Ақжайық ауылының ӛсімдіктері

Тақырыбы: <<Ғажайып табиғат>> ҥйірмесінің бағдарламасы 2 - 4 сыныптарға арналған дүниетану пәні бойынша

Құрастырушылар: А.К.Кунусова , Ж.И.Турегалиева , Г.Д.Каражанова
Теректі ауданы Ақжайық ЖОББМ
Рецензент: М.Ӛтемісов атындағы БҚМУ аға оқытушысы, педагогика

ғылымының кандидаты - І.О.Хасанова

Тҥсінік хат

Қазіргі кезеңдегі білім беру ісінің негізгі нысаны - жас ұрпақтың біліктілігін қалыптастырып қана қоймай, олардың бойында ақпаратты ӛздері іздеп табатын және талдай алатын, сондай - ақ ұтымды пайдалана білетін, жылдам ӛзгеріп жатқан бүгінгі дүниеге лайықты ӛмір сүріп, қызмет жасауға қабілетті тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру болып отыр.

Оқушылардың зерттеу шығармашылығын дамыту қазіргі таңда негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Мектеп оқушыларын, еліміздің болашақ кәсіби мамандарын заман талабына сай тәрбиелеу және оларға жаңаша кӛзқарас қалыптастырып, шапшаң шешiм қабылдауға бейiмделудi үйрету

ұстаздар алдында тұрған үлкен міндет. Мектеп қабырғасындағы оқушылардың алған білімдері, жоғарғы оқу орындарындағы кәсіптік дайындық - маманның ӛз жұмысына деген шеберлігін

қалыптастыруға үлкен ықпалын тигізеді. Педагог ғалым А.Дистервергтің --Нашар мұғалім ақиқатты ӛзі айтып береді, жақсы мұғалім оқушының ӛзін ізденуге жетелейді-- - дейтін қанатты сӛзі, мүғалімнің негізгі мақсаты оқушының ӛз бетімен іс-әрекетін дамытуға бағытталуы тиіс екендігіне кӛз жеткізеді. Жоба тақырыптары әр түрлі жағдайға байланысты әр түрлі болу мүмкін. Бір жағдайда тақырып білім ұйымдарының ұсынысымен беріледі, кейбір жағдайда мұғаліммен ұсынады, кейбір жағдайда оқушы тақырыпты ӛзі таңдауы мүмкін. Кӛбінесе тақырыптар зерттеулік бағытта тәжірибемен байланысты. Бастауыш сынып оқушыларына тақырыптарды оқулық пәндермен байланыстырып берген ыңғайлы, ӛйткені олардың зерттеу дағдылары қалыптаспаған. Тақырыптарды қоғамдық-гуманитарлық, жаратылыстану бағыттарда тандаған жӛн.

Бұл курс бағдарламасы бастауыштың 3- 4 сыныптарына арналған. әр сыныпта аптасына 1 сағаттан жылына 34 сағат.Білім

91

негізі бастауышта берілетіні анық. Сондықтан да бастауыш сынып мұғалімі бағдарлама кӛлемінде ғана білім беріп қоймай, баланың жан-жақты дамуын қамтамасыз етуі керек. Жалпы дамыту яғни сӛйлеу, оқу, қоршаған орта жӛнінде кӛзқарас қалыптастыру, жағдайларды обьективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге және сӛйлеу мәдениетіне үйрету. Оқушының білуге деген құштарлығын, бақылауға тырысушылығын тәжіребиеден ӛткізуге дайын тұруы, мәлімет жинауы балаға тән дәстүрлі мінез болып табылады. Ендеше зерттеушілік, ізденушілік бала бағытына тән құбылыс. Нағыз білім, ол ӛз бетіңмен алған білім. Ӛз бетінше іздену, зерттеу нәтижесіне қол жеткізген білім. Бүгінгі жедел ақпарат алу заманында айналаңды танып

білуге, ізденуге, зерттеуге жол ашық. Оқулықтар, энциклопедиялар, анықтамалар қарап шығу, осы мәселе бойынша ата-анасынан, достарынан сұрау, кинофильмдермен танысу, қызығушылығын туғызған материалдарды ғаламтор желісінен іздеуге болады. Оқушылар ӛзіне осындай жоспар құрып алғаннан кейін, бұл іске үлкен қызығушылықпен кірісіп, одан бір нәтиже шығарады. Сол зерттеген тақырыбы бойынша кез-келген сұрақтарға нақты жауап бере алып, жұмыстарын қорғап шығуды үйрене бастайды.

Бағыты: Қоғамдық-гуманитарлық, жаратылыстану,
салауаттану.

Жаңашылдығы:Туған жердің тарихын, мәдениетін,

табиғатын танып білуге қызығады, дүниетанымы кеңейеді, ӛз бетімен ізденуге талпынады.

Ӛзектілігі:

1. Ғылыми болжамы жаратылыстану пәнімен тығыз байланыста болуы.

Тапсырмалардың дерек кӛздерімен, оқушылардың ӛздері қосқан жаңалықтарымен ұштастырылуы.

Зерттеу жұмысындағы оқушының алғашқы қадамы ӛз бетімен жұмыстануға жетелейді.

Авторлық бағдарламабастауыш сынып мұғалімдеріне әдістемелік құрал ретінде ұсынылады.

92

Мақсаты:

Адам, Табиғат, Қоғам туралы біртұтас ғылыми кӛзқарас қалыптастыру, олардың арасындағы байланысты кӛрсету.
Оқушыларда экологиялық мәдениет, кӛзқарас қалыптастыру

Адамныңіс-әрекеті туралы оқушылардың білімін <<Отбасы>>,<<Табиғат>>, <<Қоғам>> бағытында кеңейту.

Патриоттық сезімге баули отырып, құзіретті жеке тұлға тәрбиелеу.

Оқушылардың ой - ӛрісін кеңейту , алған білімдерін одан-әрі тереңдету.

Міндеттері:Тақырып таңдай білу, зерттеу, мақсатқа ұмтылу, жету, жүзеге асыру. Оқушылардың <<Отан>>, <<Туған ел>> тарихына ерекше кӛзқарас білдіру.

Жиілігі: сағат саны - 34, аптасына 1 рет.

Оқушылар білуі тиіс:
Ӛз бақылауына қорытынды жасау

Тұжырым жасауға дағдылану

Оқушылар істей алуы тиіс:
Бақылау күнделігін жүргізе білу

Зерттеу жұмысынан болжам жасай білу

Оқушылардың дағдылары болуы тиіс:
Ғылыми жоба арқылы ғылымға алғашқы қадам жасау

Пәнаралық байланыс:

Үйірме жұмысының бағдарламасы жаратылыстану (дүниетану, биология, география, салауаттану) пәндерімен ӛте тығыз

байланысты.
Сабақ
барысындағы
күнделікті
ӛтетін
тақырыптарды
ауқымды,
кең кӛлемде
ашу
мақсатында
әдебиеттік оқу, жазбаша сӛйлеу дағдысын дамытуда қазақ
тілі ,
аннотация жазуда орыс тілі, ағылшын тілі
пәндерінің маңызы
ӛте зор.

Ҧйымдастыру формалары:
Топтық жұмыс,зерттеу жұмысы, ізденіс сабақ, жүргізілген

бақылау жұмысының күнделігі, тәжірибе жұмыс, сарамандық жұмыс, топжорық.

93

II.Кҥтілетін нәтиже:
Қолданылған зерттеу әдістерін тиімді пайдаланады.

Тақырыптың ӛзектілігі, мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми болжамы, дерек кӛздері, ӛзі қосқан жаңалығы нақтыланады.

Жергілікті жердің табиғат ерекшеліктерін жан-жақты білуге,құрметтеуге ұмтылады.

Ӛз пікірлерін ортаға сала отырып, білімге деген құштарлығы артады
Жасаған жұмыстарына тәжірибе жасау арқылы кӛз жеткізеді
Баяндау шеберлігі қалыптасады.
Ӛз беттерімен тұжырым жасап, қорытынды шығара алады.
Таңдап алынған материалдың сапасы айқындалады.
Жоба негізінде қорытындыланады.

94

І.<<Ғажайып табиғат>> ҥйірмесінің тақырыптық-кҥнтізбелік

ҥлгі жоспары (2-сынып)
Аптасына 1 сағат, барлығы 34 сағат

№
Жҧмыс мазмҧны
С/с
Сабақтың
Пәнара
Әдебиеттер

түрі
лық

байланы

с

1
2

3
4
5
6

І
Кіріспе

1
Кіріспе

ІІ
Қоршаған дүние
2

1
Қоршаған

1
Жаңа білім
Дүниетану
Дүниетану

дүниені

беру

қалай
танып

білуге болады?

2
Табиғаттағы
1
Жаңа білім
Жараты-
Дүниетану

жанды
және

беру
лыстану

жансыз денелер

ІІІ
Табиғат

3

3
Ауаның

1
Бақылау
Дүниетану
Дүниетану

экологиялық

сабақ

жағдайы

4
Аспан денелері
1
Жаңа білім
География
Сұрақ және жауап

беру

энциклопедиясы
5
Табиғат

1
Жаңа білім
Дүниетану
Сұрақ және жауап

құбылыстары

беру

энциклопедиясы
IV
Ӛсімдіктер әлемі
6

6
Жүгерінің
1
Ізденіс сабақ
Дүниетну
Сұрақ-жауап

пайдасы

энциклопедиясы
7
Адам
ӛміріне
1
Ізденіс сабақ
Дүниетану
Сұрақ
және жау-

ӛсімдіктердің

ап энциколпедия-

пайдасы

сы

8
Ӛсімдіктер неге
2
Ізденіс сабақ
Дүниетану
Сұрақ-жауап

жоғары
қарай

энциколпедиясы

ӛседі?

9-
Жусанның
1
Аралас
География
БҚО
ӛсімдік
10
қасиеті

әлемі, Орал- 2001
11
Дәрумендер
1
Сарамандық
Салауат
Ӛмірмен

жұмыс
тану

V
Жануарлардың
10

сан алуандығы

12-
Қыстап
қалатын
2
Топжорық
Биология
А.Ф.Ков-шарь
13
құстар.(Кӛгершін,

<<Қазақстан-

сауысқан)

дағы жану-

95

арлар
әлемі>>

Алматы -2005
14
Тоқылдақ
орман
1
Жаңа
білімБиология
А.Ф.Ков-шарь

елшісі

беру

<<Қазақстандағы

жануарлар
әлемі

Алматы -2005
15
Қараторғай
1
Жаңа
білім Биология
А.Ф.Ков-шарь

беру

<<Қазақстандағы

жануарлар
әлемі>>

Алматы -2005
16-
Балық
түрлері.
2
Ізденіс сабақ
Биология
А.Ф.Ков-шарь
17
(сазан, шортан)

<<Қазақстандағы

жануарлар
әлемі>>

Алматы -2005
18-
Үй жануарлары.
2
Аралас сабақ

А.Ф.Ков-шарь
19

<<Қазақстандағы

жануарлар
әлемі>>

Алматы -2005
20-
Қолтырауын
2
Жаңа білім

Сұрақ
және
21

беру

жауап

энциклопедиясы
VI
Су

4

22-
"Су -
тіршілік
2
Жаңа білім
Жараты-
Дүниетану

23
кӛзі"

беру

лыстану
хрестоматиясы

3-сынып

24-
Жайық
ӛзенінің
2
Жаңа білім
География
БҚО георафиясы
25
экологиясы

беру

Орал - 2003
VІI
Қоғам

7

26
Менің отбасым
1
Жаңа білім
Дүниетану
Дүниетану

беру

хрестоматиясы

3-4 сыныптар
27-
Менің

2
Бекіту

Салауат-
<<Салауаттану>>
28
күнтәртібім. Күн

тану
2-4 сыныптар

тәртібін құру

29-
Кӛліктің
пайдасы
2
Жаңа білім
Тарих
Жаратылыстану
30
мен зияны

беру

31-
Ақжайық
ару -
2
Топжорық
Тарих
Сдықов
М. Н.
32
мекенім

<<Жайық

қалашығы>>

Орал, 2009

VІІ
Қорытынды
1
Қорытын

лау

ды сабақ

96

<<Ғажайып табиғат>> ҥйірмесінің тақырыптық жоспары (3-сынып)

№
Жҧмыс мазмҧны

Сағат

саны
1
Кіріспе.Ітарау.

1

Ғылыми жұмыс жазуға баулу.

2
Ғылыми шығармашылық жұмысы
туралы
1

мәлімет

3
Бір бағыт тӛңірегінде оқушыларды тақырып
1

таңдауға бағыттау

4
Зерттеу қызметіндегі қоғамдық (жеке және
1

топтық түрлері)

5
Жоба-зерттеуқызметініңформасы

1
6
Зерттеуші деген кім?

1
7
Мен қоршаған ортаны зерттеймін

1
8
Оқушыларға
ғылыми
жұмысережесімен
1

таныстыру.

9
Оқушыларға сауалнамалық сұрақтар жүргізу,
1

нәтижесін шығару

10
Қарастырылған
ғылыми
жұмыстың
бағытын
1

анықтау

11
Ғылыми жоба ұсыну, оны талдау

1
ІІ
Ӛсімдіктер әлемі

12
Батыс Қазақстан ӛсімдіктері

2
13
Жергілікті жердің емдік ӛсімдіктері

2
14
Дәрілік ӛсімдіктер

2
15
Итмұрын ӛсімдігінің қасиеті

2
16
Мия ӛсімдігінің қасиеті

2
ІV
Жануарлардың сан алуандығы

17
Жеті қазынаның бірі-ит.

2
18
Қарлығаш.

2
19
Бӛдене.

2

Судың да сұрауы бар

21
Жайық ӛзені.

3
22
Жайық ӛзенінің экологиясы

3
VІІ
Қорытындылау

1

97

2.1.<<Ғажайып табиғат>> ҥйірмесінің тақырыптық-кҥнтізбелік

ҥлгі жоспары (3-сынып)
Аптасына 1 сағат, барлығы 34 сағат

№
Жҧмыс мазмҧны
С/с
Сабақтың
Пәнаралық
Әдебиеттер

түрі
байланыс

1
Кіріспе..

І
Ғылыми

жұмыс
1
Кіріспе

жазуға баулу.

2
Ғылыми
шығарма-
1
Жаңа білім
Дүниетану
Дүниетану

шылық

жұмысы

беру

туралы мәлімет

3
Бір бағыт тӛңірегін-
1
Жаңа білім
Жараты-
Дүниетану

де оқушыларды

беру
лыстану

тақырып таңдауға

бағыттау

4
Зерттеу қызметінде-
1

гі қоғамдық (жеке

және топтық

түрлері)

5
Жоба-зерттеу
1
Бақылау
Дүниетану
Дүниетану

қызметінің

сабақ

формасы

6
Зерттеуші
деген
1
Жаңа білім
География
Сұрақ
және

кім?

беру

жауап
энци-

клопедиясы
7
Мен

қоршаған
1
Жаңа білім
Дүниетану
Сұрақ
және

ортаны зерттеймін

беру

жауап
энци-

клопедиясы
8
Оқушыларға ғылы-
1

ми жұмыс
ережесі-

мен таныстыру

9
Оқушыларға
1
Ізденіс сабақ
Дүниетну
Сұрақ-жауап

сауалнамалық

энциколопе

сұрақтар

жүргізу,

диясы

нәтижесін шығару

10
Қарастырылған
1
Ізденіс сабақ
Дүниетану
Сұрақ
және

ғылыми
жұмыстың

жауап
энци-

бағытын анықтау

клпедиясы
11
Ғылыми

жоба
1
Ізденіс сабақ
Дүниетану
Сұрақ-жауап

ұсыну, оны талдау

энциколпе

диясы

ІІ
Ӛсімдіктер әлемі

Аралас
География
БҚО
ӛсімдік

98

әлемі,

Орал- 2001
12
Батыс
Қазақстан
2
Сарамандық
Салауат
Ӛмірмен

ӛсімдіктері

жұмыс

тану

13
Жергілікті
жердің
2

емдік ӛсімдіктері

14
Дәрілік ӛсімдіктер
2
Топжорық
Биология
А.Ф.Ков-шарь

<<Қазақстанда

ғы жануарлар

әлемі>> Алматы

-2005

15
Итмұрын

2
Жаңа
білім
Биология
А.Ф.Ков-шарь

ӛсімдігінің қасиеті

беру

<<Қазақстан-

дағы жану-

арлар
әлемі>>

Алматы -2005
16
Мия
ӛсімдігінің
2
Жаңа
білім
Биология
А.Ф.Ков-шарь

қасиеті

беру

<<Қазақстан-

дағы жану-

арлар
әлемі>>

Алматы -2005
ІV
Жануарлардың сан

Ізденіс сабақ
Биология

алуандығы

17-
Жеті
қазынаның
2
Аралас сабақ

А.Ф.Ков-шарь

бірі-ит.

<<Қазақстан-

дағы жану-

арлар
әлемі>>

Алматы -2005
18
Қарлығаш.

2
Жаңа білім

Сұрақ
және

беру

жауап
энци-

клопедиясы
19
Бӛдене.

2

20
Судың
да
сұрауы

бар

21
Жайық ӛзені.
3
Жаңа білім
Дүниетану
Дүниетану

беру

хрестоматия

сы
3-4

сыныптар
22
Жайық

ӛзенінің
3
Бекіту

Салауат-
<<Салауаттану>>

экологиясы

тану
2-4 сыныптар
VІІ
Қорытындылау
1
Қорытынды

сабақ

99

<<Ғажайып табиғат>> ҥйірмесінің тақырыптық жоспары (4-сынып)

№
Жҧмыс мазмҧны
Сағат

саны
І
Қарастырған ғылыми жұмыстың бағытын
4

анықтау

1
Оқушыларды ғылыми жұмыс ережесімен
1

таныстыру

2
Оқушыларға сауалнамалық сұрақтар жүргізу,
1

нәтижесін шығару

3
Ғылыми жұмысқа тақырыптар таңдау
1
4
Зерттеуді ұйымдастыру
1
ІІ
Қазақстанның өсімдіктер әлемі
7
5
Туған жерге саяхат
1
6
Ақжайық ауылының ӛсімдіктері
2
7
Дәрілік ӛсімдіктер. Бақбақ
2
8
Жусан ӛсімдігінің қасиеті
2
ІІІ
Қазақстандағы жануарлар әлемі
8
10
Дала жануарлары.Борсық
2
11
Орман емшісі-тоқылдақ.
2
12
Сазан балығы
2
13
Құмырсқа
2
ІV
Қызылкітапқаенгенөсімдіктермен
4

жануарлар

14
Қызыл кітапқа енген ӛсімдіктер
2
15
Қызыл кітапқа енген жануарлар
2
VІ
Дені саудың - жаны сау
4
16
Фас-фут тағамдары.
2
17
Оқушының сӛмкесі.
2
18
Құрт ұлттық-брэнд.
1
19
Бесіктің пайдасы
1
VІІ
Ақжайық өңірі.
3
19
Ақжайықтың шағаласы. А.Бақтыгереева
2
20
Ауылымыздағы ескерткіштерге саяхат.
1
VІІІ
Мектепішілік ғылыми жобаға жұмыс ұсыну
1
ІХ
Қорытынды
1

100

3.2 << Ғажайып табиғат>> ҥйірмесінің тақырыптық-

кҥнтізбелік ҥлгі жоспары
(4-сынып)
Аптасына 1 сағат, барлығы 34 сағат

№
Жҧмыс мазмҧны
С/
Сабақтың
Пәнаралық
Әдебиеттер

с
түрі
байланыс

І
Қарастырған
4

ғылыми

жұмыстың

бағытын

анықтау

1
Оқушыларды
1
Кіріспе
Дүниетану
Б.И.Иманбе

ғылыми
жұмыс

кова

ережесімен

<<Мектептегі

таныстыру

ғылыми-

әдістемелік

жұмыс>>

Алматы-

2003
2
Оқушыларға
1
Сұрақ-
Жараты-
Б.И.Иманбе

сауалнамалық

жауап
лыстану,
кова

сұрақтар
жүргізу,

салауат-
<<Мектептегі

нәтижесін

тану
ғылыми-

шығару

әдістемелік

жұмыс>>

Алматы-

2003
3
Ғылыми жұмысқа
1
Ізденіс
Жараты-
Б.И.Иманбе

тақырыптар

сабақ
лыстану
кова

таңдау

<<Мектептегі

ғылыми-

әдістемелік

жұмыс>>

Алматы-

2003
4
Зерттеуді

1
Ізденіс
Жараты-
Б.И.Иманбе

ұйымдастыру

сабақ
лыстану
кова

<<Мектептегі

ғылыми-

101

әдістемелік

жұмыс>>

Алматы-

2003
ІІ
Қазақстанның
7

өсімдіктер әлемі

5
Туған
жерге
1
Ізденіс
Биология
БҚО ӛсімдік

саяхат

сабақ

әлемі,

Орал- 2001
6
Ақжайық

2
Ізденіс
Биология
Сұрақ және

ауылының

сабақ

жауап

ӛсімдіктері

энциклопед

иясы
7
Жусан ӛсімдігінің
2
Бақылау
Биология
БҚО ӛсімдік

қасиеті

сабақ

әлемі,

Орал- 2001
8
Дәрілік

1
Жаңа білім
Биология
БҚО ӛсімдік

ӛсімдіктер

беру

әлемі,

Бақбақ

Орал- 2001
ІІ
Қазақстандағы
8

І
жануарлар әлемі

10
Дала

2
Жаңа білім
Биология

жануарлары.Борс

беру

ық

11
Орманемшісі-
2
Бақылау

Эск.

тоқылдақ.

сабақ

ғаламтор

Қазақ салт -

дәстүрлері.
12
. Сазан балығы
2
Жаңа білім
Биология

беру

13
Құмырсқа
2
Ізденіс
Биология

Дүниетану

сабақ

хрестоматия

сы.
ІV
Қызыл
кітапқа
4

енген

өсімдіктермен

жануарлар

14
Қызыл
кітапқа
2
Жаңа білім
Биология

А.Иващенко

енген ӛсімдіктер

беру

<<Қазақ-

станның

102

ӛсімдіктер

әлемі>>

Алматы -

2004
15
Қызыл
кітапқа
2
Жаңа білім
Биология
А.Ф.Ковшар

енген жануарлар

беру

ь

<<Қазақстан-

дағы жану-

арлар әлемі>>

Алматы -

2005
VІ
Дені саудың -
6

жаны сау

17
Фаст фуд

2
Жаңа білім
Салауат-
Б. Тайжан

тағамдары

беру
тану
Егемен

Қазақстан,

11 шілде

2006 ж.

18
Оқушының
2
Тәжірибе
Салауатта
Дене

сӛмкесі

сабақ
ну
шынықтыру

<<Ұлттық

тағлым>>
19
Құрт
- ұлттық
1

тағам

10
Бесіктің пайдасы
1

VІ
Ақжайық өңірі
3

І

19
Ақжайықтың ақ
2
Жаңа білім
Тарих
БҚО

шағаласы.

беру

георафиясы

А. Бақтыгереева

Орал - 2003
20
Аулымыздың
1
Топтық
Тарих
БҚО

ескерткіштеріне

жұмыс

георафиясы

саяхат

Орал - 2003
VІ
Мектепішілік
1
Сынақ

ІІ
ғылыми
жобаға

сабақ

жұмыс ұсыну

ІХ
Қорытынды
1
Қорытынды

сабақ

103

Сабақ жоспарларының ҥлгілері. (2 сынып)

Тақырыбы: Жойылып бара жатқан жорғалаушылар (Тасбақа)
Мақсаты: тасбақаның тіршілігімен таныстыру, ол туралы

қызықты мәліметтер беру.
Тҥрі: бақылау сабақ

Барысы:

Қызығушылығын ояту. Сӛзжҧмбақ шешу

1.
Т

А

3

С

5

Б

А

6

Қ

А

7

Сұрақтар:
Қыстап қалатын құс(торғай)
Қасиетті тағам (нан)

Жылт-жылт еткен, Жырадан ӛткен. (су)

Ара не жинайды? (бал)
Күнге қарап ӛсетін ӛсімдік (күнбағыс)
Қанаты бар ұшпайды,
Жұрт айламен ұстайды.(балық)

Бунақденелілердің неше аяғы бар? (алты)

Мағынаны тану.

-Ендеше бүгін біз тасбақа туралы әңгімелейміз -Тасбақа туралы не білесіңдер?
Тасбақалар-әлем бойынша саны азайып бара жатыр.

Тасбақа-тӛзімді жануар. Ол туралы қызықты мәліметтер беру.
Тасбақа-насекомдар мен ӛсімдікті азықтармен қоректенеді.

104

Денесі сүйекті, мүйізді және сүйектері терілі сауытпен қапталған. Қазақстанда тасбақаның екі түрі бар. Ол ұзақ қоректенбей, су ішпей жүре алады. Сауыты арқылы қорғанады. Тасбақа қатты ыстықта, қатты салқында терең ұйқыға кетеді. Ол 150 жылдай ӛмір сүреді. Ең қызықтысы 1968 жылы 2 тасбақа айға ұшқан екен.

Тасбақаның алдыңғы аяғында 5 саусақ.

Артқы аяғында 4 саусақ болады. Сырты тас болса да, ыстықты қатты сезеді.Адамдарға тез үйренеді,қорықпайды, адам таниды. Негізгі тӛзімділігі 7 ай бойы ас ішпей қоректенбей жүре береді. Қоректенбегендіктен кӛп уақытын ұйқыда ӛткізеді.

Бүгінгі сабақта осы тасбақаны ӛз кӛзімізбен кӛріп, танысамыз. (сыныпқа тасбақаны алып келуге болады)

3.Ой толғау. Мына суреттерді топтастыр

Жануар

Мекені

Тағамдары
Кӛбеюі

Тасбақа-
Суда да, құрлықта
Жемістермен,
Тасбақа

тӛзімді
да жүреді.
шӛптермен
жұмыртқа

жануар.Жорға

қоректенеді
арқылы

лаушыларға

кӛбейеді.

жатады.Салма

ғы 1 кг 800 гр.

Не білемін?

Не білгім келеді?

Не үйрендім?

105

Тақырыбы:
Мақсаты
Мәліметтер
Бақылау
Емдік шӛптер

жҧмы

сы

Дәрілік
Адыраспан-
Дәрілік

ӛсімдіктер
түйетабандар
ӛсімдіктердің

туралы
тұқымдас,

қандай

мәлімет
тарамдалған
ауруларға ем
Адыраспан
беру,емдік
бұтағы

мол
болаты

қасиеті туралы
кӛпжылдық
нытуралы

ұғым
шӛптесінді

мәлімет

қалыптастыру.
ӛсімдік,

жинап келу.

жапырақтары

кезектесе
бітеді.

Бозғылт-сары

гүлдері

жеке-

жеке

ӛседі.

Жемісі-қоңыр

түсті
,
диаметрі

1сантиметрдей

шар

тәріздес

қауашақ.

Адыраспан-улы

ӛсімдік,

сондықтан
оны

тек
дәрігердің

нұсқауымен ғана

пайдалануға

болады.

Алоэ

Алоэ-ағаш

тәрізді
ӛсімдік.

Сӛлі

шырыны

мол.

Сабағы

қысқа,ұзын.

Итмұрын

Итмҧрын-

раушангүлдер

тұқымдасына

жататын,

жапырақ

106

тастайтын

ӛсімдік.
Ылғал

жерді
жақсы

кӛреді.

Мия-кӛпжылдық

шӛптектес

Мия

ӛсімдік.

Бүкіл
шӛбі,

тұқымы дәрі

Тақырыбы:

Мақсаты

Мәліметтер

Зерттеу

жҧмысы

Қыстап

Балалардың

Құстарды жыл

Үйден

қалатын

қыстап қалатын

мезгілдерінің

ӛзің

құстар.

құстар жайлы

ӛзгеруіне қарай қыстап

қалаған

(торғай)

түсініктерін

қалатын құстар, жыл

бір

кеңейту.

құстары болып

құстың

2. Құстарға

бӛлінеді. Қысы, жазы

тіршілігін

деген

бір жерде мекендейтін

жазып

қамқорлық

құстар: қыстап

келу.

кӛзқарасын

қалатын құстар.

дамыту.

Оларға торғай, үйрек,

шіл, қарға жатады.

Олар ағаш бүршігін,

кепкен жемістерді

қорек етеді.

.

Тақырыбы:

Мақсаты:

Мәліметтер

Ӛзіндік

жҧмысы

Кеш қайтатын

Қарлығаш

Қарлығаш ӛте

Қарлығашқа

құстар.

туралы

жақсы ұшады,

қандай

Қарлығаш

мәлімет бере

тіршілігінің кӛп

қамқорлық

отырып,

уақытын ауада

жасай

құстарға

ұшып жүріп

аласың?

қамқорлық

ӛткізеді. Су үстінен

Қарлығаштың

107

жасауға
ұшып бара жатып-
тіршілігін

баулу.
ақ су іше береді.
бақылау

Ұшып жүріп қорегін

ұстап жейді.

Дауысы онша қатты

емес. Қарлығаш

ұясын саз

балшықтан

сілекейімен

араластырып бекем

етіп жартас

қуыстарына,

жағалаудағы жарға,

үй ішіне, кейде ағаш

басына да салады.

Ұясы жарты ай

немесе түбі кең,

аузы тар құмыра

пішінді. Ұясының

түбіне

қауырсыннан, т.б.

заттардан жұмсақ

тӛсеніш жасайды.

Ашық ұядағы

жұмыртқа қара

теңбілді шұбар,

жабық ұядағы

жұмыртқа ақ түсті

болады. Жылына 1,

кейде 2 рет 3 -- 7

жұмыртқа салып,

балапан басып

шығарады.

Балапандары

қызылшақа болып

туады.

Қорегі кӛбіне ұсақ

жәндіктер. Ашық

108

күндері биіктеп
ұшады да, ауа райы
жауын-шашынды

болар алдында жер
бауырлап ұшады.
Сондықтан да

қарлығаштың ұшу
ерекшелігіне қарап
ауа райының

ӛзгерісін алдын-ала
болжауға болады.
Сұр қарлығаш

сағатына 170 км
жылдамдықта
ұшады екен

Сабақтың тақырыбы: Кемпірқосақты қашан кӛруге болады? Мақсаты: Кемпірқосақтың түстері,оның ерекшелігі табиғаттың жаратылысымен пайда болатынын түсіндіру, сӛздік қорларын, ой ӛрістерін кеңейту, қиялын жетелеу.

Барысы:

Қызығушылығын ояту

Бір бетке оқушыға ӛз есімін әдемілетіп жаздырып,оны ӛздері ұнататын түспен бояту.

-Сенің есімің қандай түстен тұрады екен.
Кӛгілдір түс- қуаныш,
қара түс- қайғы,

ақ түс -ақпейілді білдіреді.

Жҧмбақ шешу

Алдымда әр түрінен жібек жіптің, Аспанға әшекейлер кесте тіктім
(кемпірқосақ)
-Бүгінгі сабағымыз не туралы болуы мүмкін?

-Кемпірқосақ туралы не білеміз?
-Ол қай кезде шығады?

Мағынаны тану Мұғалімнің жетелеуі

109

Ӛмірде түрлі түстер кездеседі.Түстер адам кӛзін,жан дүниесін, жүрегін қуантады, таң қалдырады.

Кемкірқосақ қызыл,сары,жасыл,кӛк,алқызыл,сиякӛк, кӛгілдір түстерден тұрады.

Кемпірқосақты қашан кӛруге болады?

Аспанды 7 түрлі түсті доға-кемпірқосақты жаңбыр жауған кезде кӛруге болады.

Кемпірқосақ жаңбыр тамшыларындағы жарықтың сынуы есебінен түзіледі.

Кемпірқосақ кӛрініп тұруы үшін, күн сенің артыңда болуы керек. Күн тас тӛбеңде тұрған кезде кемпірқосақ пайда болмайды.

Кейде алғашқы кемпірқосақпен бірге екінші кемпірқосақ қабаттаса кӛрінеді, оны қос кемпірқосақ деп атайды. Қос кемпірқосақ күн сәулесінің су тамшысына белгілі бұрыш жасай, екі рет шағылысуынан түзіледі. Сонымен бірге ай сәулесінен пайда болатын кемпірқосақты ай кемпірқосағы деп атайды.

3.Ой толғау

Әр адамның ең қымбаты ӛмір,үлкендердің үлкен, кішілердің кішкентай ӛмірлері бар. Ӛмір әр адамға бір ақ рет беріледі. Ол түрліше қуанышты,күңгірт кемпірқосақ сияқты құбылмалы болуы мүмкін.

Ӛздерінің кішкентай ӛмірлеріңді ақтарып кӛріңдер, мына сұрақтарға шын кӛңілмен жауап беріңдер.

-Сен ӛміріңді кемпірқосақтың қай түсіне теңер едің?
-Неліктен
(оқушылардың әртүрлі жауаптары тыңдалып, дәлелденеді)

-Кемпірқосақтың қандай түрлерін білдік?

Қос кемпірқосақ
Ай кемпірқосақ

Жаңбыр тамшысы үлкен болса
Тамшы кішкентай болса
айқын
алыстан кӛрінеді
кӛрінеді

110

Сабақ жоспарларының ҥлгісі (3-сынып)

Тақырыбы: Шипалы сусындар. <<Қымыздан асқан дәм бар ма?>>

Мақсаты: Дертке шипа, денеге күш, ұлттық асымыздың қадірін біле түсу, құрамында бірнеше (78) дерттің дауасы бар, әсіресе ӛкпе ауруына (туберкулезге) бірден-бір ем екендігін насихаттау. Бағыты: <<Салауаттану>>

Жоспар:

І. Кіріспе

Қазақтың ұлттық сусыны санайтын қымызынан айдың-күннің аманында ажырап қалу қаупі бар. Әр халықтың ұлттық ас мәзірі болады. Айталық, дүнгенді - лағманымен, ӛзбекті палауымен танимыз. Ал қазақтың дастарханын қымызсыз елестету мүмкін болмаса керек.

Жаз айында ғана аузымызға тиіп, қарық боп қаламыз. Ал қыс бойы қақтығып отырғанымыз.

Елбасы айқындаған бағыттың бірі - ауылшаруашылығы ӛнеркәсіп кешенін, ауылшаруашылық ӛнімдерін ӛңдеуді қолға алуды да қамтиды. Ал ауылшаруашылығы ӛнімінің басы - қымыз.

ІІ. Негізгі бӛлім

Қымызға ешқандай насихаттың керегі жоқ. Оны жұмыр жер бетіндегі жұрттың біразы біледі. Тек кейбір мемлекеттердің атын түрліше бұрмалап жүргені болмаса. Мысалы, немістер қымызды <<бие сүтінен жасалған йогурт>> деп жүр.

Осыдан бір жарым ғасыр бұрын, сонау 1854 жылы әйгілі орыс дәрігері Нестор Постников Самара губерниясының Богдановка ауылында қымызбен емдейтін орталық ашады. Ал 1958 жылы екінші қымызбен емдеу орталығының шаңырағын кӛтереді. Онда, негізінен, туберкулезбен ауырғандар емделетін. Атақты орыс жазушылары Лев Толстой мен Антон Чехов дәл осы емханада қымызбен емделген. Және құлан - таза айығып шыққан.

Соңғы деректер бойынша, Ресейде қымыз ӛндірумен айналысатын жүзге жуық кәсіпорын бар. Енді мына қызықты қараңыз: табиғаты аса қатал, бие байлауға жайсыз, бұғыны пір тұтатын Саха елі осыдан бірнеше жыл бұрын <<Саха

111

Республикасындағы қымыз ӛнеркәсібі туралы>> арнайы заң қабылдап, қымызды әлеуметтік маңызы бар ӛнімдердің қатарына қосып қойыпты. Франция мен Германияда қымыз ӛнеркәсібінің қалай тамырланып келе жатқаны белгілі.

ІІІ. Зерттеу бӛлімі

Қымыздың тҥрлері: сары қымыз, уыз қымыз, бесті қымыз, дӛнен қымыз, құнан қымыз, жуас қымыз, қысырақ қымыз, сірге жияр және түнеме қымыз.

Қымыздың пайдасы

Қымыз ашытудың технологиясы Қымыз орталықтарын ашу

ІV. Қорытынды

Қазіргі таңда <<Саржайлау>> деген ортақ атты иемденген 5 түрлі қымыз нарыққа шығуда. <<Сарыарқа>>, <<Үш қоңыр>>, <<Қазығұрт>>, <<Алтай>>, <<Ақжайық>> - бәрінің ӛздік дайындау әдісі бар.

<<Сарыарқа>> қымызы Кӛкшетау ӛңіріндегі арғындардың қымыз ашыту әдісімен саумал қайыңнан жасалған, толығымен ысталған күбіге ашытылады екен. Күбі жас кілегеймен майланып, қымызға бал қосылып пісіледі.

<<Үш қоңыр>> атын иеленген қымыз Нарынқолдық үйсін, албандардың әдісімен еменнен жасалған күбіге ашытылып, қарағайдың бүрімен ысталады. Күбі жас кілегеймен майланып, қымызға мейіз қосылып пісіледі.

<<Қазығұрт>> қымызы дулат, қоңыраттардың қымыз ашыту әдісімен аршадан жасалған күбіге ашытылып, киік отымен ысталады. Күбі қозының құйрық майымен майланады да, қымыздың ішіне құйрық май салып пісіледі.

<<Алтай>> деп аталатын қымыз найман, керейлердің қымыз ашыту әдісімен қайыңнан жасалған күбіге ашытылып, алма ағашымен ысталады. Күбі жылқының қазысымен майланып, қымызға сүрленген қазы салып пісіледі.

<<Ақжайық>> қымызы адайлардың салтымен қара ағаштан жасалған күбіге ашытылып, аршамен ысталады. Күбі қозының құйрық майымен майланып, қымызға сүрленген жылқының жалы салып пісіледі.

112

Арудан асқан жан бар ма?

Жылқыдан асқан мал бар ма?
Биенің сүті сары бал -
Қымыздан асқан дәм бар ма?

Ақтамберді жырау

V. Пайдаланылған әдебиеттер.

Е. Қыстаубаев. Орал ӛңірі, 22 сәуір 2010 ж.
Б. Тайжан. Егемен Қазақстан, 11 шілде 2006 ж.
М. Рысдәулет. Егемен Қазақстан, 20 шілде 2002 ж.
Р. Нұғманбекова. Егемен Қазақстан, 17 ақпан 2010 ж.
Мӛлдір бұлақ, №10 2005 ж.

Тақырыбы: Мия ӛсімдігінің қасиеті

Мақсаты мен
міндеті:Ӛзім ауырғанда
денсаулығыма
шипа

болған мия
ӛсімдігінің емдік
қасиетін
танып білу;
Емдік

қасиетімен денсаулыққа пайдасын біліп қана қоймай, оны іс

жүзінде қолдану.Мия ӛсімдігінің
Батыс Қазақстан облысындағы

таралу аймағын анықтау;

Сабақтың ӛту барысы:

І. Қызығушылығын ояту

Сӛзжұмбақ шешу

1
2
М

3

И

Я

Тапсырмалар:
Шипалы сусын (Қымыз)
Дәрілік ӛсімдік (Итмұрын)

Қалың киімді ұнатады, Шешіндірсең жылатады. (Пияз)
ІІ. Негізгі сабақ
Мия ӛсімдігіне жалпы сипаттама

Батыс Қазақстан облысында мия ӛсімдігінің таралу аймағы

Дәрілік ӛсімдік ретінде қай кезде және қай бӛлігін пайдалануға болады?

Негізгі емдік қасиеттері

Қорытынды.

113

III. Мағынаны тану

Бұршақ
Кӛпжылдық
тұқымдас

Денесі түкті

Тамыры жуан

Ӛсетін орны
Басты
Сипатта
Емдік
Қолданылуы

ерекшелігі
масы
қасиеті

Құмды

Мия
ӛсімдігі
Сабағы
Асқазан,
Тамақ
жерлерде,
бұршақ

тік, түп
ұлтабар
ӛнеркәсібін
шабындық
тұқымдас,
жағы
жарасына.
де
жазықтарда,
кӛпжылдық
ағаш
Истерия
Фармацев
ӛзен

ӛсімдік.

тектес,
(есалаң)
тикада
бойларында.
Биіктігі
30-100
жоғарғы
ауруына.
Парфюмерия
Батыс

см аралығында
жағы
Кӛңіл
да
Қазақстан
ӛседі.
Бүтін
кӛп
алақызып,
Металлургияда
облысындағы
денесі
түкті,
бұтақты
ұйқы
Темекі
Сырым,

тамырсабағы
болады.
қашқанда.
ӛндірісінде
Ақжайық,
жұмыр
әрі
Мия
Ауыл

Жалпақтал
жуан,
сыртқы
гүлі-
шаруашылық

аудандарында
қабығы
қызыл
кӛбелек
дәрілерден

ӛседі.

қоңыр
түсті
формалы,
уланғанда.

Кӛктем
мен
немесе
қара
кӛгілдір
Қорғасыннан

күзде
қазып
қоңыр түсті. Тақ
түсті
уланғанда

алады.

қауырсынды
немесе
Арсеннен

күрделі

қызғылт
(алмастан)

жапырақтары
кӛк түсті.
уланғанда.

кезектесіп

орналасқан, бір

қатарда
7-ден

17-ге
дейін

ұсақ

жапырақшалары

болады.

Ой толғау
Фармакологиялық қасиеттері

Шырынды аш қарынға немесе ас ішердің алдында қабылдайды. Екі жасқа дейінгі балаларға бала қанша жаста болса сонша

114

тамшыдан күніне 3 рет

Қолдану тәсілі және дозалары

200г қайнаған суға мия шайын салып, 3-5 минуттан кейін күніне 3 рет қабылдауға болады.

Тақырыбы: Орал қаласындағы ескерткіштер
Мақсаты: Орал қаласы Қазақстандағы тарихи ғимараттары

сақталған, сәулет ӛнерінің евразиялық мәнері бар, ескерткіштерінде ӛзіндік стилі бар, қайталанбас ӛзіндік әсемдігімен кӛзге түсетін қалалардың бірі екендігін түсіндіре отырып, тарихи ескерткіштерді сақтауға, күтуге баулу.

Пәнаралық байланыс: әдебиеттік оқу, қазақ тілі, дүниетану, тарих.

Сабақтың барысы:
І. Қызығушылығын ояту.
-Біз қай қалада тұрамыз?

-Орал қаласында қандай ескерткіштер бар?

Мағынаны тану.

Орал қаласындағы ескерткіштер

115

Орал қаласындағы ескерткіштер

Орал қаласы ХХІ ғасырдың сәулетті құрылыстарымен тарихи ескерткіштерімен қайталанбайтын ӛзіндік әсемділігімен сәулет ӛнерін танушылардан ӛзіндік баға алды. Қаланың тарихи ескерткіштері орнатылған бірнеше алаңдары кӛз тартады. Абай, М. Мәметова, В. И. Чапаев, Сырым батыр, А. С. Пушкин т.б. ғажап салынған ескерткіштері ерекше кӛзге түседі. Орал қаласы ертеден мәдениет орталығына кенде болған жоқ. Қазіргі таңда облысымыз заман талабына сай дамып келеді.

Бекіту
Сынып оқушыларын 4топқа бӛліп тапсырма беру.
Тарихи ескерткіштер
Тарихи ғимараттар
Мәдени орталықтар
Қазіргі сәулетті құрылыстар

(оқушыларды топтарға бӛлу арқылы, зерттеу жұмыстарын тапсыру)

Тақырыбы: Батыс ӛңірінің біртуар азаматтары

Мақсаты: Қазақ халқының мақтанышына айналған ӛңіріміздің біртуар азаматтары туралы мағлұмат беру, деректер жинау, үлгі тұту.

Пәнаралық байланыс: әдебиеттік оқу, қазақ тілі, дүниетану, баспа материалдары, т.с.с.

Сабақтың барысы:
І. Ҧйымдастыру кезеңі:
Психологиялық дайындық

ІІ. Негізгі сабақ

Батыс Қазақстан облысының батыс ӛлкесі қазақ даласының алғашқы мәдени тарихи орталықтары пайда болған аймағы. Қазақ халқының батыр ұлдары Исатай Тайманов, Махамбет Ӛтемісов осы батыс ӛңірінің перзенттері. Отан қорғау жолындағы ұл-қыздарының есімі ел тарихында сақталады. Олар: Мәншүк Мәметова, Темір Масин, Ахмедияр Құсайынов, т.б. Қаланың тарихында әдебиет, ғылым, музыка ӛнерінің қайраткерлерінің тарихи есімдері халыққа танымал. Қазақ халқының аса кӛрнекті музыка ӛнерінің қайраткерлері: Дәулеткерей, Құрманғазы, Дина біздің ӛлкеміздің ұлы тұлғалары. Қазақстан Республикасының

116

ақын-жазушылары: Ж. Молдағалиев, Қ. Мырза-Әли, Х. Есенжанов, ӛнер қайраткерлері: Р. Жаманова, Ш. Қажғалиев т.б. есімдері халыққы ӛте жақсы таныс екенін айта отырып, ӛздері туралы және Орал қаласында сол адамдардың аттарымен байланысты қойылған кітапханалар, кӛшелер, ескерткіштер, аялдамалар туралы мәліметтермен толықтыру жұмыстарын жүргізу.

Соның ішінде Қадыр Мырза Әлі туралы айтамыз.

Қ.Мырза Әлікім?
Еңбектері
Аудармалары

Күміс
қоңырау,
Орыс,
неміс,

Дала
дидары,
украин,
литва,

Бұлбұл
бағы,
эстон,
грузин,

Ақотау,
Ой
ӛзбек,
тәжік,

арманы,

қырғыз,
түрікмен,

Домбыра т.б.
татар,
башқұрт,

БҚО,
Жымпиты

қарақалпақ, ұйғыр

ауданында
дүниеге

тілдеріне

келген.ҚР
халық

аударылған.

жазушысы,мемлекеттің

Француз
тілінен

сыйлық иегері.

қазақ
тіліне

жұмбақтар

аударған.

ІІІ. Бекіту

Ӛзіндік жҧмыс.

Осы аталған адамдар жайында қандай кӛше атаулары, кітапханалар, аялдамалар бар екені туралы мәлімет жинап келу.

Сабақтың тақырыбы: Ақұштап Бақтыгереева

Сабақтың мақсаты:
а) <<Ақжайықтың ақ шағаласы>> атанған А.Бақтыгерееваның
шығармашылығы туралы оқушылардың таным, білім кӛкжиегін

кеңейту, ӛлең мазмұнын ұғындыру;
ә) оқушыларды мейірімділікке, анасын сүйіп құрметтеуге, ананы

сыйлап, қадірлей білуге тәрбиелеу дүниедегі жақсылықатаулының бәрі күннің нұрынан, ананың мейірімінен тарайтынын ұғындыру;

117

б) оқушыныңӛз бетінше салыстыра білу, зерттеу, қорытынды,

тұжырым жасаудығы-машығын дамыту;
Сабақтың түрі: іскерлік пен дағдыны жетілдіру, білімді жүйелеу,
шығармашылық жұмыс

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, талдау, іздену, мәнерлеп оқу,
сабақтастық, ой тастау т.б
Сабақтың кӛрнекілігі: сызбалары, газет-журнал материалдары,

кітаптары, слайд т.б
Сабақтың барысы:
а)Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу,түгелдеу, оқу құралдарын тексеру, сыныптың тазалығына кӛңіл бӛлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Ақұштап Бақтыгереева (23.8.1944 жылы туылған, Батыс Қазақстан облысы Ақжайық ауданы Ақжайық ауылы)- ақын. Қазаққыздар педагогикалық институтын бітірген (1966). Облыстық --Орал ӛңірі‖, республикалық

--Қазақәдебиеті‖, --Жұлдыз‖ басылым-дарында, --Жазушы‖ баспасында қызмет істеген. Тұңғыш кітабы --Ӛрімтал‖ (1967), кейіннен --Наз‖ (1969), --Қуанышым, іңкәрім‖ (1971), -- Сені ойлаймын‖ (1973), --Аққанат‖ (1975), --Бақыт әні‖

(1978), --Жайыққызы‖ (таңдамалысы 1980), --Белокрылая‖ (1981), --Ақжелең‖ (1985), --Сүмбіле‖ (1990) кітаптары шықты. Оның азаматтықүні --Трибун-ақын‖, --Ақ Жайықтың кӛз жасы‖, --Елдің елдігі -- бірлігі‖, --Оралдағы ойран‖ сияқты ӛлеңдерінде айқын кӛрінді. Туған елге деген сүйіспеншілік, ана тілі тағдыры, т.б.

мәселелер ақын поэзиясының арқауы. Бақтыгерееваның шығармалары поэтикалыққуатымен, тілінің шырайлылығымен қазақ поэзиясына жаңа ӛрнек алып келді. Оныңӛлеңдеріне Ӛ. Бәйділдаев, Қалдаяқов, Т. Бақтыгереев, т.б. ән жазған.[3]

А. Бақтыгереева туралы не білесің?2. Қандай шығармаларын білесің?

А. Бақтыгереева кім?4. Ол апамыз елі үшін қандай игі істер атқаруда?

Газет-журнал басылымдарда ол кісі туралы жазылған мақалаларды оқыдың ба?6. Теледидардан Ақұштап апаның
қатысуымен болған хабарларды кӛрдің бе?

118

<<Ақжайық - ару мекені>>

Біздің кіндік қанымыз тамып, туып ӛскен жеріміз Ақжайық
ауылы <<Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас>>

дегендей, туған жеріміздің табиғаты, тау- тасы, ӛзен- қӛлі, тіпті
қыбырлаған жәндігіне дейін бізге ӛте қымбат. Сондықтан туған
жеріміздің тарихымен танысу және белгілі тұлғалар туралы

мәлиметтер жинау біз үшін ӛнегелі іс және азаматтық парызымыз
деп білеміз.
Ақжайық ауылы

Мекен жайы: 091101. Батыс-Қазақстан облысы
Теректі ауданы,
Ақжайық ауылдық округі

Ауылдық округ орталығы - Ақжайық ауылы 3075 адам. (01.10.2014ж)

Ауылдық округ аумағы - 75967 шаршы км. Ауылдық округтегі халық саны- 4854 адам Ауылдық округтегі аула саны- 1068

Ауылдық округтегі елді мекендер- Ақжайық, Сүттігенді, Талпын, Абай, <<Ақжайық>> шипажайы, Подхоз

1992 жылы таратылған Ақжайық ауданының ізінде құрылған Ақжайық ауылдық округінің құрамына Талпын, Абай, Ақжайық шипажайы, Сүттігенді елді мекендері кіреді. Округ аумағында 22 ауыл шаруашылық құрылымы, <<Ақжайық>> шипажайы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі жұмыс жасайды.

Округ аумағында үш орта және екі бастауыш мектеп, Ақжайық
орта мектебі жанында 40 орындық интернат, <<Айгӛлек>> бала
бақшасы, Ақсоғым саз мектебінің филиалы, аудандық аурухана

мен емхана, 4 медициналық пункт, кітапхана, Мәдениет үйі, №27

ӛрт сӛндіру бӛлімі, аудандық ішкі істер бӛлімі, орман
шаруашылығы, <<Қазақтелеком>>, <<Қазпошта>> тораптарының
филиалдары қызмет кӛрсетеді.

Ақжайық ауылының тарихы

1932 жылға дейін Шалкар кӛлінің жағалауында Шалкар ауданы болған, 1932 жылы Шалкар ауданы Лбішін ауданына қосылған. 1939 жылы Ілбішін ауданы Чапаев ауданы болып аты ӛзгерді. Қазіргі тұрып жатырған аймақ сол Чапаев ауданына қарады. Жайық ӛзенінің сол жақ бетінде сол кезде 14 колхоз бен 1 совхоз болды. Олар: <<Социализм >>, <<Кеңтүбек>>, <<Карл Маркс>>,

119

<<Талпын>>, <<Қосшы>>, <<Молотов>>, <<Жыдағат>>, <<Жасталап>>, <<Калинин>>, <<Жаңаталап>>, <<Игілік>>, <<Қазақстанның 15 жылдығы>>, <<Жаңа тұрмыс>>, <<Ынталы>> колхоздары және <<Аңқаты>> совхозы. 1932 жылы Сүтттігенді МТС (машина трактор станциясы) болып қайта құрылды. Оның алғашқы директоры болып Маштаков тағайындалған. Ол МТС-тің одан әрі ӛркендеуіне зор үлес қосты, оның кезінде жӛндеу шеберханасы, тракторларға және ауыл шаруашылық машиналарына гараж, электр станциясы, Сүттігенді МТС-нан Орал қаласына қатысу үшін Барбастау ауылына дейін аласа грейдер жолы, кеңсе, 500 орындық ауыл клубы, монша оның қасына тас құдық, сонымен қатар кӛшелерге тас құдық қаздырды. Ол кезде жанар-жағар майды, ауыл шаруашылығы машиналарының, тракторларының бӛлшектерін ӛгізарбамен таситын болған. Оларды таситын жұмысшыларға демалып түстенуіне, яғни Тоқсанбай, Подстепное елді мекендерден және Орал қаласынан пәтер салғызып, адамдарға жағдай туғызған.

Жӛндеу шеберханасының цехтарына трубкамен су кіргізу үшін желмен айналатын бұрғылау қондырғысын қоюға ақша болмағасын Сүттігенді МТС-нің директоры Маштаков колхоздың МТС-на бережақ ақшасына осы жұмысты істеуге енді кірісейін дегенде, <<директор ӛкіметтің ақшасын жеп қойды>>, деген жалған хабар НКВД-ға жеткізілген. Себебі, Талпын колхозы МТС-ке бережақ болып, сол үшін банктен ақша алады, ол жұмыс сол ақша алғаннан кейін істеуге тиіс еді. Міне осы ӛтірік жаланың кесірінен Маштаков <<халық жауы>>, деп кінәланып ату жазасына бұйырылды. Бірақ, ол қуынып нәтижесінде 25 жылға сотттады. Содан ол 10 жыл түрмеде отырып, ауруға шалдығып, елге келіп қайтыс болды. Бірақ бұл адамның ел алдындағы еңбегі орасан зор еді.

<<Қосшы>> колхозында Шадабаев, Саттаров, <<Жыдағат>> колхозында Ғалиев, Ибраев, Қыдыров, Сержанов, Нұрғалиев <<Жасталап>>, <<Калинин, <<Жаңаталап>> колхоздарында Бисалиев К., <<Игілік>>, <<Қазақстан 15 жылдығы>> колхоздарында Ғалиев Р, Есекенов М, Батырғалиев Ұ., Жалелов Ы., <<Ынталы>> колхозында Наурызов Ж. басқармалар жұмыс жасаған.<<Сүттігенді>> МТС-на Аубакиров Х., Этманов, Михайленко, Бурмаков, Лосев, Жаненов, Сисенғалиев, Абуханов, Кириленколар әр кезеңдерде басшылық жасады. 1957 жылы <<Сүттігенді>> МТС-нің орталығын Кӛкмешіт

120

деген жерге, яғни қазіргі Ақжайық ауылының басына аударады. Жаңадан қоныс ауып келген жерге шеберхана, кеңсе, дизель электростанция салынған.1959 жылы Сүттігенді МТС таратылып, Калинин МТС құрылған. <<Қосшы>> колхозын <<Талпын>> колхозына біріктіріп үлкейтілген <<Талпын>> колхозы құрылды. <<Молотов>> колхозы мен <<Жыдағат>> колхозын біріктіріліп жаңадан <<Абай>> колхозы пайда болды, <<Жасталап>>, <<Калинин>>, колхоздары құрды. 1961 жылы <<Калинин МТС>> қарасты <<Талпын>>, <<Абай>>, <<Калинин>>, <<Коммунизм>> колхоздары ірілендіріліп қосылудың негізінде <<Еңбек>> совхозы құрылып бірінші совхоз директоры болып К.Дуйсекенов тағайындалды. Кейін 1965 жылы <<Калинин>>, <<Каммунизм>> бӛлімшелері <<Восход>> совхозы берілді.

1965 жылы <<Еңбек>> совхозының директоры болып А.А.Ишбердин тағайындалды, ол 20 жылдын үстінде, яғни 1986 жылға осы совхозды басқарды. Кейін әртүрлі уақыттарда совхоз директорлары болып О.Батталов, С.Рашев, ал Ш.Қабделов директор болып совхоз тарағанға, яғни 1996 жылға дейін басқарды.

1977 жылдың наурыз айында Чапаев ауданының <<Еңбек>>, <<Восход>> совхоздары, <<Аңқаты>>, <<Чапаев>> асыл тұқымды мал заводттары, <<В.И.Ленин>> <<КОКП 22 съезді>> атындағы колхоздар және Тайпақ ауданынан <<Ӛлеңті>>, <<Есенсай>> совхоздарын қосып, жаңадан Ақжайық ауданы ашылды. Аудандық партия комитетінің І хатшысы болып А.В.Байболатов тағайындалды. 1988 жылы Ақжайық ауданы таратылып, шаруашылықтары кейін Тайпақ және Чапаев аудандарынао қаратылды.

1992 жылы қайтадан Чапаев ауданынан бӛлініп, алты шаруашылықтардың негізінде қайта Ақжайық ауданын ашты, аудан әкімі болып А.Б.Какимов тағайындалды, кейіннен экономикалық жағдайларға байланысты 1997 жылы қайтадан екінші рет таратылып Теректі ауданына біріктірілді.

Тақырыбы:
Мақсаты
Мәліметтер
Бақылау

Емдік шӛптер

жҧмы

сы

Дәрілік
Адыраспан-

Дәрілік

ӛсімдіктер
түйетабандар

ӛсімдіктердің

туралы мәлімет
тұқымдас,

қандай

беру,емдік
тарамдалған

ауруларға ем

Адыраспан
қасиеті туралы
бұтағы
мол
болаты

ұғым
кӛпжылдық

ны
туралы

қалыптастыру.
шӛптесінді

мәлімет жинап

121

ӛсімдік,

келу.

жапырақтары

кезектесе
бітеді.

Бозғылт-сары

гүлдері жеке-жеке

ӛседі.
Жемісі-

қоңыр
түсті
,

диаметрі

1сантиметрдей

шар
тәріздес

қауашақ.

Адыраспан-улы

ӛсімдік, сондықтан

оны тек дәрігердің

нұсқауымен
ғана

пайдалануға

болады.

Алоэ

Алоэ-ағаш тәрізді

ӛсімдік.
Сӛлі

шырыны

мол.

Сабағы
қысқа,

ұзын.

Итмұрын

Итмҧрын-

раушангүлдер

тұқымдасына

жататын,
жапырақ

тастайтын ӛсімдік.

Ылғал
жерді

жақсы кӛреді.

Мия-кӛпжылдық

шӛптектес

ӛсімдік.

Мия

Бүкіл
шӛбі,

тұқымы дәрі

Тақырыбы:
Мақсаты
Мәліметтер
Зерттеу

жҧмысы
Қыстап
Балалардың
Құстарды жыл
Үйден
қалатын
қыстап қалатын
мезгілдерінің
ӛзің

122

құстар.

құстар жайлы
ӛзгеруіне қарай қыстап

қалаған

(торғай)

түсініктерін
қалатын құстар, жыл

бір

кеңейту.
құстары болып

құстың

2. Құстарға
бӛлінеді. Қысы, жазы

тіршілігін

деген
бір жерде мекендейтін

жазып

қамқорлық
құстар: қыстап

келу.

кӛзқарасын
қалатын құстар.

дамыту.
Оларға торғай, үйрек,

шіл, қарға жатады.

Олар ағаш бүршігін,

кепкен жемістерді

қорек етеді.

.

Тақырыбы:

Мақсаты:

Мәліметтер

Ӛзіндік

жҧмысы

Кеш қайтатын
Қарлығаш

Қарлығаш ӛте
Қарлығашқа

құстар.

туралы

жақсы ұшады,

қандай

Қарлығаш

мәлімет бере

тіршілігінің кӛп
қамқорлық

отырып,

уақытын ауада
жасай аласың?

құстарға

ұшып жүріп
Қарлығаштың

қамқорлық

ӛткізеді. Су
тіршілігін

жасауға

үстінен ұшып бара

бақылау

баулу.

жатып-ақ су іше

береді. Ұшып

жүріп қорегін

ұстап жейді.

Дауысы онша

қатты емес.

Қарлығаш ұясын

саз балшықтан

сілекейімен

араластырып

бекем етіп жартас

қуыстарына,

жағалаудағы

жарға, үй ішіне,

кейде ағаш басына

да салады. Ұясы

123

жарты ай немесе
түбі кең, аузы тар
құмыра пішінді.

Ұясының түбіне
қауырсыннан, т.б.
заттардан жұмсақ

тӛсеніш жасайды.
Ашық ұядағы
жұмыртқа қара

теңбілді шұбар,
жабық ұядағы
жұмыртқа ақ түсті

болады. Жылына
1, кейде 2 рет 3 -- 7
жұмыртқа салып,

балапан басып

шығарады.
Балапандары
қызылшақа болып

туады.
Қорегі кӛбіне ұсақ
жәндіктер. Ашық

күндері биіктеп
ұшады да, ауа
райы жауын-

шашынды болар
алдында жер
бауырлап ұшады.

Сондықтан да
қарлығаштың ұшу

ерекшелігіне қарап

ауа райының
ӛзгерісін алдын-
ала болжауға

болады. Сұр
қарлығаш
сағатына 170 км

жылдамдықта
ұшады екен

124

Тақырыбы: Мия ӛсімдігінің қасиеті.

Мақсаты мен міндеті:Ӛзім ауырғанда денсаулығыма шипа болған мия ӛсімдігінің емдік қасиетін танып білу; Емдік қасиетімен денсаулыққа пайдасын біліп қана қоймай, оны іс жүзінде қолдану.Мия ӛсімдігінің Батыс Қазақстан облысындағы таралу аймағын анықтау;

Сабақтың ӛту барысы:
І. Қызығушылығын ояту
Сӛзжұмбақ шешу

1 М
2

3
Тапсырмалар:
Шипалы сусын (Қымыз)

Дәрілік ӛсімдік (Итмұрын)

Қалың киімді ұнатады, Шешіндірсең жылатады. (Пияз)

ІІ. Негізгі сабақ
Мия ӛсімдігіне жалпы сипаттама
Батыс Қазақстан облысында мия ӛсімдігінің таралу аймағы

Дәрілік ӛсімдік ретінде қай кезде және қай бӛлігін пайдалануға болады?

Негізгі емдік қасиеттері
Қорытынды.

III. Мағынаны тану

Ӛсетін
Басты
Сипатта
Емдік қасиеті
Қолданылу
орны
ерекшелігі
масы

ы
Құмды
Мия
ӛсімдігі
Сабағы
Асқазан,
ұлтабар
Тамақ
жерлерде,
бұршақ

тік, түп
жарасына.Истери
ӛнеркәсібін
шабындық
тұқымдас,
жағы
я
(есалаң)
де
жазықтарда,
кӛпжылдық
ағаш
ауруына.Кӛңіл
Фармацев
ӛзен
ӛсімдік.

тектес,
алақызып, ұйқы
тикада
бойларында
Биіктігі
30-100
жоғарғы
қашқанда.Ауыл
Парфюмерия
.
сантиметр
жағы
шаруашылық
да

125

Батыс
аралығында
кӛп
дәрілерден
Металлургия
Қазақстан
ӛседі.

бұтақты
уланғанда.Қорға-
да
облысында
Бүтін
денесі
болады.
сыннан уланғанда
Темекі
ғы Сырым,
түкті,

Мия
Арсеннен
ӛндірісінде
Ақжайық,
тамырсабағы
гүлі-
(алмастан)

Жалпақтал
жұмыр
әрі
кӛбелек
уланғанда.

аудандарын
жуан,
сыртқы
формалы

да ӛседі.
қабығы
қызыл
, кӛгілдір

Кӛктем мен
қоңыр
түсті
түсті

күзде қазып
немесе
қара
немесе

алады.
қоңыр
түсті.
қызғылт

Тақ

кӛк

қауырсынды
түсті.

күрделі

жапырақтары

кезектесіп

орналасқан, бір

қатарда
7-ден

17-ге
дейін

ұсақ

жапырақшалар

ы болады.

Ой толғау
Фармакологиялық қасиеттері

Шырынды аш қарынға немесе ас ішердің алдында қабылдайды.
Екі жасқа дейінгі балаларға бала қанша жаста болса сонша
тамшыдан күніне 3 рет

Қолдану тәсілі және дозалары

200г қайнаған суға мия шайын салып, 3-5 минуттан кейін күніне 3 рет қабылдауға болады.

Тақырыбы: Фаст фуд тағамдары.

Мақсаты:Фаст фуд тағамдары туралы мәлімет бере отырып, зияны туралы тәжірибе жұмысына кӛз жеткізу. Тҥрі: тәжірибе сабақ

Сабақтың барысы.

1. Қызығушылығын ояту.
Оқушыларға сауалнамалар жүргізу

126

Тағамдар
Жиі
Кейде
Мүлдем

пайдаланамын

пайдаланбаймын
Фаст
фуд
+

тағамы

Чипсы тағамы
+

"Гамбургер -85 пайызы",ал чипсы-100пайызы балалардың пайдаланады екен.

2. Мағынаны тану
-Фаст фуд тағамдарына қандай тағамдар жатады?

-Қандай түрлерін білесіңдер?

Кӛбінесе фаст фуд тағамдарының құрамында кӛмірсутегі кӛп болады. Олар семіздікке әкеліп соғады.

Оның ішіне коптеген адам денсаулығына зиянды жылдам әрі тез дайындалатын тағам түрлерін қосады. Ми жүйесінің қабылдағыштық қасиетін тӛмендетеді.

Енді осы деректерге кӛз жеткізу үшін тәжірибе жұмысын жасап кӛрейік.

Тәжірибе
Фаст-фуд тағамы чипсыдың құрамындағы майдың бар екенін
зерттеу

Нәтижесінде салфетка бетінде майлы дақ қалды. Ол оның ӛте зиянды екендігін дәлелдейді.

Толғаныс б.

Сауалнамаға қатысқан оқушылар саны : 20
Гамбургерді үнемі жейтіндер : 17

Чипсыды үнемі жейтіндер : 20

Дәрігерлік кабинеттен алынған асқазан ішек жолдары ауруына байланысты есепте тҧрған балалар саны

3.4. Жҥргізілген ғылыми жобаның ҥлгісі

Ақжайық

жалпы

орта

білім

беретін

мектебінің

4-сынып

оқушысы

127

Бисенова Жанияның ғылыми жобасы

Тақырыбы: <<Фаст фуд тез дайындалатын тағам немесе ӛзіңді
саналы түрде улау ма?>>
Бағыты: <<Жаратылыстану>>

Секция: <<Адам денсаулығы>>
Жетекшісі:Каражанова.Г.Д.

Жоспар:

Аннотация (3 тілде)
Кіріспе

Негізгі бӛлім.
Фаст фуд және чипсы тағамдарының қоректік қҧрамы.
Тез дайындалатын тағамдармен тамақтану
және салауатты тамақтану.
Чипсы тағамының адам денсаулығына зияны.
Адамдардың дҧрыс әрі сапалы тамақтануы.
Зерттеу бӛлімі

Кҥнделік.

Ізденіс жҧмыстарының нәтижесі, фотоматериалдар IV. Қорытынды.

V. Пікірлер
VІ. Пайдаланған әдебиеттер.

Ғылыми жҧмысқа қойылатын талаптар:

-Оқушымен бірлесе отырып тақырып таңдау.

-Оқушылардың ойлары мен түсініктерін қалыптастыруға кӛмектесу, ойларын ашық айтуға үйрету.

-Оқушы ӛзінде бар түсініктерді ӛзінде жоқ түсініктермен қарама-қайшы құбылыстармен ұштастыру.

-Алдын ала болжау, тұспалдау, альтернативті түсінік бере білуге үйрету.

-Оқушыға зерттеу жұмыстарын еркін және оңаша жағдайда әсіресе, шағын топтарда талқылау арқылы, жүргізуге мүмкіндік беру.

-Оқушыларға алған мағлұматтарын кеңінен пайдалануға және оларды қолдану мүмкіндіктерін бағалай білуге мүмкіндік беру.

128

Жҥргізілген зерттеу жҧмысының кҥнделігі.(Ҥлгі)

Р/
Уақыты
Зерттеу
Ақыл-кеңес
Жұмыс
Жұмыс
с

орны

мақсаты
нәтижесі
1.
Қазан
АЖОББ
Каражанова.
Тақырып
"Фаст

2013
мектебі
Г.Д.
таңдау,
фуд"тағамд

жоспар
ары
және

құру.
ӛзіңді

саналы

түрде
улау

ма?

тақырыбын

таңдадық.
2
Қазан
Мектеп
Каражанова
Теориялық
Жалпы

2013
кітапхана
.Г.Д.
мәліметтерм
фаст
фуд

сы.
Кітапханаш
ен
танысу,
тағамдары

ы-
тапсырмала
туралы

р алу.
мәліметтер

алдық.

3.
Қараша
Мектеп
Каражанова.
Сұрақтар
Адам

2013
дәрігеріме
Г.Д.
қойып,
денсаулығ

н кездесу.
Мектеп
кеңестер
ына
кері

дәрігері-
алу.

әсерін

тигізетін

фаст
фуд

тағамдары

және

чипсы тура

мәлімет

алдық.

4.
Желтоқ
Бастауыш
Каражанова
Мектеп
Кӛптеген

сан
сынып
Г Д
оқушылары
оқушылард

2013
оқу-

ның

ың

шыларын

қаншалықты
осындай

а

Фаст
фуд
тағамдард

сауалнама

және
чипсы
ыжақсы

лар

тағамдарын
кӛретінін

жүргізу.

пайдаланаты
анықтадық.

нын

129

анықтау.

5
Қаңтар
АЖОББ
Химия

Чипсы
Қосымша

2014
мектебі
пәнінің

тағамының
ақыл-

Химия
Мұғалемі
-
химиялық
кеңестер

каб.
Садыкова

құрамы
алдық.

Лилия

туралы

Тлектесовна
ақпарат алу.

.

Қаңтар
АЖОББ
Лабаратория
Әкелген
Құрылғын
6
2014
мектебі
ның

тағамдарды
ың

Лабарато

ң құрамын
кӛмегімен

рия
зертханасы
зерттеу,
анықтадық.

"химиялы
шы
-
салыстыру.

қ
Садыкова

технологи
Лилия

я"
Тлектесовна

Каражаноов

аГ
Д

.Бисенова

Жәния

Оқушы сӛмкесі.

Жоспар
Аннотация
I . Кіріспе

Негізгі бӛлім.

ІІ. (1) Бастауыш сынып оқушысының сӛмкесі .

Зерттеу бӛлімі III (1) Кҥнделік.

III (2) Ізденіс жҧмыстарының нәтижесі, фотоматериалдар IV. Қорытынды.

V. Пайдаланған әдебиеттер.
Аннотация

Бҧл тақырыпты таңдаған себебіміз. Біріншіден біздің жас ғалым үйірмесіне деген қызығушылығымыз. Екіншіден осы кезге дейін алған білімімізді одан әрі дамыту. Үшіншіден қазіргі

130

кезде ұстап жүрген сӛмкелеріміздің салмағының бастауыш оқушысының денсаулығына қаншалықты әсер ететінін білуге деген қызығушылығымыз.Жалпы жұмыс мынандай бӛлімдерді қамтиды.

а) Кіріспе. Мақсатымыз - ақпарат кӛздерінде жазылған түрлі мәліметтерді пайдалана отырып, оқушы сӛмкесінің салмағы қандай болуы керектігін зерттеу және басқаларға таныстыру.

Міндеттеріміз - үйірмеде алған білімімізді іс жүзінде толықтыру, қорытындылаған ой - пікірлерімізбен ӛзгелерге ой салу.

ә) Негізгі бӛлім. Ақпарат кӛздерін, ғылыми әдебиеттер мен оқулық, журналдарды пайдалана отырып, оқушыға қойылатын талаптар мен стандарттарға сипаттама беру.

б) Зерттеу бӛлім. Жоғарыда айтылған мақсаттар мен міндеттерді негізге ала отырып, білімімізді толықтырып дәлелдеу. Дәрігерге бару кезінде түрлі сӛмкелерді алып барып, салмақтарын ӛлшету , мамандармен кездесіп, сұқпаттасу.

Зерттелген мәліметтерге сүйене отырып, балалар пайдаланатын оқу құралдарымен бірге сӛмкелерінің салмағы оның бойы мен салмағына сәйкестігін салыстырып анықтау.

Зерттеу бағыттары:
Мектеп оқушыларына сауалнамалар жүргізу (2, 3, 4 сынып).
Мектеп дәрігерімен кездесу.
Тәжіребие жасау.

Сӛмкеге және бастауыш сынып оқушыларының нормасын тексеру.

в) Қорытынды. Жасалған жұмыстар бойынша күнделік жазу, қорытынды жасап, білімдерімен салыстыру, нәтижесі бойынша тұжырымдамалар жасап, ұсыныстар айту.

Кіріспе

Біздер бұл тақырыпқа тоқталмас бұрын кӛп ойландық. Себебі: бұдан да басқа қызықты тақырыптар болды. Біріншіден

131

салауатты ӛмір салтын сақтау әр адамның міндеті. Екіншіден, қазіргі кезде оқушыға арналған сӛмке түрлері ӛте кӛп және осы сӛмкенің салмағынан бастауыш сынып оқушылары әртүрлі ауруларға шалдығады. Сондықтан біздің денсаулығымызға кері әсерін тигізбеу үшін , не себептен салмағы күннен күнге артып бара жатқанын және оның шешуін табу үшін зерттедім, дәлелдедім . Үшіншіден, бұл жобаға дайындалу мен үшін ӛте қызықты болды.

Сонымен, таңдау себептерімізге тоқтала кетейік. Біздер ұстазымыз екеуміз оқушыларға сауалнамалар жүргізіп, дәрігермен кездестік . Онда алған білімімізді толықтай жетілдірдік деп айта аламыз. Себебі біздің оқулықтан , газет - журналдардан оқығанымызды кӛзімізбен кӛргеніміз қызығырақ болды. Онда ӛз сӛмкемді және сыныптастарымның сӛмкелерінің салмағы мен оқушылардың бойын,жеке салмағын ӛлшедік.

Бастауыш сынып оқушыларының сӛмкелерінің неше түрін кӛрдім. Ӛйткені бірінші сыныптан бастап тӛртінші сыныпқа шейін сӛмкелердің салмағы мен түрлері әр түрлі болды . Сӛмкенің салмағы шамадан тыс ауыр болса , адам денсаулығына ӛте қауіпті. Мұның арты оқушының дұрыс ӛсуіне зиянын тигізетінін білдік.

Біз кӛбіне сӛмкенің ішінде артық керек емес заттар бар екеніне аса назар аудара бермейміз. Осы уақыт аралығында оқушылардың сӛмкесінің салмағына қарап кӛп нәрсені білуге болатынын түсіндік.

Мен ӛзім салауатты ӛмір салтын насихаттай отырып, танысып білген жӛніндегі ақыл - кеңестер мен мәліметтерді құрбыларыммен бӛлісу мақсатында кӛпшілік назарына ұсынып отырмын. " Бала ӛсіп келе жатқан жас шыбық " дейтін дана халық сӛзін негізге ала отырып, мектепке алып жүрген сӛмкелерінің дұрыс пайдаланудың негізгі қағидаларын және оларды болашақта жеңілдетуге болатынын ұсынғым келеді. Мақсатқа жету барысында кӛптеген әдебиеттерден теориялық білім алып, ақыл - кеңестер тыңдадым.

132

Бастауыш сынып оқушысының сөмкесі

Менің күнде мектепке арқалап келетін сӛмкемнің салмағы мені қатты мазалайды.Ӛйткені сӛмкенің 7-8 келіден асатын салмағы бүлдіршіндердің омыртқасына әсер етпей қоймайды.

Шындығында, оқушы сӛмкесінің салмағы қандай болуы керек? Жалпы, елімізде осыны реттейтін нормативтік құжат бар ма? Сұрастырып кӛрсек, бар екен. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1684 Қаулысымен бекітілген Санитарлық ережелер <<Балалар мен жасӛспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандарға қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар>> деп аталады. Міне, осы Ереженің 10-шы тармағында балалар мен жасӛспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандардағы балалар мен жасӛспірімдерді тәрбиелеу, білім беру (мектеп оқулықтарына) және ӛндірістік тәжірибесі жағдайларына қойылатын талаптар айқындалған. Ол бойынша, 1 - 4 сыныптардың оқушылары үшін бір оқулық кітаптың салмағы 300 грамнан. Оқулық салмағының 10 пайыз

ғана артып кетуіне рұқсат етіледі екен. Ал, оқушылардың күнделікті мектепке кӛтеріп баратын оқулықтарының жалпы салмағы (сӛмкесінің салмағын қоспағанда) 1 - 3 сыныптар үшін 1,5-2 килограмнан аспауы тиіс. Енді оқушылардың мектеп сӛмкесіне аптаның әр күндері кӛтеріп баратын оқулықтары мен құралдарын салып, таразығатартып кӛруге болады . Физиологиялық тұрғыдан қауіпсіз болып табылатын сӛмке салмағын анықтаудың қарапайым жолы да бар: ішіндегі заттарымен қосы есептегендегі сӛмкенің салмағы оқушы салмағының он пайызынан аспауы тиіс.

Ал, енді оны түзетудің жолдары бар ма? Еуропаның бірқатар мемлекеттерінде оқушылар оқулықтарын мектепте қалдырып кетеді екен. Оның үй тапсырмаларын орындауға дағдыланған бізге қол еместігі түсінікті. Біздіңше, бір жолы - заманауи технологияларды қолдану. Яғни, планшеттер мен <<электронды оқулықтарға>> кӛшу.

133

Қазіргі таңдағы оқушылардың сөмкесі

Зерттеу

Бастауыш сынып оқушыларының сӛмкелерінің салмағы мені қатты болғандырғандықтан мен ӛз тәжірибеме кірістім. Алдымен сыныптастарымның бойлары мен салмағын ӛлшедім. Одан кейін оқу құралдарымен қоса алғандағы салмақты ӛлшеп шығардым. Мұның қорытындысын сараптау мақсатында мектеп дәрігерімен сұхбаттастым.

Дәрігер біздің салмағымыз бен бойымызды және сӛмкелерімізді ӛлшеп беруге кӛмекетсіп,ақыл-кеңесін берді.

№
Оқушының
Бойының
Салмағы
Сӛмкенің
Оқу

аты - жӛні:
ұзындығы

таза
құралдарымен

салмағы
есептегендегі

салмағы
1
Ильясова
136 см
24 кг
600 г
3,700 г

Аружан

Ерболқызы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1684 Қаулысымен бекітілген Санитарлық ережелер <<Балалар мен жасӛспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандарға қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар>> деп аталады. Міне, осы Ереженің 10-шы тармағында балалар мен жасӛспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандардағы балалар мен жасӛспірімдерді тәрбиелеу, білім беру (мектеп оқулықтарына) және ӛндірістік тәжірибесі жағдайларына қойылатын талаптар:

Бастауыш сыныптар ҥшін бір
Сӛмкесінің салмағын қоспағанда
оқулықтың салмағы 300г
1,500-2 килограммнан аспауы

тиіс.

Бұдан не кӛруге болады. Бастауыш сыныптың 1-з сынып оқушылары үшін сӛмкесінің салмағы 1,500 немесе 2 килодан аспауы керек болса менің сӛмкемнің салмағы 1,700грамм артып кеткенін білдім. Бұл неге әкеліп соғатынын зерттеу мақсатында ғылыми жағынан және теориялық білімімді толықтыру керек болды.Ол үшін мен әрине, мектеп кітапханасына бардым

134

Мектеп кітапханасында материал іздеу барысында.

Ізденсең табарсың ... >>
Оқы, оқы және оқы ! >>

Зерттеу бӛлімі
Зерттеу жҧмыстарының кҥнделігі

Р/
Уақыты
Зерттеу
Ақыл-кеңес
Жұмыс
Жұмыс нәтижесі
с

орны
беруші
мақсаты

1.
Наурыз
мектепте
Кунусова
Тақырып
"Бастауыш

2015

А.К
таңдау,
сынып

жоспар
оқушысының

құру.
сӛмкесі"

тақырыбын

таңдадық.
2
Наурыз
Мектеп
Кунусова
Теориялық
Жалпы
мектеп

2015
кітапхана
А.К
мәліметтер
оқушыларының

сы.
Кітапханашы
мен
сӛмкелеріне

-
танысу,
қойылатын

тапсырмал
талаптар туралы

арт алу.
мәліметтер

алдық.

3.
Наурыз
Мектеп
Кунусова
Сұрақтар
Адам

20115
дәрігері
А.К
қойып,
денсаулығына

мен
Мектеп
кеңестер
кері
әсерін

кездесу.
дәрігері.
алу.
тигізетін
ауыр

салмақ
туралы

мәлімет алдық.
4.
Сәуір
Бастауыш
Ильясова
Оқушылар
Оқушылар

2014
сынып
А.Е.
дың
қажетсіз

оқушыла

сӛмкесінің
заттарды
да

рына

салмағы
сӛмкеге

сауалнама

туралы
салатыны
және

лар

ойларын
мектеп

жүргізу

білу
ктаптарының

салмағы
шектен

тыс ауыр екені

анық болды
5
Сәуір
Қорытын
Кунусова
Теориялық
Оқушыларға

2014
дылау
А.К
мәліметтер
қойылатын

Ильясова
алу.
талаптардың

А.Е.

бұзылуы

байқалды.

135

Зерттеу жұмыстары ауыр сөмке арқалағанның салдарын анықтау

Ауыр сӛмке арқалаудың салдары

Жалпы, мектеп оқушыларының іші толы <<қоржындарының>> ауырлығы мен шамадан тыс заттарды тасуы денсаулыққа кері әсерін тигізбей қоймайды екен. Баланың қан қысымының қалыптан шығуына септігін тигізеді. Тіпті әлі қатая қоймаған оқушының кеуде сүйектерінің қисаюына әкеп соғады. Ол аз болса, мұның салдары мидың қалыпты жұмысына кері әсерін тигізеді.

Мектеп сӛмкелерінің иыққа ілер тұстағы жолақтың жалпақ болу керектігін айтады. Ата-аналар да сӛмкенің арзанына қызықпағандары дұрыс. Ыңғайға келсе, қырғызстандық немесе ресейлік сӛмкелерді сатып алған жӛн. Кей сыныптың оқушылары, күнделікті кітаптарды әкелуді қиынсынады. <<Алгебра мен физиканы сен әкел, әдебиет пен <<литератураны>> мен әкелем>> -- бұл да кӛп кітап арқалағысы келмейтін парталастар арасындағы ӛзіндік мәміле.

Ауыр сӛмке арқалаудың салдары болмай қоймайды. Бала радикулитке ұрынуы мүмкін. Оқушының арқасында ауру пайда болады, жүрісі де ӛзгеріске ұшырайды.

Ресейлік мамандар осы мәселеге бас ауырта келе, портфельдің салмағы оқушының салмағының 1/10 болуы тиіс дегенді айтады. Балаңыз 27 келі тартса, сәйкесінше, мектеп <<дорбасы>> да 2,7 келіден артық болмау керек. Ал тӛменгі сынып оқушыларының сӛмкелері 1200 грамның шамасы болса құп.

Ӛз кезегінде ресейлік санитар-мамандар бастауыш сыныпқа арналған оқулықтардың салмағы 300 грамнан ал, оқушылардың күнделікті мектепке кӛтеріп баратын оқулықтарының жалпы салмағы (сӛмкесінің салмағын қоспағанда) 1 - 3 сыныптар үшін 1,5-2 килограмнан аспауы тиіс. Ата-аналар <<ауыр>> пәндердің апта бойына біркелкі орналасуына назар аударуы тиіс, сондай-ақ дене тәрбиесіне киетін спорттық киімдер мен аяқ киімдерді мектепте сақтайтын орынның болуына қол жеткізсе де болады.

136

Оқушының сӛмкесінде кешегі күннің кітаптарының қалып қоймауына бақылау жасап қойыңыз.

12.03.115 ж.

Мен бүгін невропотолог дәрігері - Шара апаймен кездесуге келдім. Ӛзім білметін кӛптеген сұрақтар қойып, жауабын алдым. Ол маған кӛптеген оқушылардың ӛз денсаулықтарына кӛңіл бӛлмейтіндіктерін және олардың сӛмкелерінің салмағы шамадан тыс артық болатынын түсіндіріп, мұның арты баланың дене бітімінің қисық ӛсетініне әкеп соқтыратынын ,остеохондроз ауруына шалдығуы мүмкін деп түсіндіріп берді.

Дәрігерімен кездесу.

Бастауыш сынып оқушысына остеохондроз қайдан келеді ?

Бірінші, екінші сынып оқушысының сӛмкесі, мысалы, 1,5 килодан ауыр салмақ тартпағаны дұрыс. Ал үшінші, тӛртінші сыныптағыларға екі кило салмағы бар сӛмке жарайды. Осы жастағы балалардың тірек-қимыл мүшелері әлі толық дамып бітпеген, сондықтан оларға үнемі шамасынан артық салмақ кӛтеру зиянды. Әсіресе оны арқада емес, қолда, бір жанында кӛтеріп жүретін болса жақсы емес. Яғни омыртқаға түсетін салмақ оның ӛз салмағының жиырмадан бір бӛлігінен аспағаны жӛн. Мысалы, бірінші сынып оқушысы шамамен 20-25 кило тартады, ол 2 килолық сӛмкені кӛтеріп жүре алады. Ал спорттық форма, аяқ киім, тағы басқа заттар салынған қосымша сӛмкені қолға ұстап жүргеннің зияны бар. Егер арқадағы сӛмке 5-7 кило тартатын болса, онда ол омыртқаның кеуде және мойын бӛлігіне кері әсерін тигізеді, омыртқааралық дискілердің созылмалылығын бҧзады. Осыдан ерте остеохондроз пайда болуы мҥмкін. Ол баланың жүріс-тұрысын да бұзады, сколиозға (омыртқа қисаюы) да соқтыруы ықтимал.

Мұндай қатерге ұрынбас үшін баланың мектепке ұстайтын сӛмкесінің салмағын қадағалап отыру қажет. Ол бала салмағына сай болсын. Одан бӛлек, мектептерде бір мезгіл омыртқаға жаттығу жасап, оны босаңсытып тұрған дұрыс. Ол былай жасалады:

Бастауыш сынып кабинетіне кушетка қояды. Оған үзіліс кезінде кез келген оқушы шалқалай жатып, омыртқасын

137

босаңсытады. Ол үйге оралған соң да осындай жаттығулар жасауы керек. Бұл жаттығуды әрбір 40 минут сайын жасаған пайдалы. Ал сабаққа ұзақ шұқшиып дайындалмай, арасында жүріп, секіріп, жүгіріп ойнағаны жақсы.

Мектеп сӛмкесіне байланысты қосымша айта кетер жайт, оның ені бала жауырынынан шығып тұрмауы керек, ал астыңғы жағы бӛксеге 5 сантиметрдей тимей тұруы тиіс. Ауыр кітаптар арқаға тығыз тиіп тұрғаны жақсы.

Қысқасы, бала сӛмкесінің дұрыс салмағы мынадай: бірінші,
екінші сынып оқушысы үшін - 1,5 кило, үшінші, тӛртінші

сыныптікі - 2 кило, бесінші, алтыншы сынып оқушысынікі - 2,5
кило, жетінші, сегізіншінікі - 3,5 кило, тоғызыншы, он
бірінші сынып оқушысынікі 4 кило тӛңірегінде болса, сол дұрыс.

07 .04.2015 ж.

Бүгін мен сынып оқушыларының алдында тәжіребие жасап кӛрсеткім келді.

Мақсатым: осы айтылған бастауыш сынып оқушыларының ӛз сӛмкелерінің артық салмақ қосып жүргеннің адамның денсаулығына зиянды екенін дәлелдеп кӛз жеткізу болды.

Алдымен қыз балдардың ішінен сӛмкесі үлкен әрі ауыр үш оқушыны ортаға шақырдым олардың салмақтары мен бойын сұрап шықтым.Екіншіде ұл балдардың үшеуін ортаға шақырып жанағыдай салмақтарын салыстырдым. Осы жерде Сайфуллин Қолқанаттың бойы мен салмағы сӛмкесінің салмағына сай келмеді.Оның сӛмкесі 1,600грамға артық болып шықты. Осыдан

кейін берілген презентацияларым арқылы болашақта остеохондроздың пайда болуы туралы түсіндіріп, алдағы уақытта артық салмақтардың зиян болатынын дәлелдеп бердім.

Сонымен қатар 1-4 сыныбына және ӛзіміздің сыныпқа сауалнамалар жүргізген болатынмын. Сұрақтар:

1.Сені сӛмкеңнің салмағы мазалай ма?( қай жауапты таңдадың тұсына белгі қой)

Сауалнама нәтижесі бойынша:
Сыныбы- 3

Қатысқан оқушы саны-18

138

Сыныбы-2

Қатысқан оқушы-23
Жиі мазалайды - 15
Кей кезде - 4
Мүлдем мазаламайды - 4

1-4 сынып оқушыларына сауалнама жүргізу кезі.
Осы қорытындыда кейін сыныптастарымды ӛзімнің жасаған

жұмысыммен таныстырдым. Содан кейін оқушылардың пікірлері ӛзгерді.

Болашақтағы мектеп оқулықтары қандай болмақ ?

<<Ҧлттық ақпараттандыру орталығының>> президенті Нҧрғалиева Гҥл Қҧмашқызының сӛзі:

Үшінші мыңжылдық оқулығы құрылғыларын республика мектептерінде орнату жүзеге асып жатыр. Электронды оқыту жүйесінде пән оқулықтарын цифрлық білім беру ресурстары алмастырады. Цифрлық білім беру ресурстары Білім және ғылым министрлігінің білім беру порталдарында алдын-ала ілінеді. Порталда бар материалды оқушы да, ұстаз да тегін пайдалана алады. Министрліктің тапсырысы бойынша биылғы жылы <<Ұлттық ақпараттық технологиялар орталығы>> Қазақстан тарихы пәні бойынша 468 цифрлық білім беру ресурстарын қазақ және орыс тілдерінде жасап шығарды деп жауап берген болатын. Бірақ менің ойымша болашақтағы бастауыш сынып оқушыларының оқулықтары қазіргі таңдағы цифрланған электрондық оқулық түріне ӛзгеретіні сӛзсіз.

.Болашақтағы оқушылардың оқылықтары мынадай үлгіде болуы мүмкін:

Қорытынды.

Мен алған тақырыбым бойынша жасаған жұмыстарымды қорытындылайтын болсам, алған білімімді сарамандық жұмыстармен ұштастыра отырып, ғылыми негізде толықтырып, ой қорыттым.

Мақсатқа жету барысында тек әдебиеттер мен оқулықтарды саралап қана қоймай, осы саладағы мамандармен кездесіп,

139

олармен бірлесе жұмыстар жүргізу нәтижесінде білімімді толықтыра отырып жұмыстандым.

Сонымен қатар осы жобамды қорытындылай келе ӛзімнің сыныбымдағы кейбір оқушылардың пікіріне тоқталғым келеді.

Рухолла Алижан - Мен кӛбіне ата-анамның айтқанын тыңдамай сӛмкеме керектің барлығын салып салмағын арттырып жүргенмін. Енді осы сауалнама мен Анелдің пікірінен кейін ойға қалдым. Бір сӛмкенің қалталарына дене шынықтыру киімдерімді ,екінші аяқ киімімді салуды енді доғардым.

Марленова Айсана - Мен үнемі сӛмкеме сабақ кестесінен бӛлек қыздарға арналған күнделігімді, артық жаңа дәптерлерді, 0,5л шырынымды қоса алғанда дене киімдерімді де салатын едім. Бірақ оның остеохондроз пайда болуына әкеп соғатынын білмеппін. Ӛйткені мұның бәрі маған мектепте керек болып қалатын сияқты кӛрінетін. Енді ол заттарды салмайтын болдым. Сонымен қатар ата-аналарымыз кӛбіне бізге бір иыққа ауыр жүк артпа деп ескерту себебін түсіндім.

Міне, осыдан кейін біздің сыныбымыздағы оқушылардың сӛмке таңдаулары мен сӛмкесінде не болуы керек екені туралы пікірлері ӛзгере бастады. Мен де оларға кӛмектескеніме қуаныштымын.

Жұмыс барысында ғаламтордан және әдеби оқулықтар мен журналдардан іздене отырып, сӛмкедегі артық салмақтың тек қана оқушының денсаулығына зиянымен қатар ата-аналарды да

мазалап
жүргеніне кӛз жеткіздім. Кӛз
жеткізгенім бойынша
тӛмендегідей қорытынды жасай
отырып,
мынадай ұсыныстар
айтқым келеді:

1. Адам
кӛптеген ауруларды
болдырмас үшін ата-ананың

айтқан тілін алып, сабақ кестесі бойынша керекті оқулықты ғана сӛмкемен алып жүрген жӛн.

Дене шынықтыру формасы мен аяқ киімдеріңді бӛлек жеңілдеу сӛмкеге салғаның дұрыс.

Ӛлең жолын есіңде сақтап жүр:
Сымбат - мүсін дегенің
Бітім - кӛркі денеңнің.

Сымбат - жүру әдемі,
Дене қалпын тік ұстап:
Кӛтеріп сәл кеудені,

Иық жазып дұрыстап.

140

Түзу отыр, қисаймай,

Бүкіреймей, жантаймай.
Күш сап бас пен арқаға,
Жатып алма партаға.

Пайдаланылған әдебиеттер.

1. Салауаттану кітабы Алматы баспасы 2012 жыл
Менің алғашқы энциклопедиям Алматыкітап 2011жыл
Оқушы анықтамалығы 2010жыл
Ақпарат кӛздері.
Денсаулық журналы 2009ж. №2