы бойынша хроналогиялық карта жасаудың мәнін жақсы түсінеді.
2. Теориялық білімін қолдану орнын нақты біледі, жаңартылған білім жүйесінің негізгі ұстанымдарын, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнына талдама жасай алады және ерекшелігін сипаттай алады.
3. Жаңартылған білім жүйесі құзыреттілікке және сапаға бағытталған бағдарлама екендігін түсінеді, өте жақсы мазмұндай алады.
4. Жаңартылған оқу бағдарламасындағы тілдік (тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылым) дағдыны дамыту арқылы коммуникативтік құзыреттіліктерді қалыптастыруға бағытталған>> ұстанымын жеңіл талдай алады.
5. Заманауи оқыту стратегиясының барлық мүмкіндіктерін қолдану үшін түрлі педагогикалық тәсілдерді құрамдастыра алады.
6. Сыни тұрғыдан ойлау, зерттеу жұмыстарын орындау, АКТ қолдану, тілдік дағдылармен бірге қарым-қатынастың коммуникативтік тәсілдерін қолдану, топта және жеке жұмыс жасау біліктілігін меңгеру қажеттігін түсінеді және байқау кезеңдерінен жеңіл әрі белсенді өткізе алады.
7. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесіпәнін оқыту формаларының қолдану орындарын біледі.
8. Виртуалды жұмысты орындай алады
9. Сабақ құрылымын толық меңгерген, сабақ жоспарын дайындай алады.
10. Рольдік ойынға белсенді қатысу қажеттігін түсінеді.
95-100
Теориялық материалды жақсы меңгерген,бірақ практикалық тапсырманы орындауда кейбір қателіктер жібереді.
1. Мектепке дейінгі оқытуда Жазуға үйрету пәнін оқыту ғылымының даму тарихы бойынша хронологиялық карта жасай алады.
2. Теориялық білімін қолдану орынын нақты біледі, жаңартылған білім жүйесінің негізгі ұстанымдарын, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнын талдайды.
3. Жаңартылған оқу бағдарламасындағы тілдік (тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылым) дағдыны дамыту қатысымдық құзыреттілік екенін түсінеді.
4. Заманауи оқыту стратегияларының негізгі сипатын түсінеді.
5. Сыни тұрғыдан ойлау, зерттеу жұмыстарын орындау, АКТ қолдану, тілдік дағдылармен бірге қарым-қатынастың коммуникативтік тәсілдерін қолдану, топта және жеке жұмыс жасау біліктілігін меңгереді.
6. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесіпәнін оқыту формалары мен оларды ұйымдастыру әдістемесін меңгереді, сабақ жоспарын дайындауда қателеседі.
8. Виртуалды жұмысты орындай алады
9. Сабақ құрылымын толық меңгерген, сабақ жоспарын дайындай алады.
10. Рольдік ойынға белсенді қатысу кезінде аздап қателеседі.
90-94
Теориялық материалды меңгерген, іс-жүзінде түсінеді, алайда практикалық тапсырмаларды орындау кезінде қөмек қажет етеді.
1. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесі пәнін оқыту әдістемесі ғылымының даму тарихын ауызша ғана айта алады.
2. Жаңартылған білім беру жүйесінің мазмұнын ғана түсіндіре алады. Оның негізгі ұстанымдарын, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнын талдайды, толық сипаттай алмайды.
3. Жаңартылған оқу бағдарламасындағы тілдік (тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылым) дағдыны дамыту қатысымдық құзыреттілік екенін түсінеді.
4. Заманауи оқыту стратегияларының негізгі сипатымен орынды қолдануды жеңіл түсінеді.
5. Сыни тұрғыдан ойлау, зерттеу жұмыстарын орындау, АКТ қолдану, тілдік дағдылармен бірге қарым-қатынастың коммуникативтік тәсілдерін қолдану, топта және жеке жұмыс жасау қажеттігі мен мазмұнын ғана меңгереді.
6. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесіпәнін оқыту формалары мен оларды ұйымдастыру әдістемесін меңгеруде көмек қажет етеді сабақ жоспарын дайындауда қателеседі.
7. Сабақ құрылымын меңгерген, сабақ жоспарын дайындай алады.
8. Рольдік ойынға түскенде аздап қателеседі.
75-89
Теориялық материалдың біршама бөлігін меңгерген, практикалық тапсырмаларды өз бетінше орындауы төмен.
1. Жазуға үйрету пәнін оқыту әдістемесі ғылымының даму тарихын нақты талдай алмайды.
2. Жаңартылған білім беру жүйесінің, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнын ерекшеліктерін толық сипаттай алмайды.
3. Заманауи оқыту стратегияларының негізгі сипаты мен орынды қолдануды қиын түсінеді.
4. Сыни тұрғыдан ойлау, зерттеу жұмыстарын орындау, АКТ қолдану, тілдік дағдылармен бірге қарым-қатынастың коммуникативтік тәсілдерін қолдану, топта және жеке жұмыс жасау қажеттігі мен мазмұнын ғана меңгереді.
5. Жазуға үйрету пәнін оқыту формалары мен оларды ұйымдастыру әдістемесін меңгеруі өте ауыр, көп қателіктер жібереді.
6. Сабақ құрылымын меңгерген, сабақ жоспарын өз бетінше дайындай алмайды.
7. Рольдік ойынға қатыса алмайды.
60-74
Теориялық материалдың негізгі бөлімдерін меңгерген, практикалық тапсырмаларды орындауда қосымша көмекті көп қажет етеді.
1.Бақылау сұрақтарына жауап бере алмайды.
2. Жаңартылған білім беру жүйесінің, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнын ерекшеліктерін сипаттай алмайды.
3. Заманауи оқыту стратегияларының анықтамасын ғана айта алады.
4. Жазуға үйрету пәнін оқыту формалары мен оларды ұйымдастыру әдістемесін меңгеруі өте ауыр, өте көп қателіктер жібереді.
5. Сабақ жоспарын дайындауда көп қателіктер жібереді.
6. Практикалық тапсырмаларды орындай алмайды.
50-59
Студенттің теориялық білімі мен практикалық тапсырманы орындау құзыреттілігі өте төмен.
1.Бақылау сұрақтарына толық жауап бере алмайды.
2. Жаңартылған білім беру жүйесінің, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнын ерекшеліктерін сипаттай алмайды.
3. Заманауи оқыту стратегияларының мазмұнын, сипатын түсінбейді.
4. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесіпәнін оқыту формалары мен оларды ұйымдастыру әдістемесін меңгеруі өте ауыр, өте көп қателіктер жібереді.
5. Практикалық тапсырмаларды орындауда белсенділігі өте төмен.
0-49
Практикалық сабақ 1
Тақырыбы <<Тыңдалым және айтылым>> бөлімі бойынша тыңдалған материалдың мазмұнын түсіну. Мәтіннің тақырыбы мен негізгі ойын анықтау
Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
1.Бастауыш мектепте Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде қазақ тілінің заңдылықтарын оқып-үйрену барысында балалардың өздерінің сөйлеу дағдылары да ұштала түседі, олар өз ойларын ауызекі және жазба тілде бейнелеп, өзгелердің сөзін толық түсінуді үйренеді және тіл туралы материалдар осы тілді қолданудың ең жарқын үлгісі болып табылатын әдеби туындылар, жеке-жеке бөліктер арқылы түсіндіріліетін тіл теориясы - осының бәрі қазақ тілі пәнінде интегративті ұштастырыла меңгертіледі.Осыған орай бағдарламада көрсетілгендей Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың негізгі мақсаты - оқу дағдысының негізін қалау: тыңдауға, айтуға, оқуға, жазуға үйрету, балаларда сөздің дыбыстық құрылысы туралы түсінік қалыптастыру, әріп таныту, әуелі буындап, содан соң тұтас сөзді, сөйлемді, мәтінді оқуға үйрету, сауатты жазу негізін қалыптастыру, өз бетінше оқуға, кітапқа / кітаптан білуге / қызығушылығын ояту, ауызша диалогтік және монологтік сөйлеуін дамыту баса назарға алынады.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі жұмысы дәстүрлі үш кезең бойынша жүргізіледі:
1.Әліппеге дейінгі кезең
2.Әліппе кезеңі
3.Әліппеден кейінгі кезең.
2.Әліппеге дейінгі кезеңнің негізгі міндеті - сөйлеудің маңызын білдіру. Сөйлем, сөз және дыбыс туралы ұғым қалыптастыру, сөйлеу дағдыларын жетілдіру, жазуға дайындау. Осы кезеңде көрсетілген оқушылардың сөз байлығын молайту және ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға байланысты жұмыстар кезеңдерде де үздіксіз жүргізіледі.
Әліппе кезеңі Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың ең негізгі бөлігі болып саналады, өйткені тілдегі дыбыстар мен олардың әріптерін жеке-жеке таныту, оқуға үйрету, әріптердің жазба түрін баспа түрімен салыстыра меңгерту, сөздерді, жеңіл сөйлемдерді дұрыс жазуға үйрету жұмыстары осы кезеңде жүзеге асырылады, әрі бұған уақыттың да негізгі бөлігі беріледі. Бұл кезеңде балалардың ауызекі және жазба тілде сөйлеу, сөйлеу мәдениеті туралы түсініктері айқындала түседі, бейнелілік және сөз көрнекіліктері негізінде әр түрлі жанрда байланыстырып сөйлеу дағдылары, қалыптаса бастайды.
Әліппеден кейінгі кезеңнің міндеті- оқу дағдысын жетілдіру, саналы түрде түсініп, мәнерлеп оқуға төсеелдіру, оқығандарының мазмұнын айтып беруге баулу, оқылған мазмұнға қарапайым баға бере білу. Әсіресе, мәнерлеп оқуға айрықша көңіл бөлінеді, оқу кезінде дауыс күші мен сазын құбылтып оқуға үйретіледі.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі жұмысы бірінші жарты жылдықта аяқталады. Бұл ретте баланы қысқа мерзім ішінде сауаттандыра отырып, олардың сөздік қорының мол болуы, тез арада көп сөз оқу, жазу мүмкіндігіне ие болуы көзделіп, буындап және біртіндеп тұтас оқу әдісі басшылыққа алынады.
3. Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін, олардың зейін, қабылдау, ес, ойлау, қиял ерекшеліктерін, сезім, ерік жақтары мен қабілет, темперамент, мінез сияқты жеке қасиеттерін жақсы білу керек. Бастауыш сынып баласының зейіні тұрақсыз. Сондықтан оқудың алғашқы күнен бастап - ақ балаларды тыңдай білуге оңай тапсырмаларды орындап жүруге үйрету керек. Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білу, олармен жұмыс жасау арқылы тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме ертегі тыңдағанда зейіннін тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет формаларын жиі өзгерту - балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі.1-сынып оқушыларының ес ерекшеліктері: логикалық сөздік байланыстырудан гөрі көрнекті бейнелердің басым болуы. Сөздік материалды олар механикалық түрде, мағынасына түсінбестен жаттап алады. Мұғалім бұл ерекшелікке де көңіл аударуы тиіс. Бастауыш сынып оқушыларының қабылдауында ойлауында да толып жатқан ерекшеліктер бар: олар ажырата қабылдауды білмейді, тұтас қабылдайды. Осыған орай, мұғалім тапсырма бергенде дәлелдеп, бөліктерге бөліп беру немесе заттар мен құбылыстардың құрамымен таныстыру т.б. ескергені жөн. Мысалы, олар алғашқы буын, дыбыс, сөз терминдерін шатастырады; мұғалім бірте-бірте бұл сөздердің әрқайсысының мағынасын ажыратып, мәнін аңғаруға үйретеді. Ажырата қабылдауға салыстыру арқылы да үйретуге болады. Мұнда тек әріптерді, дыбыстарды, буындарды, сөздерді ғана салыстырып қана қоймай, заттарды, құбылыстарды да салыстыруға болады. Мысалы, тауықты құстар қатарына қосуға бола ма? Сұрағы арқылы, егер болса, қандай белгілеріне қарай құс дейміз! Егер болмаса, неліктен құстар қатарына жатпайды? т.б. салыстыруды іске асыруға болады.
Балалар оқып үйренетін <<Әліппе>> кітабында жекелеген суреттер, сюжетті суреттер, түрлі - түсті бөлумен әдемі салынған схемалар, жұмбақтар және жаттығулар берілген. Бұл кезде балалар, жоғарыда көрсетілгендей, сөз, дыбыс, буын, сөйлем, деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет кездеседі. Бұл ұғымның мәнін нақтылап түсіндіру үшін көрнекі құралдардың пайдасы мол. Көрнекіліктерді ойын ретінде пайдалануға болады. Оның барлығы сабақтың нақты мақсатына байланыстырылып беріледі. Мұнда тағы да ескерілетін жай-бірден бірнеше көрнекілік ұсынуға немесе керегі болсын - болмасын, кез-келген көрнекілікті ұсына берудің қажетті жоқ. Себебі: басы артық, тым көп көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау, тұрақтандыру емес, керсінше, алаңдатып, зиянын тигізуі мүмкін.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, әр қатынас жасау барысында олардың жауап беру ерекшелігін, белсендік көрсету қарқынын, жүріп-тұру қалпын, қиналған жерлерімен жіберген қателерін есепке ала жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда баланы жігерлендіретіндей, өз күшін байқай алатындай, анағұрлым бір пайдалы жұмыс жағын мұхият іздестіреді.
Практикалық сабақ №2
Тыңдалған материалды мазмұндау. Оқиғаны болжау Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
Тiлдi үйрету әдiстемесi психологиямен, педагогикамен және лингвистикамен тығыз байланысты. Осыған орай қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi дидактикалық заңдылықтар мен ережелерге сүйене отырып, қазақ тiлiн оқытудың мазмұнын, құрылымын, әдістерін, ұстанымтерiн және ұйымдастыру формасын белгiлейдi.
Жалпы бiлiм беретiн мектептерде бiлiм мазмұнын жетiлдiру, арттыру процесiнде жаңаша әдiс-тәсiлдердi қолдану - бүгiнгi күннiң өзектi мәселелерiнiң бiрi. Себебi, дұрыс ұйымдастырылған оқыту процесi - бiлiм мазмұнын сапалы меңгертетiн бiрден бiр жол. Мұғалiм сабақ барысында әдiстердi, техникалық құралдарды орынды қолдана бiлсе, оқушының бiлiмдi игеруi қарқынды жүредi. <<Оқу материалдарын бекiтуде оны пәннiң негiзгi, жетекшi идеясына қарай қарастырған маңызды. Бекiтудi ұйымдастырғанда әр түрлi әдiстер мен құралдарды (түрлi жаттығулар, пәндiк дидактикалық ойындар, экскурсиялар, көрнекi және техникалық құралдарды) пайдаланған жөн. Сабақты бекiту барысында оқушыларда түрлi икемдiлiк пен дағды қалыптасады. Дағдыны қалыптастыруда педагогикалық дұрыс басшылық ету үшiн баланың психологиялық ерекшелiктерiн бiлу керек.
Педагог ғалымдар оқыту теориясында дидактикалық ұстанымдарды айқындау барысында әрқайсысы әр түрлi пiкiр айтады.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезінде оқушыларды сөз бен сөйлемдерді саналы, дұрыс оқуға дағдыландырумен қатар, әріп әлементерімен жекелеген әріптерді түзу жазып дағдыландыру барысында балаларға табиғат, адамдардың өмір сүруі жөнінде мағұлматтар беріп, олардың айналадағы заттар мен құбылыстар түсінігі кеңейе түседі.
Оқыту мен тәрбие, жеке тұлғаның дамуы бір - біріне ажыратуға келмейтін, тұтас бір процес болғандықтан оқытудың тәрбиелік мәнінің өзі ақыл-ой тәрбиесіне жатады.
Балалардың эстетикалық талғамын дамыту ертегі, көркем әңгіме, өлең, оқу, сурет, музыка т.б. арқылы іске асырылады.
Баланың бастаған істі аяқтап шығу, көздеген игі мақсатына жету, ұқыптылық т.б. мінез-құлық сапалары да Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде тәрбиелене бастайды.
Баланың оқуға деген ынта-ықыласын, қызығушылығын жойып алмау мақсатында кез-келген тапсырманы берер кезде:
Біріншіден, оның бала ұғымына сәйкес, түсінікті болуын ескеру керек.
Екіншіден, берілетін тапсырмалардың тәрбиелік мәніне көбірек көңіл бөлген жөн.
Үшіншіден, қандай да болсын берілген тапсырма баланың қызығушылығын айтатындай деңгейде болуға тиіс. Егер бала бір нәрсеге қызықса, онда оның табиғатына тән білімін белгілейді айтсам деген сөйлемге деген талпынысы күшейе түсіп, сөйлеуге деген қажеттілік туады. Содан соң логикалық мағынасын бұзбай мәтін құрастырады үйретуге көшкен дұрыс
Мұғалім балаларға айтылатын дыбыстарды қағаз бетіне түсіру үшін және оларды оқу үшін бұл дыбыстардың белгілі бір графикалық таңбалары мен белгіленетіндігін айтады.
Оқуға үйретудің алғашқы кезеңдерінде оның естілетін, созып айтуға келетін және дыбысталуы мен таңбалануы бірдей дыбыстардын құралған сөздер іріктеліп алынады. Балалар Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезінде өздері көріп тұрған не көңіл аударатын жұмыс. Мұнда дауыстылар мен дауыссыздар салыстырмалы түрде айтылады, балалар бұл дыбыстардың қалай айтылытынын әрі аңғарады, әрі өздері айтып үйренеді.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдыланумен бірге олардың қалай таңбаланатынымен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу, әріптерді үйрену-сауатты болудың алғашқы баспалдағы.
№3 Практикалық сабақ. Түрлі жағдаяттарда тілдік нормаларды дұрыс қолдану. Тыңдаушының назарын аудару
Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
Дайындық кезең, әліппе кезеңі және әліппеден кейінгі кезең.
Бастауыш мектепте Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде қазақ тілінің заңдылықтарын оқып-үйрену барысында балалардың өздерінің сөйлеу дағдылары да ұштала түседі, олар өз ойларын ауызекі және жазба тілде бейнелеп, өзгелердің сөзін толық түсінуді үйренеді және тіл туралы материалдар осы тілді қолданудың ең жарқын үлгісі болып табылатын әдеби туындылар, жеке-жеке бөліктер арқылы түсіндіріліетін тіл теориясы - осының бәрі қазақ тілі пәнінде интегративті ұштастырыла меңгертіледі.Осыған орай бағдарламада көрсетілгендей Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың негізгі мақсаты - оқу дағдысының негізін қалау: тыңдауға, айтуға, оқуға, жазуға үйрету, балаларда сөздің дыбыстық құрылысы туралы түсінік қалыптастыру, әріп таныту, әуелі буындап, содан соң тұтас сөзді, сөйлемді, мәтінді оқуға үйрету, сауатты жазу негізін қалыптастыру, өз бетінше оқуға, кітапқа / кітаптан білуге / қызығушылығын ояту, ауызша диалогтік және монологтік сөйлеуін дамыту баса назарға алынады.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі жұмысы дәстүрлі үш кезең бойынша жүргізіледі:
1.Әліппеге дейінгі кезең
2.Әліппе кезеңі
3.Әліппеден кейінгі кезең.
Әліппеге дейінгі кезеңнің негізгі міндеті - сөйлеудің маңызын білдіру. Сөйлем, сөз және дыбыс туралы ұғым қалыптастыру, сөйлеу дағдыларын жетілдіру, жазуға дайындау. Осы кезеңде көрсетілген оқушылардың сөз байлығын молайту және ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға байланысты жұмыстар кезеңдерде де үздіксіз жүргізіледі.
Әліппе кезеңі Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың ең негізгі бөлігі болып саналады, өйткені тілдегі дыбыстар мен олардың әріптерін жеке-жеке таныту, оқуға үйрету, әріптердің жазба түрін баспа түрімен салыстыра меңгерту, сөздерді, жеңіл сөйлемдерді дұрыс жазуға үйрету жұмыстары осы кезеңде жүзеге асырылады, әрі бұған уақыттың да негізгі бөлігі беріледі. Бұл кезеңде балалардың ауызекі және жазба тілде сөйлеу, сөйлеу мәдениеті туралы түсініктері айқындала түседі, бейнелілік және сөз көрнекіліктері негізінде әр түрлі жанрда байланыстырып сөйлеу дағдылары, қалыптаса бастайды.
Әліппеден кейінгі кезеңнің міндеті- оқу дағдысын жетілдіру, саналы түрде түсініп, мәнерлеп оқуға төсеелдіру, оқығандарының мазмұнын айтып беруге баулу, оқылған мазмұнға қарапайым баға бере білу. Әсіресе, мәнерлеп оқуға айрықша көңіл бөлінеді, оқу кезінде дауыс күші мен сазын құбылтып оқуға үйретіледі.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі жұмысы бірінші жарты жылдықта аяқталады. Бұл ретте баланы қысқа мерзім ішінде сауаттандыра отырып, олардың сөздік қорының мол болуы, тез арада көп сөз оқу, жазу мүмкіндігіне ие болуы көзделіп, буындап және біртіндеп тұтас оқу әдісі басшылыққа алынады.
№4 практикалық сабақ.
Тыңдалған материал бойынша өз пікірін айту. Берілген тақырыпқа әңгіме құрап айту Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
5. Бастауыш сынып оқулықтары
Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін, олардың зейін, қабылдау, ес, ойлау, қиял ерекшеліктерін, сезім, ерік жақтары мен қабілет, темперамент, мінез сияқты жеке қасиеттерін жақсы білу керек. Бастауыш сынып баласының зейіні тұрақсыз, оның толқуы сабақ үстінде күшті, ол бөліну қасиеті мүлде жоқ десе де болғандай, көлемі өте кіші болады. Сондықтан оқудың алғашқы күнен бастап - ақ балаларды тыңдай білуге оңай тапсырмаларды орындап жүруге үйрету керек. Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білу, олармен жұмыс жасау арқылы тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме ертегі тыңдағанда зейіннін тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет формаларын жиі өзгерту - балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі. 1-сынып оқушыларының ес ерекшеліктері: логикалық сөздік байланыстырудан гөрі көрнекті бейнелердің басым болуы. Сөздік материалды олар механикалық түрде, мағынасына түсінбестен жаттап алады. Мұғалім бұл ерекшелікке де көңіл аударуы тиіс. Бастауыш сынып оқушыларының қабылдауында ойлауында да толып жатқан ерекшеліктер бар: олар ажырата қабылдауды білмейді, тұтас қабылдайды. Осыған орай, мұғалім тапсырма бергенде дәлелдеп, бөліктерге бөліп беру немесе заттар мен құбылыстардың құрамымен таныстыру т.б. ескергені жөн. Мысалы, олар алғашқы буын, дыбыс, сөз терминдерін атастырады; мұғалім бірте-бірте бұл сөздердің әрқайсысының мағынасын ажыратып, мәнін аңғаруға үйретеді. Ажырата қабылдауға салыстыру арқылы да үйретуге болады. Мұнда тек әріптерді, дыбыстарды, буындарды, сөздерді ғана салыстырып қана қоймай , заттарды, құбылыстарды да салыстыруға болады. Мысалы, тауықты құстар қатарына қосуға болама? Сұрағы арқылы , егер болса, қандай белгілеріне қарай құс дегеніміз ! Егер болмаса, неліктен құстар қатарына жатпайды? Т.б. салыстыруды іске асыруға болады.
Балалар оқып үйренетін <<Әліппе>> кітабында жекелеген суреттер, сюжетті суреттер, түрлі - түсті бөлумен әдемі салынған схемалар, жұмбақтар және жаттығулар берілген. Бұл кезде балалар, жоғарыда көрсетілгендей, сөз, дыбыс, буын, сөйлем, деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет кездеседі. Бұл ұғымның мәнін нақтылап түсіндүру үшін көрнекі құралдардың пайдасы мол. Көрнекіліктерді ойын ретінде пайдалануға болады. Оның барлығы сабақтың нақты мақсатына байланыстырылып беріледі. Мұнда тағы да ескерілетін жай-бірден бірнеше көрнекілік ұсынуға немесе керегі болсын - болмасын, кез-келгенкөрнекілікті ұсына берудің қажетті жоқ. Себебі: басы артық, тым көп көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау, тұрақтандыру емес, керсінше, алаңдатып, зиянын тигізуі мүмкін.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, әр қатынас жасау барысында олардың жауап беру ерекшелігін, белсендік көрсету қарқынын, жүріп-тұру қалпын, қиналған жерлерімен жіберген қателерін есепке ала жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда баланы жігерлендіретіндей, өз күшін байқай алатындай, анағұрлым бір пайдалы жұмыс жағын мұхият іздестіреді.
Оқушыларға 1 сыныптан бастап талап қоя бiлу, оның нәтижесiн қадағалау - мiнезiн тәрбиелеудегi басты әдiстердiң бiрi. Өйткенi оқушыға тиiстi талап қойылмаса, тапсырылған iс қадағаланбаса, берекесiздiк туады. Балаға кiшкентай кезiнен бастап түрлi талаптар қойып, мiндеттер жүктеп отыру оны жауапкершiлiкке, өз ісіне саналы қарауға дағдыландырады, өзiнiң борышын түсiне бiлуге тәрбиелейдi.
1-сынып оқушылары мектепке дейінгі балалар кітапшаларымен таныс болып келеді. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған суретті кітапшалар әсіресе соңғы жылдарда көптеп тарауда. Балалардың ата-аналары, аға-тәтелері сол суретті кітапшалардың суретін көрсетіп, оқып береді, әңгімелеп айтып береді, қысқа-қысқа тақырыптарды жаттатады, сурет бойынша баланы сөйлетіп те үйретеді. Мұндай жұмыстар балабақшада тәрбиеленетін балалармен жүйелі түрде жүргізіледі. Осыған орай баланың кітапқа деген құмарлығы артып, <<осы кітапты өзім оқи алатын болсам>> деп армандап, мектепке баруды асыға күтеді. Мектеп реформасы баланы 6 жастан бастап 1-сыныпта оқытудың мүмкіндігін шешіп береді, ол тәжірибе жүзінде дәлелденген. Сондықтан да сыныптан тыс окуды 1-сыныпта әліппе кезеңінен бастаған жөн. Әліппе кезеңінде басымырақ жүргізілетін жұмыстын түрі суретті кітапшаларды көрсетіп, сол сурет бойынша сөйлем құрату, суреттің астындағы сөздерді, сөйлемдерді оқып беріп, сол бойынша оқушылармен әңгімелесу.
№5 практикалық сабақ. Сөздерді, дыбыстарды орфоэпиялық нормаларға сәйкес дұрыс айту. Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, әр қатынас жасау барысында олардың жауап беру ерекшелігін, белсендік көрсету қарқынын, жүріп-тұру қалпын, қиналған жерлерімен жіберген қателерін есепке ала жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда баланы жігерлендіретіндей, өз күшін байқай алатындай, анағұрлым бір пайдалы жұмыс жағын мұхият іздестіреді.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезінде оқушыларды сөз бен сөйлемдерді саналы, дұрыс оқуға дағдыландырумен қатар, әріп әлементерімен жекелеген әріптерді түзу жазып дағдыландыру барысында балаларға табиғат, адамдардың өмір сүруі жөнінде мағлұматтар беріп, олардың айналадағы заттар мен құбылыстар туралы түсінігі кеңейе түседі.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе кезеңінде қазақ тілінің дыбыстары мен әріптерінің өзіндік ерекшеліктерін сапалы меңгертудің маңызы зор. Оқушылардың дыбыстарды және әріптерді дұрыс айтуы мен тануы олардың сауатты, білімді болып жетілуінің негізгі шарты.
Оқушылар Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе кезеңінде дыбыстарды айқын, анық айтуға, олардың әріптерін дұрыс таңбалауға, буындарды, сөздерді дыбыстарды талдап, қосып оқуға, баспа және жазба әріатерді тануға, дыбыстарды өзара орынды тіркестіріп, сөздер құрастыруға, сөйлемдерді оқуда дауыс үзілісін жасауға т.б. үйренеді. Мұның барлығы оқушыларда белгілі дағдылардың орынды қалыптасуымен тығыз байланысты.
Біріншіден, оқушылар дыбыстардың артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай дұрыс айтуға үйренеді.
Балалар мектепке келмей тұрып дыбыстарды дыбыстай алады. Бірінші сыныпқа келген балаларда <<ш>> және <<с, <<ң>> және <<р>> дыбыстарын дұрыс айта алмау жағдайлары көптеп кездеседі. Сондықтан Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде оқушылардың дыбыстарды дұрыс айту дағдыларын қалыптастыруға ерекше мән беріледі.
Сауат ашу барысындағы негізгі міндет балаларды тура буынды оқуға үйрету. Әрбір жаңа үйренген дауыссыз дыбыс буыннан таныс, үйренген дауысты дыбыс арқылы беріледі. Мұнда оқу құрамындағы үйретілуге тиісті дыбысы бар буын оның естіліп, ол дыбыстың өзі ерекшелеңкіреп, созылып айтылғаны дұрыс. Мысалы, <<р>> дыбысы үйретілуі қажет болғанда <<ора>> <<ара>> буындары <<а-рра>> делініп, <<р>> дыбысы ерекшеленіп, біраз созылыңқырап айтылады. Дыбыстың артикуляциясын байқату, яғни балаларды сөз құрамындағы үйретуге тиісті дыбыстың айтылу процесімен таныстыру. Сөйтіп, балаларға дыбыстың айтылумен қатар, өзін де үйретеді. Бірақ мұнда есте болатын жай тіліміздегі барлық дыбыстың артикуляциясын жасау, білу керек деген ұғым тумасқа тиіс. Жоғарыда айтылған тәсілмен тек еріндік және тіс пен тіл қатысы арқылы шығатын дыбыстарды ғана үйретуге болады. Ал, ш, ж, к, ғ, г, й, и, щ, ц дыбыстардың артикуляциясын аңғару, әрине қиынға соғар еді. Сондықтан мұғалім дыбысты оқытуға кірісер алдында оны үйретудің тәсілдік жан-жақты ойластыруға тиіс. Сөздің аяғындағы немесе басындағы дыбысты түсіріп айтып, балаларға тапқыз. Мысалы, мұғалім <<Әліппедегі>> тонның суретін көрсетіп, <<өн>> дейді де, <<мен сөзді дұрыс айттым ба?>>- деп сұрайды. Балалар дыбысын қосады. <<Т>> дыбысын оқушыларға айтқызады. Айтылуына қарай дыбыстарды, жазылуына қарай әріпттерді салыстыру. Мысалы, қал-қал, тар-тар сияқты сөздер арқылы <<о>> дыбысы мен <<ө>> дыбысының айтылуындағы айырмашылық аңғартылады. Сонымен бірге жазылғандағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарға көңіл бөлінеді. Осылайша, қ-к, с-з, а-ә, ы-і дыбыстар да жұпталып, салыстырып, сөздерді талдап жинақтау арқылы үйретіледі.
Үйретіліп отырған дыбыстың сөздің басында, ортасында, аяғында келетін де сөздерді талдау және жинақтау барысында ұғындырылады.
Екіншіден, дыбыстардың айтылуына қатысты ерекшеліктерін меңгереді. Қазақ тілі дыбыстарының айтылу ерекшеліктері фонациялық ауаның күштілігіне, дыбыстарды созып айту икемділігне, әуезіне тығыз байланысты.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе кезеңінің алғашқы сабақтарынан бастап, оқушыларды дыбыстарыды дұрыс айтуға дағдыландыру жұмыстарына ерекше назар аударылып, дұрыс жолға қойылуында үлкен мән жатыр. Себебі оқушылар дыбыстарды артикуляциялық, акустикалық, орфоэпиялық ерекшеліктеріне сай дыбыстамаса, ол кейінірек оқушының түсінікті сөйлеуіне кері әсерін тигізіп, әдетке айналуы мүмкін.Сондықтан әрбір сабақ барысында оқушыларға дыбыстарды дұрыс айтқызуға, орарды өзара орынды тіркестіріп, сөздерді құратудыбірнеше қайталатып, жаттықтыру жұмыстьары жүріп отырады. Ғұлама ғалым А.Байтұрсынұлы оқушыларға ережені, қағиданы бірнеше мәрте қайталатып, жаттықтыру жөнінде: <<...әр қағида я ережені оқытқаннан кейін, балалар әбден түсіну үшін сөйлем, сөздерді, мақалдарды үлгіге алып, олардың ішінен қағида я ережеге келетін жерлерін балаларға таптырып, басқаларын айырып үйрету. Солай бірнеше рет айтқызып көрсеткеннен кейін балалар керек сөздерді өздері тауып, өздері айыруға дағдыланады>>, - деп топшылайды.
№6практикалық сабақ. Тақырып. <<Оқылым>> бөлімі бойынша Оқу түрлерін қолдану. Мәтін бойынша сұрақ қоя білу және жауап бере білу
Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдыланумен бірге олардың қалай таңбаланатынымен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу, әріптерді үйрену-сауатты болудың алғашқы баспалдағы.
Мұғалім балаларға айтылатын дыбыстарды қағаз бетіне түсіру үшін және оларды оқу үшін бұл дыбыстардың белгілі бір графикалық таңбалары мен белгіленетіндігін айтады.
Оқуға үйретудің алғашқы кезеңдерінде оның естілетін, созып айтуға келетін және дыбысталуы мен таңбалануы бірдей дыбыстардын құралған сөздер іріктеліп алынады. Балалар Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезінде өздері көріп тұрған не көңіл аударатын жұмыс. Мұнда дауыстылар мен дауыссыздар салыстырмалы түрде айтылады, балалар бұл дыбыстардың қалай айтылытынын әрі аңғарады, әрі өздері айтып үйренеді.
Мұғалім тілдің артқы таңдайға қарай жайылуы мен бүктеліңкіреп айтылуынан жуан дауыстылар (а,о,ы.ұ), тілдің таңдайдың алдыңғы жолына жинақтауынан жіңішке дауыстылар (ә,ө,і,ү,е) шығатынымен таныстырады. Әсіресе айтылуы қиындық келтіретін дыбыстар-дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар дыбыстарды мектепке келгенде айтада алмайды (мысалы <<р>>, <<с>>). Осыған орай, кейбір дауысызды айтқанда тілдің ұшы тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кететін (<<д>>, <<т>>), кейбіреулері астыңғы ерінің үстінгі ерінге немесе тіске тиюінен (п,б,м,ф,в), енді біреулері тіл ұшының астыңғы тіске жуысуынан (с,з), ал тілдің артық шенінің жұмсақ таңдайға жуықтасуынан (қ,к,ғ,х), жұтқыншақтың тарылуынан (<<һ>>) дыбысының пайда болатынын байқатып айтқызып балаларды дағдыландырады.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдыланумен бірге олардың қалай таңбаланатынымен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу, әріптерді үйрену-сауатты болудың алғашқы баспалдағы.
Дағды дегеніміз - әрекеттің адам бойында орнығуы. Әрекетке ең алғаш кіріскен кезде адам олақ, басы артық көптеген қимыл қозғалыстар жасайды. Мысалы, жоғарыда көрсеткеніміздей, бала оқуға үйрене бастаған кезде қаншама қимыл қозғалыстар жасайды.
Атақты физик М. Лауэ оқу, білім жөнінде айта келіп: <<Білім-бүкіл оқығандардың ұмтылып қалғанда, бойында сақталатыны>>, - дейді. Бұл сақталып қалатын не? Ол-әдет, сенім, бағыт, дағды және қабілет - міне, нағыз білім-осылар! <<Дағды,-деп көрсетеді психолог С.Л. Рубинштейін,- саналы түрде автоматталған қимыл-әрекет түрінде көрінеді, ал сонан соң әрекеттің автоматталған тәсіл ретінде қызмет атқарады>>.
Қандай да болмасын дағдыға бала басқалармен қарым - қатынас жасау барысында-үйренеді. Бала үлкендердің істеген әрекеттерін істеген әрекетерін көріп бақылап, оған еліктейді, кейін оны өзі істей бастайды. Ал оқытуда мұғалім дағдыландыратын әрекеттерін әдейі көрсетеді, түсіндіреді, балалар оның орындалуын бақылайды.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе кезеңін оқытуда жаттығудың мынандай түрлерінің тиімді екені анықталды. Оқыту, танымдық, ізденімдік және шығармашылық жаттығулары. Жаттығудың осы түрлерін орындауға оқушылар бірден төселе қоймайды. Жаттығулыр оқушыларға әрбір сабақ барысында ұсынылып, олардың логикалық ойлауы, шығармашылық қабілеттері біртіндеп қалыптастырылады. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе кезеңін оқытуға арналған жаттығуларды орындауға дағдылану сатылары да төртке бөлінеді. Олар:
1. оқыту жаттығуларын оқушылар мұғалімнің бақылауымен орындайды, мұғалімнің дыбыстарды айту сазына, ерекшелігіне қарай қайталайды, қойылған сұрақтарға жауап береді. Бұл сатыда оқушылар жаттығуларды өздігінен орындамай, мұғалім көрсетумен, айтуымен орындап, дыбыстарды ажыратуға, дұрыс айтуға және жазуға дағдыланады. Қалыптастыру сатысындағы Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі сабақтарында оқыту жаттығулары қолданылады. Оқыту жаттығулары оқушылардың дыбыстардың айтылуы мен жазылуының негізгі заңдылықтарын меңгертуде, жаңа сабақты игертуде, өтілген материалды қайталауда, оқушыларға қазақ дыбыстары жөнінде алғашқы ұғымдар мен түсініктерді үйретуде пайдалан. Осы кезеңде пайдаланылатын жаттығуларды оқыту жаттығулары деп топтастырдық. Оқыту жаттығулары жаңа сабақты түсіндіруде, мұғалімнің дыбыстардың айтылуы мен жазылуын көрсеткен әрекеттерінде оқушыларға дыбыстарды дұрыс айтуға дағдыландыру жұмыстарында айтылған дыбыстың таңбалары тиімді болды. Қазақ тілінің әліпбилік жүйесін танытуда оқыту жаттығуларын орындау арқылы оқушылар дыбыстардың өзіндік ерекшеліктерін меңгеріп, дыбыстардың өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратты. Сонымен қатар оқыту жаттығулары арқылы шәкірттерде дыбыс, сөз, сөйлеу ұғымдары туралы қарапайым түсініктері қалыптасты. Оқыту жаттығуында берілген тапсырмалар ауызша айтылды. Себебі бұл кезде оқушылар енді ғана әріптермен таныса бастайды.
Сонымен Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе сабақтарында оқыту жаттығулары мынадай мақсаттарда:
а) Қазақ дыбыстары мен әріптерін өзара салыстыруда, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтауда;
ә) Өтілген материалды бекітуде;
б) Жаңа сабақтардың мақсатына қарай біліктер мен дағдыларды қалыптастыруда;
в) Қазақ тілі білімінің қарапайым ұғымдарын меңгеруде қолданылды.
Танымдық жаттығулар оқыту жаттығуларына қарағанда күрделі беріліп, оқушылардың оқыту жаттығуларында меңгерген біліктері мен дағдыларын дамытуда пайдаланылды. Танымдық жаттығулар шәкірттердің дыбыстарды дұрыс қосып оқу, бас әріптерді меңгеру, дыбыстарды құрастыру арқылы сөздерді орынды құрастыру дағдыларын дамытуда тиімді. Сонымен қатар танымдық жаттығуларды орындау барысында оқушылардың қарапайым болса да теориялық білімдері бекітіліп, дыбыстарды орынды қолдану біліктері мен дағдылары қалыптасады. Оқушылар мұғалімнің мысалға келтірген сөздерден басқа, өтілген дыбыстарды қатыстырып, мағыналы сөз құрауға, өздігінен дыбыстарды тіркестіруге дағдыланады. Бұл сатыда оқушылардың өтілген дыбыстар төңірегінде ғана бір немесе екі буынды сөз құрауға, әріптердің жазба және баспа түрлерін ажыратуға, буындарды тіркестіріп дұрыс оқуға үйрету жұмыстарына басты назар аударылады. Танымдық жаттығулар жаңа сабақта берілген материалдарды бекітуде, оқушылардың дыбыстар және буында жөнінде білімдерін пысықтауда қолданылды. Дағдылану жаттығулары оқушының жаңа материалдарды тез және сапалы түсінуіне септігін тигізіп, өтілген жаңа дыбыстардың өзіндік ерекшеліктерін берік есте сақтауына көмектеседі. Танымдық жаттығулар бірнеше әріп өткеннен кейін, оқушылар дыбыстарды буындап оқу барысында қолданылды. Танымдық жаттығулардың тапсырмаларын оқыту жаттығуларының тапсырмалары секілді мұғалім ауызша оқып, оқушыларға түсіндіреді.
Сонымен Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе сабақтарында танымдық жаттығулар мынадай мақсаттарда қолданылады:
а) Заттар мен құбылыстардың өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтауда;
ә) Жаңа сабақта өтілген материалдарды пысықтауда;
б) Сөздерді дұрыс оқу дағдыларынжетілдіруде;
в) Оқушылардың танымдық әрекеттерін дамытуда.
Ізденімдік жаттығулар оқушылардың өздігінен проблеманы шешу, белгісізді табу, тапсырманы орындаубарысында зерттеушілік әдістерді қолдану дағдыларын қалыптастыруда пайдаланылды. Ізденімдік жаттығуларда берілген тапсырмалар оқыту және танымдық жаттығулардан күрделірек болып келді. Танымдық жаттығулар Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінің соңғы кезеңдерінде, балалардың сөйлемдер құрастыру дағдыларын дамытудаарнайы қолданылды. Бұл сатыда оқушылар жаттығуларда берілген тапсырмаларды орындау барысында зерттеушілік, ізденімдік әрекеттер жасайды. Меңгеру сатысында оқушылар дыбыстарды тіркестіру жолдарын, әрбір дыбыстың ерекшелігін жеке дара игермей, тіл білімінің фонетикалық заңдылықтарын тұтастай қолдануға дағдыланады. Оқушылар ізденімдік жаттығуларды орындау кезінде дыбыстарды дауысты және дауыссыз түрлерінің негізгі ерекшеліктеріне қарай топтастыруды, логикалық ойлаудың амал - тәсілдерін меңгерді. Ізденімдік жаттығулардың тапсырмаларын оқушылар өздігінен оқып, орындады.
Сонымен Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі сабақтарында ізденімдік жаттығулар мынадай мақсаттарда қолданылды:
а) Оқушылардың логикалық ойлауын дамытуда;
ә) Проблеманы дұрыс шешу, амал-тәсілдерді дұрыс табуға қалыптастыруда;
б) Өздігінен сөйлемдерді құрастыру біліктерін жетілдіруде;
в) Оқушылардың зерттеушілік, ізденімдік қабілеттерін дамытуда.
№7 практикалық сабақ. Тақырып. Оқылған мәтіннің мазмұнын түсіну. Мәтіндегі сөздердің мағынасын түсіну Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
Оқушылардың тілін дамыту Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың бірінші сабағынан басталып, оқуды, грамматика мен емлені үйретуге арналған сабақтарда үзбей жүргізіліп отырады>>.
Бастауыш сыныпқа арналған қазақ тілі бағдарламасы мынандай үш тараудан тұрады:
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі, сыныптан тыс оқу және тіл дамыту:
Оқу (сыныпта, сыныптан тыс) және тіл дамыту:
Фнетика, грамматика, емле және тіл дамыту.
Көріп отырғандай, тіл дамыту осылардыңбәрінің басын
біріктіретін негізгі мәселе ретінде қарастырылады. Мұның өзі оқушыларды түсініп оқуға, еркін сөйлеуге және сауатты жазуға үйретуді көздейді. Алайда қазақ тілі пәніне арналған бағдарламалық материалды оқытуға айрықша көңіл бөлінгенімен, осы берілген грмматикалық тақырыптарды оқыта отырып, әр тіл материалын игертілу ерекшеліктеріне қарай, тіл дамыту жұмысын қалай жүргізу керек деген мәселе өз шешімін таппай келеді.
Алдымен тіл дамыту дегеніміз не? Дамыған тіл деп қандай тілді атаймыз? Оның алғы шарттары қандай, енді соған келейік.
<<Тіл>> немесе <<тіл дамыту>> -- пән аралық түсінік: ол лин-гвистикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерде кездеседі. Лингвистика тіл және оның даму, заңдарын зерттесе, психология адамның бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін және пікірін жеткізу үшін тіл материалдарын қолдану процесі -- сөйлеуді зерттейді.
<<Тіл>> дегеніміз белгілі бір ұлттың ішкі заңдылықтарын қалыптасып, жүйеге түскен қатынас құралы екені белгілі. Ал даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсіндіреді. Психика (сөйлеу) даму үшін жаңа мен қатар бұрыннан қалыптасқан негіздер болуы шарт. Қазақтың көрнекі психологі М. Мұқанов психиканың дамуында көнеден қалған негізді инвариант (лат - өзгерілмейтін) оған тіректелетін жананы <<өзгерілгіш>> деп атады.
Бұл туралы М.Мұқанов былай дейді. <<Психика үнемі өз-
геріске ұшырайды, бірақ оның құрамы бәрі бірдей өзгермейді,
оның көп және аз мөлшерде дамуға ұшырайтын қасиеті бар.
Сонымен қатар, аз өзгерілетін қасиеттері (инвариант) психи-
калық дамудың тірегі және негізгі шарты болып есептеледі>>.
Тіл дамыту мәселесінде де осыны айтуға боладьь Яғни баланың сөздік қоры игерген тіл единицаларының негізінде (су, сушы, сулық суару) молаяды.
Қазақ тілі мен әдебиетіне арналған бағдарлама: <<...тіл
дамыту жұмыстарында оқушының сөздік қорын, сөз байлы-
ғын толықтыру, өз ойын анық дұрыс етіп ауызша, жазбаша
жеткізе білуге баулу, қазақ әдеби тіл нормасында жатық, әд-
епті сейлеуге дағдыландыру>>, -- десе, М. Балакаев: <<...сөз бай-
лығын молайту, сез тіркестерін, сөйлемдерді дұрыс түсініп,
дұрыс құрай білу, сөздердің орфоэпиялык нормаларын сақ-
тап, дұрыс оқу-қазақ тілі пәнін меңгертуде оқушылардың бә-
ріне бірдей қойылатын ортақ талаптар>>, - деп анықтайды.
Ал Аханов тіл дамытуды: <<Айтайын дегенді дәлме-
дәл, ашық айқын және әсерлі түрде жеткізіп беру ол үшін
тілді, әсіресе оның байлығын, көркемділігі мен үнділігін, сан
сырлы мағынасы мен өткірлігін, эмоциональды болуы мен
эксперсивті қызметін жан-жақты меңгеру>>, деп біледі.
Ш.Уәлиевтің пікірінше, балада сөз мәдениеті қалыптасады, егер <<алдымен әдеби тілдің грамматикалық лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялык нормаларын меңгерсе, сонымен бірге, бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді, қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білсе>>, -- дейді.
Бұл пікірлерден мынандай қорытынды жасауға болады. Тіл дамытуды тіл білімінің заңдылықтарына сүйне жүргізу қажеттігіне саяды. Шын мәнінде солай ма? <<Тіл дамыту, дейді X.К.Арғынов, -- баланың ойлау процесімен байланысты әрі психологиялық фактор, әрі тіл білімін зерттеу объектілерінің бірінен саналады. Баланың тілін да-мыту жеке сөздердің басын біріктіріп сауатты сөйлеуге (жазуға) баулу - психология, тіл ғылымының заңдылықтарымен тығыз байланысты құбылыс>>.
Бұл пікірді Б.В.Беляев та қолдайды. <<Белгілі бір тілді меңгертуде тіл біліміне сүйенбей, сол тілде ойлай білуге үйрету қажет>>, -- дейді.
Тілді меңгеру сөз мағынасын білумен шектелмейді, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды қатесіз тану үшін адам санасында белгілі бір ұғымдардың пайда болуы талап етіледі. Ұғымдарды ұғынуда бүтін логикалық ойлау операциялар жүйесі түзілген, адам соның жәрдемімен белгілі бір ұғымға қатысты зат не құбылысты және олардың арасындағы айырмашылықтары мен ұқсас қасиеттерін дұрыс айырады. Мұнсыз тілде ойлану мүмкін емес.
Бақылау тапсырмалары:
Тіл мәдеиеті дегеніміз не?
2. Дұрыс сөйлеу мәдениетін қалай дамытуға болады?
3. Олармен жүргізілетін жұмыстар.
4. Сауаты жазу үшін атқарылатын жұмыстар. Мысалмен дәлелдеу
№8 практикалық сабақ. Мәтіннің түрлері мен жанрын, стилін анықтау. Дыбыс пен әріпті тану және ажырату. Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
5. №1,2,3 жазу үлгілері
Жазу - адамдардың қарым-қатынасының бір түрі. Сондықтан, біз жазбаша қарым-қатынастың ерекшелігіне тоқталайық.
Жазбаша сөйлеу <<жазу>> (жазудың түрлері, әріптің жеке өзі т.б.) деген мағынаны емес <<жаза білу>>, <<ойыңды басқа біреуге түсінікті болу үшін, қағаз бетінде сауатты жеткізе білу>> дегенді білдіреді.
Сондықтан, жазбаша сөйлеу - тілдік тұлғалардың графикалық, фонемалық жүйесіне негізделген; лингвистикалық, психологиялық, физиологиялық, әдістемелік ерекшеліктерге қатысты тілдік материалдың мазмұны мен формасын қамтитын, адамдарың ұзақ мерзімдегі қарым-қатынасына мүмкіндік жасайтын күрделі тарихи әрекет.
Жазбаша сөйлеу біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы іске асады; екіншіден, бұл графикалық таңбалар белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие болады; үшіншіден, жазылым құбылысында сөйлесім әрекетінің барлық түрі қатысады; төртіншіден, жазу үстінде тіл үйренуші адам сөйлемнің мазмұн-мағынасына ғана емес, формасына да көңіл аударуға мәжбүр болады; бесіншіден жазылым қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуына тікелей байланысты жүзеге асады.
Жазу графикалық таңбалардың мағыналық жүйесі мен тізбегі арқлы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Жазу арқылы адам айтайын деген ойын қағазға түсіріп, екінші бір адамға, жалпы адамзатқа жеткізуді мақсат тұтады, яғни адам ойын басқаға жеткізу үішін жазуды үйренеді.
Әдіскерлердің қалыптасқан пікірі бойынша, жазбаша сөйлеу үш бөліктен құралуы тиіс. Олар:
-Себеп-салдарлық;
-Аналитико-синтетикалық;
-Орындалымдық;
Яғни, жазу әрекеті, бірншіден, белгілі бір әсерді екінші адамға жеткізудің нәтижесінде ойға келеді, алдымен оның себебі пайда болады.
Екіншіден, аналитико-синтетикалық кезінде сөйлем құрылымы жасалады, сөздер бір-бірімен тіркеске түседі, сөздің қызметі мен орны белгіленеді.
Үшіншіден, графикалық таңбалар арқылы жазбаша мәтін(текст) пайда болып, жазу орындалады.
Тілдік қатысымға байланысты жазылым бірнеше құрылымдық кезеңнен тұрады да, көп салалы болады:
1.Қажеттіліктен пайда болатын себеп.
2.Себептің ойда, санада бейнеленуі.
3.Ойдың сөз арқылы тізбектелуі.
4.Сөздің графикалық әріптермен таңбалануы.
5.Жазудың екінші адамға түсінікті болып, берілген хабарды білдіруі.
Себептік кезкеңде адам жазумен шұғылдану үшін белгілі себеп-салдарлар пайда болып, соның әсерінен ойын қағазға түсіруді ойлап, оны іске асырғысы келеді. Адам өмірде кездесетін әр түрлі деректі, ақпаратты басқа біреуге жеткізу қажеттілігінен жазғысы келеді; бірдеңені айтуды, жазуды қалайды, сол арқылы адамдар арасындағы қарым-қатынастардың алғы шарттары байқала бастайды.
Екінші кезеңде жаңағы өмірден туған қажеттілік, яғни белгілі бір хабар миға ауысады, адамның санасында бейнеленеді, ой туғызады.
Үшінші кезеңде адам санасындағы қалыптасқан ой сөзге, сөйлемге айналады. Сол ойды дұрыс жеткізу үшін тіл үйренуші тиімді сөздерді іздейді, айтқысы келетін хабардың ең басты мәнін дәл, нақты жеткізуді қалап, сөздердің мағынасын ойластырады.
Төртінші кезеңде ойда жинақталған сөздер графикалық таңбалар арқылы тізбектеліп, белгілі бір ережелер заңдылығымен қағазға түсіп, жазуға айналады. Ол жазудың үлгісімен ғана емес, білдіретін мазмұндық сипатымен де ерекшеленеді.
Бесінші кезеңде қағазға түскен сөйлемдер тұтас жүйесімен, белгілі бір хабардың толық мазмұнын оқушыға жеткізеді.
Жазуды оқыған екінші адам ондағы берілген деректі қабылдайды, соған қарап, жауап қайтарады.
Жазудың лингвистикалық ерекшелігі әріптік таңбадан бастап алфавитке дейінгі жазуды, тілдің дыбыстық жүйесін, олардың жазылу ережесін, жазбаша сөйлеу үлгілерін қамтиды.
Жазылымның лингвистикалық мазмұнын белгілейтін мәселелер мыналар:
Графика
Орфография
Жазып алу
Жазбаша сөйлеу
Бұл салада үйретілетін ең басты мәселе - жазылымның графикасы. Графика, яғни жазу таңбалары - жазу үшін қолданылатын барлық әріптердің таңбалық жиынтығы. Әріптік таңбалар екі түрде жазылады: баспа түрінде және қол жазба түрінде. Әрбір әріп бас әріп және кіші әріп болып таңбаланады. Барлық әріптердің жүйелік жиынтығы тілдің алфавитін құрайды. Қазақ тілі графикасының ерекшелігі әріптер қалай жазылса, солай оқылады және басқа тілден енген дифтонг (қосарланған) дыбыстардан басқалары құрамына қарай бір әріп бір таңбаны білдіреді де, бір әріп бір дыбысты көрсетеді.
Жазуды меңгеруде лингвистикалық жақтан үйретілетін келесі мәселе - орфография. Ол - белгілі бір сөзді әріптік таңбалар арқылы дұрыс жаза білудің ережесі. Мұндай ережені оқытпай тұрып, жазуды да, тілді де сауатты меңгеру мүмкін емес.
Тілді үйретуде орфографияға қатысты кездесетін қиындықтар да баршылық олар:
Фонетикалық, морфологиялық, тарихи принциптердің өзгешеліктері мен ерекшеліктерін жан-жақты тексеру;
Екпінге байланысты дұрыс жазылуды қадағалау;
Қазақ тіліндегі еріндік, езулік дауыстылардың жазылуына ерекше мән беру.
Жуан, жіңішке дыбыстардың фонемалық қасиетін есте сақтау;
Дауыссыз дыбыстардың айрықша белгілерін дұрыс меңгеру т.б.
Жалпы орфографиялық білім екі саланы қамтиды:
Жеке лексикалық единицаларды, сөздерді дұрыс жаза білу ережесі;
Грамматикалық заңдылықтарды білу арқылы тіркесті сөйлемдерді байланыстырып, дұрыс жаза білу.
Жазып алу немесе қысқаша жазу - жеке сөздерді, сөз тіркесін бір-бірімен мағыналық байланысы жоқ сөздер мен сөйлемдерді дұрыс жаза білу. Сол сияқты қысқаша тезистер, жоспарлар, қысқартылған сөздер мен ойларды белгілеп, жазып алу да осыған жатады.
Жазбаша сөйлеу - лингвистикалық ерекшеліктердітолық меңгерудің көрінісі және ең күрделі тілдік құбылыс. Жазбаша сөйлеу дегеніміз - оқушының айтар ойын басынан аяғына дейін толық жаза білу, көзқарасын, пікірін қағазға түсіріп, жеткізу. Мәселен, диктант жазу, пікір жазу, түсініктеме, қатынас қағаз, реферат, мазмұндама, шығарма т.б жазу жатады. Мұнда сөздер мен сөз тіркесі, сөйлемдер бір-бірімен байланысты болады. Ойдың жүйесі үзілмей, келесі сөйлемдерде жалғасып, толығып отырады. Сол себепті жазба материалдар тұтас бүтіндігімен мазмұндылығымен басқа адамдарға түсінікті болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Жаңа сауаттана бастаған баланың Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі барысындағы ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаса
ә) Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезінде балаларда қалыптасатын білік пен дағды туралы айтып бер.
б) Дайындық кезеңіндегі және әліппе кезеңіндегі сабақтардың жоcпарын жаса. (2 сабақ)
Ұсынылатын әдебиеттер.
Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
№9 практикалық сабақ. <<Жазылым>> бөлімі бойынша Жоспар құру. Оқыған/тыңдаған материалдың мазмұнын жазу
Ұсынылатын әдебиеттер.
Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Жазудың үлкен мәні бар. Мысалы, а әрпі төменнен жоғары қарай сызылатын элементтен басталып жазылады. Осылай жазудың нәтижесінде үзіліссіз жазуға мүмкіндік туып, жазу темпі жеделдей түседі. Егерде оны жоғарыдан бастап жазатын болсақ, бірінші элементтен едәуір кідіріс жасалып, үзіліспен жасалуға мәжбүр болар едік. Сондай-ақ мұның өзі солдан оңға қарай көлбеу жазу принципіне қайшы келген болар еді. Біздің әріп элементтеріміз солдан оңға қарай иіліп жазылады. Басқаша айтқанда, барша байланыстырушы жалғас сызық иілістері солға қарай бағытталмайды, оңға қарай бағытталады. Мұның өзі біздің графикалық ерекшелігімізге сай келіп, оңға көлбеу жазу жүйесіменүйлесіп жатады. Демек, әріптердің белгілі жерден, белгілі элементтен басталып жазылуы да осы заңдылыққа негізделген.
Әріптер құрамындағы элементтердің әрқайсысына тән басталу пазицияларын мынадай топтарға бөліп қарастыруға болады:
Солдан оңға бағытталған элементтер;
Оңнан солға қарай бағытталған элементер;
Жоғарыдан төмен солға көлбеу бағытталған элементтер;
Төменнен солға көлбеу бағытталған элементтер.
Бұл фактілер жоғарыда берілген әріп элементтері таблицасында нұсқау стрелкалары арқылы көрсетіген.
Қазақ алфавитіндегі әріптердің басым көпшілігі жоғарыдан төмен қарай бағытталып жазылады. Кейбір бас әріптер мен кіші әріптер ғана А, Л, М, Я төменнен басталып жазылады.
А, Л, М, Я
Екінші класта жүргізілетін графикалық жаттығулар оқушылардың каллиграфикалық дағдыларын одан әрі жетілдіруге бағытталады. Бұл кездегі көркем жазудың алға қоятын мақсаты-балаларды таза, сұлу және түсінікті жазуға үйрету. Ол үшін мынандай талаптар жүзеге асырылуы тиіс.
Әріптер мен әріп элементтерін бұзбай, дұрыс жазу.
Әріптер мен әріп элементтерінің биіктігі, көлемі, ара қашықтығы және көлбеулігі бірдей, біркелкі болу керек.
Әріптерді (әріп элементтерін) өзара дұрыс байланыстыра білуді жетілдіру.
Жазу тазалығын сақтау, артық сызықтар жасамау.
Екінші кластан бастап әріптерді элементке бөліп жазу аяқталып, оқушылар тұтас әріппен жазуға көшіріледі. Оқушылардың жазуға дағдыларын жете бақылай отырып, мұғалім оларды бір сызық бойымен біршама ұсақтап ( кіші әріптердің биіктігі 3-4 мм, үлкен әріптердің биіктігі 7мм ) және жолдан ауытқымай, түзу жазуға үйретеді. Сондай-ақ бұл кезеңде үзіліссіз жазу мен біркелкі ритммен жеделдете жазу дағдыларын қалыптастыруға жете көңіл аударылады.
Жазу жылдамдығы ( тез жазу )жазу жұмысының сапалы көрсеткіші болып табылады. Ол, шын мәнінде, жазуға үйретудің негізгі бір түрлі мақсаты екенін ұмытуға болмайды. Тәжірибеде тез оқудың маңызы қандай болса, тез жазудың мәні де сондай.
Жазу жылдамдығы әріп көлемінің ірі-ұсақтығына ғана емес, сонымен қатар оқушылардың жалпы жазу дағдысына, үзіліссіз жазуға және әріптерді өзара жедел байланыстыра білу іскерлігіне тікелей байланысты.
Таза жазудың негізгі бір мүмкіндігі-үзіліссіз жазу. Көптеген әріптер бірнеше элементтен тұрғанымен, олар қол үзбей, бірден жазуды керек етеді. Үзіліс элемент санына байланысты емес. Әріпте қанша элемент болса, жазуда сонша үзіліс жасау керек болады деп
( с...і)
Түсінуге болмайды. Мысалы а әрпі екі элементтен а тұрады, бірақ ол бір тактымен үзілмей а болып жазылады. Жазу қарқыны арта бастаған кезде мұндай екі элементті әріптерді үзбей, тұтастыра жазуға баса көңіл аударылады.
Қазақ алфавитіндегі әріптерді жазуда үзіліс жасау-жасамауына қарай төмендегідей топтпрға бөліп қарауға болады.
Кіші әріптер
Үзіліссіз жазылатын бір элементті кіші әріптер:
ә б в г е о с ь = 8
II. Үзіліссіз жазылатын көп элементті кіші әріптер:
а д з и л м н ң п т
у ү һ ц ч ш щ ъ ы ю я =21
III. Бір үзіліспен жазылатын кіші әріптер:
е ф ж =3
Ескерту: Ж әрпінің элементтерін екі түрлі етіп жазуға болады.
І
Бас әріптер
Үзіліссіз жазылатын бас әріптері:
А Ә В Д Е З И Л М Н О С У Ү Ц Ч Ш Щ Ы І Ю Я =22
Біз үзіліспен жазылатын екі элементті бас әріптер:
Б Г Р Х К Қ Ұ Ө Э =9
III. екі үзіліспен жазылатын бас әріптер:
Г Е Ж П Ф =5
Үш үзіліспен жазылатын төрт элементті бас әріп:
Т=1
№10практикалық сабақ. Каллиграфиялық, графикалық нормаларды сақтау.
Жедел жазуға көшу барысында сөз ішіндегі әріптердің бір-бірімен қосылу жолдарын дұрыс меңгерудің ерекше мәні бар. Әріптердің өзара байланысып жазылуы олардың өзіндік графикалық бейнесіне, әрбір әріптің соңғы элемент ерекшелігіне байланысты шешіледі. Демек, жазу байланысты сөздегі алдыңғы әріптің келесі әріппен байланысу принципі бойынша қарастырылады. Бір-бірімен қосылу ерекшелігіне қарай қазақ тіліндегі әріптерді негізгі екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топ. Соңғы элементтері имек сызықтарға аяқталған үлкен және кіші әріптер:
Бұл топтағы әріптердің соңғы негізгі элементтері келесі әріптермен үзіліссіз жазылады. Мұның өзі жазу темпін жеделдетуге айтарлық дәрежеде мүмкіндік береді.
Бұлардың ішіндегі кейбір әріптердің үстіне , ортасына қойылатын қосымша белгілер сөзді үзіп жазуға мәжбүр етіп, жазу қарқынын едәуір баяулатады. Мұндай әріптерді жазуда оқушылар мына сияқты қателерді жібереді:
а) қосымша белгілерді қоймай кету.
ә) қосымша белгілерді бұрмалап жазу.
Аталған графикалық қателерді болдырмау үшін мұғалім тарапынан қосымша таңбаларды тастамай және бұзбай жазу туралы жиі-жиі ескертулер жасалып, мұхият бақылау жасалуға тиіс.
--------------------------------------------------------------------------------
А
Соңғы элементтері түрлі имек сызықтарға аяқталған топтағы әріптерді өзара дұрыс байланыстырып жазуға оқушыларды төселдіру үшін төмендегі тәрізді графикалық даярлық жаттығуларын жүргізген жөн.
--------------------------------------------------------------------------------
ш
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Сөз болып отырған топ құрамындағы әріптерін жазуда да белгілі кідірістер жасалады. Өйткені олар біршама үзіліспен жазуды керек ететін екі, үш элементтен тұрады. Ондай элементтер мыналар:
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Аталған әріптердің жазу темпін жеделдету дағдыларын қалыптастыру үшін төмендегі тәрізді даярлық жаттығулары жүргізіледі.
--------------------------------------------------------------------------------
Бірінше топтағы әріптердің басым көпшілігі келесі әріптермен төменгі жағынан қосылады. Алайда кейбір дөңгелекшелермен жазылатын таңбаларды қосымша сызықша жалғау арқылы келесі әріптермен жоғарғы (немесе ортаңғы) жағынан байланыстыруға болады. Мұндай байланыс жолдарын жеке сөз, сөз тіркесі, сөйлем жаздыру арқылы меңгерту тиімді.
--------------------------------------------------------------------------------
Ортақ әке вагон коньки
Екінші топ. Оң жағы ( қосылған жағы) дөңгеленген
--------------------------------------------------------------------------------
Элементтерге біткен бас әріптер мен кіші әріптер:
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Бұл топтағы әріптер келесі әріптермен үзіліспен жазылатын, қосымша жалғас сызық арқылы байланысатын әріптер болып табылады. Мұның өзі, әрине, үзбей жазу жүйесін бұзып, жазу қарқынын белгілі дәрежеде бәсеңдетеді.
Жазу барысында жасалған қол үзілісі оқушылардың жазу темпін тежеп қана қоймайды, соенмен қатар көлбеу жазу, әріп элементтерін дұрыс жазу, олардың биіктігімен ара қашықтығының біркелкі болуына, жалпы, ритмикасының өзгеруіне әсер етеді.
Аталған қиындықтарды ескере отырып, бұл топтағы әріптердің келесі әріптермен байланысу тәсілдерін меңгеруге арналған түрлі гафикалық даярлық жаттығулар жүргізілуге тиіс.
Дөңгеленген элементтерге аяқталған әріптер сөздігі өзінен кейінгі әріптермен жалғас сызықтар арқылы байланысады. Жалғас сызығы бұл топтағы барлық бас әріптердің және кіші б әрпін төменгі жағына қойылады.
--------------------------------------------------------------------------------
Болат, Гүлжан, Дина- балалар.
Бұл топтағы кіші әріптер
--------------------------------------------------------------------------------
О ө в ф э ю
--------------------------------------------------------------------------------
-келесі әріптермен үстінен жүргізілген жалғас сызықтармен байланысады:
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Оқушы көбелек орындық
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Мұндай дөңгеленген кіші әріптер өзімен соң келген
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
л м
--------------------------------------------------------------------------------
әріптерімен тек төменгі жағынан жүргізілген жалғас сызықтар арқылы байланысады:
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
ол көл томар
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Солға қарай дөңгеленіп иілген элементтерге біткен әріптерді байланыстырып, дұрыс жазуға оқушыларды машықтандыру үшін мына төмендегідей графикалық даярлық жаттығуларын жүргізуге болады.
III класта оқушылардың қол қимылы жетіліп, саусақ буындары беки түседі, жазу икемділігі біршама жетіледі. Бұл кезеңде жазу қарқынын арттыру мақсатымен кейбір әріптердің графикалық жазбаларын жетілдіріп жазуға болады.
бас әріптерінің сөздегі келесі әріптемен қосылатын элементтерін ілгектеп жазуға көшірген теріс емес.
-------
Берілген бас әріптер мен кіші әріптердің ерекшелігі - бас әліптердегі элемент------ түрінде берілсе, кіші әріптердегі бірінші элемент- түрінде берілген. 3 кластан бастап мұндай кіші әріптердің бірінші элементін аталған бас әріптердің бірінші элементтері сияқты етіп жазуға болады. Сол сияқты кіші әріптерінің бірінші элементтері де иіліп жазылуға келеді. Аталған графикалық өзгерістер, әрине, жазу көркемділігін арттырады.
Оқу жылы басталысымен, мұғалім оқушыларғ амектептегі каллигафикалық режим туралы түсінік береді, тоқсандық және жарты жылдық жазу көрмесімен таныстырады. Көркем жазу бойынша үшінші кластағы алға қойылатын негізгі мақсат- оқушылардың тұрақты жазу дағдысын қалыптастыру. Бұл мақсат сұлу, дұрыс және тез жазуға жүйелі түрде жаттығу нәтижесінде іске аспақ. Мұғалім әріптерді ңмөлшерін ( биіктігі мен енін), жалғас сызықтарының қосылу жолын, жазу көлбеулігі мен шапшаңдығын жиі-жиі ескертіп, үнемі бақылауға тиіс. Бұл класта көркем жазу жұмысы әрбір сабақ сайын 3-4 жыл шамасында орындалады: бірінші жолға тиянақты, ритмиклық жазуға төселдіруге аса қажетті элементтерді қамтитын әріптер тобы жазылады, екінші жолға әріптерді дұрыс байланыстыру үшін жүргізілетін жаттығулар жазылады, үшінші жолға өтілген әріптерге берілген сөздер мен сөйлемдер қазақ тілі пәнін өтілетін тақырыптарға байланысты алыну керек.
Кіші әріптерге қарағанда бас әріптердің конфигурациясы әлдеқайда күрделі. Оларды жазып үйренуоқушыларға бас әріптер мен кіші әріптердің аумағы мен биіктік, ендік, көлем- мөлшерін байқауға машықтанады.
Көркем жазу сабақтарында оқушылардың графикалық қателерін жөндеу мәселесіне мұғалім тарапынан жете көңіл бөліп отыруға тиіс.
Бастауыш класс оқушыларының жазба жұмыстарда жиі кездесетін графикалық қателердің негізгі түрлері төмендегідей:
Әріп элементтерін дұрыс жазбауға байланысты жіберілетін қателер:
Әріп элементтерін бұзып, арақашықтығын сақтамай, алшақ не жақын жазуға байланысты жіберілетін қателер:
Жазу қөлбеулігін сақтамауға байланысты жіберілетін қателер:
Әріп элементтерінің биіктігі бірдей етіп жазбауға байланысты жіберілетін қателер:
Артық сызып, бастырып және кірлетіп жазуға байланысты жіберілетін қателер
Бұл жерде бастауыш класс оқушыларының жазба жұмыстарындағы жиі кездесетін графикалық қателердің кейбір түрлері ғана көрсетіледі.Мұғалім әрбір оқушының өзіндік жазу ерекшелігіне тән жіберілетін графикалық қателерді мұхият байқап, ондай қателермен талдау-жақтау жұмысын ұқыпты жүргізуді ұмытпауға тиіс.
№11 практикалық сабақ. Грамматикалық нормаларды сақтау
Ұсынылатын әдебиеттер.
Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Бағдарлама материалының мазмұнынан шыға отырып, мектептің материалдық базасынан жөне берілген оку жағдайында ұйымдастыруға болатын оқушының оқу материалы мен іс-әрекетінің сипаттамасынан сабақтың мақсаты анықталады. Сабақ дайындығынының бұл бөлігінде мұғалім сабаққа болжау жасайды, оны оймен жүргізуі, өзінің іс-әрекеттерінің біршама сценарийін жөне оқушылардың бірлескен іс-әрекетін қүрады. Өзінің қызметіндегі бағытының негізгі мазмұнын және оқушылардың сабақтағы қызметін анықтағаннан кейін, мұғалім оқушылар меңгеруге тиіс қажетті және жеткілікті материал дайын-дайды. Белгіленген түсініктермен жүмыс істегенде оқушылардың бел-сенділігін оятуға қажетті өте көлемді және кәрнекті материалды таң-дайды, сұрақтарды талдап қорыту, қолданатын есептер түрінде бағыт-ты белгілейді, алдағы жұмыстың деңгейінен шыға отырып, сабақтың
құрылымын күні бұрын анықтайды. Оқушьглардың және өзінің мүмкін-діктерін бағалайды және сабакта өзгеретін жағдайларға байланысты сабактың мазмұнына қосымша ақпараттар енгізеді, сабақтардағы езгерістерге байланысты езін психологиялық жағынан дайындайды. Сабаққадайыңцалу кезінде мұғалімінің педагогикалықзейіні күшейеді. Мұғалімнің сабаққа дайындығы, сонымен қатар оқу материалын дұрыс таддап, оны оқудың кезендеріне сәйкес құрылымдау ғана емес, қажетті сұрақтар да, жауаптар, осы материалмен жұмыс кезіндегі окушының өзінің ой-пікірі -- оның қабылдауы, ұғынуы жене т.б. мұндай талдау қалай дұрыс өткізілсе, сабақ өткізу үрдісінде мүлде күтпеген жағдай-ларға кезігуі аз болады.
Мұндай тыңғылықты талдаудан кейін сабақты ойластыруда мұғалім конспект-жоспардың жазуын жүзеге асырады. Мұндай жағдайда сабақтың конспектісі, әсіресе, алғашқы мұғалім үшін анық, толық жазылады. Мұндай конспект оның жұмысында бір ғана сыныпта емес, бір параллельдегі барлық сыныпта тірек қызметін атқаруы мүмкін.
Сабақ жоспары -- шығармашылық ізденістің бастамасы, нәтижелі сабактың құралы, мұғалімнің түпкі ойын жүзеге асыруы, талантты импровизация және шабытының негізі. Мұнда сабақтың тақырыбы керінеді және жүргізілетін сынып, оның дидактикалық міндеттердің анықтауымен, сабақтың мақсаты, сабақта оқылатын материалдың қысқа мазмұны, оқушылардың оқу-танымдық қызметінінің ұйымдастыру түрлері анықталды, әдістері, оқу құралдары, есептер мен тапсырмалардың жүйесі, оны орындау меңгерілген бар білімдерінің маңыздылығымен және қызметінің түрлерімен жүзеге асырылады, жаңа ғылыми ұғымдарды және қызмет түрлерін ұйымдастыру және оқушылардың оқу қызметіне бақылау жасау және түзету, олардың білімсіздіктен білімділікке өту қозғалысы, білместіктен білуге, осы жолда қажетті жене керекті танымдық және практикалық міндеттерді орындау. Сабақ жоспарында оның құрылымы нақтыланады, әр түрлі жүмыс түрлеріне уақыт мөлшері белгіленеді, оқушылардың табысты оқуын тексеру тәсілдері қарастырылады, кімді сұрап, тексеру керектігі жоспарланып, олардың аты-жені нақтыланады және т.б. Сабақтың табысты болуы мұғалімінің сабаққа дұрыс дайындалуымен ғана емес, болатын сабақтың жұмысына оқушылардың өзінің дайындығына да, сабаққа деген психологиялық көңіл-күйіне де байланысты. Сабақ жүйесінде окушылардың келесі сабаққа дайындығы мыналарды кәздейді:
тақырып бойынша болатын сабақ жүйесінде олардьщ жұмыс жоспарымен оқушыларды таныстыру;
кітаптың жеке тарауларымен және тақырыптарымен оқушыларды алдын ала таныстыруға, ғылыми-танымдық және көркем әдебиетті оқуға, жаңа материалды оқьп білуге мүмкіндік беретін жеңіл де қолайлы тәжірибелерді өткізуге бағыттау.
Қазіргі уақытта оқушылар әртүрлі білім көздерінен (ата-аналар, теледидар, кітаптар және т.б.) ете көп ақпарат алады. Сондықтан мұғалімдер сабақты басқаша құруына тура келеді. Мысалы, сабақтың аяғында мұғалім келесі сабақта не оқылатынын айтады, көңіл аударуға қажет болатын қандай да бір үрдістің маңыздылығына зер салып, оқушыларға ол туралы кітаптан үйде оқу керектігін ұсынады. Мұндай жүйеге оқушылар ақырындап үйренеді. Әр сабақ мұндай ықпалда түсіндіруден де емес, сұраудан да емес, оны дұрыс жолға бағыттап беретін мүғалімнің басшылығымен, жаңа материалды өзі қарастырып көруден басталады.
№12практикалық сабақ. Пунктуациялық нормаларды сақтау.
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Қазіргі білім беру саласында оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді дамытуына көмектеседі. Оқыту технологиясын таңдап, іріктеу - оқушының оқу-танымдық іс-әрекетін басқарудың негізгі бір буыны. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңіне жүргізілетін тапсырмалар мен сабақ түрлерін көрсетуді жөн көрдік.
1-тапсырма. Өздерінің жанұяларын туралы мәтін құрастырыңдар.
Тапсырманаың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, сынып алдында өз ойын жеткізуге дағдыландыру.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар сұрақтарға дұрыс жауап беруге үйренеді.
Тапсырманың маңызы: Оқушылар сұрақтарға жауап беру арқылы сөздерді орынды қолдануды, сөйлем құрауды меңгереді.
<<Біздің жанұя >> тақырыбына ауызша әңгіме өткізу. Әңгіме сұрақ - жауап арқылы жүргізіледі. Сұрақтар шамамен мынадай болып беріледі:
Сіздің үйде неше адам бар? (Біздің үйде 6 адам бар)
Олар кімдер? (Әкем, шешем, әжем, апам, тәтем, інім, сіңілім)
Әкең не істейді? (Әкем мұғалім.)
Шешем не істейді? (Шешем дәрігер.)
Апаң (әпкең) не істейді? (Апам оқушы)
Ол нешінші сыныпта оқиды? (Апам бесінші сыныпта оқиды.)
Інің нешеде? (Інім алтыда.)
Сіңілің нешеде? (Сіңілім төртте.)
Олар оқуға неше жылдан соң барады? (Інім оқуға биыл, сіңілім екі жылдан соң барады.)
Әжең не істейді? (Әжем үй жұмысын істейді.)
Сен таңертен ұйқыдан сағат нешеде оянасың?
Сен төсектен сағат нешеде тұрасың?
Төсектен тұрған соң не істейсің?
Әжеңе көмектесесің бе?
Үйде қандай жұмыстар істейсің?
Кешке сағат нешеде ұйқтайсың? т.б. жөнінде баларды сөйлетіп, үйретіп, күнделікті режим туралы әңгімелей өткен дұрыс. Ұйқының, таза ауаның, салқын судың, таза жүрудің, ұқыптылықтың пайдасы жөнінде айтылады. Қорытындыда төмендегі сияқты мәтін құрастырылады:
<<Менің жанұям>>
Біздің үйде 6 адам бар. Олар - әкем, шешем, әжем, апам, тәтем, інім, сіңілім. Әкем мұғалім болып жұмыс істейді. Шешем - дәрігер. Апам, тәтем мектепке барады, олар- оқушылар. Апам бесінші сыныпта оқиды. Інім алтыда. Сіңілім төртте. Інім оқуға биыл барады. Сіңілім екі жылдан соң барады. Әжем үй жұмысын істейді.
Мұндай тапсырмалар оқушыларды тек сөйлетуге ғана үйретіп қоймай, сонымен қатар олардың мәтін құрастыру қабілеттерін де дамытады.
2- тапсырма. Өздеріңді қоршаған орталарын туралы әңгімелесіңдер
Тапсырманаың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіру, қоршаған ортамен таныстыру.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар сұрақтарға жауап бере отырып, кішігірім мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: Оқушылар өздерін қоршағын ортасы туралы білімі жетіледі, танымы артады.
Осы сияқты <<Біздің сынып>> тақырыбына ауызша әңгіме құрастырудың сұрақ-жауап түрін көрсетейік. Қойылатын сұрақтар:
Кім айтады, мынау не? ( Ол-тақта).
Ал мынау қалай аталады? (Ол-парта).
сияқты болып келеді, осындай сұраулар арқылы үстел, орындық, бор, гүл аталады. Сонан соң мұғалім осылардың барлығы <<Сынып заттары>> екендігін ескертеді.
Мына затты кім айтады? ( Ол - бор).
Бормен не істейді? ( Бормен жазу жазады).
Үстел үстінде не жатыр, кәне, кім айтады? (Үстел үстінде кітап жатыр).
Үстел үстінде тағы не жатыр? (Үстел үстінде тағы дәптер, қарындаш, бор,өшіргіш,сызғыш жатыр)
Енді өздерінің парталарындағы заттары: қарындаш, қалам, дәптер, өшіргіш, сызғыш, пластилин, кітаптар аталады. Олардың <<Оқу жабдықтары >> екендігі таптастырылады. Олардың әрқайсысының не үшін керектігі сұралады.
Біздің сол жағымыздағы қабырғада неше терезе бар ? (Біздің сол жағымыздағы қабырғада төрт терезе бар).
Терезелерден жарық қалай түсіп тұр ? (Терезелерден жарық жақсы түседі).
Біздің оң жағымызда не бар ? (Оң жағымызда есік бар).
Алдымызда не бар ? (Алдымызда тақта тұр)
Тақтаны біз не істейміз ? (Оған біз жазып үйренеміз)
Осыдан соң балалардың көңілі сыныпта неше терезе, неше есік, тағы нелер бар екеніне назар аударылып, олардың балалардан оң жақта немесе сол жақта тұрғандығы сұралады. Сонымен қатар балалар терезенің, есіктің тағы басқа нәрселердің не үшін керектігін айтуға тиіс.
Қорытындысында мына сияқты әңгіме құрастырылды:
<<Біздің сынып>>
Біздің сыныпта парта, үстел, орындық, тақта, гүлдер бар.Үстел үстінде кітап, дәптер, қарындаш, бор, өшіргіш, сызғыш жатыр. Біздің үстел жағымыздағы қабырғада төрт терезе бар. Терезелерден жарық жақсы түседі. Оң жағымызда есік бар. Алдымызда тақта тұр. Оған біз жазып үйренеміз.
№13 практикалық сабақ. Мәтінді түрлі формада құрастыру. Түрлі жанрда шығармашылық мәтін жазу.
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Бастауыш мектеп оқушылары сөйлеген сөздерiнде сөздердi орынды қолдануға, сөздердiң мағыналық реңктерiне орай дұрыс пайдалануға, сөйлемдердi, мәтiндердi дұрыс құрауға дағдыланады.Сабақ үстiнде оқушылар дайын үлгiге қарай мәтiн құрастырады, оның мазмұнын жалғастырады. Мәтiннiң мазмұнын оқушылар өз тiлiмен айтып бередi, дайын үлгiге қарап тақпақтар, қарапайым жұмбақтар, жаңылтпаштар шығарады. Сабақта проблемалық жағдайлар қоя отырып, оқушылардан осы проблеманы шешудi талап етiлдi. Алдарына қойылған проблеманы шешу барысында оқушылар шығармашылықпен жұмыс iстейдi. Бұл деңгейде сабақ типтерi - проблемалық сабақ түрiнде болады. Iшiнара пiкiрталасқа және дидактикалық ойындарға құрылған сабақтар да қолданылды. Мұндай сабақтарда оқушылар шығармашылық, iзденiмдiк әдiс арқылы әрекет жасайды. Бұл деңгейдi қалыптастыру үшiн интерактивтi әдiстер қолданылған сабақтар өтiлдi. Осыған орай бастауыш мектеп оқушыларына төмендегідей тапсырмалар берілді:
1-тапсырма. Жұмбақтың шешімін табыңдар.
Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, кез - келген затты суреттеп беруге үйрету.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар заттарды дұрыс суреттеуді үйренеді, осыған орай олар мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: біріншіден, оқушылар бір-біріне сұрақтарды дұрыс қоюға дағдыланады, екіншіден, осы сұрақтарға дұрыс жауап беруге үйренеді, үшіншіден, оқушылардың затты суреттеу арқылы қиялы дамиды.
Оқушылар осы тапсырмада өздерi жасырып тұрған заттың атын атамай, тек оның қасиеттерiн атайды. Мысалы, допты жасырып тұрған оқушы алдымен доптың түрiн, түсiн, қасиеттерiн суреттейдi. Қалған оқушылар жасырған балаға сұрақтар беру арқылы оның не зат екенiн табуға тырысады. Бұл жерде әр бала өзiндiк пiкiр айтып, жасырылған заттың жауабы не екенiн өзiнше тауып, оны дәлелдейдi. Бірінші сынып оқушыларының осындай тапсырмалар арқылы ауызша сөйлеу дағдылары ғана қалыптасып қоймай, сонымен қатар олардың логикалық ойлау қабiлеттерi, сабаққа қызығушылықтары артты. Тапсырманың бұл түрi әсіресе кіші жастағы оқушылардың өз пiкiрiн дәлелдеуге, басқа бiр оқушының не мұғалiмнiң көзқарасын құрметтеуге, сол көзқарасқа өзiнiкi дұрыс болса, қарсы шығу дағдыларын қалыптастырды.
Мысалы, сабақ үстiнде тапсырма төмендегiдей үлгіде өтті.
Алдымен тақтаға бір оқушы шығып, оқушыларға өзінің ойлап тұрғанын жасырады. Оқушылар мұндай тапсырмаларды алдын-ала күні бұрын дайындап келеді немесе сабақ үстінде мұғалімнің нұсқауымен орындайды.Мысалы,
Бірінші оқушы: Балалар мен сендерге бүгін бір жұмбақ жасырамын. Дүниеде ең қымбат нәрсе не?
Оның белгiлерiн айт,- деді сыныптағы қалған оқушылар.
Ол көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып алуға болмайды, жүрмейдi, күтiп те тұрмайды, білінбей жүреді.
Оқушылар айтылған жұмбақтың жауабын табу үшін біраз уақыт үндемей ойланып отырды. Сонан кейін олар өздерінің пікірлерін айта бастады.
Ол самал жел,- дедi Бекбосын Азат деген оқушы.
Азаттың пікіріне басқа оқушылар келіспей, өздерінің көзқарастарын білдірді.
Жоқ, самал жел білінеді,соғады, ол найзағай,- дедi Манапов Айдар.
Жоқ,- дедi басқа бір оқушы, найзағай көрінеді ғой, ол емес.
Ендi не?- деп оған басқа сыныптағы жолдастары қарсы сұрақ қойды.
Ол бiлiм емес пе?, - деді оған басқа оқушы.
Неге олай ойладың?, - деді Меруерт.
Бiлiм көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып ала алмайсың. Менiң айтқаным дұрыс қой.
Жоқ.
Неге? Түсiндiрiп бершi. Бiлiмде жүрмейдi, көрінбейді, қолға ілінбейді ғой.
Ол емес.
Сонда ол не болды?
Ол-уақыт. Уақыт бiлiнбей жүредi, сенi күтiп тұрмайды ғой.
Бұл тапсырма барысында оқушылар осылай бiр-бiрiне сұрақтар беріп, жұмбақтың жауабын бiрлесе отырып тапты. Мұндай тапсырмалар оқушылардың өзіндік пікір айту дағдыларын қалыптастырды.
Оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастыру Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Бастауыш мектеп оқушылары сөйлеген сөздерiнде сөздердi орынды қолдануға, сөздердiң мағыналық реңктерiне орай дұрыс пайдалануға, сөйлемдердi, мәтiндердi дұрыс құрауға дағдыланады.Сабақ үстiнде оқушылар дайын үлгiге қарай мәтiн құрастырады, оның мазмұнын жалғастырады. Мәтiннiң мазмұнын оқушылар өз тiлiмен айтып бередi, дайын үлгiге қарап тақпақтар, қарапайым жұмбақтар, жаңылтпаштар шығарады. Сабақта проблемалық жағдайлар қоя отырып, оқушылардан осы проблеманы шешудi талап етiлдi. Алдарына қойылған проблеманы шешу барысында оқушылар шығармашылықпен жұмыс iстейдi. Бұл деңгейде сабақ типтерi - проблемалық сабақ түрiнде болады. Iшiнара пiкiрталасқа және дидактикалық ойындарға құрылған сабақтар да қолданылды. Мұндай сабақтарда оқушылар шығармашылық, iзденiмдiк әдiс арқылы әрекет жасайды. Бұл деңгейдi қалыптастыру үшiн интерактивтi әдiстер қолданылған сабақтар өтiлдi. Осыған орай бастауыш мектеп оқушыларына төмендегідей тапсырмалар берілді:
1-тапсырма. Жұмбақтың шешімін табыңдар.
Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, кез - келген затты суреттеп беруге үйрету.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар заттарды дұрыс суреттеуді үйренеді, осыған орай олар мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: біріншіден, оқушылар бір-біріне сұрақтарды дұрыс қоюға дағдыланады, екіншіден, осы сұрақтарға дұрыс жауап беруге үйренеді, үшіншіден, оқушылардың затты суреттеу арқылы қиялы дамиды.
Оқушылар осы тапсырмада өздерi жасырып тұрған заттың атын атамай, тек оның қасиеттерiн атайды. Мысалы, допты жасырып тұрған оқушы алдымен доптың түрiн, түсiн, қасиеттерiн суреттейдi. Қалған оқушылар жасырған балаға сұрақтар беру арқылы оның не зат екенiн табуға тырысады. Бұл жерде әр бала өзiндiк пiкiр айтып, жасырылған заттың жауабы не екенiн өзiнше тауып, оны дәлелдейдi. Бірінші сынып оқушыларының осындай тапсырмалар арқылы ауызша сөйлеу дағдылары ғана қалыптасып қоймай, сонымен қатар олардың логикалық ойлау қабiлеттерi, сабаққа қызығушылықтары артты. Тапсырманың бұл түрi әсіресе кіші жастағы оқушылардың өз пiкiрiн дәлелдеуге, басқа бiр оқушының не мұғалiмнiң көзқарасын құрметтеуге, сол көзқарасқа өзiнiкi дұрыс болса, қарсы шығу дағдыларын қалыптастырды.
Мысалы, сабақ үстiнде тапсырма төмендегiдей үлгіде өтті.
Алдымен тақтаға бір оқушы шығып, оқушыларға өзінің ойлап тұрғанын жасырады. Оқушылар мұндай тапсырмаларды алдын-ала күні бұрын дайындап келеді немесе сабақ үстінде мұғалімнің нұсқауымен орындайды.Мысалы,
Бірінші оқушы: Балалар мен сендерге бүгін бір жұмбақ жасырамын. Дүниеде ең қымбат нәрсе не?
Оның белгiлерiн айт,- деді сыныптағы қалған оқушылар.
Ол көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып алуға болмайды, жүрмейдi, күтiп те тұрмайды, білінбей жүреді.
Оқушылар айтылған жұмбақтың жауабын табу үшін біраз уақыт үндемей ойланып отырды. Сонан кейін олар өздерінің пікірлерін айта бастады.
Ол самал жел,- дедi Бекбосын Азат деген оқушы.
Азаттың пікіріне басқа оқушылар келіспей, өздерінің көзқарастарын білдірді.
Жоқ, самал жел білінеді,соғады, ол найзағай,- дедi Манапов Айдар.
Жоқ,- дедi басқа бір оқушы, найзағай көрінеді ғой, ол емес.
Ендi не?- деп оған басқа сыныптағы жолдастары қарсы сұрақ қойды.
Ол бiлiм емес пе?, - деді оған басқа оқушы.
Неге олай ойладың?, - деді Меруерт.
Бiлiм көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып ала алмайсың. Менiң айтқаным дұрыс қой.
Жоқ.
Неге? Түсiндiрiп бершi. Бiлiмде жүрмейдi, көрінбейді, қолға ілінбейді ғой.
Ол емес.
Сонда ол не болды?
Ол-уақыт. Уақыт бiлiнбей жүредi, сенi күтiп тұрмайды ғой.
Бұл тапсырма барысында оқушылар осылай бiр-бiрiне сұрақтар беріп, жұмбақтың жауабын бiрлесе отырып тапты. Мұндай тапсырмалар оқушылардың өзіндік пікір айту дағдыларын қалыптастырды.
№14 практикалық сабақ. Мәтіннің құрылымдық бөліктерін ажырату.Түрлі дереккөздерден қажетті ақпаратты алу.
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Бастауыш мектеп оқушылары сөйлеген сөздерiнде сөздердi орынды қолдануға, сөздердiң мағыналық реңктерiне орай дұрыс пайдалануға, сөйлемдердi, мәтiндердi дұрыс құрауға дағдыланады.Сабақ үстiнде оқушылар дайын үлгiге қарай мәтiн құрастырады, оның мазмұнын жалғастырады. Мәтiннiң мазмұнын оқушылар өз тiлiмен айтып бередi, дайын үлгiге қарап тақпақтар, қарапайым жұмбақтар, жаңылтпаштар шығарады. Сабақта проблемалық жағдайлар қоя отырып, оқушылардан осы проблеманы шешудi талап етiлдi. Алдарына қойылған проблеманы шешу барысында оқушылар шығармашылықпен жұмыс iстейдi. Бұл деңгейде сабақ типтерi - проблемалық сабақ түрiнде болады. Iшiнара пiкiрталасқа және дидактикалық ойындарға құрылған сабақтар да қолданылды. Мұндай сабақтарда оқушылар шығармашылық, iзденiмдiк әдiс арқылы әрекет жасайды. Бұл деңгейдi қалыптастыру үшiн интерактивтi әдiстер қолданылған сабақтар өтiлдi. Осыған орай бастауыш мектеп оқушыларына төмендегідей тапсырмалар берілді:
1-тапсырма. Жұмбақтың шешімін табыңдар.
Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, кез - келген затты суреттеп беруге үйрету.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар заттарды дұрыс суреттеуді үйренеді, осыған орай олар мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: біріншіден, оқушылар бір-біріне сұрақтарды дұрыс қоюға дағдыланады, екіншіден, осы сұрақтарға дұрыс жауап беруге үйренеді, үшіншіден, оқушылардың затты суреттеу арқылы қиялы дамиды.
Оқушылар осы тапсырмада өздерi жасырып тұрған заттың атын атамай, тек оның қасиеттерiн атайды. Мысалы, допты жасырып тұрған оқушы алдымен доптың түрiн, түсiн, қасиеттерiн суреттейдi. Қалған оқушылар жасырған балаға сұрақтар беру арқылы оның не зат екенiн табуға тырысады. Бұл жерде әр бала өзiндiк пiкiр айтып, жасырылған заттың жауабы не екенiн өзiнше тауып, оны дәлелдейдi. Бірінші сынып оқушыларының осындай тапсырмалар арқылы ауызша сөйлеу дағдылары ғана қалыптасып қоймай, сонымен қатар олардың логикалық ойлау қабiлеттерi, сабаққа қызығушылықтары артты. Тапсырманың бұл түрi әсіресе кіші жастағы оқушылардың өз пiкiрiн дәлелдеуге, басқа бiр оқушының не мұғалiмнiң көзқарасын құрметтеуге, сол көзқарасқа өзiнiкi дұрыс болса, қарсы шығу дағдыларын қалыптастырды.
Мысалы, сабақ үстiнде тапсырма төмендегiдей үлгіде өтті.
Алдымен тақтаға бір оқушы шығып, оқушыларға өзінің ойлап тұрғанын жасырады. Оқушылар мұндай тапсырмаларды алдын-ала күні бұрын дайындап келеді немесе сабақ үстінде мұғалімнің нұсқауымен орындайды.Мысалы,
Бірінші оқушы: Балалар мен сендерге бүгін бір жұмбақ жасырамын. Дүниеде ең қымбат нәрсе не?
Оның белгiлерiн айт,- деді сыныптағы қалған оқушылар.
Ол көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып алуға болмайды, жүрмейдi, күтiп те тұрмайды, білінбей жүреді.
Оқушылар айтылған жұмбақтың жауабын табу үшін біраз уақыт үндемей ойланып отырды. Сонан кейін олар өздерінің пікірлерін айта бастады.
Ол самал жел,- дедi Бекбосын Азат деген оқушы.
Азаттың пікіріне басқа оқушылар келіспей, өздерінің көзқарастарын білдірді.
Жоқ, самал жел білінеді,соғады, ол найзағай,- дедi Манапов Айдар.
Жоқ,- дедi басқа бір оқушы, найзағай көрінеді ғой, ол емес.
Ендi не?- деп оған басқа сыныптағы жолдастары қарсы сұрақ қойды.
Ол бiлiм емес пе?, - деді оған басқа оқушы.
Неге олай ойладың?, - деді Меруерт.
Бiлiм көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып ала алмайсың. Менiң айтқаным дұрыс қой.
Жоқ.
Неге? Түсiндiрiп бершi. Бiлiмде жүрмейдi, көрінбейді, қолға ілінбейді ғой.
Ол емес.
Сонда ол не болды?
Ол-уақыт. Уақыт бiлiнбей жүредi, сенi күтiп тұрмайды ғой.
Бұл тапсырма барысында оқушылар осылай бiр-бiрiне сұрақтар беріп, жұмбақтың жауабын бiрлесе отырып тапты. Мұндай тапсырмалар оқушылардың өзіндік пікір айту дағдыларын қалыптастырды.
Оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастыру Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Бастауыш мектеп оқушылары сөйлеген сөздерiнде сөздердi орынды қолдануға, сөздердiң мағыналық реңктерiне орай дұрыс пайдалануға, сөйлемдердi, мәтiндердi дұрыс құрауға дағдыланады.Сабақ үстiнде оқушылар дайын үлгiге қарай мәтiн құрастырады, оның мазмұнын жалғастырады. Мәтiннiң мазмұнын оқушылар өз тiлiмен айтып бередi, дайын үлгiге қарап тақпақтар, қарапайым жұмбақтар, жаңылтпаштар шығарады. Сабақта проблемалық жағдайлар қоя отырып, оқушылардан осы проблеманы шешудi талап етiлдi. Алдарына қойылған проблеманы шешу барысында оқушылар шығармашылықпен жұмыс iстейдi. Бұл деңгейде сабақ типтерi - проблемалық сабақ түрiнде болады. Iшiнара пiкiрталасқа және дидактикалық ойындарға құрылған сабақтар да қолданылды. Мұндай сабақтарда оқушылар шығармашылық, iзденiмдiк әдiс арқылы әрекет жасайды. Бұл деңгейдi қалыптастыру үшiн интерактивтi әдiстер қолданылған сабақтар өтiлдi. Осыған орай бастауыш мектеп оқушыларына төмендегідей тапсырмалар берілді:
1-тапсырма. Жұмбақтың шешімін табыңдар.
Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, кез - келген затты суреттеп беруге үйрету.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар заттарды дұрыс суреттеуді үйренеді, осыған орай олар мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: біріншіден, оқушылар бір-біріне сұрақтарды дұрыс қоюға дағдыланады, екіншіден, осы сұрақтарға дұрыс жауап беруге үйренеді, үшіншіден, оқушылардың затты суреттеу арқылы қиялы дамиды.
Оқушылар осы тапсырмада өздерi жасырып тұрған заттың атын атамай, тек оның қасиеттерiн атайды. Мысалы, допты жасырып тұрған оқушы алдымен доптың түрiн, түсiн, қасиеттерiн суреттейдi. Қалған оқушылар жасырған балаға сұрақтар беру арқылы оның не зат екенiн табуға тырысады. Бұл жерде әр бала өзiндiк пiкiр айтып, жасырылған заттың жауабы не екенiн өзiнше тауып, оны дәлелдейдi. Бірінші сынып оқушыларының осындай тапсырмалар арқылы ауызша сөйлеу дағдылары ғана қалыптасып қоймай, сонымен қатар олардың логикалық ойлау қабiлеттерi, сабаққа қызығушылықтары артты. Тапсырманың бұл түрi әсіресе кіші жастағы оқушылардың өз пiкiрiн дәлелдеуге, басқа бiр оқушының не мұғалiмнiң көзқарасын құрметтеуге, сол көзқарасқа өзiнiкi дұрыс болса, қарсы шығу дағдыларын қалыптастырды.
Мысалы, сабақ үстiнде тапсырма төмендегiдей үлгіде өтті.
Алдымен тақтаға бір оқушы шығып, оқушыларға өзінің ойлап тұрғанын жасырады. Оқушылар мұндай тапсырмаларды алдын-ала күні бұрын дайындап келеді немесе сабақ үстінде мұғалімнің нұсқауымен орындайды.Мысалы,
Бірінші оқушы: Балалар мен сендерге бүгін бір жұмбақ жасырамын. Дүниеде ең қымбат нәрсе не?
Оның белгiлерiн айт,- деді сыныптағы қалған оқушылар.
Ол көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып алуға болмайды, жүрмейдi, күтiп те тұрмайды, білінбей жүреді.
Оқушылар айтылған жұмбақтың жауабын табу үшін біраз уақыт үндемей ойланып отырды. Сонан кейін олар өздерінің пікірлерін айта бастады.
Ол самал жел,- дедi Бекбосын Азат деген оқушы.
Азаттың пікіріне басқа оқушылар келіспей, өздерінің көзқарастарын білдірді.
Жоқ, самал жел білінеді,соғады, ол найзағай,- дедi Манапов Айдар.
Жоқ,- дедi басқа бір оқушы, найзағай көрінеді ғой, ол емес.
Ендi не?- деп оған басқа сыныптағы жолдастары қарсы сұрақ қойды.
Ол бiлiм емес пе?, - деді оған басқа оқушы.
Неге олай ойладың?, - деді Меруерт.
Бiлiм көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып ала алмайсың. Менiң айтқаным дұрыс қой.
Жоқ.
Неге? Түсiндiрiп бершi. Бiлiмде жүрмейдi, көрінбейді, қолға ілінбейді ғой.
Ол емес.
Сонда ол не болды?
Ол-уақыт. Уақыт бiлiнбей жүредi, сенi күтiп тұрмайды ғой.
Бұл тапсырма барысында оқушылар осылай бiр-бiрiне сұрақтар беріп, жұмбақтың жауабын бiрлесе отырып тапты. Мұндай тапсырмалар оқушылардың өзіндік пікір айту дағдыларын қалыптастырды.
№15практикалық сабақ. Мәтіндерге салыстырмалы талдау жасау. Қатені табу және түзету.Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Мәтіннің мазмұнына қарсы өз ойларыңмен әңгіме құрастырыңдар.
Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың монологті және диалогты сөйлеу дағдыларын қалыптастыру.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар үлгідегі мәтін бойынша пікір алысады, осыған орай олар мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: Мәтіннің мазмұнын талқылауға дағдыланады, өз ойларымен әңгіме құрастыруға үйренеді.
Сабаққа арнайы <<Бұлақ>> туралы мәтiн алып келiп, оны оқушыларға оқып берілді. Оқушылар мәтiннен түсiнбегендерiн сұрап ала алды. Мұндай тәсiл оқушылардың басқа бiреуден қысылып, сөйлей алмау, қате болып қалады деп қорықпау қасиеттерiн жөндеуге көмектестi. Осы тәсiл арқылы оқушылар өз ойын басқа бiреуге қысылмай айтуға дағдыланды. Мысалы, оқушыларға мынадай мазмұнда мәтін берілді:
<<Бұлақ>>
Біздің ауылдың маңында бұлақ ағып жатыр. Бұлақтың суы лас, лайқа. Бұлақ бірнеше жылдардан бері қараусыз қалып, тазаланбаған. Жан - жағына шөптер өсіп кеткен.
Оқушыларға мәтін мазмұнына қарама - қарсы мағынада әңгіме құрастыру тапсырылды.
Құдайбергентегі Марал деген оқушы мынадай мазмұнда мәтін құрастырды:
Біздің ауылдың маңында бұлақ бар. Бұлақтың суы мөлдір, таза. Ауыл адамдары бұлақтың басындағы шөптерді жұлып, таза ұстайды.
Мейірбек Самат деген оқушы: Бұлақтың суы таза болуы керек. Себебі, бұлақтың суымен адамдар шөлін қандырады.Сондықтан бұлақты үнемі тазалау қажет.
Ал, Оспантегі Сәкен деген оқушы: Бұлақ көрсең - көзің аш деген сөз бар. Сондықтан балалар мен үлкендер үнемі бұлақты тазалап ұстауы керек.
Оқушылар осындай тапсырманы орындау барысында мәтіннің мазмұнына қарама - қарсы мәтін құрастыруға дағдыланды.Бұл тапсырма оқушылардың өз сөздерін дәлелді айтуға жәрдемдеседi.
3-тапсырма. Мына сөздерді қатыстырып сөйлем құраңдар. Сөйлемдерден мәтін құрастырыңдар.
Тірек сөздерге: жуа, қуан, тор, жет,жу сөздері іріктеліп алынды, Оқушылар осы сөздерді қатыстырып мынадай сөз тіркестерін құрады. Жуаны көрді, ерекше қуанды, торға салды, үйге жетті, жақсылап жуды.
Бұл сөз тіркестерінен оқушылар төмендегідей мазмұнда сөйлемдер құрады. Балалар қырдан енді өсіп тұрған жуаны көрді. Тапқан олжаларына олар ерекше қуанды. Жуаны теріп өздерінің торларына салды. Кеш қарайғанда шаршап-шалдығып үйлеріне жетті, Алып келген жуаларын жақсылап жуды.
Бұл сөйлемдерден оқушылар төмендегідей мәтін құрастырды:
Қыр басында
Балалар қырдан енді өсіп тұрған жуаны көрді. Тапқан олжаларына олар ерекше қуанды. Жуаны теріп өздерінің торлрына салды. Кеш қарайғанда шаршап-шалдығып үйлеріне жетті, Алып келген жуаларын жақсылап жуды
Мұндай тапсырмалар оқушылардың сөздердің мағыналарын жете түсінуіне, сөздерден сөз тіркестерін құрауға дағдыландырады
4-тапсырма. Төмендегі сөздің әрбір әрпінен сөз құрап, сөздерден сөйлем құрату.
Бiр сөз берiп, сол сөздiң әрбiр әрпiн сөз етiп сөйлем құрау тапсырылды.
Мысалы: Б А Л А
Балжан алманы лезде алды.
Бұл тапсырма оқушылардың логикалық ойлауын, сөйлемді дұрыс құрау дағдыларын жетілдірді.
5-тапсырма.Төменде берілген сөздiң әр әрпiнен жеке-жеке сөз құрап, сол сөздердi қатыстырып сөйлем құра.
Мысалы:
О - Қ - У - Ш - Ы
Оқу, қуыршақ, уық, шырша, ыдыс т.б.
6-тапсырма.Сөздерге ұйқас мағыналы сөз тап.
Ұйқастың түрi берiлiп, оқушыларға сол бойынша өлең құрастыру тапсырылады (барғанда - алғанда; емен - кеме; айды - сайды; алды- қашты т.б).
Оқушылар мұғалім айтқан сөзге ұйқас сөз табу керек. Мысалы, сан - сән, қал - бал т.б.
Мұндай тапсырмаларды орындау барысында оқушылар сабаққа белсене араласты.
Қітаппен таныстыру жұмысын мұғалім бірден жүйелі түрде бастайды.
1. Оқылатын кітаптың сыртымен таныстыру: кітаптың аты, авторы, түр-түсі, басылып шыққан жылы.
2. Кітаптың ішімен таныстыру: кітаптың ішкі беттерін ашып көрсету, ол беттеріндегі суреттерге көңіл бөлгізу, сурет астындағы жазуларды оқу, кітаптың мазмұны мен идеясын аңғарту.
1-сынып оқушыларына сыныптан тыс оқуға арналған кітапшалардың жазуы аз, суреттері көп болғаны қолайлы. Мұғалім кітап бетіндегі әр суреттің мән-мағынасын оқушылардың өздерін қатыстыра отырып анықтайды.
Әліппе кезеңінде кітаппен таныстыру сабағының үлгісі төмендегідей:
-- Балалар, сендер мектепке келгелі қандай кітаптармен танысып, оқып жүрсіңдер?
-- Әліппе және есеп қітабын оқып жүрміз.
-- Әліппе кітабынан нені үйреніп жүрсіндер?
-- Әліппе кітабынан әріптерді таныдық, дыбыстарды, сөздерді, сөйлемдерді оқимыз.
-- Ал есеп кітабы неге үйретеді?
-- Есеп кітабы сандарды есептеуге үйретеді.
Сандарды қалай есептейміз?
Бір санға екінші санды қосып, бір саннан екінші санды кемітіп есептейміз.
Дұрыс айтасыңдар, аз уакыттың ішінде санауға, оқуға үйреніп қалдындар. Сендер әріптерді толық таныған соң, барлық сөздерді, сөйлемдерді, қысқа әңгіме, ертегі, өлеңдерді де оқи алатын боласыңдар. Ендеше сыныпта оқитын кітаптардан басқа да кітапшаларды оқуға мүмкіндік болады. Сабақтан бос уақыттарында неше түрлі кітап оқисыңдар, -- деп, кітаптың маңызы туралы әңгімелеп, қазірше кітапты мұғалім өзі оқып беретінін айтады.
Мұғалім бүгін таныстыру үшін сыныпқа алып келген кітапты қолына алып:
-- Балалар, менің оң қолымдағы не?
-- Сіздің оң қолыңыздағы -- кітап.
-- Бұл кітапты жазған адамды автор дейміз. Бұл кітаптың авторы Тұманбай Молдағалиев.
-- Сонымен бұл кітаптың авторы кім дедім?
-- Бұл кітаптың авторы -- Тұманбай Молдағалиеви дедініз.
-- Дұрыс айттындар, кітапты жазған адамның есімін, фамилиясын ұмытпай есте сақтаңдар, себебі бұл автордың балаларға арналған басқа да шығармаларымен танысатын боламыз, -- деп ескерту жасайды.
-- Кітаптың сыртындағы суреттерге көңіл бөліңдерші, нелердің суреттерін көріп отырсындар?
-- Кітаптың сыртында көбелектің суреті бар, -- дейді қол көтерген оқушылардың бірі.
-- Сөйлеміңді толық айт, кітаптың сыртқы бетінде тек бір көбелектің ғана суреті бар ма?
-- Кітаптың сыртқы бетінде бірнеше көбелектің және гүлдердің суреттері бар.
-- Осы суреттегі көбелектердің түстері қандай?
-- Көбелектердің түстері ақ, қызыл, жасыл, ақ ала, қара ала, -- деп оқушы кітап бетіндегі көбелектің түстерін айтып береді.
-- Балалар, ендеше осы кітаптың атын оқып берейін, тыңдап еске сақтайтын болыңдар, кітаптық аты -- <<Қызыл-жасыл көбелек>>. Егер кітаптың атын ұмытып қалсаңдар, кітап сыртындағы көбелектердің түсін еске алыңдар.
-- Біз көбелекті қай кезде көп кездестіреміз?
-- Көбелектер жаздыгүні көп болады.
-- Көбелек қуып ойнағандарың, бар ма?
-- Біз жаздыгүні гүл арасынан көбелек қуып ұстадық. Көбелектердің түсі гүлге ұксас, олар гүл арасына тығылып қалады.
-- Балалар, мына суреттен тағы нені көріп отырсыңдар, -- деп, гүл арасында көбелекті аңдып отырған шегірткенің, суретін көрсетеді.
-- Ол суреттен біз шегірткені көріп отырмыз. Ол көбелекті аңдып отыр. Балалар көбелек туралы өздерінін бұрыннан не білетіндерін айтады. Мұғалім кітаптағы <<Қызыл-жасыл көбелек>> деген өлеңді мәнерлеп оқып береді.
Кітаптың ішкі беттеріндегі суреттермен оқушыларды таныстырып, сол суреттердің негізгі сюжеті бойынша қысқаша әңгімелейді де, қорытынды ретінде көбелектердің түр-түсінің әдемілілігі және көбелектердің әр түрлі қасиетінің болатыны, өсімдіктерге тигізетін пайда, зияны туралы да түсінік береді.
-- Сонымен біздің бүгінгі танысқан кітабымыздың аты не?
-- Біздің бүгінгі танысқан кітабымыздың аты -- <<Қызыл-жасыл көбелек>>.
-- Бұл кітапты жазған адамды кім деп атаймыз?
-- Оны кітаптың авторы дейміз.
Осы сабақта балаларға арналған басқа да бірнеше кітапшаларды <<Айгөлек>> журналын, <<Жыл он екі ай>> деген әдеби күнтізбені көрсетіп, оқушыларға таныстыру керек. Кейбір қызық әңғімелерден үзінділер оқып беруге де болады.
1-сынып оқушыларына ұсынылатын кітаптар бояулы, суретті, көлемі шағын, оқиғасы қызықты, оқушыларды бірден баурап әкететіндей болуға тиіс.
Мұғалім балаларға кітап оқып беру кезінде, мәтінніңің әр сөзін анық, ашық дауыспен дұрыс оқу жағын қарастырып қана қоймайды, сонымен бірге мәтіннің мазмұнына қарай әсерлі, сиқырлы, тартымды дауыс құбылыстарын да сақтап оқиды. Кітапты толық оқып бермей-ақ оның нағыз қызық жеріне келгенде кілт тоқтап қалып, оқушылардың сол шығарманы қаншалықты зейін қойып тыңдап отырғанын бақылайды. Немесе шығарманың жалғасын үйде оқып бітіресіңдер, -- деп тапсырып, өздігінен кітап оқу жұмысына алғашқы қадам жасауға да болады. Оқушы қызық әңгіменің жалғасын оқуға, әрине, асығады. Сөйтіп сыныптан тыс уақытта оқушылардын, өздігінен кітап оқу жұмысы біртіндеп басталады.
Сыныптан тыс кітап оқуды жүргізудің бірнеше түрлері бар:
1. Сабақтан тыс уақытта мұғалімнің дауыстап кітап оқуы;
2. Ұйымдасқан түрде кітап оқу;
3. Топқа бөлініп кітап оқу;
4. Өз таңдаулары бойынша кітап оқу.
4.ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Негізгі:
6.1. Негізгі әдебиеттер
1. Тұрдалиева, Г. Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі: оқу-дістемелік құралы / Г. Ж. Тұрдалиева. - Астана: Фолиант баспасы, 2007. - 292 с
2. Оразбаева Ф.Ш., Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. -Алматы: Print-S баспасы, 2005. -170 б.
3. Рахметова, С. Ана тілі: ҚР Білім және ғылым мин. жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған оқулық ретінде бекіткен/ С.Рахметова, Т. Әбдікәрімова, Р. Базарбекова. - 3-ші бас., өңд. - Алматы: Атамұра, 2011. - 320 с.
4. Уәйісова, Г.И. Қазақ тілі : ҚР Білім және ғылым мин. жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған оқулық ретінде бекіткен / Г. И. Уәйісова, Ә. Е. Жұмабаева. - 3-ші бас., өңд. - Алматы : Атамұра, 2011. - 208 с.
5. Уәйісова, Г.И. Қазақ тілі: ҚР Білім және ғылым мин. жалпы білім беретін мектептің 3-сыныбына арналған оқулық ретінде бекіткен / Г. И. Уәйісова, Ә. Е. Жұмабаева. - 3-ші бас., өңд. - Алматы : Атамұра, 2010. - 240 бет,.
6. Уәйісова, Г.И. Қазақ тілі: ҚР Білім және ғылым мин. жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық ретінде бекіткен / Г.И.Уәйісова, Р.С.Әміров, Ә.Е. Жұмабаева. - 3-ші бас., өңд. - Алматы: Атамұра, 2009. - 208 с.
7. Жораева, С.Б. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі: оқу құралы / С. Б. Жораева, Г. Т. Оразбаева; Мектепке дейінгі және бастауыш оқыту теориясы мен әдістемесі кафедрасы. - Шымкент : ОҚМУ, 2010
8. Жораева С.Б. <<Жоғары оқу орнында қазақ тілін оқыту әдістемесі>> оқу-әдістемелік құралы. Шымкент ОҚМУ, 2012 ж.
5.2. Қосымша әдебиеттер
9. Мамаева, А.Е. Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінен практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау / А.Е.Мамаева; Мектепке дейінгі және бастауыш оқыту теориясы мен әдістемесі кафедрасы. - Шымкент : 0ҚМУ, 2010. - 52 с.
10. Тұрмаханова, С. Ә. Қазіргі қазақ тілін оқыту әдістемесі [әдіс. нұсқау / С. Ә. Тұрмаханова; ОҚМУ; . - Шымкент: 0ҚМУ, 2007. - 32 с.
11. Тұрмаханова, С. Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясын оқыту әдістемесі [Текст]: әдістемелік нұсқау / С. Ә. Тұрмаханова. - Шымкент : 0ҚМУ, 2007. - 51 с.
12. Ана тілі хрестоматиясы: 3 сыныпқа арналған ана тілі хрестоматиясы бастауыш сынып мұғалімдері мен бастауыш сынып оқушыларына және 5В010200-Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы студенттеріне арналған әдістемелік көмекші құрал / құраст. Ұ.Жазықбаева, Л.Искакова, А.Әбіш и др. - Шымкент: ОҚМУ, 2011. - 79с.
13. Қазақ тілі өзіндік жұмыстары (1-сынып): еңбек бастауыш сынып мұғалімдері мен бастауыш сынып оқушыларына арналған / құраст. Ұ. Жазықбаева, С. Жораева, Г. Бакирова и др. - Шымкент: ОҚМУ, 2011. - 63 с.
14. Нарқұлова, Б.А. Қазақ тілі сабағында қолданылатын ойын түрлері : оқу-әдістемелік құрал / Б. А. Нарқұлова, С. Б. Жораева. - Шымкент: 0ҚМУ, 2011. - 104 с.
15. Жораева, С.Б. Бастауыш мектепте Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесінің дамуы және қалануы: Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы пәнінен кейс / Г. А. Рысбаева; Шымкент: 0ҚМУ, 2010. - 24 с.
16. Стрекозин, В. П. Бастауыш кластарды оқытудың актуальды проблемалары [Текст]: мұғалiмдерге арналған құрал / В. П. Стрекозин. - Алматы : Мектеп, 1977. - 224 с.
17. Жораева С.Б. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Лекция кешені. Шымкент ОҚМУ, 2012 ж
18. Рахметова С. Қазақ тiлiн оқыту методикасы: Оқу құралы; пед. училище оқушылары. арналған / С.Рахметова. - 2-шi бас., өңд., толық. - Алматы: Ана тiлi, 1991. - 184 с
19. Қазыбаев С. Қазақ тiлi методикасы / С. Қазыбаев. - Алматы : Рауан, 1990. - 112 с
20. Ана тілі : ҚР БжҒМ жалпы білім беретін мектептің 1-сыныбына арналған оқулық ретінде бекіткен / Ш.Әуелбаев [и др.]. - 3-ші бас., өңд. - Алматы : Атамұра, 2008. - 224 б.
Мультимедиялық қамтылуы
1.Практикалық қазақ тілі. Фонетика [Электронный ресурс] [Текст]: силлабус.-Шымкент:[б.и.],2004.
2.Нарқұлова Б.А. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолдану: теориясы мен әдістемесі: Оқу-әдістемелік құрал/ Б.А.Нарқұлова, С.Б.Жораева. - Шымкент: ОҚМУ, 2011о=л.опт.диск (СD-ROM)
3.Қазіргі қазақ тілі. Фонетика және оның салалары: оқыту фильмі /Интерактивті ресурстарды өңдеу орталығы. - Шымкент: ЮКГУ, 2012 о=эл.опт.диск (СD-ROM)
4.Аманбекқызы Ж. <<Қазіргі қазақ тілі>> пәнінен (6В01210-МдОмТ) зертханалық сабақтарға арналған виртуальды зерханалық жұмыс / электронды ресурс/. М.Әуезов атындағы ОҚМУ. Шымкент, 2013
5.Бейсенбаева Б., Наркулова Б,. Оразалиева К. Қатысымның әлеуметтік-тұрмыстық саласы (Фонетика, лексика). Вертуалды практикалық жұмыс. М.Әуезов атындағы ОҚМУ. Шымкент \, 2015.
<<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>>
пәні бойынша 6В01210-<<Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу>>
мамандықтарының студенттері үшін практикалық сабақтарға арналған
әдістемелік нұсқау
Оқу түрі: күндізгі
Шымкент, 2021 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Әуезов атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
<<Мектепке дейінгі және бастауыш оқыту теориясы мен әдістемесі>> кафедрасы
<<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>>
пәні бойынша 6В01210-<<Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу>>
мамандықтарының студенттері үшін практикалық сабақтарға арналған
әдістемелік нұсқау
Оқу түрі: күндізгі, сырттай
Шымкент, 2021 ж.
ӘӨЖ 373.02
Құрастырушы:
<<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>>пәні бойынша 6В01210-<<Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу>>
мамандықтарының студенттері үшін практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау Шымкент, М. Әуезов атындағы ОҚУ баспасы; 2021.- 36 б.
Әдістемелік нұсқау 6В01210-<<Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу>> мамандыққа арналған оқу жоспарына сай жасалып, практикалық сабақтарды өтуге толық мағлұмат береді. Сонымен қатар әдістемелік нұсқаудан бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесінен қажетті мағлұматты жан-жақты әрі толық алуға болады.
Рецензенттер:
Жораева С.Б. - М. Әуезов атындағы ОҚУ <<Мектепке дейінгі және бастауыш оқытудың теориясы мен әдістемесі>> кафедрасының п.ғ.к.
Қуатова Ж.- М. Әуезов атындағы ОҚУ <<Педагогика және жалпы педагогика>> кафедрасының п.ғ.к.
<<Мектепке дейінгі және бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі>> кафедрасының
<< >> ж. № хаттама мәжілісінде қаралды.
Филология факультетінің, <<>>. 20 ж. Хаттама № әдістемелік кеңесінде талқыланып, баспаға ұсынылды.
(C) М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2021ж
МАЗМҰНЫ
Мазмұны
Кіріспе
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі технологиясы
Студенттердің білімін бағалау өлшемдері
Студенттердің практикалық сабақта білімін бағалау өлшемдері
Пәннің объектісі, пәні және курстың міндеттері, оның басқа ғылымдармен байланысы
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі технологиясының мектептегі оқу-тәрбие жұмысының жалпы жүйсіндегі маңызы
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдісі
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңдерінде оқушылар іс-әрекетін ұйымдастыру
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі жүйесіндегі дәстүрлі әдіс және қазіргі жаңалықтар
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесіды оқыту процесі
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңіндегі оқу-тәрбие міндеттері
Тіл дамыту
Тіл дамыту: сөзге, сөйлемге, байланыстыра сөйлеуге үйрету.
Бастапқы жазуға үйрету, оның мазмұны мен міндеттері
Жазудың дұрыстығын тексеру
Дәптермен таныстыру, дәптер бетіндегі кеңістікті бағдарлай алу дағдыларын қалыптастыру.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі, әдебиеттік оқудың қазіргі сабақтарына қойылатын талаптар
Оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастыру.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі, әдебиеттік оқу, қазақ тілі сабақтарына әдістемелік талдау жасау.
Оқушылардың үйдегі оқу жұмысы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
<<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>> пәні - бастауыш білім беру үдерісінде оқушыларға ана тілінің байлығын меңгертудің алғашқы сатысы. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі,қазақ тілінің дыбыстық, лексикалық жүйесі мен грамматикалық құрылымын меңгеру үдерісі.
<<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>> пәнінің басты мақсаты - оқу және жазу дағдылары қалыптасқан, алғашқы тілдік мағлұматтарды, сөйлеу әрекетінің түрлерін меңгерген, байланыстырып сөйлей алатын; ана тілін сүйетін, адамгершілік, Отансүйгішік сезімдері қалыптасқан, шығармашылыққа бейім жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуына мүмкіндік жасау.
Мектеп жасына дейінгі <<Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі>> пәні интеграцияланған (оқу мен жазу - <<Әліппе>> оқулығы; тілдік және оқу материалдары - <<Ана тілі>> оқулығы) мазмұңда оқытылады.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әрбір кезеңінің өзіндік ерекшелігіне байланысты міндеттері белгіленген. Әліппеге дейінгі кезеңнің міндеттері: оқушыларды оқуға және жазуға даярлау; сөздік қорын молайту; байланыстырып сөйлеуге үйрету. Әліппе кезеңінің міңдеттері: оқушылардың оқу және жазу дағдыларын қалыптастыру; байланыстырып сөйлеу тілін дамыту.
Әліппеден кейінгі кезеңнің міндеттері: оқушылардың оқу және жазу дағдыларын жетілдіру; байланыстырып сөйлеу тілін дамыту; алғашқы грамматикалық мағлұматтарды меңгерту.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі пәнінің міндеттері:
6 жастағы оқушыларды оқу әрекетіне психофизиологиялық тұрғыдан дайындау жұмыстарын меңгеру;
оқушының тілін дамыту жұмыстарын Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңдеріне сәйкес ұйымдастыру;
дұрыс, түсініп және мәнерлеп оқу, жазу дағдыларын қалыптастыру;
кіріктіріле жүргізілетін оқу және жазу жұмыстарын Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әр кезеңдеріне сәйкес жүргізуді білу;
тілдік қарапайым түсінік, орфографиялық, пунктуациялық біліктілік қалыптастыру;
сөйлеу әрекетінің түрлерін (оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым) меңгерту және сөйлеу жанрларын әр түрлі жағдайларда қолдана білуге үйрету;
алғашқы тілдікфактілерді танымдық нысан ретінде меңгерту, оларды талдау, салыстыру, топтау және жинақтау дағдыларын қалыптастыру жолдарын анықтау;
оқушылардың сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдірудімеңгеру;
диалогтық және монологтық сөйлеу дағдыларын жетілдіру;
қоршаған ортамен ізгі қарым-қатынас жасауға тәрбиелеу.
Студенттердің білімін бағалау өлшемдері
Білім алушылардың білімі, білігі, дағдысы мен шеберлігі бақылаудың барлық түрлері бойынша тікелей пропорционалдық қатынасы бар бағалаудың балдық-рейтингілік таңбалық жүйесі бойынша анықталады.
Пайыздық мөлшері 95-100% және 4,0 сандык баламасы бар <<Өте жақсы>> деген бағалауға А, пайыздық мөлшері 90-94% және 3,67 сандық баламасы болса А- бағалауына сәйкес келеді.
Бұл бағалар білім алушыға, егер ол бағдарламалық материалдарды толық игеруін көрсеткен және қандай да бір қателіктерге бой алдырмай дұрыс орындаған зертханалық және бақылау жұмыстарын уақытылы әрі дүрыс орындаған және ол бойынша есептер тапсырған, бұған қоса өзіндік бірегей ойлау қабілетін танытқан, коллоквиумды тапсыруда қандай да бір қателіктер жібермеген және үй тапсырмаларын орындаған, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысып, пәнді оқьш-үйрену барысында ездігінше қосымша ғылыми әдебиеттерді пайдаланған, бағдарламалық материалдарды өз еркімен жүйелей білген жағдайда қойылады.
Пайыздық мөлшері 85-89% және 3,33 сандық баламасы бар <<жақсы>> деген бағалауға В + сәйкес келеді және осы бағалауда пайыздық мөлшері 80-84% және сандық баламасы 30 болса В,пайыздық мөлшері 75-79% және 2,67 сандық бағалауы В -ға сәйкес келеді.
Бұл бағалар студентке, егер ол бағдарламалық материалдарды 75%-дан кем игермесе және бұған қоса жауап беру кезінде айтарлықтай қателіктер жібермеген, зертханалық және бақылау жұмыстарын уақытылы орындаған және оны тапсыруда негізсіз ескертулері болған, коллоквиумдар мен үй тапсырмаларын дұрыс әрі уақытында орындап негізсіз ескертулермен тапсырған, оқытушының нұскауы бойынша қосымша әдебиеттерді пайдаланған, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысьга, немесе негізсіз ескертулер болған және елеулі қателіктері студенттің өздігімен түзетілген, бағдарламалық материалдарды оқытушының көмегімен жүйелей білген жағдайда қойылады.
Пайыздық мөлшері 70-74% және 2,33 сандық баламасы бар <<қанағаттанарлық>> деген бағалауға С+ сәйкес келеді және осы бағалауда пайыздық мөлшері 65-69% және сандық баламасы 2,0 болса С, пайыздық мөлшері 60-64% және 1,67 сандық бағалауы С-% пайыздық мөлшері 55-59% және 1,33 сандық баламасы бар D+, пайыздық мөлшері 50-54% және сандық баламасы 1,0 болса D сәйкес келеді.
Бұл баға студентке егер ол практикалық материалдардың кем дегенде 50% игерген, бұған қоса зертханалық және бақылау жұмыстарын, үй тапсырмаларын орындау кезінде оқытушыньң көмегін қажет еткен, коллоквиум тапсыру кезінде толымсыз жауаптары мен негізсіз ескертулері болған, зерттеу жұмыстарында белсенділік көрсете алмаған, тек қана оқытушы көрсеткен әдебиеттермен ғана шектелген, материалдарды жүйелеуде біршама қиыншылықтарға бой алдырған жағдайда қойылады.
Пайыздық мөлшері 0-49% және 0 сандық баламасы бар <<қанағаттанарлықсыз>> деген бағаға Ғ бағалауы сәйкес келеді.
Бұл баға студентке, егер оның бағдарламада қарастырылған негізгі материалдарды оқуда кемшіліктері білінген, пән бағдарламасының жартысынан астамын игермеген, жауаптарында елеулі кателіктер жіберген, ағымдағы формалармен қарастырылған жеке және ағымдағы және қорытынды бақылауларды орындамаған, бағдарламада қарастырылған барлық негізгі әдебиеттермен жұмыс жасамаган жағдайда қойылады.
Студенттердің практикалық сабақта білімін бағалау өлшемдері
Критерий
Дескрипторы
Баллы %
Тақырыптың теориялық мазмұнын өте жоғары деңгейде меңгерген, практикалық тапсырманы орындау дағдысы өте жақсы.
1. Мектепке дейінгі білімде <<Жазуға үйрету>> пәнін оқыту ғылымының даму тарихы бойынша хроналогиялық карта жасаудың мәнін жақсы түсінеді.
2. Теориялық білімін қолдану орнын нақты біледі, жаңартылған білім жүйесінің негізгі ұстанымдарын, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнына талдама жасай алады және ерекшелігін сипаттай алады.
3. Жаңартылған білім жүйесі құзыреттілікке және сапаға бағытталған бағдарлама екендігін түсінеді, өте жақсы мазмұндай алады.
4. Жаңартылған оқу бағдарламасындағы тілдік (тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылым) дағдыны дамыту арқылы коммуникативтік құзыреттіліктерді қалыптастыруға бағытталған>> ұстанымын жеңіл талдай алады.
5. Заманауи оқыту стратегиясының барлық мүмкіндіктерін қолдану үшін түрлі педагогикалық тәсілдерді құрамдастыра алады.
6. Сыни тұрғыдан ойлау, зерттеу жұмыстарын орындау, АКТ қолдану, тілдік дағдылармен бірге қарым-қатынастың коммуникативтік тәсілдерін қолдану, топта және жеке жұмыс жасау біліктілігін меңгеру қажеттігін түсінеді және байқау кезеңдерінен жеңіл әрі белсенді өткізе алады.
7. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесіпәнін оқыту формаларының қолдану орындарын біледі.
8. Виртуалды жұмысты орындай алады
9. Сабақ құрылымын толық меңгерген, сабақ жоспарын дайындай алады.
10. Рольдік ойынға белсенді қатысу қажеттігін түсінеді.
95-100
Теориялық материалды жақсы меңгерген,бірақ практикалық тапсырманы орындауда кейбір қателіктер жібереді.
1. Мектепке дейінгі оқытуда Жазуға үйрету пәнін оқыту ғылымының даму тарихы бойынша хронологиялық карта жасай алады.
2. Теориялық білімін қолдану орынын нақты біледі, жаңартылған білім жүйесінің негізгі ұстанымдарын, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнын талдайды.
3. Жаңартылған оқу бағдарламасындағы тілдік (тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылым) дағдыны дамыту қатысымдық құзыреттілік екенін түсінеді.
4. Заманауи оқыту стратегияларының негізгі сипатын түсінеді.
5. Сыни тұрғыдан ойлау, зерттеу жұмыстарын орындау, АКТ қолдану, тілдік дағдылармен бірге қарым-қатынастың коммуникативтік тәсілдерін қолдану, топта және жеке жұмыс жасау біліктілігін меңгереді.
6. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесіпәнін оқыту формалары мен оларды ұйымдастыру әдістемесін меңгереді, сабақ жоспарын дайындауда қателеседі.
8. Виртуалды жұмысты орындай алады
9. Сабақ құрылымын толық меңгерген, сабақ жоспарын дайындай алады.
10. Рольдік ойынға белсенді қатысу кезінде аздап қателеседі.
90-94
Теориялық материалды меңгерген, іс-жүзінде түсінеді, алайда практикалық тапсырмаларды орындау кезінде қөмек қажет етеді.
1. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесі пәнін оқыту әдістемесі ғылымының даму тарихын ауызша ғана айта алады.
2. Жаңартылған білім беру жүйесінің мазмұнын ғана түсіндіре алады. Оның негізгі ұстанымдарын, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнын талдайды, толық сипаттай алмайды.
3. Жаңартылған оқу бағдарламасындағы тілдік (тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылым) дағдыны дамыту қатысымдық құзыреттілік екенін түсінеді.
4. Заманауи оқыту стратегияларының негізгі сипатымен орынды қолдануды жеңіл түсінеді.
5. Сыни тұрғыдан ойлау, зерттеу жұмыстарын орындау, АКТ қолдану, тілдік дағдылармен бірге қарым-қатынастың коммуникативтік тәсілдерін қолдану, топта және жеке жұмыс жасау қажеттігі мен мазмұнын ғана меңгереді.
6. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесіпәнін оқыту формалары мен оларды ұйымдастыру әдістемесін меңгеруде көмек қажет етеді сабақ жоспарын дайындауда қателеседі.
7. Сабақ құрылымын меңгерген, сабақ жоспарын дайындай алады.
8. Рольдік ойынға түскенде аздап қателеседі.
75-89
Теориялық материалдың біршама бөлігін меңгерген, практикалық тапсырмаларды өз бетінше орындауы төмен.
1. Жазуға үйрету пәнін оқыту әдістемесі ғылымының даму тарихын нақты талдай алмайды.
2. Жаңартылған білім беру жүйесінің, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнын ерекшеліктерін толық сипаттай алмайды.
3. Заманауи оқыту стратегияларының негізгі сипаты мен орынды қолдануды қиын түсінеді.
4. Сыни тұрғыдан ойлау, зерттеу жұмыстарын орындау, АКТ қолдану, тілдік дағдылармен бірге қарым-қатынастың коммуникативтік тәсілдерін қолдану, топта және жеке жұмыс жасау қажеттігі мен мазмұнын ғана меңгереді.
5. Жазуға үйрету пәнін оқыту формалары мен оларды ұйымдастыру әдістемесін меңгеруі өте ауыр, көп қателіктер жібереді.
6. Сабақ құрылымын меңгерген, сабақ жоспарын өз бетінше дайындай алмайды.
7. Рольдік ойынға қатыса алмайды.
60-74
Теориялық материалдың негізгі бөлімдерін меңгерген, практикалық тапсырмаларды орындауда қосымша көмекті көп қажет етеді.
1.Бақылау сұрақтарына жауап бере алмайды.
2. Жаңартылған білім беру жүйесінің, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнын ерекшеліктерін сипаттай алмайды.
3. Заманауи оқыту стратегияларының анықтамасын ғана айта алады.
4. Жазуға үйрету пәнін оқыту формалары мен оларды ұйымдастыру әдістемесін меңгеруі өте ауыр, өте көп қателіктер жібереді.
5. Сабақ жоспарын дайындауда көп қателіктер жібереді.
6. Практикалық тапсырмаларды орындай алмайды.
50-59
Студенттің теориялық білімі мен практикалық тапсырманы орындау құзыреттілігі өте төмен.
1.Бақылау сұрақтарына толық жауап бере алмайды.
2. Жаңартылған білім беру жүйесінің, жаңартылған оқу бағдарламасының және жаңа оқулықтар мазмұнын ерекшеліктерін сипаттай алмайды.
3. Заманауи оқыту стратегияларының мазмұнын, сипатын түсінбейді.
4. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесіпәнін оқыту формалары мен оларды ұйымдастыру әдістемесін меңгеруі өте ауыр, өте көп қателіктер жібереді.
5. Практикалық тапсырмаларды орындауда белсенділігі өте төмен.
0-49
Практикалық сабақ 1
Тақырыбы <<Тыңдалым және айтылым>> бөлімі бойынша тыңдалған материалдың мазмұнын түсіну. Мәтіннің тақырыбы мен негізгі ойын анықтау
Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
1.Бастауыш мектепте Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде қазақ тілінің заңдылықтарын оқып-үйрену барысында балалардың өздерінің сөйлеу дағдылары да ұштала түседі, олар өз ойларын ауызекі және жазба тілде бейнелеп, өзгелердің сөзін толық түсінуді үйренеді және тіл туралы материалдар осы тілді қолданудың ең жарқын үлгісі болып табылатын әдеби туындылар, жеке-жеке бөліктер арқылы түсіндіріліетін тіл теориясы - осының бәрі қазақ тілі пәнінде интегративті ұштастырыла меңгертіледі.Осыған орай бағдарламада көрсетілгендей Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың негізгі мақсаты - оқу дағдысының негізін қалау: тыңдауға, айтуға, оқуға, жазуға үйрету, балаларда сөздің дыбыстық құрылысы туралы түсінік қалыптастыру, әріп таныту, әуелі буындап, содан соң тұтас сөзді, сөйлемді, мәтінді оқуға үйрету, сауатты жазу негізін қалыптастыру, өз бетінше оқуға, кітапқа / кітаптан білуге / қызығушылығын ояту, ауызша диалогтік және монологтік сөйлеуін дамыту баса назарға алынады.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі жұмысы дәстүрлі үш кезең бойынша жүргізіледі:
1.Әліппеге дейінгі кезең
2.Әліппе кезеңі
3.Әліппеден кейінгі кезең.
2.Әліппеге дейінгі кезеңнің негізгі міндеті - сөйлеудің маңызын білдіру. Сөйлем, сөз және дыбыс туралы ұғым қалыптастыру, сөйлеу дағдыларын жетілдіру, жазуға дайындау. Осы кезеңде көрсетілген оқушылардың сөз байлығын молайту және ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға байланысты жұмыстар кезеңдерде де үздіксіз жүргізіледі.
Әліппе кезеңі Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың ең негізгі бөлігі болып саналады, өйткені тілдегі дыбыстар мен олардың әріптерін жеке-жеке таныту, оқуға үйрету, әріптердің жазба түрін баспа түрімен салыстыра меңгерту, сөздерді, жеңіл сөйлемдерді дұрыс жазуға үйрету жұмыстары осы кезеңде жүзеге асырылады, әрі бұған уақыттың да негізгі бөлігі беріледі. Бұл кезеңде балалардың ауызекі және жазба тілде сөйлеу, сөйлеу мәдениеті туралы түсініктері айқындала түседі, бейнелілік және сөз көрнекіліктері негізінде әр түрлі жанрда байланыстырып сөйлеу дағдылары, қалыптаса бастайды.
Әліппеден кейінгі кезеңнің міндеті- оқу дағдысын жетілдіру, саналы түрде түсініп, мәнерлеп оқуға төсеелдіру, оқығандарының мазмұнын айтып беруге баулу, оқылған мазмұнға қарапайым баға бере білу. Әсіресе, мәнерлеп оқуға айрықша көңіл бөлінеді, оқу кезінде дауыс күші мен сазын құбылтып оқуға үйретіледі.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі жұмысы бірінші жарты жылдықта аяқталады. Бұл ретте баланы қысқа мерзім ішінде сауаттандыра отырып, олардың сөздік қорының мол болуы, тез арада көп сөз оқу, жазу мүмкіндігіне ие болуы көзделіп, буындап және біртіндеп тұтас оқу әдісі басшылыққа алынады.
3. Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін, олардың зейін, қабылдау, ес, ойлау, қиял ерекшеліктерін, сезім, ерік жақтары мен қабілет, темперамент, мінез сияқты жеке қасиеттерін жақсы білу керек. Бастауыш сынып баласының зейіні тұрақсыз. Сондықтан оқудың алғашқы күнен бастап - ақ балаларды тыңдай білуге оңай тапсырмаларды орындап жүруге үйрету керек. Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білу, олармен жұмыс жасау арқылы тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме ертегі тыңдағанда зейіннін тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет формаларын жиі өзгерту - балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі.1-сынып оқушыларының ес ерекшеліктері: логикалық сөздік байланыстырудан гөрі көрнекті бейнелердің басым болуы. Сөздік материалды олар механикалық түрде, мағынасына түсінбестен жаттап алады. Мұғалім бұл ерекшелікке де көңіл аударуы тиіс. Бастауыш сынып оқушыларының қабылдауында ойлауында да толып жатқан ерекшеліктер бар: олар ажырата қабылдауды білмейді, тұтас қабылдайды. Осыған орай, мұғалім тапсырма бергенде дәлелдеп, бөліктерге бөліп беру немесе заттар мен құбылыстардың құрамымен таныстыру т.б. ескергені жөн. Мысалы, олар алғашқы буын, дыбыс, сөз терминдерін шатастырады; мұғалім бірте-бірте бұл сөздердің әрқайсысының мағынасын ажыратып, мәнін аңғаруға үйретеді. Ажырата қабылдауға салыстыру арқылы да үйретуге болады. Мұнда тек әріптерді, дыбыстарды, буындарды, сөздерді ғана салыстырып қана қоймай, заттарды, құбылыстарды да салыстыруға болады. Мысалы, тауықты құстар қатарына қосуға бола ма? Сұрағы арқылы, егер болса, қандай белгілеріне қарай құс дейміз! Егер болмаса, неліктен құстар қатарына жатпайды? т.б. салыстыруды іске асыруға болады.
Балалар оқып үйренетін <<Әліппе>> кітабында жекелеген суреттер, сюжетті суреттер, түрлі - түсті бөлумен әдемі салынған схемалар, жұмбақтар және жаттығулар берілген. Бұл кезде балалар, жоғарыда көрсетілгендей, сөз, дыбыс, буын, сөйлем, деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет кездеседі. Бұл ұғымның мәнін нақтылап түсіндіру үшін көрнекі құралдардың пайдасы мол. Көрнекіліктерді ойын ретінде пайдалануға болады. Оның барлығы сабақтың нақты мақсатына байланыстырылып беріледі. Мұнда тағы да ескерілетін жай-бірден бірнеше көрнекілік ұсынуға немесе керегі болсын - болмасын, кез-келген көрнекілікті ұсына берудің қажетті жоқ. Себебі: басы артық, тым көп көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау, тұрақтандыру емес, керсінше, алаңдатып, зиянын тигізуі мүмкін.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, әр қатынас жасау барысында олардың жауап беру ерекшелігін, белсендік көрсету қарқынын, жүріп-тұру қалпын, қиналған жерлерімен жіберген қателерін есепке ала жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда баланы жігерлендіретіндей, өз күшін байқай алатындай, анағұрлым бір пайдалы жұмыс жағын мұхият іздестіреді.
Практикалық сабақ №2
Тыңдалған материалды мазмұндау. Оқиғаны болжау Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
Тiлдi үйрету әдiстемесi психологиямен, педагогикамен және лингвистикамен тығыз байланысты. Осыған орай қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi дидактикалық заңдылықтар мен ережелерге сүйене отырып, қазақ тiлiн оқытудың мазмұнын, құрылымын, әдістерін, ұстанымтерiн және ұйымдастыру формасын белгiлейдi.
Жалпы бiлiм беретiн мектептерде бiлiм мазмұнын жетiлдiру, арттыру процесiнде жаңаша әдiс-тәсiлдердi қолдану - бүгiнгi күннiң өзектi мәселелерiнiң бiрi. Себебi, дұрыс ұйымдастырылған оқыту процесi - бiлiм мазмұнын сапалы меңгертетiн бiрден бiр жол. Мұғалiм сабақ барысында әдiстердi, техникалық құралдарды орынды қолдана бiлсе, оқушының бiлiмдi игеруi қарқынды жүредi. <<Оқу материалдарын бекiтуде оны пәннiң негiзгi, жетекшi идеясына қарай қарастырған маңызды. Бекiтудi ұйымдастырғанда әр түрлi әдiстер мен құралдарды (түрлi жаттығулар, пәндiк дидактикалық ойындар, экскурсиялар, көрнекi және техникалық құралдарды) пайдаланған жөн. Сабақты бекiту барысында оқушыларда түрлi икемдiлiк пен дағды қалыптасады. Дағдыны қалыптастыруда педагогикалық дұрыс басшылық ету үшiн баланың психологиялық ерекшелiктерiн бiлу керек.
Педагог ғалымдар оқыту теориясында дидактикалық ұстанымдарды айқындау барысында әрқайсысы әр түрлi пiкiр айтады.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезінде оқушыларды сөз бен сөйлемдерді саналы, дұрыс оқуға дағдыландырумен қатар, әріп әлементерімен жекелеген әріптерді түзу жазып дағдыландыру барысында балаларға табиғат, адамдардың өмір сүруі жөнінде мағұлматтар беріп, олардың айналадағы заттар мен құбылыстар түсінігі кеңейе түседі.
Оқыту мен тәрбие, жеке тұлғаның дамуы бір - біріне ажыратуға келмейтін, тұтас бір процес болғандықтан оқытудың тәрбиелік мәнінің өзі ақыл-ой тәрбиесіне жатады.
Балалардың эстетикалық талғамын дамыту ертегі, көркем әңгіме, өлең, оқу, сурет, музыка т.б. арқылы іске асырылады.
Баланың бастаған істі аяқтап шығу, көздеген игі мақсатына жету, ұқыптылық т.б. мінез-құлық сапалары да Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде тәрбиелене бастайды.
Баланың оқуға деген ынта-ықыласын, қызығушылығын жойып алмау мақсатында кез-келген тапсырманы берер кезде:
Біріншіден, оның бала ұғымына сәйкес, түсінікті болуын ескеру керек.
Екіншіден, берілетін тапсырмалардың тәрбиелік мәніне көбірек көңіл бөлген жөн.
Үшіншіден, қандай да болсын берілген тапсырма баланың қызығушылығын айтатындай деңгейде болуға тиіс. Егер бала бір нәрсеге қызықса, онда оның табиғатына тән білімін белгілейді айтсам деген сөйлемге деген талпынысы күшейе түсіп, сөйлеуге деген қажеттілік туады. Содан соң логикалық мағынасын бұзбай мәтін құрастырады үйретуге көшкен дұрыс
Мұғалім балаларға айтылатын дыбыстарды қағаз бетіне түсіру үшін және оларды оқу үшін бұл дыбыстардың белгілі бір графикалық таңбалары мен белгіленетіндігін айтады.
Оқуға үйретудің алғашқы кезеңдерінде оның естілетін, созып айтуға келетін және дыбысталуы мен таңбалануы бірдей дыбыстардын құралған сөздер іріктеліп алынады. Балалар Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезінде өздері көріп тұрған не көңіл аударатын жұмыс. Мұнда дауыстылар мен дауыссыздар салыстырмалы түрде айтылады, балалар бұл дыбыстардың қалай айтылытынын әрі аңғарады, әрі өздері айтып үйренеді.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдыланумен бірге олардың қалай таңбаланатынымен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу, әріптерді үйрену-сауатты болудың алғашқы баспалдағы.
№3 Практикалық сабақ. Түрлі жағдаяттарда тілдік нормаларды дұрыс қолдану. Тыңдаушының назарын аудару
Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
Дайындық кезең, әліппе кезеңі және әліппеден кейінгі кезең.
Бастауыш мектепте Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде қазақ тілінің заңдылықтарын оқып-үйрену барысында балалардың өздерінің сөйлеу дағдылары да ұштала түседі, олар өз ойларын ауызекі және жазба тілде бейнелеп, өзгелердің сөзін толық түсінуді үйренеді және тіл туралы материалдар осы тілді қолданудың ең жарқын үлгісі болып табылатын әдеби туындылар, жеке-жеке бөліктер арқылы түсіндіріліетін тіл теориясы - осының бәрі қазақ тілі пәнінде интегративті ұштастырыла меңгертіледі.Осыған орай бағдарламада көрсетілгендей Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың негізгі мақсаты - оқу дағдысының негізін қалау: тыңдауға, айтуға, оқуға, жазуға үйрету, балаларда сөздің дыбыстық құрылысы туралы түсінік қалыптастыру, әріп таныту, әуелі буындап, содан соң тұтас сөзді, сөйлемді, мәтінді оқуға үйрету, сауатты жазу негізін қалыптастыру, өз бетінше оқуға, кітапқа / кітаптан білуге / қызығушылығын ояту, ауызша диалогтік және монологтік сөйлеуін дамыту баса назарға алынады.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі жұмысы дәстүрлі үш кезең бойынша жүргізіледі:
1.Әліппеге дейінгі кезең
2.Әліппе кезеңі
3.Әліппеден кейінгі кезең.
Әліппеге дейінгі кезеңнің негізгі міндеті - сөйлеудің маңызын білдіру. Сөйлем, сөз және дыбыс туралы ұғым қалыптастыру, сөйлеу дағдыларын жетілдіру, жазуға дайындау. Осы кезеңде көрсетілген оқушылардың сөз байлығын молайту және ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға байланысты жұмыстар кезеңдерде де үздіксіз жүргізіледі.
Әліппе кезеңі Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың ең негізгі бөлігі болып саналады, өйткені тілдегі дыбыстар мен олардың әріптерін жеке-жеке таныту, оқуға үйрету, әріптердің жазба түрін баспа түрімен салыстыра меңгерту, сөздерді, жеңіл сөйлемдерді дұрыс жазуға үйрету жұмыстары осы кезеңде жүзеге асырылады, әрі бұған уақыттың да негізгі бөлігі беріледі. Бұл кезеңде балалардың ауызекі және жазба тілде сөйлеу, сөйлеу мәдениеті туралы түсініктері айқындала түседі, бейнелілік және сөз көрнекіліктері негізінде әр түрлі жанрда байланыстырып сөйлеу дағдылары, қалыптаса бастайды.
Әліппеден кейінгі кезеңнің міндеті- оқу дағдысын жетілдіру, саналы түрде түсініп, мәнерлеп оқуға төсеелдіру, оқығандарының мазмұнын айтып беруге баулу, оқылған мазмұнға қарапайым баға бере білу. Әсіресе, мәнерлеп оқуға айрықша көңіл бөлінеді, оқу кезінде дауыс күші мен сазын құбылтып оқуға үйретіледі.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі жұмысы бірінші жарты жылдықта аяқталады. Бұл ретте баланы қысқа мерзім ішінде сауаттандыра отырып, олардың сөздік қорының мол болуы, тез арада көп сөз оқу, жазу мүмкіндігіне ие болуы көзделіп, буындап және біртіндеп тұтас оқу әдісі басшылыққа алынады.
№4 практикалық сабақ.
Тыңдалған материал бойынша өз пікірін айту. Берілген тақырыпқа әңгіме құрап айту Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
5. Бастауыш сынып оқулықтары
Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін, олардың зейін, қабылдау, ес, ойлау, қиял ерекшеліктерін, сезім, ерік жақтары мен қабілет, темперамент, мінез сияқты жеке қасиеттерін жақсы білу керек. Бастауыш сынып баласының зейіні тұрақсыз, оның толқуы сабақ үстінде күшті, ол бөліну қасиеті мүлде жоқ десе де болғандай, көлемі өте кіші болады. Сондықтан оқудың алғашқы күнен бастап - ақ балаларды тыңдай білуге оңай тапсырмаларды орындап жүруге үйрету керек. Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білу, олармен жұмыс жасау арқылы тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме ертегі тыңдағанда зейіннін тұрақтылығы арта түседі. Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет формаларын жиі өзгерту - балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі. 1-сынып оқушыларының ес ерекшеліктері: логикалық сөздік байланыстырудан гөрі көрнекті бейнелердің басым болуы. Сөздік материалды олар механикалық түрде, мағынасына түсінбестен жаттап алады. Мұғалім бұл ерекшелікке де көңіл аударуы тиіс. Бастауыш сынып оқушыларының қабылдауында ойлауында да толып жатқан ерекшеліктер бар: олар ажырата қабылдауды білмейді, тұтас қабылдайды. Осыған орай, мұғалім тапсырма бергенде дәлелдеп, бөліктерге бөліп беру немесе заттар мен құбылыстардың құрамымен таныстыру т.б. ескергені жөн. Мысалы, олар алғашқы буын, дыбыс, сөз терминдерін атастырады; мұғалім бірте-бірте бұл сөздердің әрқайсысының мағынасын ажыратып, мәнін аңғаруға үйретеді. Ажырата қабылдауға салыстыру арқылы да үйретуге болады. Мұнда тек әріптерді, дыбыстарды, буындарды, сөздерді ғана салыстырып қана қоймай , заттарды, құбылыстарды да салыстыруға болады. Мысалы, тауықты құстар қатарына қосуға болама? Сұрағы арқылы , егер болса, қандай белгілеріне қарай құс дегеніміз ! Егер болмаса, неліктен құстар қатарына жатпайды? Т.б. салыстыруды іске асыруға болады.
Балалар оқып үйренетін <<Әліппе>> кітабында жекелеген суреттер, сюжетті суреттер, түрлі - түсті бөлумен әдемі салынған схемалар, жұмбақтар және жаттығулар берілген. Бұл кезде балалар, жоғарыда көрсетілгендей, сөз, дыбыс, буын, сөйлем, деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет кездеседі. Бұл ұғымның мәнін нақтылап түсіндүру үшін көрнекі құралдардың пайдасы мол. Көрнекіліктерді ойын ретінде пайдалануға болады. Оның барлығы сабақтың нақты мақсатына байланыстырылып беріледі. Мұнда тағы да ескерілетін жай-бірден бірнеше көрнекілік ұсынуға немесе керегі болсын - болмасын, кез-келгенкөрнекілікті ұсына берудің қажетті жоқ. Себебі: басы артық, тым көп көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау, тұрақтандыру емес, керсінше, алаңдатып, зиянын тигізуі мүмкін.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, әр қатынас жасау барысында олардың жауап беру ерекшелігін, белсендік көрсету қарқынын, жүріп-тұру қалпын, қиналған жерлерімен жіберген қателерін есепке ала жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда баланы жігерлендіретіндей, өз күшін байқай алатындай, анағұрлым бір пайдалы жұмыс жағын мұхият іздестіреді.
Оқушыларға 1 сыныптан бастап талап қоя бiлу, оның нәтижесiн қадағалау - мiнезiн тәрбиелеудегi басты әдiстердiң бiрi. Өйткенi оқушыға тиiстi талап қойылмаса, тапсырылған iс қадағаланбаса, берекесiздiк туады. Балаға кiшкентай кезiнен бастап түрлi талаптар қойып, мiндеттер жүктеп отыру оны жауапкершiлiкке, өз ісіне саналы қарауға дағдыландырады, өзiнiң борышын түсiне бiлуге тәрбиелейдi.
1-сынып оқушылары мектепке дейінгі балалар кітапшаларымен таныс болып келеді. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған суретті кітапшалар әсіресе соңғы жылдарда көптеп тарауда. Балалардың ата-аналары, аға-тәтелері сол суретті кітапшалардың суретін көрсетіп, оқып береді, әңгімелеп айтып береді, қысқа-қысқа тақырыптарды жаттатады, сурет бойынша баланы сөйлетіп те үйретеді. Мұндай жұмыстар балабақшада тәрбиеленетін балалармен жүйелі түрде жүргізіледі. Осыған орай баланың кітапқа деген құмарлығы артып, <<осы кітапты өзім оқи алатын болсам>> деп армандап, мектепке баруды асыға күтеді. Мектеп реформасы баланы 6 жастан бастап 1-сыныпта оқытудың мүмкіндігін шешіп береді, ол тәжірибе жүзінде дәлелденген. Сондықтан да сыныптан тыс окуды 1-сыныпта әліппе кезеңінен бастаған жөн. Әліппе кезеңінде басымырақ жүргізілетін жұмыстын түрі суретті кітапшаларды көрсетіп, сол сурет бойынша сөйлем құрату, суреттің астындағы сөздерді, сөйлемдерді оқып беріп, сол бойынша оқушылармен әңгімелесу.
№5 практикалық сабақ. Сөздерді, дыбыстарды орфоэпиялық нормаларға сәйкес дұрыс айту. Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, әр қатынас жасау барысында олардың жауап беру ерекшелігін, белсендік көрсету қарқынын, жүріп-тұру қалпын, қиналған жерлерімен жіберген қателерін есепке ала жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда баланы жігерлендіретіндей, өз күшін байқай алатындай, анағұрлым бір пайдалы жұмыс жағын мұхият іздестіреді.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезінде оқушыларды сөз бен сөйлемдерді саналы, дұрыс оқуға дағдыландырумен қатар, әріп әлементерімен жекелеген әріптерді түзу жазып дағдыландыру барысында балаларға табиғат, адамдардың өмір сүруі жөнінде мағлұматтар беріп, олардың айналадағы заттар мен құбылыстар туралы түсінігі кеңейе түседі.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе кезеңінде қазақ тілінің дыбыстары мен әріптерінің өзіндік ерекшеліктерін сапалы меңгертудің маңызы зор. Оқушылардың дыбыстарды және әріптерді дұрыс айтуы мен тануы олардың сауатты, білімді болып жетілуінің негізгі шарты.
Оқушылар Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе кезеңінде дыбыстарды айқын, анық айтуға, олардың әріптерін дұрыс таңбалауға, буындарды, сөздерді дыбыстарды талдап, қосып оқуға, баспа және жазба әріатерді тануға, дыбыстарды өзара орынды тіркестіріп, сөздер құрастыруға, сөйлемдерді оқуда дауыс үзілісін жасауға т.б. үйренеді. Мұның барлығы оқушыларда белгілі дағдылардың орынды қалыптасуымен тығыз байланысты.
Біріншіден, оқушылар дыбыстардың артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай дұрыс айтуға үйренеді.
Балалар мектепке келмей тұрып дыбыстарды дыбыстай алады. Бірінші сыныпқа келген балаларда <<ш>> және <<с, <<ң>> және <<р>> дыбыстарын дұрыс айта алмау жағдайлары көптеп кездеседі. Сондықтан Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде оқушылардың дыбыстарды дұрыс айту дағдыларын қалыптастыруға ерекше мән беріледі.
Сауат ашу барысындағы негізгі міндет балаларды тура буынды оқуға үйрету. Әрбір жаңа үйренген дауыссыз дыбыс буыннан таныс, үйренген дауысты дыбыс арқылы беріледі. Мұнда оқу құрамындағы үйретілуге тиісті дыбысы бар буын оның естіліп, ол дыбыстың өзі ерекшелеңкіреп, созылып айтылғаны дұрыс. Мысалы, <<р>> дыбысы үйретілуі қажет болғанда <<ора>> <<ара>> буындары <<а-рра>> делініп, <<р>> дыбысы ерекшеленіп, біраз созылыңқырап айтылады. Дыбыстың артикуляциясын байқату, яғни балаларды сөз құрамындағы үйретуге тиісті дыбыстың айтылу процесімен таныстыру. Сөйтіп, балаларға дыбыстың айтылумен қатар, өзін де үйретеді. Бірақ мұнда есте болатын жай тіліміздегі барлық дыбыстың артикуляциясын жасау, білу керек деген ұғым тумасқа тиіс. Жоғарыда айтылған тәсілмен тек еріндік және тіс пен тіл қатысы арқылы шығатын дыбыстарды ғана үйретуге болады. Ал, ш, ж, к, ғ, г, й, и, щ, ц дыбыстардың артикуляциясын аңғару, әрине қиынға соғар еді. Сондықтан мұғалім дыбысты оқытуға кірісер алдында оны үйретудің тәсілдік жан-жақты ойластыруға тиіс. Сөздің аяғындағы немесе басындағы дыбысты түсіріп айтып, балаларға тапқыз. Мысалы, мұғалім <<Әліппедегі>> тонның суретін көрсетіп, <<өн>> дейді де, <<мен сөзді дұрыс айттым ба?>>- деп сұрайды. Балалар дыбысын қосады. <<Т>> дыбысын оқушыларға айтқызады. Айтылуына қарай дыбыстарды, жазылуына қарай әріпттерді салыстыру. Мысалы, қал-қал, тар-тар сияқты сөздер арқылы <<о>> дыбысы мен <<ө>> дыбысының айтылуындағы айырмашылық аңғартылады. Сонымен бірге жазылғандағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарға көңіл бөлінеді. Осылайша, қ-к, с-з, а-ә, ы-і дыбыстар да жұпталып, салыстырып, сөздерді талдап жинақтау арқылы үйретіледі.
Үйретіліп отырған дыбыстың сөздің басында, ортасында, аяғында келетін де сөздерді талдау және жинақтау барысында ұғындырылады.
Екіншіден, дыбыстардың айтылуына қатысты ерекшеліктерін меңгереді. Қазақ тілі дыбыстарының айтылу ерекшеліктері фонациялық ауаның күштілігіне, дыбыстарды созып айту икемділігне, әуезіне тығыз байланысты.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе кезеңінің алғашқы сабақтарынан бастап, оқушыларды дыбыстарыды дұрыс айтуға дағдыландыру жұмыстарына ерекше назар аударылып, дұрыс жолға қойылуында үлкен мән жатыр. Себебі оқушылар дыбыстарды артикуляциялық, акустикалық, орфоэпиялық ерекшеліктеріне сай дыбыстамаса, ол кейінірек оқушының түсінікті сөйлеуіне кері әсерін тигізіп, әдетке айналуы мүмкін.Сондықтан әрбір сабақ барысында оқушыларға дыбыстарды дұрыс айтқызуға, орарды өзара орынды тіркестіріп, сөздерді құратудыбірнеше қайталатып, жаттықтыру жұмыстьары жүріп отырады. Ғұлама ғалым А.Байтұрсынұлы оқушыларға ережені, қағиданы бірнеше мәрте қайталатып, жаттықтыру жөнінде: <<...әр қағида я ережені оқытқаннан кейін, балалар әбден түсіну үшін сөйлем, сөздерді, мақалдарды үлгіге алып, олардың ішінен қағида я ережеге келетін жерлерін балаларға таптырып, басқаларын айырып үйрету. Солай бірнеше рет айтқызып көрсеткеннен кейін балалар керек сөздерді өздері тауып, өздері айыруға дағдыланады>>, - деп топшылайды.
№6практикалық сабақ. Тақырып. <<Оқылым>> бөлімі бойынша Оқу түрлерін қолдану. Мәтін бойынша сұрақ қоя білу және жауап бере білу
Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдыланумен бірге олардың қалай таңбаланатынымен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу, әріптерді үйрену-сауатты болудың алғашқы баспалдағы.
Мұғалім балаларға айтылатын дыбыстарды қағаз бетіне түсіру үшін және оларды оқу үшін бұл дыбыстардың белгілі бір графикалық таңбалары мен белгіленетіндігін айтады.
Оқуға үйретудің алғашқы кезеңдерінде оның естілетін, созып айтуға келетін және дыбысталуы мен таңбалануы бірдей дыбыстардын құралған сөздер іріктеліп алынады. Балалар Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезінде өздері көріп тұрған не көңіл аударатын жұмыс. Мұнда дауыстылар мен дауыссыздар салыстырмалы түрде айтылады, балалар бұл дыбыстардың қалай айтылытынын әрі аңғарады, әрі өздері айтып үйренеді.
Мұғалім тілдің артқы таңдайға қарай жайылуы мен бүктеліңкіреп айтылуынан жуан дауыстылар (а,о,ы.ұ), тілдің таңдайдың алдыңғы жолына жинақтауынан жіңішке дауыстылар (ә,ө,і,ү,е) шығатынымен таныстырады. Әсіресе айтылуы қиындық келтіретін дыбыстар-дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар дыбыстарды мектепке келгенде айтада алмайды (мысалы <<р>>, <<с>>). Осыған орай, кейбір дауысызды айтқанда тілдің ұшы тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кететін (<<д>>, <<т>>), кейбіреулері астыңғы ерінің үстінгі ерінге немесе тіске тиюінен (п,б,м,ф,в), енді біреулері тіл ұшының астыңғы тіске жуысуынан (с,з), ал тілдің артық шенінің жұмсақ таңдайға жуықтасуынан (қ,к,ғ,х), жұтқыншақтың тарылуынан (<<һ>>) дыбысының пайда болатынын байқатып айтқызып балаларды дағдыландырады.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдыланумен бірге олардың қалай таңбаланатынымен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу, әріптерді үйрену-сауатты болудың алғашқы баспалдағы.
Дағды дегеніміз - әрекеттің адам бойында орнығуы. Әрекетке ең алғаш кіріскен кезде адам олақ, басы артық көптеген қимыл қозғалыстар жасайды. Мысалы, жоғарыда көрсеткеніміздей, бала оқуға үйрене бастаған кезде қаншама қимыл қозғалыстар жасайды.
Атақты физик М. Лауэ оқу, білім жөнінде айта келіп: <<Білім-бүкіл оқығандардың ұмтылып қалғанда, бойында сақталатыны>>, - дейді. Бұл сақталып қалатын не? Ол-әдет, сенім, бағыт, дағды және қабілет - міне, нағыз білім-осылар! <<Дағды,-деп көрсетеді психолог С.Л. Рубинштейін,- саналы түрде автоматталған қимыл-әрекет түрінде көрінеді, ал сонан соң әрекеттің автоматталған тәсіл ретінде қызмет атқарады>>.
Қандай да болмасын дағдыға бала басқалармен қарым - қатынас жасау барысында-үйренеді. Бала үлкендердің істеген әрекеттерін істеген әрекетерін көріп бақылап, оған еліктейді, кейін оны өзі істей бастайды. Ал оқытуда мұғалім дағдыландыратын әрекеттерін әдейі көрсетеді, түсіндіреді, балалар оның орындалуын бақылайды.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе кезеңін оқытуда жаттығудың мынандай түрлерінің тиімді екені анықталды. Оқыту, танымдық, ізденімдік және шығармашылық жаттығулары. Жаттығудың осы түрлерін орындауға оқушылар бірден төселе қоймайды. Жаттығулыр оқушыларға әрбір сабақ барысында ұсынылып, олардың логикалық ойлауы, шығармашылық қабілеттері біртіндеп қалыптастырылады. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе кезеңін оқытуға арналған жаттығуларды орындауға дағдылану сатылары да төртке бөлінеді. Олар:
1. оқыту жаттығуларын оқушылар мұғалімнің бақылауымен орындайды, мұғалімнің дыбыстарды айту сазына, ерекшелігіне қарай қайталайды, қойылған сұрақтарға жауап береді. Бұл сатыда оқушылар жаттығуларды өздігінен орындамай, мұғалім көрсетумен, айтуымен орындап, дыбыстарды ажыратуға, дұрыс айтуға және жазуға дағдыланады. Қалыптастыру сатысындағы Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі сабақтарында оқыту жаттығулары қолданылады. Оқыту жаттығулары оқушылардың дыбыстардың айтылуы мен жазылуының негізгі заңдылықтарын меңгертуде, жаңа сабақты игертуде, өтілген материалды қайталауда, оқушыларға қазақ дыбыстары жөнінде алғашқы ұғымдар мен түсініктерді үйретуде пайдалан. Осы кезеңде пайдаланылатын жаттығуларды оқыту жаттығулары деп топтастырдық. Оқыту жаттығулары жаңа сабақты түсіндіруде, мұғалімнің дыбыстардың айтылуы мен жазылуын көрсеткен әрекеттерінде оқушыларға дыбыстарды дұрыс айтуға дағдыландыру жұмыстарында айтылған дыбыстың таңбалары тиімді болды. Қазақ тілінің әліпбилік жүйесін танытуда оқыту жаттығуларын орындау арқылы оқушылар дыбыстардың өзіндік ерекшеліктерін меңгеріп, дыбыстардың өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратты. Сонымен қатар оқыту жаттығулары арқылы шәкірттерде дыбыс, сөз, сөйлеу ұғымдары туралы қарапайым түсініктері қалыптасты. Оқыту жаттығуында берілген тапсырмалар ауызша айтылды. Себебі бұл кезде оқушылар енді ғана әріптермен таныса бастайды.
Сонымен Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе сабақтарында оқыту жаттығулары мынадай мақсаттарда:
а) Қазақ дыбыстары мен әріптерін өзара салыстыруда, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтауда;
ә) Өтілген материалды бекітуде;
б) Жаңа сабақтардың мақсатына қарай біліктер мен дағдыларды қалыптастыруда;
в) Қазақ тілі білімінің қарапайым ұғымдарын меңгеруде қолданылды.
Танымдық жаттығулар оқыту жаттығуларына қарағанда күрделі беріліп, оқушылардың оқыту жаттығуларында меңгерген біліктері мен дағдыларын дамытуда пайдаланылды. Танымдық жаттығулар шәкірттердің дыбыстарды дұрыс қосып оқу, бас әріптерді меңгеру, дыбыстарды құрастыру арқылы сөздерді орынды құрастыру дағдыларын дамытуда тиімді. Сонымен қатар танымдық жаттығуларды орындау барысында оқушылардың қарапайым болса да теориялық білімдері бекітіліп, дыбыстарды орынды қолдану біліктері мен дағдылары қалыптасады. Оқушылар мұғалімнің мысалға келтірген сөздерден басқа, өтілген дыбыстарды қатыстырып, мағыналы сөз құрауға, өздігінен дыбыстарды тіркестіруге дағдыланады. Бұл сатыда оқушылардың өтілген дыбыстар төңірегінде ғана бір немесе екі буынды сөз құрауға, әріптердің жазба және баспа түрлерін ажыратуға, буындарды тіркестіріп дұрыс оқуға үйрету жұмыстарына басты назар аударылады. Танымдық жаттығулар жаңа сабақта берілген материалдарды бекітуде, оқушылардың дыбыстар және буында жөнінде білімдерін пысықтауда қолданылды. Дағдылану жаттығулары оқушының жаңа материалдарды тез және сапалы түсінуіне септігін тигізіп, өтілген жаңа дыбыстардың өзіндік ерекшеліктерін берік есте сақтауына көмектеседі. Танымдық жаттығулар бірнеше әріп өткеннен кейін, оқушылар дыбыстарды буындап оқу барысында қолданылды. Танымдық жаттығулардың тапсырмаларын оқыту жаттығуларының тапсырмалары секілді мұғалім ауызша оқып, оқушыларға түсіндіреді.
Сонымен Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың әліппе сабақтарында танымдық жаттығулар мынадай мақсаттарда қолданылады:
а) Заттар мен құбылыстардың өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтауда;
ә) Жаңа сабақта өтілген материалдарды пысықтауда;
б) Сөздерді дұрыс оқу дағдыларынжетілдіруде;
в) Оқушылардың танымдық әрекеттерін дамытуда.
Ізденімдік жаттығулар оқушылардың өздігінен проблеманы шешу, белгісізді табу, тапсырманы орындаубарысында зерттеушілік әдістерді қолдану дағдыларын қалыптастыруда пайдаланылды. Ізденімдік жаттығуларда берілген тапсырмалар оқыту және танымдық жаттығулардан күрделірек болып келді. Танымдық жаттығулар Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңінің соңғы кезеңдерінде, балалардың сөйлемдер құрастыру дағдыларын дамытудаарнайы қолданылды. Бұл сатыда оқушылар жаттығуларда берілген тапсырмаларды орындау барысында зерттеушілік, ізденімдік әрекеттер жасайды. Меңгеру сатысында оқушылар дыбыстарды тіркестіру жолдарын, әрбір дыбыстың ерекшелігін жеке дара игермей, тіл білімінің фонетикалық заңдылықтарын тұтастай қолдануға дағдыланады. Оқушылар ізденімдік жаттығуларды орындау кезінде дыбыстарды дауысты және дауыссыз түрлерінің негізгі ерекшеліктеріне қарай топтастыруды, логикалық ойлаудың амал - тәсілдерін меңгерді. Ізденімдік жаттығулардың тапсырмаларын оқушылар өздігінен оқып, орындады.
Сонымен Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі сабақтарында ізденімдік жаттығулар мынадай мақсаттарда қолданылды:
а) Оқушылардың логикалық ойлауын дамытуда;
ә) Проблеманы дұрыс шешу, амал-тәсілдерді дұрыс табуға қалыптастыруда;
б) Өздігінен сөйлемдерді құрастыру біліктерін жетілдіруде;
в) Оқушылардың зерттеушілік, ізденімдік қабілеттерін дамытуда.
№7 практикалық сабақ. Тақырып. Оқылған мәтіннің мазмұнын түсіну. Мәтіндегі сөздердің мағынасын түсіну Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
Оқушылардың тілін дамыту Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесідың бірінші сабағынан басталып, оқуды, грамматика мен емлені үйретуге арналған сабақтарда үзбей жүргізіліп отырады>>.
Бастауыш сыныпқа арналған қазақ тілі бағдарламасы мынандай үш тараудан тұрады:
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі, сыныптан тыс оқу және тіл дамыту:
Оқу (сыныпта, сыныптан тыс) және тіл дамыту:
Фнетика, грамматика, емле және тіл дамыту.
Көріп отырғандай, тіл дамыту осылардыңбәрінің басын
біріктіретін негізгі мәселе ретінде қарастырылады. Мұның өзі оқушыларды түсініп оқуға, еркін сөйлеуге және сауатты жазуға үйретуді көздейді. Алайда қазақ тілі пәніне арналған бағдарламалық материалды оқытуға айрықша көңіл бөлінгенімен, осы берілген грмматикалық тақырыптарды оқыта отырып, әр тіл материалын игертілу ерекшеліктеріне қарай, тіл дамыту жұмысын қалай жүргізу керек деген мәселе өз шешімін таппай келеді.
Алдымен тіл дамыту дегеніміз не? Дамыған тіл деп қандай тілді атаймыз? Оның алғы шарттары қандай, енді соған келейік.
<<Тіл>> немесе <<тіл дамыту>> -- пән аралық түсінік: ол лин-гвистикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерде кездеседі. Лингвистика тіл және оның даму, заңдарын зерттесе, психология адамның бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін және пікірін жеткізу үшін тіл материалдарын қолдану процесі -- сөйлеуді зерттейді.
<<Тіл>> дегеніміз белгілі бір ұлттың ішкі заңдылықтарын қалыптасып, жүйеге түскен қатынас құралы екені белгілі. Ал даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсіндіреді. Психика (сөйлеу) даму үшін жаңа мен қатар бұрыннан қалыптасқан негіздер болуы шарт. Қазақтың көрнекі психологі М. Мұқанов психиканың дамуында көнеден қалған негізді инвариант (лат - өзгерілмейтін) оған тіректелетін жананы <<өзгерілгіш>> деп атады.
Бұл туралы М.Мұқанов былай дейді. <<Психика үнемі өз-
геріске ұшырайды, бірақ оның құрамы бәрі бірдей өзгермейді,
оның көп және аз мөлшерде дамуға ұшырайтын қасиеті бар.
Сонымен қатар, аз өзгерілетін қасиеттері (инвариант) психи-
калық дамудың тірегі және негізгі шарты болып есептеледі>>.
Тіл дамыту мәселесінде де осыны айтуға боладьь Яғни баланың сөздік қоры игерген тіл единицаларының негізінде (су, сушы, сулық суару) молаяды.
Қазақ тілі мен әдебиетіне арналған бағдарлама: <<...тіл
дамыту жұмыстарында оқушының сөздік қорын, сөз байлы-
ғын толықтыру, өз ойын анық дұрыс етіп ауызша, жазбаша
жеткізе білуге баулу, қазақ әдеби тіл нормасында жатық, әд-
епті сейлеуге дағдыландыру>>, -- десе, М. Балакаев: <<...сөз бай-
лығын молайту, сез тіркестерін, сөйлемдерді дұрыс түсініп,
дұрыс құрай білу, сөздердің орфоэпиялык нормаларын сақ-
тап, дұрыс оқу-қазақ тілі пәнін меңгертуде оқушылардың бә-
ріне бірдей қойылатын ортақ талаптар>>, - деп анықтайды.
Ал Аханов тіл дамытуды: <<Айтайын дегенді дәлме-
дәл, ашық айқын және әсерлі түрде жеткізіп беру ол үшін
тілді, әсіресе оның байлығын, көркемділігі мен үнділігін, сан
сырлы мағынасы мен өткірлігін, эмоциональды болуы мен
эксперсивті қызметін жан-жақты меңгеру>>, деп біледі.
Ш.Уәлиевтің пікірінше, балада сөз мәдениеті қалыптасады, егер <<алдымен әдеби тілдің грамматикалық лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялык нормаларын меңгерсе, сонымен бірге, бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді, қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білсе>>, -- дейді.
Бұл пікірлерден мынандай қорытынды жасауға болады. Тіл дамытуды тіл білімінің заңдылықтарына сүйне жүргізу қажеттігіне саяды. Шын мәнінде солай ма? <<Тіл дамыту, дейді X.К.Арғынов, -- баланың ойлау процесімен байланысты әрі психологиялық фактор, әрі тіл білімін зерттеу объектілерінің бірінен саналады. Баланың тілін да-мыту жеке сөздердің басын біріктіріп сауатты сөйлеуге (жазуға) баулу - психология, тіл ғылымының заңдылықтарымен тығыз байланысты құбылыс>>.
Бұл пікірді Б.В.Беляев та қолдайды. <<Белгілі бір тілді меңгертуде тіл біліміне сүйенбей, сол тілде ойлай білуге үйрету қажет>>, -- дейді.
Тілді меңгеру сөз мағынасын білумен шектелмейді, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды қатесіз тану үшін адам санасында белгілі бір ұғымдардың пайда болуы талап етіледі. Ұғымдарды ұғынуда бүтін логикалық ойлау операциялар жүйесі түзілген, адам соның жәрдемімен белгілі бір ұғымға қатысты зат не құбылысты және олардың арасындағы айырмашылықтары мен ұқсас қасиеттерін дұрыс айырады. Мұнсыз тілде ойлану мүмкін емес.
Бақылау тапсырмалары:
Тіл мәдеиеті дегеніміз не?
2. Дұрыс сөйлеу мәдениетін қалай дамытуға болады?
3. Олармен жүргізілетін жұмыстар.
4. Сауаты жазу үшін атқарылатын жұмыстар. Мысалмен дәлелдеу
№8 практикалық сабақ. Мәтіннің түрлері мен жанрын, стилін анықтау. Дыбыс пен әріпті тану және ажырату. Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
3. Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
4. Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
5. №1,2,3 жазу үлгілері
Жазу - адамдардың қарым-қатынасының бір түрі. Сондықтан, біз жазбаша қарым-қатынастың ерекшелігіне тоқталайық.
Жазбаша сөйлеу <<жазу>> (жазудың түрлері, әріптің жеке өзі т.б.) деген мағынаны емес <<жаза білу>>, <<ойыңды басқа біреуге түсінікті болу үшін, қағаз бетінде сауатты жеткізе білу>> дегенді білдіреді.
Сондықтан, жазбаша сөйлеу - тілдік тұлғалардың графикалық, фонемалық жүйесіне негізделген; лингвистикалық, психологиялық, физиологиялық, әдістемелік ерекшеліктерге қатысты тілдік материалдың мазмұны мен формасын қамтитын, адамдарың ұзақ мерзімдегі қарым-қатынасына мүмкіндік жасайтын күрделі тарихи әрекет.
Жазбаша сөйлеу біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы іске асады; екіншіден, бұл графикалық таңбалар белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие болады; үшіншіден, жазылым құбылысында сөйлесім әрекетінің барлық түрі қатысады; төртіншіден, жазу үстінде тіл үйренуші адам сөйлемнің мазмұн-мағынасына ғана емес, формасына да көңіл аударуға мәжбүр болады; бесіншіден жазылым қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуына тікелей байланысты жүзеге асады.
Жазу графикалық таңбалардың мағыналық жүйесі мен тізбегі арқлы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Жазу арқылы адам айтайын деген ойын қағазға түсіріп, екінші бір адамға, жалпы адамзатқа жеткізуді мақсат тұтады, яғни адам ойын басқаға жеткізу үішін жазуды үйренеді.
Әдіскерлердің қалыптасқан пікірі бойынша, жазбаша сөйлеу үш бөліктен құралуы тиіс. Олар:
-Себеп-салдарлық;
-Аналитико-синтетикалық;
-Орындалымдық;
Яғни, жазу әрекеті, бірншіден, белгілі бір әсерді екінші адамға жеткізудің нәтижесінде ойға келеді, алдымен оның себебі пайда болады.
Екіншіден, аналитико-синтетикалық кезінде сөйлем құрылымы жасалады, сөздер бір-бірімен тіркеске түседі, сөздің қызметі мен орны белгіленеді.
Үшіншіден, графикалық таңбалар арқылы жазбаша мәтін(текст) пайда болып, жазу орындалады.
Тілдік қатысымға байланысты жазылым бірнеше құрылымдық кезеңнен тұрады да, көп салалы болады:
1.Қажеттіліктен пайда болатын себеп.
2.Себептің ойда, санада бейнеленуі.
3.Ойдың сөз арқылы тізбектелуі.
4.Сөздің графикалық әріптермен таңбалануы.
5.Жазудың екінші адамға түсінікті болып, берілген хабарды білдіруі.
Себептік кезкеңде адам жазумен шұғылдану үшін белгілі себеп-салдарлар пайда болып, соның әсерінен ойын қағазға түсіруді ойлап, оны іске асырғысы келеді. Адам өмірде кездесетін әр түрлі деректі, ақпаратты басқа біреуге жеткізу қажеттілігінен жазғысы келеді; бірдеңені айтуды, жазуды қалайды, сол арқылы адамдар арасындағы қарым-қатынастардың алғы шарттары байқала бастайды.
Екінші кезеңде жаңағы өмірден туған қажеттілік, яғни белгілі бір хабар миға ауысады, адамның санасында бейнеленеді, ой туғызады.
Үшінші кезеңде адам санасындағы қалыптасқан ой сөзге, сөйлемге айналады. Сол ойды дұрыс жеткізу үшін тіл үйренуші тиімді сөздерді іздейді, айтқысы келетін хабардың ең басты мәнін дәл, нақты жеткізуді қалап, сөздердің мағынасын ойластырады.
Төртінші кезеңде ойда жинақталған сөздер графикалық таңбалар арқылы тізбектеліп, белгілі бір ережелер заңдылығымен қағазға түсіп, жазуға айналады. Ол жазудың үлгісімен ғана емес, білдіретін мазмұндық сипатымен де ерекшеленеді.
Бесінші кезеңде қағазға түскен сөйлемдер тұтас жүйесімен, белгілі бір хабардың толық мазмұнын оқушыға жеткізеді.
Жазуды оқыған екінші адам ондағы берілген деректі қабылдайды, соған қарап, жауап қайтарады.
Жазудың лингвистикалық ерекшелігі әріптік таңбадан бастап алфавитке дейінгі жазуды, тілдің дыбыстық жүйесін, олардың жазылу ережесін, жазбаша сөйлеу үлгілерін қамтиды.
Жазылымның лингвистикалық мазмұнын белгілейтін мәселелер мыналар:
Графика
Орфография
Жазып алу
Жазбаша сөйлеу
Бұл салада үйретілетін ең басты мәселе - жазылымның графикасы. Графика, яғни жазу таңбалары - жазу үшін қолданылатын барлық әріптердің таңбалық жиынтығы. Әріптік таңбалар екі түрде жазылады: баспа түрінде және қол жазба түрінде. Әрбір әріп бас әріп және кіші әріп болып таңбаланады. Барлық әріптердің жүйелік жиынтығы тілдің алфавитін құрайды. Қазақ тілі графикасының ерекшелігі әріптер қалай жазылса, солай оқылады және басқа тілден енген дифтонг (қосарланған) дыбыстардан басқалары құрамына қарай бір әріп бір таңбаны білдіреді де, бір әріп бір дыбысты көрсетеді.
Жазуды меңгеруде лингвистикалық жақтан үйретілетін келесі мәселе - орфография. Ол - белгілі бір сөзді әріптік таңбалар арқылы дұрыс жаза білудің ережесі. Мұндай ережені оқытпай тұрып, жазуды да, тілді де сауатты меңгеру мүмкін емес.
Тілді үйретуде орфографияға қатысты кездесетін қиындықтар да баршылық олар:
Фонетикалық, морфологиялық, тарихи принциптердің өзгешеліктері мен ерекшеліктерін жан-жақты тексеру;
Екпінге байланысты дұрыс жазылуды қадағалау;
Қазақ тіліндегі еріндік, езулік дауыстылардың жазылуына ерекше мән беру.
Жуан, жіңішке дыбыстардың фонемалық қасиетін есте сақтау;
Дауыссыз дыбыстардың айрықша белгілерін дұрыс меңгеру т.б.
Жалпы орфографиялық білім екі саланы қамтиды:
Жеке лексикалық единицаларды, сөздерді дұрыс жаза білу ережесі;
Грамматикалық заңдылықтарды білу арқылы тіркесті сөйлемдерді байланыстырып, дұрыс жаза білу.
Жазып алу немесе қысқаша жазу - жеке сөздерді, сөз тіркесін бір-бірімен мағыналық байланысы жоқ сөздер мен сөйлемдерді дұрыс жаза білу. Сол сияқты қысқаша тезистер, жоспарлар, қысқартылған сөздер мен ойларды белгілеп, жазып алу да осыған жатады.
Жазбаша сөйлеу - лингвистикалық ерекшеліктердітолық меңгерудің көрінісі және ең күрделі тілдік құбылыс. Жазбаша сөйлеу дегеніміз - оқушының айтар ойын басынан аяғына дейін толық жаза білу, көзқарасын, пікірін қағазға түсіріп, жеткізу. Мәселен, диктант жазу, пікір жазу, түсініктеме, қатынас қағаз, реферат, мазмұндама, шығарма т.б жазу жатады. Мұнда сөздер мен сөз тіркесі, сөйлемдер бір-бірімен байланысты болады. Ойдың жүйесі үзілмей, келесі сөйлемдерде жалғасып, толығып отырады. Сол себепті жазба материалдар тұтас бүтіндігімен мазмұндылығымен басқа адамдарға түсінікті болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Жаңа сауаттана бастаған баланың Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі барысындағы ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаса
ә) Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезінде балаларда қалыптасатын білік пен дағды туралы айтып бер.
б) Дайындық кезеңіндегі және әліппе кезеңіндегі сабақтардың жоcпарын жаса. (2 сабақ)
Ұсынылатын әдебиеттер.
Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
№9 практикалық сабақ. <<Жазылым>> бөлімі бойынша Жоспар құру. Оқыған/тыңдаған материалдың мазмұнын жазу
Ұсынылатын әдебиеттер.
Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Жазудың үлкен мәні бар. Мысалы, а әрпі төменнен жоғары қарай сызылатын элементтен басталып жазылады. Осылай жазудың нәтижесінде үзіліссіз жазуға мүмкіндік туып, жазу темпі жеделдей түседі. Егерде оны жоғарыдан бастап жазатын болсақ, бірінші элементтен едәуір кідіріс жасалып, үзіліспен жасалуға мәжбүр болар едік. Сондай-ақ мұның өзі солдан оңға қарай көлбеу жазу принципіне қайшы келген болар еді. Біздің әріп элементтеріміз солдан оңға қарай иіліп жазылады. Басқаша айтқанда, барша байланыстырушы жалғас сызық иілістері солға қарай бағытталмайды, оңға қарай бағытталады. Мұның өзі біздің графикалық ерекшелігімізге сай келіп, оңға көлбеу жазу жүйесіменүйлесіп жатады. Демек, әріптердің белгілі жерден, белгілі элементтен басталып жазылуы да осы заңдылыққа негізделген.
Әріптер құрамындағы элементтердің әрқайсысына тән басталу пазицияларын мынадай топтарға бөліп қарастыруға болады:
Солдан оңға бағытталған элементтер;
Оңнан солға қарай бағытталған элементер;
Жоғарыдан төмен солға көлбеу бағытталған элементтер;
Төменнен солға көлбеу бағытталған элементтер.
Бұл фактілер жоғарыда берілген әріп элементтері таблицасында нұсқау стрелкалары арқылы көрсетіген.
Қазақ алфавитіндегі әріптердің басым көпшілігі жоғарыдан төмен қарай бағытталып жазылады. Кейбір бас әріптер мен кіші әріптер ғана А, Л, М, Я төменнен басталып жазылады.
А, Л, М, Я
Екінші класта жүргізілетін графикалық жаттығулар оқушылардың каллиграфикалық дағдыларын одан әрі жетілдіруге бағытталады. Бұл кездегі көркем жазудың алға қоятын мақсаты-балаларды таза, сұлу және түсінікті жазуға үйрету. Ол үшін мынандай талаптар жүзеге асырылуы тиіс.
Әріптер мен әріп элементтерін бұзбай, дұрыс жазу.
Әріптер мен әріп элементтерінің биіктігі, көлемі, ара қашықтығы және көлбеулігі бірдей, біркелкі болу керек.
Әріптерді (әріп элементтерін) өзара дұрыс байланыстыра білуді жетілдіру.
Жазу тазалығын сақтау, артық сызықтар жасамау.
Екінші кластан бастап әріптерді элементке бөліп жазу аяқталып, оқушылар тұтас әріппен жазуға көшіріледі. Оқушылардың жазуға дағдыларын жете бақылай отырып, мұғалім оларды бір сызық бойымен біршама ұсақтап ( кіші әріптердің биіктігі 3-4 мм, үлкен әріптердің биіктігі 7мм ) және жолдан ауытқымай, түзу жазуға үйретеді. Сондай-ақ бұл кезеңде үзіліссіз жазу мен біркелкі ритммен жеделдете жазу дағдыларын қалыптастыруға жете көңіл аударылады.
Жазу жылдамдығы ( тез жазу )жазу жұмысының сапалы көрсеткіші болып табылады. Ол, шын мәнінде, жазуға үйретудің негізгі бір түрлі мақсаты екенін ұмытуға болмайды. Тәжірибеде тез оқудың маңызы қандай болса, тез жазудың мәні де сондай.
Жазу жылдамдығы әріп көлемінің ірі-ұсақтығына ғана емес, сонымен қатар оқушылардың жалпы жазу дағдысына, үзіліссіз жазуға және әріптерді өзара жедел байланыстыра білу іскерлігіне тікелей байланысты.
Таза жазудың негізгі бір мүмкіндігі-үзіліссіз жазу. Көптеген әріптер бірнеше элементтен тұрғанымен, олар қол үзбей, бірден жазуды керек етеді. Үзіліс элемент санына байланысты емес. Әріпте қанша элемент болса, жазуда сонша үзіліс жасау керек болады деп
( с...і)
Түсінуге болмайды. Мысалы а әрпі екі элементтен а тұрады, бірақ ол бір тактымен үзілмей а болып жазылады. Жазу қарқыны арта бастаған кезде мұндай екі элементті әріптерді үзбей, тұтастыра жазуға баса көңіл аударылады.
Қазақ алфавитіндегі әріптерді жазуда үзіліс жасау-жасамауына қарай төмендегідей топтпрға бөліп қарауға болады.
Кіші әріптер
Үзіліссіз жазылатын бір элементті кіші әріптер:
ә б в г е о с ь = 8
II. Үзіліссіз жазылатын көп элементті кіші әріптер:
а д з и л м н ң п т
у ү һ ц ч ш щ ъ ы ю я =21
III. Бір үзіліспен жазылатын кіші әріптер:
е ф ж =3
Ескерту: Ж әрпінің элементтерін екі түрлі етіп жазуға болады.
І
Бас әріптер
Үзіліссіз жазылатын бас әріптері:
А Ә В Д Е З И Л М Н О С У Ү Ц Ч Ш Щ Ы І Ю Я =22
Біз үзіліспен жазылатын екі элементті бас әріптер:
Б Г Р Х К Қ Ұ Ө Э =9
III. екі үзіліспен жазылатын бас әріптер:
Г Е Ж П Ф =5
Үш үзіліспен жазылатын төрт элементті бас әріп:
Т=1
№10практикалық сабақ. Каллиграфиялық, графикалық нормаларды сақтау.
Жедел жазуға көшу барысында сөз ішіндегі әріптердің бір-бірімен қосылу жолдарын дұрыс меңгерудің ерекше мәні бар. Әріптердің өзара байланысып жазылуы олардың өзіндік графикалық бейнесіне, әрбір әріптің соңғы элемент ерекшелігіне байланысты шешіледі. Демек, жазу байланысты сөздегі алдыңғы әріптің келесі әріппен байланысу принципі бойынша қарастырылады. Бір-бірімен қосылу ерекшелігіне қарай қазақ тіліндегі әріптерді негізгі екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топ. Соңғы элементтері имек сызықтарға аяқталған үлкен және кіші әріптер:
Бұл топтағы әріптердің соңғы негізгі элементтері келесі әріптермен үзіліссіз жазылады. Мұның өзі жазу темпін жеделдетуге айтарлық дәрежеде мүмкіндік береді.
Бұлардың ішіндегі кейбір әріптердің үстіне , ортасына қойылатын қосымша белгілер сөзді үзіп жазуға мәжбүр етіп, жазу қарқынын едәуір баяулатады. Мұндай әріптерді жазуда оқушылар мына сияқты қателерді жібереді:
а) қосымша белгілерді қоймай кету.
ә) қосымша белгілерді бұрмалап жазу.
Аталған графикалық қателерді болдырмау үшін мұғалім тарапынан қосымша таңбаларды тастамай және бұзбай жазу туралы жиі-жиі ескертулер жасалып, мұхият бақылау жасалуға тиіс.
--------------------------------------------------------------------------------
А
Соңғы элементтері түрлі имек сызықтарға аяқталған топтағы әріптерді өзара дұрыс байланыстырып жазуға оқушыларды төселдіру үшін төмендегі тәрізді графикалық даярлық жаттығуларын жүргізген жөн.
--------------------------------------------------------------------------------
ш
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Сөз болып отырған топ құрамындағы әріптерін жазуда да белгілі кідірістер жасалады. Өйткені олар біршама үзіліспен жазуды керек ететін екі, үш элементтен тұрады. Ондай элементтер мыналар:
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Аталған әріптердің жазу темпін жеделдету дағдыларын қалыптастыру үшін төмендегі тәрізді даярлық жаттығулары жүргізіледі.
--------------------------------------------------------------------------------
Бірінше топтағы әріптердің басым көпшілігі келесі әріптермен төменгі жағынан қосылады. Алайда кейбір дөңгелекшелермен жазылатын таңбаларды қосымша сызықша жалғау арқылы келесі әріптермен жоғарғы (немесе ортаңғы) жағынан байланыстыруға болады. Мұндай байланыс жолдарын жеке сөз, сөз тіркесі, сөйлем жаздыру арқылы меңгерту тиімді.
--------------------------------------------------------------------------------
Ортақ әке вагон коньки
Екінші топ. Оң жағы ( қосылған жағы) дөңгеленген
--------------------------------------------------------------------------------
Элементтерге біткен бас әріптер мен кіші әріптер:
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Бұл топтағы әріптер келесі әріптермен үзіліспен жазылатын, қосымша жалғас сызық арқылы байланысатын әріптер болып табылады. Мұның өзі, әрине, үзбей жазу жүйесін бұзып, жазу қарқынын белгілі дәрежеде бәсеңдетеді.
Жазу барысында жасалған қол үзілісі оқушылардың жазу темпін тежеп қана қоймайды, соенмен қатар көлбеу жазу, әріп элементтерін дұрыс жазу, олардың биіктігімен ара қашықтығының біркелкі болуына, жалпы, ритмикасының өзгеруіне әсер етеді.
Аталған қиындықтарды ескере отырып, бұл топтағы әріптердің келесі әріптермен байланысу тәсілдерін меңгеруге арналған түрлі гафикалық даярлық жаттығулар жүргізілуге тиіс.
Дөңгеленген элементтерге аяқталған әріптер сөздігі өзінен кейінгі әріптермен жалғас сызықтар арқылы байланысады. Жалғас сызығы бұл топтағы барлық бас әріптердің және кіші б әрпін төменгі жағына қойылады.
--------------------------------------------------------------------------------
Болат, Гүлжан, Дина- балалар.
Бұл топтағы кіші әріптер
--------------------------------------------------------------------------------
О ө в ф э ю
--------------------------------------------------------------------------------
-келесі әріптермен үстінен жүргізілген жалғас сызықтармен байланысады:
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Оқушы көбелек орындық
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Мұндай дөңгеленген кіші әріптер өзімен соң келген
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
л м
--------------------------------------------------------------------------------
әріптерімен тек төменгі жағынан жүргізілген жалғас сызықтар арқылы байланысады:
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
ол көл томар
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
Солға қарай дөңгеленіп иілген элементтерге біткен әріптерді байланыстырып, дұрыс жазуға оқушыларды машықтандыру үшін мына төмендегідей графикалық даярлық жаттығуларын жүргізуге болады.
III класта оқушылардың қол қимылы жетіліп, саусақ буындары беки түседі, жазу икемділігі біршама жетіледі. Бұл кезеңде жазу қарқынын арттыру мақсатымен кейбір әріптердің графикалық жазбаларын жетілдіріп жазуға болады.
бас әріптерінің сөздегі келесі әріптемен қосылатын элементтерін ілгектеп жазуға көшірген теріс емес.
-------
Берілген бас әріптер мен кіші әріптердің ерекшелігі - бас әліптердегі элемент------ түрінде берілсе, кіші әріптердегі бірінші элемент- түрінде берілген. 3 кластан бастап мұндай кіші әріптердің бірінші элементін аталған бас әріптердің бірінші элементтері сияқты етіп жазуға болады. Сол сияқты кіші әріптерінің бірінші элементтері де иіліп жазылуға келеді. Аталған графикалық өзгерістер, әрине, жазу көркемділігін арттырады.
Оқу жылы басталысымен, мұғалім оқушыларғ амектептегі каллигафикалық режим туралы түсінік береді, тоқсандық және жарты жылдық жазу көрмесімен таныстырады. Көркем жазу бойынша үшінші кластағы алға қойылатын негізгі мақсат- оқушылардың тұрақты жазу дағдысын қалыптастыру. Бұл мақсат сұлу, дұрыс және тез жазуға жүйелі түрде жаттығу нәтижесінде іске аспақ. Мұғалім әріптерді ңмөлшерін ( биіктігі мен енін), жалғас сызықтарының қосылу жолын, жазу көлбеулігі мен шапшаңдығын жиі-жиі ескертіп, үнемі бақылауға тиіс. Бұл класта көркем жазу жұмысы әрбір сабақ сайын 3-4 жыл шамасында орындалады: бірінші жолға тиянақты, ритмиклық жазуға төселдіруге аса қажетті элементтерді қамтитын әріптер тобы жазылады, екінші жолға әріптерді дұрыс байланыстыру үшін жүргізілетін жаттығулар жазылады, үшінші жолға өтілген әріптерге берілген сөздер мен сөйлемдер қазақ тілі пәнін өтілетін тақырыптарға байланысты алыну керек.
Кіші әріптерге қарағанда бас әріптердің конфигурациясы әлдеқайда күрделі. Оларды жазып үйренуоқушыларға бас әріптер мен кіші әріптердің аумағы мен биіктік, ендік, көлем- мөлшерін байқауға машықтанады.
Көркем жазу сабақтарында оқушылардың графикалық қателерін жөндеу мәселесіне мұғалім тарапынан жете көңіл бөліп отыруға тиіс.
Бастауыш класс оқушыларының жазба жұмыстарда жиі кездесетін графикалық қателердің негізгі түрлері төмендегідей:
Әріп элементтерін дұрыс жазбауға байланысты жіберілетін қателер:
Әріп элементтерін бұзып, арақашықтығын сақтамай, алшақ не жақын жазуға байланысты жіберілетін қателер:
Жазу қөлбеулігін сақтамауға байланысты жіберілетін қателер:
Әріп элементтерінің биіктігі бірдей етіп жазбауға байланысты жіберілетін қателер:
Артық сызып, бастырып және кірлетіп жазуға байланысты жіберілетін қателер
Бұл жерде бастауыш класс оқушыларының жазба жұмыстарындағы жиі кездесетін графикалық қателердің кейбір түрлері ғана көрсетіледі.Мұғалім әрбір оқушының өзіндік жазу ерекшелігіне тән жіберілетін графикалық қателерді мұхият байқап, ондай қателермен талдау-жақтау жұмысын ұқыпты жүргізуді ұмытпауға тиіс.
№11 практикалық сабақ. Грамматикалық нормаларды сақтау
Ұсынылатын әдебиеттер.
Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Бағдарлама материалының мазмұнынан шыға отырып, мектептің материалдық базасынан жөне берілген оку жағдайында ұйымдастыруға болатын оқушының оқу материалы мен іс-әрекетінің сипаттамасынан сабақтың мақсаты анықталады. Сабақ дайындығынының бұл бөлігінде мұғалім сабаққа болжау жасайды, оны оймен жүргізуі, өзінің іс-әрекеттерінің біршама сценарийін жөне оқушылардың бірлескен іс-әрекетін қүрады. Өзінің қызметіндегі бағытының негізгі мазмұнын және оқушылардың сабақтағы қызметін анықтағаннан кейін, мұғалім оқушылар меңгеруге тиіс қажетті және жеткілікті материал дайын-дайды. Белгіленген түсініктермен жүмыс істегенде оқушылардың бел-сенділігін оятуға қажетті өте көлемді және кәрнекті материалды таң-дайды, сұрақтарды талдап қорыту, қолданатын есептер түрінде бағыт-ты белгілейді, алдағы жұмыстың деңгейінен шыға отырып, сабақтың
құрылымын күні бұрын анықтайды. Оқушьглардың және өзінің мүмкін-діктерін бағалайды және сабакта өзгеретін жағдайларға байланысты сабактың мазмұнына қосымша ақпараттар енгізеді, сабақтардағы езгерістерге байланысты езін психологиялық жағынан дайындайды. Сабаққадайыңцалу кезінде мұғалімінің педагогикалықзейіні күшейеді. Мұғалімнің сабаққа дайындығы, сонымен қатар оқу материалын дұрыс таддап, оны оқудың кезендеріне сәйкес құрылымдау ғана емес, қажетті сұрақтар да, жауаптар, осы материалмен жұмыс кезіндегі окушының өзінің ой-пікірі -- оның қабылдауы, ұғынуы жене т.б. мұндай талдау қалай дұрыс өткізілсе, сабақ өткізу үрдісінде мүлде күтпеген жағдай-ларға кезігуі аз болады.
Мұндай тыңғылықты талдаудан кейін сабақты ойластыруда мұғалім конспект-жоспардың жазуын жүзеге асырады. Мұндай жағдайда сабақтың конспектісі, әсіресе, алғашқы мұғалім үшін анық, толық жазылады. Мұндай конспект оның жұмысында бір ғана сыныпта емес, бір параллельдегі барлық сыныпта тірек қызметін атқаруы мүмкін.
Сабақ жоспары -- шығармашылық ізденістің бастамасы, нәтижелі сабактың құралы, мұғалімнің түпкі ойын жүзеге асыруы, талантты импровизация және шабытының негізі. Мұнда сабақтың тақырыбы керінеді және жүргізілетін сынып, оның дидактикалық міндеттердің анықтауымен, сабақтың мақсаты, сабақта оқылатын материалдың қысқа мазмұны, оқушылардың оқу-танымдық қызметінінің ұйымдастыру түрлері анықталды, әдістері, оқу құралдары, есептер мен тапсырмалардың жүйесі, оны орындау меңгерілген бар білімдерінің маңыздылығымен және қызметінің түрлерімен жүзеге асырылады, жаңа ғылыми ұғымдарды және қызмет түрлерін ұйымдастыру және оқушылардың оқу қызметіне бақылау жасау және түзету, олардың білімсіздіктен білімділікке өту қозғалысы, білместіктен білуге, осы жолда қажетті жене керекті танымдық және практикалық міндеттерді орындау. Сабақ жоспарында оның құрылымы нақтыланады, әр түрлі жүмыс түрлеріне уақыт мөлшері белгіленеді, оқушылардың табысты оқуын тексеру тәсілдері қарастырылады, кімді сұрап, тексеру керектігі жоспарланып, олардың аты-жені нақтыланады және т.б. Сабақтың табысты болуы мұғалімінің сабаққа дұрыс дайындалуымен ғана емес, болатын сабақтың жұмысына оқушылардың өзінің дайындығына да, сабаққа деген психологиялық көңіл-күйіне де байланысты. Сабақ жүйесінде окушылардың келесі сабаққа дайындығы мыналарды кәздейді:
тақырып бойынша болатын сабақ жүйесінде олардьщ жұмыс жоспарымен оқушыларды таныстыру;
кітаптың жеке тарауларымен және тақырыптарымен оқушыларды алдын ала таныстыруға, ғылыми-танымдық және көркем әдебиетті оқуға, жаңа материалды оқьп білуге мүмкіндік беретін жеңіл де қолайлы тәжірибелерді өткізуге бағыттау.
Қазіргі уақытта оқушылар әртүрлі білім көздерінен (ата-аналар, теледидар, кітаптар және т.б.) ете көп ақпарат алады. Сондықтан мұғалімдер сабақты басқаша құруына тура келеді. Мысалы, сабақтың аяғында мұғалім келесі сабақта не оқылатынын айтады, көңіл аударуға қажет болатын қандай да бір үрдістің маңыздылығына зер салып, оқушыларға ол туралы кітаптан үйде оқу керектігін ұсынады. Мұндай жүйеге оқушылар ақырындап үйренеді. Әр сабақ мұндай ықпалда түсіндіруден де емес, сұраудан да емес, оны дұрыс жолға бағыттап беретін мүғалімнің басшылығымен, жаңа материалды өзі қарастырып көруден басталады.
№12практикалық сабақ. Пунктуациялық нормаларды сақтау.
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Қазіргі білім беру саласында оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді дамытуына көмектеседі. Оқыту технологиясын таңдап, іріктеу - оқушының оқу-танымдық іс-әрекетін басқарудың негізгі бір буыны. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі кезеңіне жүргізілетін тапсырмалар мен сабақ түрлерін көрсетуді жөн көрдік.
1-тапсырма. Өздерінің жанұяларын туралы мәтін құрастырыңдар.
Тапсырманаың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, сынып алдында өз ойын жеткізуге дағдыландыру.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар сұрақтарға дұрыс жауап беруге үйренеді.
Тапсырманың маңызы: Оқушылар сұрақтарға жауап беру арқылы сөздерді орынды қолдануды, сөйлем құрауды меңгереді.
<<Біздің жанұя >> тақырыбына ауызша әңгіме өткізу. Әңгіме сұрақ - жауап арқылы жүргізіледі. Сұрақтар шамамен мынадай болып беріледі:
Сіздің үйде неше адам бар? (Біздің үйде 6 адам бар)
Олар кімдер? (Әкем, шешем, әжем, апам, тәтем, інім, сіңілім)
Әкең не істейді? (Әкем мұғалім.)
Шешем не істейді? (Шешем дәрігер.)
Апаң (әпкең) не істейді? (Апам оқушы)
Ол нешінші сыныпта оқиды? (Апам бесінші сыныпта оқиды.)
Інің нешеде? (Інім алтыда.)
Сіңілің нешеде? (Сіңілім төртте.)
Олар оқуға неше жылдан соң барады? (Інім оқуға биыл, сіңілім екі жылдан соң барады.)
Әжең не істейді? (Әжем үй жұмысын істейді.)
Сен таңертен ұйқыдан сағат нешеде оянасың?
Сен төсектен сағат нешеде тұрасың?
Төсектен тұрған соң не істейсің?
Әжеңе көмектесесің бе?
Үйде қандай жұмыстар істейсің?
Кешке сағат нешеде ұйқтайсың? т.б. жөнінде баларды сөйлетіп, үйретіп, күнделікті режим туралы әңгімелей өткен дұрыс. Ұйқының, таза ауаның, салқын судың, таза жүрудің, ұқыптылықтың пайдасы жөнінде айтылады. Қорытындыда төмендегі сияқты мәтін құрастырылады:
<<Менің жанұям>>
Біздің үйде 6 адам бар. Олар - әкем, шешем, әжем, апам, тәтем, інім, сіңілім. Әкем мұғалім болып жұмыс істейді. Шешем - дәрігер. Апам, тәтем мектепке барады, олар- оқушылар. Апам бесінші сыныпта оқиды. Інім алтыда. Сіңілім төртте. Інім оқуға биыл барады. Сіңілім екі жылдан соң барады. Әжем үй жұмысын істейді.
Мұндай тапсырмалар оқушыларды тек сөйлетуге ғана үйретіп қоймай, сонымен қатар олардың мәтін құрастыру қабілеттерін де дамытады.
2- тапсырма. Өздеріңді қоршаған орталарын туралы әңгімелесіңдер
Тапсырманаың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіру, қоршаған ортамен таныстыру.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар сұрақтарға жауап бере отырып, кішігірім мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: Оқушылар өздерін қоршағын ортасы туралы білімі жетіледі, танымы артады.
Осы сияқты <<Біздің сынып>> тақырыбына ауызша әңгіме құрастырудың сұрақ-жауап түрін көрсетейік. Қойылатын сұрақтар:
Кім айтады, мынау не? ( Ол-тақта).
Ал мынау қалай аталады? (Ол-парта).
сияқты болып келеді, осындай сұраулар арқылы үстел, орындық, бор, гүл аталады. Сонан соң мұғалім осылардың барлығы <<Сынып заттары>> екендігін ескертеді.
Мына затты кім айтады? ( Ол - бор).
Бормен не істейді? ( Бормен жазу жазады).
Үстел үстінде не жатыр, кәне, кім айтады? (Үстел үстінде кітап жатыр).
Үстел үстінде тағы не жатыр? (Үстел үстінде тағы дәптер, қарындаш, бор,өшіргіш,сызғыш жатыр)
Енді өздерінің парталарындағы заттары: қарындаш, қалам, дәптер, өшіргіш, сызғыш, пластилин, кітаптар аталады. Олардың <<Оқу жабдықтары >> екендігі таптастырылады. Олардың әрқайсысының не үшін керектігі сұралады.
Біздің сол жағымыздағы қабырғада неше терезе бар ? (Біздің сол жағымыздағы қабырғада төрт терезе бар).
Терезелерден жарық қалай түсіп тұр ? (Терезелерден жарық жақсы түседі).
Біздің оң жағымызда не бар ? (Оң жағымызда есік бар).
Алдымызда не бар ? (Алдымызда тақта тұр)
Тақтаны біз не істейміз ? (Оған біз жазып үйренеміз)
Осыдан соң балалардың көңілі сыныпта неше терезе, неше есік, тағы нелер бар екеніне назар аударылып, олардың балалардан оң жақта немесе сол жақта тұрғандығы сұралады. Сонымен қатар балалар терезенің, есіктің тағы басқа нәрселердің не үшін керектігін айтуға тиіс.
Қорытындысында мына сияқты әңгіме құрастырылды:
<<Біздің сынып>>
Біздің сыныпта парта, үстел, орындық, тақта, гүлдер бар.Үстел үстінде кітап, дәптер, қарындаш, бор, өшіргіш, сызғыш жатыр. Біздің үстел жағымыздағы қабырғада төрт терезе бар. Терезелерден жарық жақсы түседі. Оң жағымызда есік бар. Алдымызда тақта тұр. Оған біз жазып үйренеміз.
№13 практикалық сабақ. Мәтінді түрлі формада құрастыру. Түрлі жанрда шығармашылық мәтін жазу.
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Бастауыш мектеп оқушылары сөйлеген сөздерiнде сөздердi орынды қолдануға, сөздердiң мағыналық реңктерiне орай дұрыс пайдалануға, сөйлемдердi, мәтiндердi дұрыс құрауға дағдыланады.Сабақ үстiнде оқушылар дайын үлгiге қарай мәтiн құрастырады, оның мазмұнын жалғастырады. Мәтiннiң мазмұнын оқушылар өз тiлiмен айтып бередi, дайын үлгiге қарап тақпақтар, қарапайым жұмбақтар, жаңылтпаштар шығарады. Сабақта проблемалық жағдайлар қоя отырып, оқушылардан осы проблеманы шешудi талап етiлдi. Алдарына қойылған проблеманы шешу барысында оқушылар шығармашылықпен жұмыс iстейдi. Бұл деңгейде сабақ типтерi - проблемалық сабақ түрiнде болады. Iшiнара пiкiрталасқа және дидактикалық ойындарға құрылған сабақтар да қолданылды. Мұндай сабақтарда оқушылар шығармашылық, iзденiмдiк әдiс арқылы әрекет жасайды. Бұл деңгейдi қалыптастыру үшiн интерактивтi әдiстер қолданылған сабақтар өтiлдi. Осыған орай бастауыш мектеп оқушыларына төмендегідей тапсырмалар берілді:
1-тапсырма. Жұмбақтың шешімін табыңдар.
Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, кез - келген затты суреттеп беруге үйрету.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар заттарды дұрыс суреттеуді үйренеді, осыған орай олар мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: біріншіден, оқушылар бір-біріне сұрақтарды дұрыс қоюға дағдыланады, екіншіден, осы сұрақтарға дұрыс жауап беруге үйренеді, үшіншіден, оқушылардың затты суреттеу арқылы қиялы дамиды.
Оқушылар осы тапсырмада өздерi жасырып тұрған заттың атын атамай, тек оның қасиеттерiн атайды. Мысалы, допты жасырып тұрған оқушы алдымен доптың түрiн, түсiн, қасиеттерiн суреттейдi. Қалған оқушылар жасырған балаға сұрақтар беру арқылы оның не зат екенiн табуға тырысады. Бұл жерде әр бала өзiндiк пiкiр айтып, жасырылған заттың жауабы не екенiн өзiнше тауып, оны дәлелдейдi. Бірінші сынып оқушыларының осындай тапсырмалар арқылы ауызша сөйлеу дағдылары ғана қалыптасып қоймай, сонымен қатар олардың логикалық ойлау қабiлеттерi, сабаққа қызығушылықтары артты. Тапсырманың бұл түрi әсіресе кіші жастағы оқушылардың өз пiкiрiн дәлелдеуге, басқа бiр оқушының не мұғалiмнiң көзқарасын құрметтеуге, сол көзқарасқа өзiнiкi дұрыс болса, қарсы шығу дағдыларын қалыптастырды.
Мысалы, сабақ үстiнде тапсырма төмендегiдей үлгіде өтті.
Алдымен тақтаға бір оқушы шығып, оқушыларға өзінің ойлап тұрғанын жасырады. Оқушылар мұндай тапсырмаларды алдын-ала күні бұрын дайындап келеді немесе сабақ үстінде мұғалімнің нұсқауымен орындайды.Мысалы,
Бірінші оқушы: Балалар мен сендерге бүгін бір жұмбақ жасырамын. Дүниеде ең қымбат нәрсе не?
Оның белгiлерiн айт,- деді сыныптағы қалған оқушылар.
Ол көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып алуға болмайды, жүрмейдi, күтiп те тұрмайды, білінбей жүреді.
Оқушылар айтылған жұмбақтың жауабын табу үшін біраз уақыт үндемей ойланып отырды. Сонан кейін олар өздерінің пікірлерін айта бастады.
Ол самал жел,- дедi Бекбосын Азат деген оқушы.
Азаттың пікіріне басқа оқушылар келіспей, өздерінің көзқарастарын білдірді.
Жоқ, самал жел білінеді,соғады, ол найзағай,- дедi Манапов Айдар.
Жоқ,- дедi басқа бір оқушы, найзағай көрінеді ғой, ол емес.
Ендi не?- деп оған басқа сыныптағы жолдастары қарсы сұрақ қойды.
Ол бiлiм емес пе?, - деді оған басқа оқушы.
Неге олай ойладың?, - деді Меруерт.
Бiлiм көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып ала алмайсың. Менiң айтқаным дұрыс қой.
Жоқ.
Неге? Түсiндiрiп бершi. Бiлiмде жүрмейдi, көрінбейді, қолға ілінбейді ғой.
Ол емес.
Сонда ол не болды?
Ол-уақыт. Уақыт бiлiнбей жүредi, сенi күтiп тұрмайды ғой.
Бұл тапсырма барысында оқушылар осылай бiр-бiрiне сұрақтар беріп, жұмбақтың жауабын бiрлесе отырып тапты. Мұндай тапсырмалар оқушылардың өзіндік пікір айту дағдыларын қалыптастырды.
Оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастыру Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Бастауыш мектеп оқушылары сөйлеген сөздерiнде сөздердi орынды қолдануға, сөздердiң мағыналық реңктерiне орай дұрыс пайдалануға, сөйлемдердi, мәтiндердi дұрыс құрауға дағдыланады.Сабақ үстiнде оқушылар дайын үлгiге қарай мәтiн құрастырады, оның мазмұнын жалғастырады. Мәтiннiң мазмұнын оқушылар өз тiлiмен айтып бередi, дайын үлгiге қарап тақпақтар, қарапайым жұмбақтар, жаңылтпаштар шығарады. Сабақта проблемалық жағдайлар қоя отырып, оқушылардан осы проблеманы шешудi талап етiлдi. Алдарына қойылған проблеманы шешу барысында оқушылар шығармашылықпен жұмыс iстейдi. Бұл деңгейде сабақ типтерi - проблемалық сабақ түрiнде болады. Iшiнара пiкiрталасқа және дидактикалық ойындарға құрылған сабақтар да қолданылды. Мұндай сабақтарда оқушылар шығармашылық, iзденiмдiк әдiс арқылы әрекет жасайды. Бұл деңгейдi қалыптастыру үшiн интерактивтi әдiстер қолданылған сабақтар өтiлдi. Осыған орай бастауыш мектеп оқушыларына төмендегідей тапсырмалар берілді:
1-тапсырма. Жұмбақтың шешімін табыңдар.
Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, кез - келген затты суреттеп беруге үйрету.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар заттарды дұрыс суреттеуді үйренеді, осыған орай олар мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: біріншіден, оқушылар бір-біріне сұрақтарды дұрыс қоюға дағдыланады, екіншіден, осы сұрақтарға дұрыс жауап беруге үйренеді, үшіншіден, оқушылардың затты суреттеу арқылы қиялы дамиды.
Оқушылар осы тапсырмада өздерi жасырып тұрған заттың атын атамай, тек оның қасиеттерiн атайды. Мысалы, допты жасырып тұрған оқушы алдымен доптың түрiн, түсiн, қасиеттерiн суреттейдi. Қалған оқушылар жасырған балаға сұрақтар беру арқылы оның не зат екенiн табуға тырысады. Бұл жерде әр бала өзiндiк пiкiр айтып, жасырылған заттың жауабы не екенiн өзiнше тауып, оны дәлелдейдi. Бірінші сынып оқушыларының осындай тапсырмалар арқылы ауызша сөйлеу дағдылары ғана қалыптасып қоймай, сонымен қатар олардың логикалық ойлау қабiлеттерi, сабаққа қызығушылықтары артты. Тапсырманың бұл түрi әсіресе кіші жастағы оқушылардың өз пiкiрiн дәлелдеуге, басқа бiр оқушының не мұғалiмнiң көзқарасын құрметтеуге, сол көзқарасқа өзiнiкi дұрыс болса, қарсы шығу дағдыларын қалыптастырды.
Мысалы, сабақ үстiнде тапсырма төмендегiдей үлгіде өтті.
Алдымен тақтаға бір оқушы шығып, оқушыларға өзінің ойлап тұрғанын жасырады. Оқушылар мұндай тапсырмаларды алдын-ала күні бұрын дайындап келеді немесе сабақ үстінде мұғалімнің нұсқауымен орындайды.Мысалы,
Бірінші оқушы: Балалар мен сендерге бүгін бір жұмбақ жасырамын. Дүниеде ең қымбат нәрсе не?
Оның белгiлерiн айт,- деді сыныптағы қалған оқушылар.
Ол көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып алуға болмайды, жүрмейдi, күтiп те тұрмайды, білінбей жүреді.
Оқушылар айтылған жұмбақтың жауабын табу үшін біраз уақыт үндемей ойланып отырды. Сонан кейін олар өздерінің пікірлерін айта бастады.
Ол самал жел,- дедi Бекбосын Азат деген оқушы.
Азаттың пікіріне басқа оқушылар келіспей, өздерінің көзқарастарын білдірді.
Жоқ, самал жел білінеді,соғады, ол найзағай,- дедi Манапов Айдар.
Жоқ,- дедi басқа бір оқушы, найзағай көрінеді ғой, ол емес.
Ендi не?- деп оған басқа сыныптағы жолдастары қарсы сұрақ қойды.
Ол бiлiм емес пе?, - деді оған басқа оқушы.
Неге олай ойладың?, - деді Меруерт.
Бiлiм көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып ала алмайсың. Менiң айтқаным дұрыс қой.
Жоқ.
Неге? Түсiндiрiп бершi. Бiлiмде жүрмейдi, көрінбейді, қолға ілінбейді ғой.
Ол емес.
Сонда ол не болды?
Ол-уақыт. Уақыт бiлiнбей жүредi, сенi күтiп тұрмайды ғой.
Бұл тапсырма барысында оқушылар осылай бiр-бiрiне сұрақтар беріп, жұмбақтың жауабын бiрлесе отырып тапты. Мұндай тапсырмалар оқушылардың өзіндік пікір айту дағдыларын қалыптастырды.
№14 практикалық сабақ. Мәтіннің құрылымдық бөліктерін ажырату.Түрлі дереккөздерден қажетті ақпаратты алу.
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Бастауыш мектеп оқушылары сөйлеген сөздерiнде сөздердi орынды қолдануға, сөздердiң мағыналық реңктерiне орай дұрыс пайдалануға, сөйлемдердi, мәтiндердi дұрыс құрауға дағдыланады.Сабақ үстiнде оқушылар дайын үлгiге қарай мәтiн құрастырады, оның мазмұнын жалғастырады. Мәтiннiң мазмұнын оқушылар өз тiлiмен айтып бередi, дайын үлгiге қарап тақпақтар, қарапайым жұмбақтар, жаңылтпаштар шығарады. Сабақта проблемалық жағдайлар қоя отырып, оқушылардан осы проблеманы шешудi талап етiлдi. Алдарына қойылған проблеманы шешу барысында оқушылар шығармашылықпен жұмыс iстейдi. Бұл деңгейде сабақ типтерi - проблемалық сабақ түрiнде болады. Iшiнара пiкiрталасқа және дидактикалық ойындарға құрылған сабақтар да қолданылды. Мұндай сабақтарда оқушылар шығармашылық, iзденiмдiк әдiс арқылы әрекет жасайды. Бұл деңгейдi қалыптастыру үшiн интерактивтi әдiстер қолданылған сабақтар өтiлдi. Осыған орай бастауыш мектеп оқушыларына төмендегідей тапсырмалар берілді:
1-тапсырма. Жұмбақтың шешімін табыңдар.
Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, кез - келген затты суреттеп беруге үйрету.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар заттарды дұрыс суреттеуді үйренеді, осыған орай олар мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: біріншіден, оқушылар бір-біріне сұрақтарды дұрыс қоюға дағдыланады, екіншіден, осы сұрақтарға дұрыс жауап беруге үйренеді, үшіншіден, оқушылардың затты суреттеу арқылы қиялы дамиды.
Оқушылар осы тапсырмада өздерi жасырып тұрған заттың атын атамай, тек оның қасиеттерiн атайды. Мысалы, допты жасырып тұрған оқушы алдымен доптың түрiн, түсiн, қасиеттерiн суреттейдi. Қалған оқушылар жасырған балаға сұрақтар беру арқылы оның не зат екенiн табуға тырысады. Бұл жерде әр бала өзiндiк пiкiр айтып, жасырылған заттың жауабы не екенiн өзiнше тауып, оны дәлелдейдi. Бірінші сынып оқушыларының осындай тапсырмалар арқылы ауызша сөйлеу дағдылары ғана қалыптасып қоймай, сонымен қатар олардың логикалық ойлау қабiлеттерi, сабаққа қызығушылықтары артты. Тапсырманың бұл түрi әсіресе кіші жастағы оқушылардың өз пiкiрiн дәлелдеуге, басқа бiр оқушының не мұғалiмнiң көзқарасын құрметтеуге, сол көзқарасқа өзiнiкi дұрыс болса, қарсы шығу дағдыларын қалыптастырды.
Мысалы, сабақ үстiнде тапсырма төмендегiдей үлгіде өтті.
Алдымен тақтаға бір оқушы шығып, оқушыларға өзінің ойлап тұрғанын жасырады. Оқушылар мұндай тапсырмаларды алдын-ала күні бұрын дайындап келеді немесе сабақ үстінде мұғалімнің нұсқауымен орындайды.Мысалы,
Бірінші оқушы: Балалар мен сендерге бүгін бір жұмбақ жасырамын. Дүниеде ең қымбат нәрсе не?
Оның белгiлерiн айт,- деді сыныптағы қалған оқушылар.
Ол көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып алуға болмайды, жүрмейдi, күтiп те тұрмайды, білінбей жүреді.
Оқушылар айтылған жұмбақтың жауабын табу үшін біраз уақыт үндемей ойланып отырды. Сонан кейін олар өздерінің пікірлерін айта бастады.
Ол самал жел,- дедi Бекбосын Азат деген оқушы.
Азаттың пікіріне басқа оқушылар келіспей, өздерінің көзқарастарын білдірді.
Жоқ, самал жел білінеді,соғады, ол найзағай,- дедi Манапов Айдар.
Жоқ,- дедi басқа бір оқушы, найзағай көрінеді ғой, ол емес.
Ендi не?- деп оған басқа сыныптағы жолдастары қарсы сұрақ қойды.
Ол бiлiм емес пе?, - деді оған басқа оқушы.
Неге олай ойладың?, - деді Меруерт.
Бiлiм көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып ала алмайсың. Менiң айтқаным дұрыс қой.
Жоқ.
Неге? Түсiндiрiп бершi. Бiлiмде жүрмейдi, көрінбейді, қолға ілінбейді ғой.
Ол емес.
Сонда ол не болды?
Ол-уақыт. Уақыт бiлiнбей жүредi, сенi күтiп тұрмайды ғой.
Бұл тапсырма барысында оқушылар осылай бiр-бiрiне сұрақтар беріп, жұмбақтың жауабын бiрлесе отырып тапты. Мұндай тапсырмалар оқушылардың өзіндік пікір айту дағдыларын қалыптастырды.
Оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастыру Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Бастауыш мектеп оқушылары сөйлеген сөздерiнде сөздердi орынды қолдануға, сөздердiң мағыналық реңктерiне орай дұрыс пайдалануға, сөйлемдердi, мәтiндердi дұрыс құрауға дағдыланады.Сабақ үстiнде оқушылар дайын үлгiге қарай мәтiн құрастырады, оның мазмұнын жалғастырады. Мәтiннiң мазмұнын оқушылар өз тiлiмен айтып бередi, дайын үлгiге қарап тақпақтар, қарапайым жұмбақтар, жаңылтпаштар шығарады. Сабақта проблемалық жағдайлар қоя отырып, оқушылардан осы проблеманы шешудi талап етiлдi. Алдарына қойылған проблеманы шешу барысында оқушылар шығармашылықпен жұмыс iстейдi. Бұл деңгейде сабақ типтерi - проблемалық сабақ түрiнде болады. Iшiнара пiкiрталасқа және дидактикалық ойындарға құрылған сабақтар да қолданылды. Мұндай сабақтарда оқушылар шығармашылық, iзденiмдiк әдiс арқылы әрекет жасайды. Бұл деңгейдi қалыптастыру үшiн интерактивтi әдiстер қолданылған сабақтар өтiлдi. Осыған орай бастауыш мектеп оқушыларына төмендегідей тапсырмалар берілді:
1-тапсырма. Жұмбақтың шешімін табыңдар.
Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, кез - келген затты суреттеп беруге үйрету.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар заттарды дұрыс суреттеуді үйренеді, осыған орай олар мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: біріншіден, оқушылар бір-біріне сұрақтарды дұрыс қоюға дағдыланады, екіншіден, осы сұрақтарға дұрыс жауап беруге үйренеді, үшіншіден, оқушылардың затты суреттеу арқылы қиялы дамиды.
Оқушылар осы тапсырмада өздерi жасырып тұрған заттың атын атамай, тек оның қасиеттерiн атайды. Мысалы, допты жасырып тұрған оқушы алдымен доптың түрiн, түсiн, қасиеттерiн суреттейдi. Қалған оқушылар жасырған балаға сұрақтар беру арқылы оның не зат екенiн табуға тырысады. Бұл жерде әр бала өзiндiк пiкiр айтып, жасырылған заттың жауабы не екенiн өзiнше тауып, оны дәлелдейдi. Бірінші сынып оқушыларының осындай тапсырмалар арқылы ауызша сөйлеу дағдылары ғана қалыптасып қоймай, сонымен қатар олардың логикалық ойлау қабiлеттерi, сабаққа қызығушылықтары артты. Тапсырманың бұл түрi әсіресе кіші жастағы оқушылардың өз пiкiрiн дәлелдеуге, басқа бiр оқушының не мұғалiмнiң көзқарасын құрметтеуге, сол көзқарасқа өзiнiкi дұрыс болса, қарсы шығу дағдыларын қалыптастырды.
Мысалы, сабақ үстiнде тапсырма төмендегiдей үлгіде өтті.
Алдымен тақтаға бір оқушы шығып, оқушыларға өзінің ойлап тұрғанын жасырады. Оқушылар мұндай тапсырмаларды алдын-ала күні бұрын дайындап келеді немесе сабақ үстінде мұғалімнің нұсқауымен орындайды.Мысалы,
Бірінші оқушы: Балалар мен сендерге бүгін бір жұмбақ жасырамын. Дүниеде ең қымбат нәрсе не?
Оның белгiлерiн айт,- деді сыныптағы қалған оқушылар.
Ол көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып алуға болмайды, жүрмейдi, күтiп те тұрмайды, білінбей жүреді.
Оқушылар айтылған жұмбақтың жауабын табу үшін біраз уақыт үндемей ойланып отырды. Сонан кейін олар өздерінің пікірлерін айта бастады.
Ол самал жел,- дедi Бекбосын Азат деген оқушы.
Азаттың пікіріне басқа оқушылар келіспей, өздерінің көзқарастарын білдірді.
Жоқ, самал жел білінеді,соғады, ол найзағай,- дедi Манапов Айдар.
Жоқ,- дедi басқа бір оқушы, найзағай көрінеді ғой, ол емес.
Ендi не?- деп оған басқа сыныптағы жолдастары қарсы сұрақ қойды.
Ол бiлiм емес пе?, - деді оған басқа оқушы.
Неге олай ойладың?, - деді Меруерт.
Бiлiм көзге көрiнбейдi, қолға iлiнбейдi, сатып ала алмайсың. Менiң айтқаным дұрыс қой.
Жоқ.
Неге? Түсiндiрiп бершi. Бiлiмде жүрмейдi, көрінбейді, қолға ілінбейді ғой.
Ол емес.
Сонда ол не болды?
Ол-уақыт. Уақыт бiлiнбей жүредi, сенi күтiп тұрмайды ғой.
Бұл тапсырма барысында оқушылар осылай бiр-бiрiне сұрақтар беріп, жұмбақтың жауабын бiрлесе отырып тапты. Мұндай тапсырмалар оқушылардың өзіндік пікір айту дағдыларын қалыптастырды.
№15практикалық сабақ. Мәтіндерге салыстырмалы талдау жасау. Қатені табу және түзету.Ұсынылатын әдебиеттер.
1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 2005.
2.Рахметова С, Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. -А.,1998.
Уәйісова Ғ., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі. Оқыту әдістемесі.- А., 1999.
4.Селевко Г.К. Педагогические технологий на основе активизаций, интенсификаций и эффективного управления УВП. М: НИИ школьных технологий, 2005.-288 стр.
5. Әбдікәрімова Т., Рахметова С, Қабатаева Б. Ана тілі. Оқыту әдістемесі. -А., 1999.
6. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы мен емлесін оқыту туралы. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А.: Мектеп, 1987.-206 бет.
Мәтіннің мазмұнына қарсы өз ойларыңмен әңгіме құрастырыңдар.
Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың монологті және диалогты сөйлеу дағдыларын қалыптастыру.
Тапсырманың тиімділігі: Оқушылар үлгідегі мәтін бойынша пікір алысады, осыған орай олар мәтін құрастыруға дағдыланады.
Тапсырманың маңызы: Мәтіннің мазмұнын талқылауға дағдыланады, өз ойларымен әңгіме құрастыруға үйренеді.
Сабаққа арнайы <<Бұлақ>> туралы мәтiн алып келiп, оны оқушыларға оқып берілді. Оқушылар мәтiннен түсiнбегендерiн сұрап ала алды. Мұндай тәсiл оқушылардың басқа бiреуден қысылып, сөйлей алмау, қате болып қалады деп қорықпау қасиеттерiн жөндеуге көмектестi. Осы тәсiл арқылы оқушылар өз ойын басқа бiреуге қысылмай айтуға дағдыланды. Мысалы, оқушыларға мынадай мазмұнда мәтін берілді:
<<Бұлақ>>
Біздің ауылдың маңында бұлақ ағып жатыр. Бұлақтың суы лас, лайқа. Бұлақ бірнеше жылдардан бері қараусыз қалып, тазаланбаған. Жан - жағына шөптер өсіп кеткен.
Оқушыларға мәтін мазмұнына қарама - қарсы мағынада әңгіме құрастыру тапсырылды.
Құдайбергентегі Марал деген оқушы мынадай мазмұнда мәтін құрастырды:
Біздің ауылдың маңында бұлақ бар. Бұлақтың суы мөлдір, таза. Ауыл адамдары бұлақтың басындағы шөптерді жұлып, таза ұстайды.
Мейірбек Самат деген оқушы: Бұлақтың суы таза болуы керек. Себебі, бұлақтың суымен адамдар шөлін қандырады.Сондықтан бұлақты үнемі тазалау қажет.
Ал, Оспантегі Сәкен деген оқушы: Бұлақ көрсең - көзің аш деген сөз бар. Сондықтан балалар мен үлкендер үнемі бұлақты тазалап ұстауы керек.
Оқушылар осындай тапсырманы орындау барысында мәтіннің мазмұнына қарама - қарсы мәтін құрастыруға дағдыланды.Бұл тапсырма оқушылардың өз сөздерін дәлелді айтуға жәрдемдеседi.
3-тапсырма. Мына сөздерді қатыстырып сөйлем құраңдар. Сөйлемдерден мәтін құрастырыңдар.
Тірек сөздерге: жуа, қуан, тор, жет,жу сөздері іріктеліп алынды, Оқушылар осы сөздерді қатыстырып мынадай сөз тіркестерін құрады. Жуаны көрді, ерекше қуанды, торға салды, үйге жетті, жақсылап жуды.
Бұл сөз тіркестерінен оқушылар төмендегідей мазмұнда сөйлемдер құрады. Балалар қырдан енді өсіп тұрған жуаны көрді. Тапқан олжаларына олар ерекше қуанды. Жуаны теріп өздерінің торларына салды. Кеш қарайғанда шаршап-шалдығып үйлеріне жетті, Алып келген жуаларын жақсылап жуды.
Бұл сөйлемдерден оқушылар төмендегідей мәтін құрастырды:
Қыр басында
Балалар қырдан енді өсіп тұрған жуаны көрді. Тапқан олжаларына олар ерекше қуанды. Жуаны теріп өздерінің торлрына салды. Кеш қарайғанда шаршап-шалдығып үйлеріне жетті, Алып келген жуаларын жақсылап жуды
Мұндай тапсырмалар оқушылардың сөздердің мағыналарын жете түсінуіне, сөздерден сөз тіркестерін құрауға дағдыландырады
4-тапсырма. Төмендегі сөздің әрбір әрпінен сөз құрап, сөздерден сөйлем құрату.
Бiр сөз берiп, сол сөздiң әрбiр әрпiн сөз етiп сөйлем құрау тапсырылды.
Мысалы: Б А Л А
Балжан алманы лезде алды.
Бұл тапсырма оқушылардың логикалық ойлауын, сөйлемді дұрыс құрау дағдыларын жетілдірді.
5-тапсырма.Төменде берілген сөздiң әр әрпiнен жеке-жеке сөз құрап, сол сөздердi қатыстырып сөйлем құра.
Мысалы:
О - Қ - У - Ш - Ы
Оқу, қуыршақ, уық, шырша, ыдыс т.б.
6-тапсырма.Сөздерге ұйқас мағыналы сөз тап.
Ұйқастың түрi берiлiп, оқушыларға сол бойынша өлең құрастыру тапсырылады (барғанда - алғанда; емен - кеме; айды - сайды; алды- қашты т.б).
Оқушылар мұғалім айтқан сөзге ұйқас сөз табу керек. Мысалы, сан - сән, қал - бал т.б.
Мұндай тапсырмаларды орындау барысында оқушылар сабаққа белсене араласты.
Қітаппен таныстыру жұмысын мұғалім бірден жүйелі түрде бастайды.
1. Оқылатын кітаптың сыртымен таныстыру: кітаптың аты, авторы, түр-түсі, басылып шыққан жылы.
2. Кітаптың ішімен таныстыру: кітаптың ішкі беттерін ашып көрсету, ол беттеріндегі суреттерге көңіл бөлгізу, сурет астындағы жазуларды оқу, кітаптың мазмұны мен идеясын аңғарту.
1-сынып оқушыларына сыныптан тыс оқуға арналған кітапшалардың жазуы аз, суреттері көп болғаны қолайлы. Мұғалім кітап бетіндегі әр суреттің мән-мағынасын оқушылардың өздерін қатыстыра отырып анықтайды.
Әліппе кезеңінде кітаппен таныстыру сабағының үлгісі төмендегідей:
-- Балалар, сендер мектепке келгелі қандай кітаптармен танысып, оқып жүрсіңдер?
-- Әліппе және есеп қітабын оқып жүрміз.
-- Әліппе кітабынан нені үйреніп жүрсіндер?
-- Әліппе кітабынан әріптерді таныдық, дыбыстарды, сөздерді, сөйлемдерді оқимыз.
-- Ал есеп кітабы неге үйретеді?
-- Есеп кітабы сандарды есептеуге үйретеді.
Сандарды қалай есептейміз?
Бір санға екінші санды қосып, бір саннан екінші санды кемітіп есептейміз.
Дұрыс айтасыңдар, аз уакыттың ішінде санауға, оқуға үйреніп қалдындар. Сендер әріптерді толық таныған соң, барлық сөздерді, сөйлемдерді, қысқа әңгіме, ертегі, өлеңдерді де оқи алатын боласыңдар. Ендеше сыныпта оқитын кітаптардан басқа да кітапшаларды оқуға мүмкіндік болады. Сабақтан бос уақыттарында неше түрлі кітап оқисыңдар, -- деп, кітаптың маңызы туралы әңгімелеп, қазірше кітапты мұғалім өзі оқып беретінін айтады.
Мұғалім бүгін таныстыру үшін сыныпқа алып келген кітапты қолына алып:
-- Балалар, менің оң қолымдағы не?
-- Сіздің оң қолыңыздағы -- кітап.
-- Бұл кітапты жазған адамды автор дейміз. Бұл кітаптың авторы Тұманбай Молдағалиев.
-- Сонымен бұл кітаптың авторы кім дедім?
-- Бұл кітаптың авторы -- Тұманбай Молдағалиеви дедініз.
-- Дұрыс айттындар, кітапты жазған адамның есімін, фамилиясын ұмытпай есте сақтаңдар, себебі бұл автордың балаларға арналған басқа да шығармаларымен танысатын боламыз, -- деп ескерту жасайды.
-- Кітаптың сыртындағы суреттерге көңіл бөліңдерші, нелердің суреттерін көріп отырсындар?
-- Кітаптың сыртында көбелектің суреті бар, -- дейді қол көтерген оқушылардың бірі.
-- Сөйлеміңді толық айт, кітаптың сыртқы бетінде тек бір көбелектің ғана суреті бар ма?
-- Кітаптың сыртқы бетінде бірнеше көбелектің және гүлдердің суреттері бар.
-- Осы суреттегі көбелектердің түстері қандай?
-- Көбелектердің түстері ақ, қызыл, жасыл, ақ ала, қара ала, -- деп оқушы кітап бетіндегі көбелектің түстерін айтып береді.
-- Балалар, ендеше осы кітаптың атын оқып берейін, тыңдап еске сақтайтын болыңдар, кітаптық аты -- <<Қызыл-жасыл көбелек>>. Егер кітаптың атын ұмытып қалсаңдар, кітап сыртындағы көбелектердің түсін еске алыңдар.
-- Біз көбелекті қай кезде көп кездестіреміз?
-- Көбелектер жаздыгүні көп болады.
-- Көбелек қуып ойнағандарың, бар ма?
-- Біз жаздыгүні гүл арасынан көбелек қуып ұстадық. Көбелектердің түсі гүлге ұксас, олар гүл арасына тығылып қалады.
-- Балалар, мына суреттен тағы нені көріп отырсыңдар, -- деп, гүл арасында көбелекті аңдып отырған шегірткенің, суретін көрсетеді.
-- Ол суреттен біз шегірткені көріп отырмыз. Ол көбелекті аңдып отыр. Балалар көбелек туралы өздерінін бұрыннан не білетіндерін айтады. Мұғалім кітаптағы <<Қызыл-жасыл көбелек>> деген өлеңді мәнерлеп оқып береді.
Кітаптың ішкі беттеріндегі суреттермен оқушыларды таныстырып, сол суреттердің негізгі сюжеті бойынша қысқаша әңгімелейді де, қорытынды ретінде көбелектердің түр-түсінің әдемілілігі және көбелектердің әр түрлі қасиетінің болатыны, өсімдіктерге тигізетін пайда, зияны туралы да түсінік береді.
-- Сонымен біздің бүгінгі танысқан кітабымыздың аты не?
-- Біздің бүгінгі танысқан кітабымыздың аты -- <<Қызыл-жасыл көбелек>>.
-- Бұл кітапты жазған адамды кім деп атаймыз?
-- Оны кітаптың авторы дейміз.
Осы сабақта балаларға арналған басқа да бірнеше кітапшаларды <<Айгөлек>> журналын, <<Жыл он екі ай>> деген әдеби күнтізбені көрсетіп, оқушыларға таныстыру керек. Кейбір қызық әңғімелерден үзінділер оқып беруге де болады.
1-сынып оқушыларына ұсынылатын кітаптар бояулы, суретті, көлемі шағын, оқиғасы қызықты, оқушыларды бірден баурап әкететіндей болуға тиіс.
Мұғалім балаларға кітап оқып беру кезінде, мәтінніңің әр сөзін анық, ашық дауыспен дұрыс оқу жағын қарастырып қана қоймайды, сонымен бірге мәтіннің мазмұнына қарай әсерлі, сиқырлы, тартымды дауыс құбылыстарын да сақтап оқиды. Кітапты толық оқып бермей-ақ оның нағыз қызық жеріне келгенде кілт тоқтап қалып, оқушылардың сол шығарманы қаншалықты зейін қойып тыңдап отырғанын бақылайды. Немесе шығарманың жалғасын үйде оқып бітіресіңдер, -- деп тапсырып, өздігінен кітап оқу жұмысына алғашқы қадам жасауға да болады. Оқушы қызық әңгіменің жалғасын оқуға, әрине, асығады. Сөйтіп сыныптан тыс уақытта оқушылардын, өздігінен кітап оқу жұмысы біртіндеп басталады.
Сыныптан тыс кітап оқуды жүргізудің бірнеше түрлері бар:
1. Сабақтан тыс уақытта мұғалімнің дауыстап кітап оқуы;
2. Ұйымдасқан түрде кітап оқу;
3. Топқа бөлініп кітап оқу;
4. Өз таңдаулары бойынша кітап оқу.
4.ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Негізгі:
6.1. Негізгі әдебиеттер
1. Тұрдалиева, Г. Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі: оқу-дістемелік құралы / Г. Ж. Тұрдалиева. - Астана: Фолиант баспасы, 2007. - 292 с
2. Оразбаева Ф.Ш., Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. -Алматы: Print-S баспасы, 2005. -170 б.
3. Рахметова, С. Ана тілі: ҚР Білім және ғылым мин. жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған оқулық ретінде бекіткен/ С.Рахметова, Т. Әбдікәрімова, Р. Базарбекова. - 3-ші бас., өңд. - Алматы: Атамұра, 2011. - 320 с.
4. Уәйісова, Г.И. Қазақ тілі : ҚР Білім және ғылым мин. жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған оқулық ретінде бекіткен / Г. И. Уәйісова, Ә. Е. Жұмабаева. - 3-ші бас., өңд. - Алматы : Атамұра, 2011. - 208 с.
5. Уәйісова, Г.И. Қазақ тілі: ҚР Білім және ғылым мин. жалпы білім беретін мектептің 3-сыныбына арналған оқулық ретінде бекіткен / Г. И. Уәйісова, Ә. Е. Жұмабаева. - 3-ші бас., өңд. - Алматы : Атамұра, 2010. - 240 бет,.
6. Уәйісова, Г.И. Қазақ тілі: ҚР Білім және ғылым мин. жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық ретінде бекіткен / Г.И.Уәйісова, Р.С.Әміров, Ә.Е. Жұмабаева. - 3-ші бас., өңд. - Алматы: Атамұра, 2009. - 208 с.
7. Жораева, С.Б. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі: оқу құралы / С. Б. Жораева, Г. Т. Оразбаева; Мектепке дейінгі және бастауыш оқыту теориясы мен әдістемесі кафедрасы. - Шымкент : ОҚМУ, 2010
8. Жораева С.Б. <<Жоғары оқу орнында қазақ тілін оқыту әдістемесі>> оқу-әдістемелік құралы. Шымкент ОҚМУ, 2012 ж.
5.2. Қосымша әдебиеттер
9. Мамаева, А.Е. Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінен практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау / А.Е.Мамаева; Мектепке дейінгі және бастауыш оқыту теориясы мен әдістемесі кафедрасы. - Шымкент : 0ҚМУ, 2010. - 52 с.
10. Тұрмаханова, С. Ә. Қазіргі қазақ тілін оқыту әдістемесі [әдіс. нұсқау / С. Ә. Тұрмаханова; ОҚМУ; . - Шымкент: 0ҚМУ, 2007. - 32 с.
11. Тұрмаханова, С. Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясын оқыту әдістемесі [Текст]: әдістемелік нұсқау / С. Ә. Тұрмаханова. - Шымкент : 0ҚМУ, 2007. - 51 с.
12. Ана тілі хрестоматиясы: 3 сыныпқа арналған ана тілі хрестоматиясы бастауыш сынып мұғалімдері мен бастауыш сынып оқушыларына және 5В010200-Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы студенттеріне арналған әдістемелік көмекші құрал / құраст. Ұ.Жазықбаева, Л.Искакова, А.Әбіш и др. - Шымкент: ОҚМУ, 2011. - 79с.
13. Қазақ тілі өзіндік жұмыстары (1-сынып): еңбек бастауыш сынып мұғалімдері мен бастауыш сынып оқушыларына арналған / құраст. Ұ. Жазықбаева, С. Жораева, Г. Бакирова и др. - Шымкент: ОҚМУ, 2011. - 63 с.
14. Нарқұлова, Б.А. Қазақ тілі сабағында қолданылатын ойын түрлері : оқу-әдістемелік құрал / Б. А. Нарқұлова, С. Б. Жораева. - Шымкент: 0ҚМУ, 2011. - 104 с.
15. Жораева, С.Б. Бастауыш мектепте Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі әдістемесінің дамуы және қалануы: Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы пәнінен кейс / Г. А. Рысбаева; Шымкент: 0ҚМУ, 2010. - 24 с.
16. Стрекозин, В. П. Бастауыш кластарды оқытудың актуальды проблемалары [Текст]: мұғалiмдерге арналған құрал / В. П. Стрекозин. - Алматы : Мектеп, 1977. - 224 с.
17. Жораева С.Б. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Лекция кешені. Шымкент ОҚМУ, 2012 ж
18. Рахметова С. Қазақ тiлiн оқыту методикасы: Оқу құралы; пед. училище оқушылары. арналған / С.Рахметова. - 2-шi бас., өңд., толық. - Алматы: Ана тiлi, 1991. - 184 с
19. Қазыбаев С. Қазақ тiлi методикасы / С. Қазыбаев. - Алматы : Рауан, 1990. - 112 с
20. Ана тілі : ҚР БжҒМ жалпы білім беретін мектептің 1-сыныбына арналған оқулық ретінде бекіткен / Ш.Әуелбаев [и др.]. - 3-ші бас., өңд. - Алматы : Атамұра, 2008. - 224 б.
Мультимедиялық қамтылуы
1.Практикалық қазақ тілі. Фонетика [Электронный ресурс] [Текст]: силлабус.-Шымкент:[б.и.],2004.
2.Нарқұлова Б.А. Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолдану: теориясы мен әдістемесі: Оқу-әдістемелік құрал/ Б.А.Нарқұлова, С.Б.Жораева. - Шымкент: ОҚМУ, 2011о=л.опт.диск (СD-ROM)
3.Қазіргі қазақ тілі. Фонетика және оның салалары: оқыту фильмі /Интерактивті ресурстарды өңдеу орталығы. - Шымкент: ЮКГУ, 2012 о=эл.опт.диск (СD-ROM)
4.Аманбекқызы Ж. <<Қазіргі қазақ тілі>> пәнінен (6В01210-МдОмТ) зертханалық сабақтарға арналған виртуальды зерханалық жұмыс / электронды ресурс/. М.Әуезов атындағы ОҚМУ. Шымкент, 2013
5.Бейсенбаева Б., Наркулова Б,. Оразалиева К. Қатысымның әлеуметтік-тұрмыстық саласы (Фонетика, лексика). Вертуалды практикалық жұмыс. М.Әуезов атындағы ОҚМУ. Шымкент \, 2015.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz