Сабақ жоспары :: Әртүрлі
Файл қосу
Қайырымды қала тұрғынымен надан қала тұрғынының айырмашылығы
1.1 Мағыналар туралы ғылым: Лингвистикалық семантика
Семантика - мағына туралы ғылым. Көптеген басқа ғылымдар сияқты, оның қашан пайда болғанын нақты айту мүмкін емес. Тілдің мағынасы мен қызметі туралы ойлар тілге қызығушылық танытатын кез келген философиялық бағытқа тән. Сондықтан, семантиканың бөліктері ежелгі грек философиясында жиі кездеседі. Х.Кронассер тарихи семантика туралы очеркінде софистер мен Платоннан және міндетті түрде Аристотельден бастайды. Қытай философиясындағы идеялардан да семантиканы кездестіруге болады. Ежелгі грек философиясынан айтарлықтай айырмашылығы жоқ, тек грек философиясының еуропа дәстүріне әсер етуінде ғана. Семантиканың дербес пән ретінде басталуын X. Кронассер ағылшын философы Дж. Локктың еңбектерімен байланыстырып, XVII ғасырдың ортасына жатқызады. Көпшілік пікір бойынша лингвистикалық семантиканың қалыптасуы XIX ғасыр 1839 жылы неміс лингвисті К.Райзиг семасиология "мағына туралы ғылым" деген жаңа атау ұсынып, грамматикалық пәндердің бірі ретінде қарастырылуынан басталады. [Кронгауз,5]
1883 жылы француз тілшісі Мишель Бреаль <<семантика>> сөзін мағыналар туралы ғылым пәнінің жаңа атауы ретінде белгілеп, 1897 жылы шығарған <<Мағыналар туралы ғылым. Семантика>> деген атаумен атақты еңбегін атайды. Осыдан кейін екі термин семасиология және семантика - бір-бірімен бәсекелесіп, қатар өмір сүріп келеді. ХІХ ғасырда орыс тіл білімінде А.А.Потебня, М.М.Покровский сияқты ғалымдар Батыс Еуропа зерттеушілері В.фон Гумбольдт, Ф. Де Соссюр, Г.Пауль ізімен семантика және семасиология терминдерін синоним ретінде қолданған. [2,7]
<<Семасиология>> термині ғылыми қолданыста сақталып, тар мағынада қолданылады. Бұл номинация үшін қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын зерттейтін семантиканың бөлімін, яғни, сөз формасынан ойға немесе объектіге көшуді нақты зерттеу. Терминология тұрғысынан семасиология номинацияның өзін зерттейтін ономасиологияға қарсы - құбылыстан немесе объектіден олардың тілдегі мағынасына көшу, атаудың қалай жүретінін зерттеу. Бұл екі пән қазіргі мағынада семантиканың тұтас бөліктері болып табылады. Лингвистикалық семантиканың (немесе семасиологияның) ХІХ және ХХ ғасырлардың басында таза диахронды сипаттағы ғылым болды. Оның негізгі міндеті жеке сөздердің мағынасының өзгеруі мен дамуын зерттеу. Қазіргі лингвистикалық семантика - бұл синхронды ғылым болып есептеледі. [1,6]
Семасиология туралы сөз қозғағанда кигнитивті лингвистиканы айтпай кетуге болмайды. Өйткені семасиология мен когнитивті лингвистика бір-бірін толықтырып тұрады.
Семантика тақырыбын екі түрлі категорияда қарастыра аламыз. Біріншісі, семантика тек сөздерді зерттеуден тұрса, екінші мағынасында ескірген сөздер мен қолданылу аймағын зерттейді. Американдық ғалым Ч.Моррис бойынша семантика семиотиканың бір бөлшегі болып, <<көрсеткіштер мен олар ұсынатын активтер арасындағы байланысты білдіретін ғылым болып табылады>>. Ал У.Чафтың ойынша семантика: <<Бұл идеялар мен ұғымдардың адам өміріндегі маңызын сипаттайтын қызмет>>.10 Джордждың бұл тақырыптағы мәлімдемесі келесідей: <<Семантика сөздердің, сөйлемдер мен сөз тіркестерінің мағыналарын білу үшін қызмет ететін ғылым саласы. Яғни, семантика лингвистикада сөздер мен сөйлемдерді қолданылуын және дәуірден-дәуірге жеткен сөздердің дәстүрлі мағыналарын талқылайды >> [2,102]
Екінші категория семантиканы былай түсіндіреді: <<Сөздер мен олардың мағыналары арасындағы қатынастарды зерттейтін ғылым>>. Бұл семантиканың сөздік қорынан алынған және логиканы қоса түсінудің басқа элементтері. Тео Грюнберг семантика - тілге қатысты сөз тіркестерін есепке алмай, олардың білдіретін мағынасы тұрғысынан зерттейтін семиотиканың бөлімі деп есептейді. Грюнберг қазіргі заманғы логиктердің көпшілігі мағына мәселесі семантиканың шекарасында екенін мойындайтынын айта отырып, басқа көзқарасты алға тартты. [2,103] Семантика тұжырымдамасының мазмұнының кеңдігі мен анық еместігін Ричард Палмер өзінің тұжырымдамалар туралы кітабында жазады. Бөлімдегі оның тақырыпқа қатысты кейбір мәлімдемелері: <<Семантиканың тақырыбы <<мағына>> деп аталатын жіңішке болмысты зерттеу емес және болуы да мүмкін емес ... Семантиканың тақырыбы - сөздер мен сөйлемдер бір нәрсені қалай білдіретіндігін, бәлкім, олардың мағыналарының жақсырақ бола алатындығын түсінуге тырысу>>.
Соңғы жылдары лингвистикалық зерттеулерімен алдыңғы қатарға шыққан Хомский лингвистиканы семантика, синтаксис және фонетика деп үш топқа бөледі. Бұл осы тақырыптағы әртүрлі түсіндірулердің бірі. Нәтижесінде, әр түрлі мәдениеттердің болуынан, семантикалар мен белгілерді білдіретін ұғымдар дәл қиылысады деп айтуға келмейді. [2,104]
Семантика ірі ғылым салаларына жіктеледі. Олар: философиялық семантика, теологиялық семантика, логикалық семантика, семиотикалық, семиологиялық семантика, лингвситикалық семантика, психосемантика.
Лингвистикалық семантика табиғи тілдің бірліктерінің - морфема, сөз, сөз тіркестерінің, фразеологизмдер мен сөйлемдердің мағыналарын арнайы әдіс-тәсілдерімен зерттейді. Әдістеме тұрғысынан жұмыстар ең дәйекті түрде бөлінеді, танымдық және дәстүрлі (семантикалық-стилистикалық) аясында жасалған әдістер. Бірінші жағдайда саяси коммуникация ақыл-ой ретінде талданады, ал екіншісінде - тіл феномені ретінде. Сонымен бірге эклектикалық айыптаулардан (әр түрлі, қарама-қайшы көзқарастардың, теориялық алғышарттардың, саяси бағалардың тоғысуы) қорықпай, аталған әдістерді біріктіруге тырысып зерттеу еңбектерін жүргізетін авторлар бар. Әрбір жаңа бұрылыс, мемлекеттің тарихи дамуы тілдік "қайта құруға" алып келеді, оның ішінде лексика-фразеологиялық тезаурус, тұжырымдамалық метафоралар мен таңбалар бар.
Семантика негізінен өз бастауын көне Қытай философиясы, грек ойшылдары Платон, Аристотель, орта ғасыр араб, шығыс ғалымдары әл-Фараби, М.Қашқари, орта ғасыр Европа ойшылдары Г.В.Лейбництің, Пор-Рояль монастырь монахтары Антуан Арно мен Клод Лансло еңбектерінен алады. [1,6] Бұлардың барлығының да ғылымға, семантикаға сіңірген еңбектері зор. Алайда, осы ғұламалардың бірінің еңбегін басқаларына қарағанда тереңірек зерттедік. Ол - ежелгі Ұлы Жібек жолында, Арыс өзенінің Сырдарияға барып құятын жерінде бой көтерген Отырар қаласында дүниеге келген, тарихымыздағы ұлы тұлғалардың бірі, ислам дүниесінің ең ірі, атағы әлемге жайылған ғұлама философы, шығыс пен батысты білімімен бас идірген Әбу Насыр әл-Фараби.
Орта Азияның ең көрнекті ғалымдарының бірі, ұлы ойшыл, әлемнің "екінші ұстазы" - Әбу Насыр әл-Фараби. Ғұлама 870 жылы Сырдария бойындағы арабтар Фараб деп атаған Отырар қаласында дүниеге келген. Әбу Насырға әл-Фараби есімі кейіннен таңылған. Бастауыш мектепті өзі туған қалада оқып бітіргеннен соң Иран, Хорасанда болып, өзінің ана тілі - түркі тілімен қатар хорасан, парсы тілдерін үйренеді. Сол кездегі дүниежүзінің ірі ғылыми орталығы болған Бағдат қаласына келіп, латынша, арабша, грекше жетік меңгереді. Әл-Фараби еңбектерінің біразы араб тілінде жазылған. Ғалымның математика, астрономия, медицина, химия, ботаника, география, философия, лингвистика, логика, тарих, музыка саласына қатысты еңбектері бар. Фараби ойларын бөлек-бөлек параққа жазып шәкірттеріне беріп отырған екен, содан да ғалым еңбектерінің арабша нұсқасы көп жоғалып кеткен. Әл-Фараби еңбектерін Еуропа ғалымдары кең түрде пайдаланса, араб ғалымдары тірі кезінде де өлгеннен соң да оны өздерінің ұстазы деп біліп, Орта Азия ғалымдары жоғары бағалаған.
Фараби еңбектерінің кейбіреулері неміс, ағылшын, француз тілдеріне аударылып, басқа еңбектерге арқау болған. Мысалы, Б.Дерлангер өзінің "Араб музыкасы" атты француз тілінде шыққан еңбегінде Фарабидің "Китаби музыка ал - кабир" деген еңбегін толық келтірген. Фарабидің бұл еңбегі дүние жүзінде музыка жөнінде жазылған еңбектердің ең ірісі болып табылады. Немістің белгілі ориенталисы Диатерци 1890-1895 жылдары Лейденде Фараби жөнінде еңбектер шығарып, Фараби кітаптарының бірнешеуін араб тілінде бастырған. [Машани. 24 б.]
Әл-Фарабидің өмірі мен қызметі туралы ең көп мәлімет беретін еңбектер - Ибн Аби Усайбианың <<Дәрігерлердің біліктілігі туралы мәліметтер негіздері>>, әл-Кифтидің <<Ғалымдар мен данышпандар туралы хабарлар>>, Ибн Халликанның <<Әйгілі адамдардың өлген күндері және өз уақыттарының ұлдары туралы мәліметтер шығармалары>>. [Әл Фараби және қазіргі заман,15б ]
Әл-Фарабидің шығармашылық мұрасы тек философ-ғалымдар мен тарихшыларға ғана құнды болып қоймай, сондай-ақ ХХІ ғасырдағы заманауи жаһандық өркениеттің дамуы жағдайында да өз өзектілігі мен практикалық маңызын жойған жоқ. Әл-Фарабидің негізгі тұжырымдамалық қағидаларын қазіргі заманғы көзқарас арқылы зерделеу барысында оларды қазіргі заманғы қоғамның тұрақты рухани дамуы контексінде түсінуге болады. Ғалымның интеллектуалды және этикалық ізгіліктері қазіргі заманғы қоғамдағы жағдайда да өзектілігімен ерекшеленеді. Технологиялық ілгерілеу мен озық коммуникациялық технологияларды меңгерудің нәтижесінде әлем жаңа ақпараттық кезеңге қадам басып келеді. Сонымен бірге қоғамда ғаламдық ауқымдағы сын-тегеуріндер белең алуда. Техногенді өркениеттің рухани-өнегелік құндылықтарының дамуына қарағанда экономикалық, технологиялық және ғылыми ілгерілеу әлдеқайда алда келеді және ол бұрынғы өнегелік құндылықтарды сақтай отырып, адамгершілік тұрғыдан құлдыраудың жаңа түрлерінің, зорлық-зомбылық пен қақтығыстардың пайда болуына ықпал етуде. Ғылым мен техниканың жетістіктері адамзатқа пайдасы мен бірге зиянын да тигізуде. Осыған байланысты бүгінгі таңда әсіресе Шығыстың ұлы ойшылы әл-Фарабидің білім мен өнегенің, білім беру мен тәрбие берудің өзара байланысы туралы идеялары сұранысқа ие. [12 Ж.Алтаев]
Оқушыларға әдебиетті не үшін оқытамыз? Орта мектептерде Фараби еңбектерін оқытудағы мақсатымыз не?
Қазақтың әдебиет зерттеуші ғалымы Ахмет Байтұрсынүұлы <<Әдебиет танытқыш>> еңбегінде өнерді бес түрге бөледі: Бірінші-тастан,кірпіштен,ағаштан яки басқа заттан сәнін келтіріп,сәулетті сарайлар,мешіт,медресе,үй,там сияқты нәрселер салу өнері. Екінші- балшықтан я металдан құйып,тастан я ағаштан жонып,нәрсенің тұлғасын,тұрпатын,сын-сымбатын келтіріп сүгірет жасау өнері. Бұл сымбат өнері. Үшінші-түрлі бояумен нәрсенің ісін,түрін,түсін,кескін-келбетін келтіріп,сүгіреттеп көрсету өнері. Бұл кескін өнері. Төртінші-әуездің түрлі орайын,шырайын,сазын,сайрамын келтіріп,құлаққа жағып,көңілді әсерлейтін ән салу,күй тарту өнері. Бұл әуез өнері. Бесінші-нәрсенің жайын,күйін,түрін,түсін,ісін сөзбен келістіріп айту өнері. Бұл сөз өнері болады. Қазақша-асыл сөз,арабша-әдебиет,Европаша-литература. [2. 6-7б] Олай болса әдебиет ол сөз өнері. Адам ойын әсерлі,мәдениетті,сауатты жеткізудің құралы. Әдебиет пәні асқар армандарға,сұлулыққа,әсемдікке құштар етеді. Бұл пәнді оқыту арқылы оқушыларды патриоттық сезімге баулып,кісілік қасиеттерін қалыптастырады, рухани байиды,туған елін,тілін сүюге,адамзатты құрметтеуге үйрете алады. Сонымен әдебиетті оқытудағы басты мақсат-оқушыларды сөз өнерінің қыр-сырымен таныстыру,халық даналығы,халық өсиеттерінен нәр алғызу,кітап оқуға деген ынтасын ояту,халықтың рухани байлығы-әдебиетін жан-жакты игерту,сол арқылы имандылыққа,инабаттылыққа, парасаттылыққа,сұлулыққа тәрбиелеу. [3. 9-10 б]
Мектеп бағдарламасында әл-Фараби өмірбаяны алтыншы сыныптың әдебиет пәнінде қамтылған. Бұл жастағы оқушылардың деңгейімен кітапта әл-Фараби өмірбаянымен таныстыру үшін берілген тапсырмалар мен материалдар ұғынықты,жақсы берілген. Бірақ 5-11 сынып қазақ тілі мен әдебиет оқулықтарына шолу жасағанымда, тек осы 6-сынып оқулығынан ғана әл-Фараби тақырыбын кездестірдім. Әл-Фараби тек өзін зерттеуге қызыққандар үшін ғана бүкіл өмірін ғылымға арнамаған. Оның еңбектерінен тіршілікке қажет нәрселерді таба аламыз. Әсіресе <<Қайырымды қала тұрғындарымен>> <<Бақытқа жету жолын>> көрсеткен ғұламаның еңбегін оқып өсу мектеп оқушыларының алдағы өміріне сәуле болуы мүмкін. Бұл тұста мектеп оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, Фараби еңбектерін оқытуды сынап көруіміз керек.
Мен Фараби еңбектерін әсіресе 8-9-сыныптарда оқыту қажет деп ойлаймын. Даңқты мұғалім Қанипа Бітібаева 10-12 жастағы балаларға қарағанда 13-14 жастағы балалар көркем шығармаларға басқаша қарайды деген. [3. 20 б] Тек оқиғасын қызықтап оқу, соған бар жан-тәнімен сену, кітаптағы дүниенің барлығын өмір шындығы деп қабылдау,күйіну,қуану бұл жастағы балаларда да болғанымен,өзгеше сипат алады. Көркем туындыны оқып отырып,жүрегіне жақын нәрселерді еркін қабылдайды,өз пікірлеріне көбірек жүгіне бастайды. Көркем шығармаға өз пікірін қалыптастыра бастаған оқушы әл-Фараби еңбектерін де түсіне бастайды.
Джули Дирксен <<Искусство обучать>> еңбегінде оқу процессін қалай құруға болатынына жауап іздейді. <<Көбінесе тыңдаушыларда сабақ тақырыбына байланысты белгілі бір білімдері болады,ал мұғалім соларды қолдануға тырысу керек.>> Оқушылардың бастапқы білімін дұрыс қолдана алсақ,олар біздің айтқандарымызды есте сақтаудың орнына,бұрыннан бар білім жүйесімен белсенді жұмыс істей бастайды. Тыңдаушыларға қандай да бір материал бергіңіз келсе,алдымен олар бұл тақырыпқа байланысты бір нәрсе айта ала ма деп өзіңізден сұраңыз. [4.172] Демек, 9-сынып оқушыларына Фараби еңбектерін оқыту үшін олардың 6-сыныпта алған бастапқы білімдерін тиімді пайдалана алуымыз қажет.
Тақырыпқа байланысты берілген материалдар оқушы жадында сақталатындай болуы керек. Мәселен, кинотеатр қызметкері жұмыс күнінің соңына дейін қанша адамды есінде сақтайды? Ол өзгелерден ерекшеленгендерді ғана есінде сақтайды. Ерекше киінген бойжеткен, неміс тілін араластырып сөйлейтін бозбала, немесе киноға немересімен келген әже. Ақпарат та сондай. Егер ол ерекшеленбесе және тыңдаушының бұл тақырып жөнінде бастапқы білімі болып,оған назар аудармаса,толықтырмаса ақпарат тез ұмытылады. Әл-Фараби туралы бастапқы білім 6-сынып оқулықтарында қамтылған деп жоғарыда атап өттік. Енді сол білімді әрі қарай жалғастыру керек. Ғалымның өмірімен таныс оқушылар үшін оның еңбектерімен танысу қиынға соқпауы тиіс.
Тыңдаушылар арасында материалды қаншалықты есінде сақтай алатынына байланысты зерттеу жүргізіледі. Бір топқа ғылыми түсінікті түсіндіру үшін видеоролик қолданылады. Визуалды материалды көрген тыңдаушылар, видеороликтегі ақпараттарды дәл әрі түсінікті болғанын айтып,жоғары бағалаған. Ал екінші бір группаға тақырыптың қате тұстарын талқылап жатқан екі адамның диалогымен видео көрсетіп,содан тақырыптың принциптері туралы тыңдаушылардың өздеріне түсіндірген. Алайда тыңдаушылар құр сөзді роликті түсінудің қиынға соққандығын айтады.
Оқушы материалмен белсенді түрде жұмыс жасауы тиіс. Егер біздің айтқан мәліметтеріміз оқушылардың жадында сақталсын десек,оларды тақырыпқа байланысты ойландыруымыз керек.
Келесі,тақырыпты қалай түсіндіруге байланысты оқу курстарын дамытудың танымал маманы Кэти Мур мұғалім айта ма, әлде көрсете ме деп соған наза аударады. [4,176-178] Айту деген қандай, көрсету деген қандай болмақ?
Айту
Көрсету
Бүгінгі сабақта Әл-Фарабидің <<Қайырымды қала тұрғындары>> жайында сөйлесеміз.
Бүгін жер бетіндегі ең қайырымды қаланың қандай болатынын көреміз.
Қайырымды қала тұрғындары қандай болуы керек?
Саған бір қаланы бір жылдың ішінде қайырымды қалаға айналдыруды тапсырды. Оның тұрғындары ешкімге бағынбайды. Сенің іс-әрекетің?
Ең жоғарғы кемелділік дәрежесіне жету үшін не керек?
Алдыңда қазына толы сандық тұр. Ол кілтпен ашылмайды,оны сындырып та аша алмайсың. Ол сандық тек ең жоғарғы кемелділік дәрежесіне жеткен адамға ғана ашылады. Кемел адам болу жолындағы алғашқы ісің?
Қайырымды қала тұрғынымен надан қала тұрғынының айырмашылығы
<<Тыңда! Мен тұрақты сатып алушымын! Сен менің айтқандарымды орындауың керек. Менің кім екенімді білесің бе? Қаласам,мына түкке тұрғысыз қалаларыңды жоқ етем.>> Қайырымды қаланың қайырымды тұрғыны ретінде сенің берер жауабың?
Кестенің <<айту>> бөлімінде сөзден басқа ештеңе жоқ, ал <<көрсету>> бөлімінде балалар түгілі ересектердің ойларында қайырымды қаланың макеті құрылып,белгілі бір іс-әрекет орын алып жатты. Демек біріншісіне қарағанда екіншісінің берер әсері,ойландыратын тұстары молырақ. Оқушыларға визуалды ақпараттың маңыздылығын Фараби өз шәкірттеріне қолданған. Ол туралы Ақжан әл-Машанидің еңбегінде: << Әл Фараби өзінің дәрісінде табиғат дүниесіне көңілді көбірек бөлетін болды. Ол ғана емес ол өзінің ересек шәкірттерін қала сыртына,серуенге алып шығып,неше алуан қызықты әңгімелер айтатын болды>>,-деп аталып өтеді.
<<Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат>> - Ара ахя ал- мадинат ил - фадила>> Ибн Абу Усейби'аның айтуынша Әбу Насыр әл-Фараби бұл еңбегін Бағдадта жаза бастаған, 942 жылы Дамаскіде аяқтаған. Кейіннен ол өзінің бұл шығармасын қайта қарап, тарау-тарауға бөлген, ал 948 жылы Египетте болған кезінде ол бұл кітапты үлкен-үлкен алты бөлімге бөлген. Ол мінсіз адамзат қоғамының сипаттамасына, сірә сол кезде өз заманының бүкіл дүниеге көзқарасын қосып баяндаса керек. [Әбу Насыр әл-Фараби,Қайырымды қала,А.,2019,131 б.]
Аристотель сияқты Фарабидің де басты ойы - адам табиғатынан қоғамдық мақұлық және басқа адамдар араласып,ұжымда ғана өмір сүре алады. Ғалымның пікірі бойынша, азаматтардың қажеттіліктері әртүрлі, ал әрбір жеке адамның осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілеті жеткілікісіз: <<Әрбір адам табиғатынан өзінің өмір сүруі және ең жоғарғы жетілгендікке жетуі үшін оған көптеген заттар қажет болып жаратылған. Бірақ бұл заттарды ол жалғыз өзі жасай алмайды және оларға жету үшін олардың әрбір мүшесі адамға қажет болып отырған қандай да бір затты жеке жеткізіп отыратын адамдар қауымдастығы қажет болып отырады. Бұл қауымдастықтың әрбір мүшесі адамға қажет болып отырған қандай да бір затты жеке жеткізіп отырады>>. Яғни өзінің қажеттіліктеріне жету үшін адам басқалардың көмегіне жүгінуге мәжбүр. [Әл-Фараби және қазіргі заман,А.,2014,176б] Адамзат индивидтері көбейе түсіп, жер жүзіндегі әр түрлі мекендерге қоныстанды, соның нәтижесінде адамдар қоғамдары пайда болды. Бұлардың біреулері толық мәндегі қоғамдар, екінші біреулері толық емес мәніндегі қоғамдар. Толық емес мәніндегі қоғамдарды ғалым үш түрге бөлді: ұлы қоғам, орташа және шағын қоғамдар. Ұлы коғам - жер бетін мекендейтін барша адамзат қоғамдарының жиынтығы, орташа қоғам - қандай болсын бір халық түріндегі қоғам, ал шағын қоғам - қайсыбір халық қала тұрғындарынан құралған қоғам. Орташа қоғамдар қыстақтың тұрғындарынан құралған және квартал жұртшылығының жиынтығы, бұдан соң - бір үйде тұратындардың жиынтығы. Соңғысынан ең төменгі сатыда тұрған қоғам құралады. Квартал мен қыстақ екеуін бірге алып қарағанда - қалаға жатады, бірақ қыстақ қызмет ететіндігі жағынан ғана қалаға жатады,ал квартал оған сол қаланың құрамдас бөлігі ретінде жатады. Асқан игілік пен ең биік кемелділік дәрежесіне ең алдымен қала жетпек, ал кемелділіктің ең төмен дәрежесінде тұрған қоғам бұған әсте жете алмайды. Шынында игілік жаратылысынан сондай, оған адам өзінің қалауын және еркінше таңдауы арқылы жетуге болады (ал зұлымдыққа да адам қалауы мен таңдауы арқылы жетеді, сондықтан зұлымдық болып табылатын кейбір мақсатқа жетуге қала септігін тигізе алады), әрбір қала бақытқа жеткізу үшін қызмет ете алады. Адамдар бірлестігі шынайы бақытқа жеткізетін істерде өзара көмектесу мақсатын қойған қала қайырымды қала болып табылады, ал адамдары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын қоғам - қайырымды қоғам. Барлық қалалары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын халық қайырымды халық. Егер халықтар бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын болса, бүкіл жер жүзі осылайша қайырымды болмақ. Осылай әл-Фараби қала ұғымының өзіне жеке-жеке тоқталып, халықтың бір-біріне қайырымды болу арқылы,бақытқа жете алатынын айтады. [Әбу Насыр әл-Фараби,Қайырымды қала,А.,2019,41 б.]
Әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық ілімінде адамдар онда шын бақытқа жететін ізгілікті қала идеясы маңызды орын алады.
Адамдар бір мақсатқа біріктірілген идеалды,мінсіз қоғам құру - адамзаттың ұлы өкілдерінің ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі арманы. Олардың қатарына қазақ ойшылдарын да атай аламыз. Шоқан Уалиханов алғашқы дала философы деп атаған Асан Қайғының <<Жерұйық>> идеясы тәуелсіз Қазақ хандығын құрудың негізі болғанын атап айту қажет. <<Жерұйық>> және <<Ізгілікті қала>> дана идеяларының логикалық жалғасы-Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына арнаған <<Бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ>> Жолдауында ұсынған <<Мәңгілік ел>> идеясы. [Әл-Фараби және қазіргі заман,А.,2014,177-178б]
Біз ұстаз ретінде қайырымды қаланың ірге тасын құрып бере аламыз. Оқушыларға идея авторын, оның еңбектерін таныстыру арқылы, үнемі ғалымның игілікті мінез құлықтары туралы айтып, санасына сіңіру арқылы. <<Посеешь мысль,пожнешь поступок; посеешь поступок,пожнешь привычку; посеешь привычку,пожнешь характер; посеешь характер,пожнешь судьбу>>,- [С.Кови,7 навык.высокоэффек.людей,63 б] демек Фараби ілімінің маңызы туралы ой тудыра алсақ,бір емес бір халықтың тағдырына әсер ете алады екенбіз,
Фарабиден бізге түпнұсқа кітабы жетпеген, тек аудармалар ғана. Бұның өзі ғұламаны тану үшін үлкен мүмкіндік. Енді ғалым шығармаларын түсіну үшін оның еңбектерінде қолданылған аударма сөздердің мағынасына семантикалық талдау жасау керекпіз. Әбу Насыр әл-Фарабидың төмендегі екі өлеңін 7-сынып оқу бағдарламасына қоссақ болады.
Тамылжып бал тыныштық айналамнан,
Тылсым түнге құшағын жайған далам.
Мен жатырмын ұйқысыз жапа жалғыз
Жанымды ой жарығы аймалаған.
Аққан жұлдыз құласа кейде егер,
Сенің нұрлы бейнең болып кеудеме енер.
Әлде қайда ғайыптан ынтазар ғып,
Өміріме бір ғажап сәуле берер. www.zharar.com. olen/4790-farabi.html
1. Тамылжу -
1) Маужыраған тыныштық қалыпқа ену, бөлену
2) Құлақтың құрышын қандырып құйқылжу, щырқау.
Сен сүйсең тамылжыған қазақ күйін,
Ынтықпын көруге мен өзбек биін. (М.Хакімжанова, Таңд. Өлең. ) 682 бет А.Фазылжанова, Н.Оңғарбаева, Қ.Ғабитханұлы және т.б. . Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 13-том. - Алматы: <<Қазақ энциклопедиясы>>, 2010. - 752 бет.
2. Тылсым (ар. Тылсым) 556 б - 1. Белгісіз, жасырын, сыр, құпия
2. Ауысп. Сиқыр (Гүлфар Мамырбекова. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Мемлекеттік дамыту институты, 2017. - 656 б.
3. Тыным,тыныштық, жым-жырт 543 б ( М.Малбақов, Қ.Есенова, Б.Хинаят және т.б. . Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 14-том. - Алматы: <<Қазақ энциклопедиясы>>, 2011. - 800 бет.
3.Жапа ( ар. Жафа) 195 б. -
1) Рақымсыздық, қатігездік
2) Ауысп. Азап, бейнет
3) Мағыналық түрлеріне қарай: жапа қылу (қорлық көрсету), жапа шегу (қасірет тарту) , жапазар болу (азап көру), жафаланұб өбкеленген (ренжіскен).
Мысалы: Құран шариф арқылы уағда қылұб жафаланұб өбкелеген иұртыны қайтадан түзетіб инсафқа келтүрүб руссиа иұртындан түшкен асарларны қайтарұб алұб... (1790 жылы Қара Көбек би мен Шұбар бидің А.А.Безбородкоға жазған хаты). Гүлфар Мамырбекова. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Мемлекеттік дамыту институты, 2017. - 656 б.
4. Ғайып,қайып (ар.ғайб) -
1) көзге көрінбеу, жасырын тұру
2) айып
3) мағыналық түрлеріне қарай: ғайып ерен (ар.пар. ғайб иаран) - көзге көрінбейтін жәрдемші, дос, жебеуші. 134 б
Мысалы: Ғайып ерен жар болса, Қарадәудің қолынан, Құралай қызды аламын. ( <<Мұңлық-Зарлық>>. Ғашықнаме, 1976).
5. Ынтызар, интизар (ар. Интизар) -
1) күту, тосу
2) ауысп. Ынтық, құмар 650 б. Гүлфар Мамырбекова. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Мемлекеттік дамыту институты, 2017. - 656 б.
3) ыстық ықылас, көңіл құштары
4) Бір нәрсені істеуге, білуге құмарлық, әуесқойлық 944 б
Т.Жанұзақов. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Дайк-Пресс, 2008. - 968 б.
Жаңартылған білім бағдарламасы бойынша басылып жатқан оқулықтарда, хрестоматияларда түсініксіз сөзге анықтама береді. Олай болса бізде Әл-Фараби кітаптарына немесе оқулықтарға осылай анықтама беріп қосуымызға болады.
Әл Фарабидің жасөспірідерге керек, терең мағына мен идеяға толы еңбегі <<Бақыт жолын сілтеу>> шығармасы. Бұл еңбекті 8-сынып оқушыларына оқытудың бір мысалы:
Ұзaқ мерзімді жоспaрдың тaлдауы :
Мектеп:
Күні:
Мұғaлiмнің aты-жөні:
Сынып: 9
Қатысқандар:
Қатыспағандар:
Сaбaқтың тақырыбы:
Әбу Насыр әл-Фараби <<Бақыт жолын сілтеу>>
Oсы caбақта қoл жеткiзілетін oқу мақcaттары (оқу бағдарламасына сілтеме)
8.2.4.1 шығармадан алған үзінділерді қайта өңдеп креативті жазу
8.3.2.1 шығармадағы материалдық және рухани құндылықтарды заманауи тұрғыда салыстырып, жаңашылдығына баға беру;
Сабақтың мақсаты
Шығармадан алған үзінділерді қайта өңдеп креативті жасайды. Шығармадағы материалдық және құндылықтарды заманауи тұрғыда салыстырады,жаңашылдығына баға береді.
Бағалау критерийі
Шығармадан алған үзінділерді қайта өңдеп креативті жасай алады. Шығармадағы материалдық және құндылықтарды заманауи тұрғыда салыстыра алады, жаңашылдығына баға бере алады.
Тілдік мақсаттар
Пәндік лексика және терминология:
Ренессанс
Оқытудың тілдік мақсаты: ғұламаның еңбегіне өз ойын айта алады.
Құндылықтарға
баулу
Құрметтеу: оқушылардың жұптық және өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын жетілдіру.
Пәнаралықбайланыс
Тарих,философия
Алдыңғы білім
Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірбаяны
Сабақ барысы
Сабақтың жоспарланған кезеңдері
Сабақтағы жоспарланған жаттығу түрлері
Ресурстар
Сабақтың басы
Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылармен амандасу,түгелдеу,және шаттық шеңберін құру.
Заттар арқылы топқа біріктіру
Қаламдар
Сабақтың ортасы
Білу.
Бақыт - әрбір адам ұмтылатын мақсат, өйткені ол белгісіз бір жетілу болып табылады. Мұны түсіндіріп жату [артық] сөзді керек етпейді, өйткені бұл - мейлінше белгілі [нәрсе].
Жетілушіліктің кез келгені адам талпынатын мақсат, өйткені жетілу дегеннің өзі бір игілік және оның өзі, күмән жоқ, адамның қалауы. Адам талпынатын қалаулы игілік ретінде мақсаттардың саны көп болғандықтан, бақыт солардың ішіндегі ең пайдалысы болып табылады.
Игіліктердің ішінде бақыт ең үлкен игілік екендігі және қалаулы заттардың ішінде адам талпынатын ең жетілген мақсат екендігі айқын. Басқалары нан гөрі қадірлі игіліктер не басқа бір мақсатқа жету үшін таңдап алынды (мысалы, математика, дәрі-дәрмек қабылдау) немесе сол игіліктердің өзі үшін таңдалады. Солардың өзі үшін қалап алынатындар [игіліктер], басқа бір мақсат үшін қалап алынатындардан анағүрлым қадірлірек болуға тұратыны анық. Бірақ мынадай да жағдайлар болады: соның өзі үшін қалаулы саналатындар басқа бірдеңе үшін де қалаулы болады.
Бұған білім мысал болады. Кейде біз оны басқа бір мақсатқа жету үшін емес, соның өзі үшін қалап аламыз, ал кейде біз оны сол арқылы байлық-дәулетке жету үшін немесе өкіметке және білімге ие болу арқылы қол жететін тағы басқа бірдеңелер үшін қалап аламыз.
Қалаулы игіліктерге сондай-ақ еш уақытта басқа бірдеңеге бола емес, сол игіліктің өзі үшін қалап алатындар да жатады. Бүл [игіліктер] ең қадірлі, ең жетілген және басқа бірдеңеге бола қалап алатын игіліктерден гөрі қадірі артығырақ болады.
Бақытқа жетіп алғаннан кейін біз басқа бір мақсатқа талпынуға тіпті де зәру емес екенімізді көреміз, солай болғандықтан, бақыт ешқашан да басқа [бірдеңеге] бола емес, сол бақыттың өзі үшін қадірлі екендігі айқын болады. Бақыт дегеніміз игіліктердің ішіндегі ең қадірлісі, ең үлкені және ең жетілгені екені осыдан айқын көрінеді.
Мұнымен бірге біз бақытқа жетіп алғаннан кейін басқа ештеңеге мұқтаж емес екенімізді де көреміз. Ал осыған қолы жеткен адамға ең жарастығы - қанағатшылық жасау.
Бүл пайымдау әрбір адам бақытты өз түсінігінше бақыт деп білетіндігін көрсетеді. Кейбіреулер байлықты бақыт деп есептейді, басқа біреулер басқа [бірдеңені] бақыт деп біледі, сөйтіп әрбір адам абсолюттік бақыт туралы оның өз түсінігі ең дұрыс және ең ұлы немесе ең жетілген [игілік] деп сенеді.
Түсіну
Мәтінді оқу, мазмұнын түсіну.
Тапсырма <<Кейс-стади>> әдісі арқылы орындалады.
Дескриптор
- мәтінді оқиды;
-жеке пікірлерімен бөліседі;
- жазғандарын топта талқылайды;
<<Жапондық бағалау>> әдісі арқылы оқушылар бірін-бірі бағалайды.
Қолдану. Топтарға сұрақ қойылады
1.Бақыт дегеніміз не және оған бұ дүниеде қалай жетуге болады?
2. Шығармасында әл-Фараби бақытты адам қол жеткізе алатын ең жоғарғы игілік деп атайды. Адам ізгі қасиеттер арқылы ғана бақытқа жете алады деп айтады. Келісесіңдер ме? Ол қандай ізгі қасиеттер?
3. <<Адам ізгі істерді анда-санда кездейсоқ емес,өз еркімен және үнемі жасауы тиіс. Басқаша болғанда ізгі өзінің қарама-қарсысына-зұлымдыққа айналады.>> Ізгі істер дегеніміз не? Оның қарама-қарсысына жататын зұлым істер қандай болады?
4. Әл-Фараби ең жақсы мінезді бірқалыпты мінез дейді. Бірқалыпты мінез дегеніміз не? Сендер үшін мінездің ең жақсысы қандай мінез?
5. Мінез үнемі жетілдіруді қажет етеді. Сен қай мінезіңді жетілдіріп отырар едің?
Талдау
Жаңа тақырып бойынша алған білімдерін қорытындылау
1-топ. Өз идеяларыңды іске қосып бақытқа жету жолын көрсетіңдер
2-топ. Бақытына жеткеннен кейінгі адамның күйі қандай болады?
3-топ. Бай адамдар үшін,дәрігер,ана мен бала үшін өмірдің мәні не? Бес түрлі өмір сүретін адамның өмірінің мәнін түсіндіріңдер.
Жинақтау , бағалау
<<Бір минуттық әңгіме>> әдісі арқылы жаңа тақырыпты қорытындылайды.
оқулық
Интербелсенді тақта
Сабақтың соңы
2 мин
Кері байланыс:
Кемшілік+Жетістік кестесі
Сабақтың тақырыбы______________________
Кемшілік
Сабақ барысында жіберген кемшіліктеріңді немесе өзіңе қиын болған жағдаяттарды жаз.
+
Бұл жерге сол кемшілікті түзетуге көмектескен немесе жағдаяттан шығуға қол ұшын созған оқушыны,болмаса бір оқиғаны жаз.
Жетістік
Сабақ барысында қол жеткізген жетістігіңді жаз.
Үйге тапсырма беру
<<Менің бақытқа жету жолым>> тақырыбында эссе жазып келу.
Сабақты қызықтыра түсу үшін оқушылар арасындағы өзара сұқбатқа уақыт бөлу қажет. Әр топ өз көзқарастарымен бөлісіп,талқыға салады, дебаттар бұл тақырыпқа деген қызығушылықты оятады,өзіндік пікірін қалыптастырады,және тақырыптың негізгі идеясы оқушы санасына орнығады, ол нәрсе болашақта оның өмірлік кредосына айналуы да мүмкін.
Оқушы ақпаратты есінде сақтап қана қоймай,оның мағынасына да мән беруі керек. Әл Фараби тақырыбы біршама қиын тақырып. Сондықтан біздің осы тақырыпқа байланысты беретін материалдарымыз
* Қажет деп санағанымыздан аз мөлшерде болуы керек;
* Ең керек деген мәліметтердің болуы,оның өзі көп болмауға тиіс;
* Оқушылардың жас ерекшеліктері мен қабылдау деңгейлеріне сай;
Біздің тыңдаушыларымызға қандай көлемдегі материалдар қажет? Жадының көлемі шектеулі,сондықтан біздің дайындаған материалдарымызды олар қабылдауға дайын болмауы мүмкін. Төмендегі суретті мысал ретінде көрсете аламыз:
Сурет 1.1
Оқушыға жаңа ақпараттарды бере беруге болады,бірақ ол ақпараттың барлығын қабылдап алуы мүмкін емес. Материалдың көлемін оңай анықтауға болады. Ақпаратты минималды көлемде беруден бастап,бақылау керек. Егер ақпарат аз болса оқушыларда сұрақтар пайда бола бастайды. Ал керісінше болса,онда анықтау қиынға соғады. [Д.Дирксен.Искусство обучать, Москва, 2017,.180-182б]
Енді біздің жағдайымызға осы айтылғандарды пайдаланайық. Фараби тақырыбы күрделі тақырыптардан деп айтып өттік. 40 минутта ғалымның әр еңбегінің басын бір шалып өтуге болмайды. Өйткенде біз Фараби құндылықтарын оқушылардың бойына сіңіреміз деген мақсатымызға жете алмаймыз. Сабақ өтуде қандай да бір әдісті пайдаланбас бұрын, бізді тыңдаушылардың кім екеніне назар аударайық. Олардың әлемге көзқарасы біздікінен ерекшеленеді,сондықтан оқыту эффективті болу үшін әлемге олардың көзқарасымен қарағанымыз дұрыс.
-Сабақты біркелкі дауыс ырғағымен жүргізбей,аудиторияның көңіл-күйін көтеріп отыру керек.
-Сұрақ қою. Оқушылар <<ұйықтап>> қалмас үшін оларға шынайы ойланатындай сұрақ қою керек. Мәселен, Әл Фарабидің <<Мемлекет басшыларының нақыл сөздерінің>> қатарына өз нақыл сөзіңді қос.
-Презентация,жаттығулар мен видеолар арқылы сабаққа әртүрлілік енгізу. Осы тұсқа <<Әл Фараби>> фильмінен үзінді көрсетуімізге болады. https://www.youtube.com/watch?v=eQj_m9tfCZE
-Тыңдаушыларды ынталандыру. Сабақ барысын тек өз қолымызға алмай,оқушларға да тапсыруымыз қажет.
-Оқушылар креативін байқау керек. Жаттығу жұмыстарын ғана орындатып қоймай,өз идеяларымен бір нәрсе жасап шығуын тапсырсақ сабақ әлде қайда қызықты,ұғынықты өтеді. Мәселен, <<Түймедақ гүлі>> тәсілі (Ортаға түймедақ гүлі қойылады. Түймедақтың бір-бір гүлін жұлып алады. Артындағы сандар бойынша топтасады.Сабақ соңында пікірлерін жазып, қайтадан гүлді қалпына келтіріп кетеді.) арқылы топқа бөлініп, өздерің дұрыс деп тапқан <<Мемлекет басшысының нақыл сөздерін>> жасаңдар.
Әл-Фараби өзінің <<Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат>>, <<Азаматтық саясат>> және <<Мемлекет қайраткерінің афоризмдері>> сияқты, социология жанындағы ірі шығармаларына өзінің бүкіл философиялық жүйесін -метафизика мен психологиядан бастап, этика мен социологияға дейін түгелдей дерлік енгізген себебі - Платон сияқты әл-Фараби де азаматтық қоғам туралы ілімді өзінің бүкіл ілімімен мейлінше тығыз байланыстыра қарайды. Мұның өзі - оның трактаттарының бәрінің дерлік ерекше сипаты - нақты тақырыпты баяндау алдынан бүл мәселенің теориясы мен баяндау түрін қайткенде жақсы құру туралы жалпы принциптер мен методологиялық ойларды келтіреді.
Төменде 9-сынып оқушылары үшін ғалымның <<Қайырымды қала тұрғындары>> еңбегін оқытудың қысқа мерзімді сабақ жоспарының үлгісі.
Ұзaқ мерзімді жоспaрдың тaлдауы :
Мектеп:
Күні:
Мұғaлiмнің aты-жөні:
Сынып: 9
Қатысқандар:
Қатыспағандар:
Сaбaқтыңтақырыбы:
Әбу Насыр әл-Фараби <<Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат>>
Oсы caбақта қoл жеткiзілетін oқу мақcaттары (оқу бағдарламасына сілтеме)
9.3.2.1 Шығармадағы ұрпақтар сабақтастығы көрінісін заманауи тұрғыда салыстырып,жаңашылдығына баға беру
9.3.3.1 Шығарманың идеясын ғаламдық тұрғыдан талдап,әдеби эссе жазу
Сабақтың мақсаты
Шығармадағы ұрпақтар сабақтастығы көрінісін заманауи тұрғыда салыстырып,жаңашылдығына баға береді. Шығарманың идеясын ғаламдық тұрғыдан талдап,әдеби эссе жазады.
Бағалау критерийі
Шығарманы заманауи тұрғыда салыстыра алады,идеясын ғаламдық тұрғыдан талдай алады,эссе жаза алады.
Тілдік мақсаттар
Пәндік лексика және терминология:
Ренессанс
Оқытудың тілдік мақсаты: ғұламаның еңбегіне өз ойын айта алады.
Құндылықтарға
баулу
Құрметтеу: оқушылардың жұптық және өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын жетілдіре отырып, бір-біріне құрметпен қарауға шақыру, шығарма арқылы Отанына,халқына қайырымды болуға үйрету.
Пәнаралықбайланыс
Тарих,философия
Алдыңғы білім
Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірбаяны
Сабақ барысы
Сабақтың жоспарланған кезеңдері
Сабақтағы жоспарланған жаттығу түрлері
Ресурстар
Сабақтың басы
3мин
Қызығушылығын ояту сатысы.
1. Миға шабуыл.
oo Әл-Фараби жайында не білеміз?
oo Әл-Фарабидің қандай еңбектерін білесіңдер?
oo Қандай мақсатқа жетеміз деп ойлайсыңдар?
Интербелсенді тақта
Сабақтың ортасы
35 мин
Білу.
Асқан игілік пен ең биік кемелділік дәрежесіне ең алдымен қала жетпек, ал кемелділіктің ең төмен дәрежесінде тұрған қоғам бұған әсте жете алмайды. Шынында игілік жаратылысынан сондай, оған адам өзінің қалауын және еркінше таңдауы арқылы жетуге болады (ал зұлымдыққа да адам қалауы мен таңдауы арқылы жетеді, сондықтан зұлымдық болып табылатын кейбір мақсатқа жетуге қала септігін тигізе алады), әрбір қала бақытқа жеткізу үшін қызмет ете алады. Адамдар бірлестігі шынайы бақытқа жеткізетін істерде өзара көмектесу мақсатын қойған қала қайырымды қала болып табылады, ал адамдары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын қоғам - қайырымды қоғам. Барлық қалалары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын халық
қайырымды халық. Егер халықтар бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын болса, бүкіл жер жүзі осылайша қайырымды болмақ.
Қайырымды қала кемелденген, сырқатсыз денеге ұқсайды, ал оның барлық мүшелері тірі жанның өмірін аман сақтау үшін, оны барынша қызғылықты ету үшін бір-біріне көмектесіп отырады.
Түсіну
Мәтінді оқу, мазмұнын түсіну.
Қолдану. <<Джигсо>> әдісі
1-топ. <<Қайырымды қала басшысының қасиеттері туралы>>
2-топ.<<Адамның бірлестік пен өзара көмекке зәрулігі туралы>>
3-топ. <<Қайырымды қалаға қарама-қарсы қалалар туралы>>
Дескриптор
- мәтінді оқиды;
- жазғандарын топта талқылайды.
Талдау
Жаңа тақырып бойынша алған білімдерін қорытындылау
1. Әрбір адамға өз тіршілігі үшін және ең жоғарғы кемелділік дәрежесіне жету үшін не керек?
2. Қайырымды қаланы қандай адам билейді?
3. Қайырымды қала басшысына лайық тағы қандай қасиеттерді атар едің?
4. Надан қала дегеніміз қандай қала?
5. Саған бір қаланы бір жылдың ішінде қайырымды қалаға айналдыруды тапсырды. Оның тұрғындары ешкімге бағынбайды. Сенің іс-әрекетің?
6. Алдыңда қазына толы сандық тұр. Ол кілтпен ашылмайды,оны сындырып та аша алмайсың. Ол сандық тек ең жоғарғы кемелділік дәрежесіне жеткен адамға ғана ашылады. Кемел адам болу жолындағы алғашқы ісің?
7. <<Тыңда! Мен тұрақты сатып алушымын! Сен менің айтқандарымды орындауың керек. Менің кім екенімді білесің бе? Қаласам,мына түкке тұрғысыз қалаларыңды жоқ етем.>> Қайырымды қаланың қайырымды тұрғыны ретінде сенің берер жауабың?
Жинақтау , бағалау
<<Бір минуттық әңгіме>> әдісі арқылы жаңа тақырыпты қорытындылайды.
<<Әбу Насыр әл-Фараби>> деректі фильмі https://www.youtube.com/watch?v=kqC_p76tP8s
оқулық
А3 парағы
Интербелсенді тақта
Сабақтың соңы
2 мин
Кері байланыс:
<<3-2-1>>
Бүгінгі сабақтан алған 3 маңызды ақпарат;
Бүгінгі сабақта қиындық тудырған 2 аспекті;
Бүгінгі сабақта ұнаған 1 іс-әрекет.
Үйге тапсырма беру
Әл-Фараби идеясын ХХІ-ғасырмен салыстырып,эссе жазу
Сабақ басында оқушыларды заттар арқылы топқа бөлу, уақытты үнемдеудің тиімді тәсілі. Бір-бірін бағалау оқушылардың сыни ойлауын дамытуға көмектеседі. Содан кейін мәтінге байланысты сұрақтар қою арқылы оқушыға берілген ақпараттың көлемін аңғара аламыз және мәтінді түсініп,түсінбегенін байқаймыз. Қолданылған <<Кейс-стади>> әдісінде оқушыларға мәселелерді шешуге,баламасын анықтауға,мақсаттарын айтуға,талдауға мүмкіндік береді. Әрі қарай оқушылардың өз ойлары мен креативтеріне мүмкіндік береміз.
Адам туғаннан ақылды,білімді болып тумайтынын ,интеллектің өзі жүре келе,естіп,көріп барып қана дамиды. Сондай-ақ,әл-Фарабидің <<Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері>> атты еңбегінде адам бойындағы жақсы және жаман қасиеттердің бәрі жаратылысынан емес,жүре келе,өзін қоршаған қоғам өміріне сәйкес өзгеріп отыратынын айта келіп,төмендегідей тұжырым жасайды: <<Адамның әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты,қайырымдылықпен немесе жаман қылық та адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайды.>>.
Әбу Насыр әл-Фараби тақырыбы оқу бағдарламасына алтыншы сыныптан <<Қашықтасың туған жер>> мен <<Тіршілікте құрыштай бол төзімді>> өлеңдерінен басталады. Мектепте өндірістік тәжірибеден 5-сыныптарға сабақ беріп жүргенде қазақ тілінен <<Уәдеге адалдық>> тақырыбын өттік. Яғни мінез-құлық жайлы. Мұндай тақырыпта олардың белсенділігін, тақырыпты ұғынуын көріп, <<Неге Әл-Фарабидің <<Қайырымды қала>> еңбегін сыныптан тыс жұмыс ретінде өтіп көрмеске?>> деген ой келді. Олардың қазір өтіп жатқан тақырыптарымен нағыз сәйкес келетін шығарма. Тақырыбы: Әбу Насыр әл-Фараби <<Қайырымды қала>> еңбегі. Менің мақсатым әл-Фарабиді оқушыларға таныстыру, оның еңбектерінен өмірлеріне қажет нәрселерді алса екен деймін. Сабақтың басында Фараби мен оның дүниеге келген жері Отырардың суретін тақтаға іліп, оқушылардың бастапқы білімін тексеру мақсатында <<Балалар, суреттегі тұлғаны танисыңдар ма?>> деп сұрақ қойып, тақтаға кластер сыздырып <<Тақта=Қағаз>> әдісімен дәптерлеріне жазғыздым. Олар ғалыммен тарих пәнінен таныс екен. Төрт сыныпқа кірдім. Толық жауапты тек алғашқы сыныптан алдым, онда да бір оқушыдан ғана. Қалған үшеуінен әртүрлі жауап естідім. Оқушылар толық жауапты кластер әдісі арқылы алды. Олар да жауап берді, мен де айтып отырдым. Сабақтың басында тек екінші ұстаз, ғалым, аудармашы деген жауаптарды білсе, соңында математик, лингвист, полиглот, ботаник, астроном, дәрігер болғанын білдіріп қана қоймай, жаңа терминдерді де үйретіппін. Енді келесі жолы оларға <<Әл-Фараби кім?>> деген сұрақ келсе, мүдірмей жауап беретіндеріне сенімдімін.
Дуг Лемовтың <<Ұстаздың шеберлігі>> кітабында <<Коэффициент>> методикасы туралы сөз қозғалады. Сынып оқушыларының танымдық жұмысының үлесі қатысу коэффиценті деп аталады. Яғни, мұғалімнің сабақты жалғыз өзі жүргізбей, оқушылардың әрекетіне мүмкіндік беруі. Бұл терминді Американың алдыңғы қатарлы,білікті ұстаздарының бірі Дэвид Левин ойлап тапқан. Осы методиканы пайдаланып, сабақтың негізгі бөлімінде Фарабидің <<Қайырымды қала>> еңбегіндегі <<Қайырымды қала басшысының қасиеттері туралы>> үзіндісін оқып, балдармен талқыладық. Мені қатты қуантқаны бұрын сабақта белсенділігі төмен оқушылардың, тақырыпты талқылау барысында өз ойларын ашық айтып, мысалдар келтіріп, жоғары белсенділік көрсеткені болды. Сабақ ортасында мәтіннен соң оқушыларды жалықтырып алмау мақсатында жеңіл екі минуттық сергіту сәтін өткіздім. Оқушылардың тақырыпты қаншалықты түсінгендерін тексеру үшін, әрі балдардың өз қиялдарына ерік берсін деген оймен қолдарына стикер тараттым. Тапсырма былай болды: <<Балдар, қайырымды қала басшысына тән мінездің,іс-әркеттің қандай болу керек екенін әл-Фараби атамыздың жазғанынан білдік. Енді сендерге тапсырма: егер сендер қайырымды қаланың тұрғыны болсаңдар не істер едіңдер? Қолдарыңдағы қағазға сол туралы жазыңдар!>>. Стикерлерге жазылған бала арманын оқысаңыз, жүзіңізге еріксіз күлкі үйіріледі.
Қорытынды
Қорытындылай келе, адам туғаннан ақылды,білімді болып тумайтынын, интеллектің өзі жүре келе,естіп,көріп барып қана дамиды. Сондай-ақ, əл-Фарабидің <<Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері>> атты еңбегінде адам бойындағы жақсы жəне жаман қасиеттердің бəрі жаратылысынан емес, жүре келе, өзін қоршаған қоғам өміріне сəйкес өзгеріп отыратынын айта келіп,төмендегідей тұжырым жасайды: <<Адамның əуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты,қайырымдылықпен немесе жаман қылық та адамға əуел бастан жаратылысынан дарымайды>>.
Əбу Насыр əл-Фараби еңбектерінің үйретері көп,тұнып тұрған қазына.
Ол- ұстаздардың ұстазы. Əл-Фарабидің бақыт туралы ілімін қазірде біршама мемлекеттер қолданады. Оның философиясымен санасады, идеяларын өмірлік жол ретінде ұстанатын əлем жұртшылықтары бар. Сондықтан біздің оқушыларымыз мектеп қабырғасынан ұстаздарын танып, оның ілімімен сусындап өсуі керек.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ақжан әл-Машани "Әл-Фараби көпірі", <<Алатау>> баспа-полиграфиялық корпорациясы,Алматы,2005
2. <<Әл-Фараби және қазіргі заман>> оқу құралы,Алматы <<Қазақ университеті>>,2014
3.Ахмет Байтұрсынов, <<Әдебиет танытқыш>>,Алматы, <<Атамұра>>,2003
4. Қанипа Бітібаева <<Әдебиетті оқыту әдістемесі>>Алматы, <<Рауан>>,1997
5.Джули Дирксен <<Искусство обучать>>, Москва, <<Манн,Иванов и Фербер>>,2017
6. С.Кови <<7 навыков высокоэффективных людей>>,Москва,2018
7.http://kazneb.kz/
8. https://kitap.kz/
Семантика - мағына туралы ғылым. Көптеген басқа ғылымдар сияқты, оның қашан пайда болғанын нақты айту мүмкін емес. Тілдің мағынасы мен қызметі туралы ойлар тілге қызығушылық танытатын кез келген философиялық бағытқа тән. Сондықтан, семантиканың бөліктері ежелгі грек философиясында жиі кездеседі. Х.Кронассер тарихи семантика туралы очеркінде софистер мен Платоннан және міндетті түрде Аристотельден бастайды. Қытай философиясындағы идеялардан да семантиканы кездестіруге болады. Ежелгі грек философиясынан айтарлықтай айырмашылығы жоқ, тек грек философиясының еуропа дәстүріне әсер етуінде ғана. Семантиканың дербес пән ретінде басталуын X. Кронассер ағылшын философы Дж. Локктың еңбектерімен байланыстырып, XVII ғасырдың ортасына жатқызады. Көпшілік пікір бойынша лингвистикалық семантиканың қалыптасуы XIX ғасыр 1839 жылы неміс лингвисті К.Райзиг семасиология "мағына туралы ғылым" деген жаңа атау ұсынып, грамматикалық пәндердің бірі ретінде қарастырылуынан басталады. [Кронгауз,5]
1883 жылы француз тілшісі Мишель Бреаль <<семантика>> сөзін мағыналар туралы ғылым пәнінің жаңа атауы ретінде белгілеп, 1897 жылы шығарған <<Мағыналар туралы ғылым. Семантика>> деген атаумен атақты еңбегін атайды. Осыдан кейін екі термин семасиология және семантика - бір-бірімен бәсекелесіп, қатар өмір сүріп келеді. ХІХ ғасырда орыс тіл білімінде А.А.Потебня, М.М.Покровский сияқты ғалымдар Батыс Еуропа зерттеушілері В.фон Гумбольдт, Ф. Де Соссюр, Г.Пауль ізімен семантика және семасиология терминдерін синоним ретінде қолданған. [2,7]
<<Семасиология>> термині ғылыми қолданыста сақталып, тар мағынада қолданылады. Бұл номинация үшін қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын зерттейтін семантиканың бөлімін, яғни, сөз формасынан ойға немесе объектіге көшуді нақты зерттеу. Терминология тұрғысынан семасиология номинацияның өзін зерттейтін ономасиологияға қарсы - құбылыстан немесе объектіден олардың тілдегі мағынасына көшу, атаудың қалай жүретінін зерттеу. Бұл екі пән қазіргі мағынада семантиканың тұтас бөліктері болып табылады. Лингвистикалық семантиканың (немесе семасиологияның) ХІХ және ХХ ғасырлардың басында таза диахронды сипаттағы ғылым болды. Оның негізгі міндеті жеке сөздердің мағынасының өзгеруі мен дамуын зерттеу. Қазіргі лингвистикалық семантика - бұл синхронды ғылым болып есептеледі. [1,6]
Семасиология туралы сөз қозғағанда кигнитивті лингвистиканы айтпай кетуге болмайды. Өйткені семасиология мен когнитивті лингвистика бір-бірін толықтырып тұрады.
Семантика тақырыбын екі түрлі категорияда қарастыра аламыз. Біріншісі, семантика тек сөздерді зерттеуден тұрса, екінші мағынасында ескірген сөздер мен қолданылу аймағын зерттейді. Американдық ғалым Ч.Моррис бойынша семантика семиотиканың бір бөлшегі болып, <<көрсеткіштер мен олар ұсынатын активтер арасындағы байланысты білдіретін ғылым болып табылады>>. Ал У.Чафтың ойынша семантика: <<Бұл идеялар мен ұғымдардың адам өміріндегі маңызын сипаттайтын қызмет>>.10 Джордждың бұл тақырыптағы мәлімдемесі келесідей: <<Семантика сөздердің, сөйлемдер мен сөз тіркестерінің мағыналарын білу үшін қызмет ететін ғылым саласы. Яғни, семантика лингвистикада сөздер мен сөйлемдерді қолданылуын және дәуірден-дәуірге жеткен сөздердің дәстүрлі мағыналарын талқылайды >> [2,102]
Екінші категория семантиканы былай түсіндіреді: <<Сөздер мен олардың мағыналары арасындағы қатынастарды зерттейтін ғылым>>. Бұл семантиканың сөздік қорынан алынған және логиканы қоса түсінудің басқа элементтері. Тео Грюнберг семантика - тілге қатысты сөз тіркестерін есепке алмай, олардың білдіретін мағынасы тұрғысынан зерттейтін семиотиканың бөлімі деп есептейді. Грюнберг қазіргі заманғы логиктердің көпшілігі мағына мәселесі семантиканың шекарасында екенін мойындайтынын айта отырып, басқа көзқарасты алға тартты. [2,103] Семантика тұжырымдамасының мазмұнының кеңдігі мен анық еместігін Ричард Палмер өзінің тұжырымдамалар туралы кітабында жазады. Бөлімдегі оның тақырыпқа қатысты кейбір мәлімдемелері: <<Семантиканың тақырыбы <<мағына>> деп аталатын жіңішке болмысты зерттеу емес және болуы да мүмкін емес ... Семантиканың тақырыбы - сөздер мен сөйлемдер бір нәрсені қалай білдіретіндігін, бәлкім, олардың мағыналарының жақсырақ бола алатындығын түсінуге тырысу>>.
Соңғы жылдары лингвистикалық зерттеулерімен алдыңғы қатарға шыққан Хомский лингвистиканы семантика, синтаксис және фонетика деп үш топқа бөледі. Бұл осы тақырыптағы әртүрлі түсіндірулердің бірі. Нәтижесінде, әр түрлі мәдениеттердің болуынан, семантикалар мен белгілерді білдіретін ұғымдар дәл қиылысады деп айтуға келмейді. [2,104]
Семантика ірі ғылым салаларына жіктеледі. Олар: философиялық семантика, теологиялық семантика, логикалық семантика, семиотикалық, семиологиялық семантика, лингвситикалық семантика, психосемантика.
Лингвистикалық семантика табиғи тілдің бірліктерінің - морфема, сөз, сөз тіркестерінің, фразеологизмдер мен сөйлемдердің мағыналарын арнайы әдіс-тәсілдерімен зерттейді. Әдістеме тұрғысынан жұмыстар ең дәйекті түрде бөлінеді, танымдық және дәстүрлі (семантикалық-стилистикалық) аясында жасалған әдістер. Бірінші жағдайда саяси коммуникация ақыл-ой ретінде талданады, ал екіншісінде - тіл феномені ретінде. Сонымен бірге эклектикалық айыптаулардан (әр түрлі, қарама-қайшы көзқарастардың, теориялық алғышарттардың, саяси бағалардың тоғысуы) қорықпай, аталған әдістерді біріктіруге тырысып зерттеу еңбектерін жүргізетін авторлар бар. Әрбір жаңа бұрылыс, мемлекеттің тарихи дамуы тілдік "қайта құруға" алып келеді, оның ішінде лексика-фразеологиялық тезаурус, тұжырымдамалық метафоралар мен таңбалар бар.
Семантика негізінен өз бастауын көне Қытай философиясы, грек ойшылдары Платон, Аристотель, орта ғасыр араб, шығыс ғалымдары әл-Фараби, М.Қашқари, орта ғасыр Европа ойшылдары Г.В.Лейбництің, Пор-Рояль монастырь монахтары Антуан Арно мен Клод Лансло еңбектерінен алады. [1,6] Бұлардың барлығының да ғылымға, семантикаға сіңірген еңбектері зор. Алайда, осы ғұламалардың бірінің еңбегін басқаларына қарағанда тереңірек зерттедік. Ол - ежелгі Ұлы Жібек жолында, Арыс өзенінің Сырдарияға барып құятын жерінде бой көтерген Отырар қаласында дүниеге келген, тарихымыздағы ұлы тұлғалардың бірі, ислам дүниесінің ең ірі, атағы әлемге жайылған ғұлама философы, шығыс пен батысты білімімен бас идірген Әбу Насыр әл-Фараби.
Орта Азияның ең көрнекті ғалымдарының бірі, ұлы ойшыл, әлемнің "екінші ұстазы" - Әбу Насыр әл-Фараби. Ғұлама 870 жылы Сырдария бойындағы арабтар Фараб деп атаған Отырар қаласында дүниеге келген. Әбу Насырға әл-Фараби есімі кейіннен таңылған. Бастауыш мектепті өзі туған қалада оқып бітіргеннен соң Иран, Хорасанда болып, өзінің ана тілі - түркі тілімен қатар хорасан, парсы тілдерін үйренеді. Сол кездегі дүниежүзінің ірі ғылыми орталығы болған Бағдат қаласына келіп, латынша, арабша, грекше жетік меңгереді. Әл-Фараби еңбектерінің біразы араб тілінде жазылған. Ғалымның математика, астрономия, медицина, химия, ботаника, география, философия, лингвистика, логика, тарих, музыка саласына қатысты еңбектері бар. Фараби ойларын бөлек-бөлек параққа жазып шәкірттеріне беріп отырған екен, содан да ғалым еңбектерінің арабша нұсқасы көп жоғалып кеткен. Әл-Фараби еңбектерін Еуропа ғалымдары кең түрде пайдаланса, араб ғалымдары тірі кезінде де өлгеннен соң да оны өздерінің ұстазы деп біліп, Орта Азия ғалымдары жоғары бағалаған.
Фараби еңбектерінің кейбіреулері неміс, ағылшын, француз тілдеріне аударылып, басқа еңбектерге арқау болған. Мысалы, Б.Дерлангер өзінің "Араб музыкасы" атты француз тілінде шыққан еңбегінде Фарабидің "Китаби музыка ал - кабир" деген еңбегін толық келтірген. Фарабидің бұл еңбегі дүние жүзінде музыка жөнінде жазылған еңбектердің ең ірісі болып табылады. Немістің белгілі ориенталисы Диатерци 1890-1895 жылдары Лейденде Фараби жөнінде еңбектер шығарып, Фараби кітаптарының бірнешеуін араб тілінде бастырған. [Машани. 24 б.]
Әл-Фарабидің өмірі мен қызметі туралы ең көп мәлімет беретін еңбектер - Ибн Аби Усайбианың <<Дәрігерлердің біліктілігі туралы мәліметтер негіздері>>, әл-Кифтидің <<Ғалымдар мен данышпандар туралы хабарлар>>, Ибн Халликанның <<Әйгілі адамдардың өлген күндері және өз уақыттарының ұлдары туралы мәліметтер шығармалары>>. [Әл Фараби және қазіргі заман,15б ]
Әл-Фарабидің шығармашылық мұрасы тек философ-ғалымдар мен тарихшыларға ғана құнды болып қоймай, сондай-ақ ХХІ ғасырдағы заманауи жаһандық өркениеттің дамуы жағдайында да өз өзектілігі мен практикалық маңызын жойған жоқ. Әл-Фарабидің негізгі тұжырымдамалық қағидаларын қазіргі заманғы көзқарас арқылы зерделеу барысында оларды қазіргі заманғы қоғамның тұрақты рухани дамуы контексінде түсінуге болады. Ғалымның интеллектуалды және этикалық ізгіліктері қазіргі заманғы қоғамдағы жағдайда да өзектілігімен ерекшеленеді. Технологиялық ілгерілеу мен озық коммуникациялық технологияларды меңгерудің нәтижесінде әлем жаңа ақпараттық кезеңге қадам басып келеді. Сонымен бірге қоғамда ғаламдық ауқымдағы сын-тегеуріндер белең алуда. Техногенді өркениеттің рухани-өнегелік құндылықтарының дамуына қарағанда экономикалық, технологиялық және ғылыми ілгерілеу әлдеқайда алда келеді және ол бұрынғы өнегелік құндылықтарды сақтай отырып, адамгершілік тұрғыдан құлдыраудың жаңа түрлерінің, зорлық-зомбылық пен қақтығыстардың пайда болуына ықпал етуде. Ғылым мен техниканың жетістіктері адамзатқа пайдасы мен бірге зиянын да тигізуде. Осыған байланысты бүгінгі таңда әсіресе Шығыстың ұлы ойшылы әл-Фарабидің білім мен өнегенің, білім беру мен тәрбие берудің өзара байланысы туралы идеялары сұранысқа ие. [12 Ж.Алтаев]
Оқушыларға әдебиетті не үшін оқытамыз? Орта мектептерде Фараби еңбектерін оқытудағы мақсатымыз не?
Қазақтың әдебиет зерттеуші ғалымы Ахмет Байтұрсынүұлы <<Әдебиет танытқыш>> еңбегінде өнерді бес түрге бөледі: Бірінші-тастан,кірпіштен,ағаштан яки басқа заттан сәнін келтіріп,сәулетті сарайлар,мешіт,медресе,үй,там сияқты нәрселер салу өнері. Екінші- балшықтан я металдан құйып,тастан я ағаштан жонып,нәрсенің тұлғасын,тұрпатын,сын-сымбатын келтіріп сүгірет жасау өнері. Бұл сымбат өнері. Үшінші-түрлі бояумен нәрсенің ісін,түрін,түсін,кескін-келбетін келтіріп,сүгіреттеп көрсету өнері. Бұл кескін өнері. Төртінші-әуездің түрлі орайын,шырайын,сазын,сайрамын келтіріп,құлаққа жағып,көңілді әсерлейтін ән салу,күй тарту өнері. Бұл әуез өнері. Бесінші-нәрсенің жайын,күйін,түрін,түсін,ісін сөзбен келістіріп айту өнері. Бұл сөз өнері болады. Қазақша-асыл сөз,арабша-әдебиет,Европаша-литература. [2. 6-7б] Олай болса әдебиет ол сөз өнері. Адам ойын әсерлі,мәдениетті,сауатты жеткізудің құралы. Әдебиет пәні асқар армандарға,сұлулыққа,әсемдікке құштар етеді. Бұл пәнді оқыту арқылы оқушыларды патриоттық сезімге баулып,кісілік қасиеттерін қалыптастырады, рухани байиды,туған елін,тілін сүюге,адамзатты құрметтеуге үйрете алады. Сонымен әдебиетті оқытудағы басты мақсат-оқушыларды сөз өнерінің қыр-сырымен таныстыру,халық даналығы,халық өсиеттерінен нәр алғызу,кітап оқуға деген ынтасын ояту,халықтың рухани байлығы-әдебиетін жан-жакты игерту,сол арқылы имандылыққа,инабаттылыққа, парасаттылыққа,сұлулыққа тәрбиелеу. [3. 9-10 б]
Мектеп бағдарламасында әл-Фараби өмірбаяны алтыншы сыныптың әдебиет пәнінде қамтылған. Бұл жастағы оқушылардың деңгейімен кітапта әл-Фараби өмірбаянымен таныстыру үшін берілген тапсырмалар мен материалдар ұғынықты,жақсы берілген. Бірақ 5-11 сынып қазақ тілі мен әдебиет оқулықтарына шолу жасағанымда, тек осы 6-сынып оқулығынан ғана әл-Фараби тақырыбын кездестірдім. Әл-Фараби тек өзін зерттеуге қызыққандар үшін ғана бүкіл өмірін ғылымға арнамаған. Оның еңбектерінен тіршілікке қажет нәрселерді таба аламыз. Әсіресе <<Қайырымды қала тұрғындарымен>> <<Бақытқа жету жолын>> көрсеткен ғұламаның еңбегін оқып өсу мектеп оқушыларының алдағы өміріне сәуле болуы мүмкін. Бұл тұста мектеп оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, Фараби еңбектерін оқытуды сынап көруіміз керек.
Мен Фараби еңбектерін әсіресе 8-9-сыныптарда оқыту қажет деп ойлаймын. Даңқты мұғалім Қанипа Бітібаева 10-12 жастағы балаларға қарағанда 13-14 жастағы балалар көркем шығармаларға басқаша қарайды деген. [3. 20 б] Тек оқиғасын қызықтап оқу, соған бар жан-тәнімен сену, кітаптағы дүниенің барлығын өмір шындығы деп қабылдау,күйіну,қуану бұл жастағы балаларда да болғанымен,өзгеше сипат алады. Көркем туындыны оқып отырып,жүрегіне жақын нәрселерді еркін қабылдайды,өз пікірлеріне көбірек жүгіне бастайды. Көркем шығармаға өз пікірін қалыптастыра бастаған оқушы әл-Фараби еңбектерін де түсіне бастайды.
Джули Дирксен <<Искусство обучать>> еңбегінде оқу процессін қалай құруға болатынына жауап іздейді. <<Көбінесе тыңдаушыларда сабақ тақырыбына байланысты белгілі бір білімдері болады,ал мұғалім соларды қолдануға тырысу керек.>> Оқушылардың бастапқы білімін дұрыс қолдана алсақ,олар біздің айтқандарымызды есте сақтаудың орнына,бұрыннан бар білім жүйесімен белсенді жұмыс істей бастайды. Тыңдаушыларға қандай да бір материал бергіңіз келсе,алдымен олар бұл тақырыпқа байланысты бір нәрсе айта ала ма деп өзіңізден сұраңыз. [4.172] Демек, 9-сынып оқушыларына Фараби еңбектерін оқыту үшін олардың 6-сыныпта алған бастапқы білімдерін тиімді пайдалана алуымыз қажет.
Тақырыпқа байланысты берілген материалдар оқушы жадында сақталатындай болуы керек. Мәселен, кинотеатр қызметкері жұмыс күнінің соңына дейін қанша адамды есінде сақтайды? Ол өзгелерден ерекшеленгендерді ғана есінде сақтайды. Ерекше киінген бойжеткен, неміс тілін араластырып сөйлейтін бозбала, немесе киноға немересімен келген әже. Ақпарат та сондай. Егер ол ерекшеленбесе және тыңдаушының бұл тақырып жөнінде бастапқы білімі болып,оған назар аудармаса,толықтырмаса ақпарат тез ұмытылады. Әл-Фараби туралы бастапқы білім 6-сынып оқулықтарында қамтылған деп жоғарыда атап өттік. Енді сол білімді әрі қарай жалғастыру керек. Ғалымның өмірімен таныс оқушылар үшін оның еңбектерімен танысу қиынға соқпауы тиіс.
Тыңдаушылар арасында материалды қаншалықты есінде сақтай алатынына байланысты зерттеу жүргізіледі. Бір топқа ғылыми түсінікті түсіндіру үшін видеоролик қолданылады. Визуалды материалды көрген тыңдаушылар, видеороликтегі ақпараттарды дәл әрі түсінікті болғанын айтып,жоғары бағалаған. Ал екінші бір группаға тақырыптың қате тұстарын талқылап жатқан екі адамның диалогымен видео көрсетіп,содан тақырыптың принциптері туралы тыңдаушылардың өздеріне түсіндірген. Алайда тыңдаушылар құр сөзді роликті түсінудің қиынға соққандығын айтады.
Оқушы материалмен белсенді түрде жұмыс жасауы тиіс. Егер біздің айтқан мәліметтеріміз оқушылардың жадында сақталсын десек,оларды тақырыпқа байланысты ойландыруымыз керек.
Келесі,тақырыпты қалай түсіндіруге байланысты оқу курстарын дамытудың танымал маманы Кэти Мур мұғалім айта ма, әлде көрсете ме деп соған наза аударады. [4,176-178] Айту деген қандай, көрсету деген қандай болмақ?
Айту
Көрсету
Бүгінгі сабақта Әл-Фарабидің <<Қайырымды қала тұрғындары>> жайында сөйлесеміз.
Бүгін жер бетіндегі ең қайырымды қаланың қандай болатынын көреміз.
Қайырымды қала тұрғындары қандай болуы керек?
Саған бір қаланы бір жылдың ішінде қайырымды қалаға айналдыруды тапсырды. Оның тұрғындары ешкімге бағынбайды. Сенің іс-әрекетің?
Ең жоғарғы кемелділік дәрежесіне жету үшін не керек?
Алдыңда қазына толы сандық тұр. Ол кілтпен ашылмайды,оны сындырып та аша алмайсың. Ол сандық тек ең жоғарғы кемелділік дәрежесіне жеткен адамға ғана ашылады. Кемел адам болу жолындағы алғашқы ісің?
Қайырымды қала тұрғынымен надан қала тұрғынының айырмашылығы
<<Тыңда! Мен тұрақты сатып алушымын! Сен менің айтқандарымды орындауың керек. Менің кім екенімді білесің бе? Қаласам,мына түкке тұрғысыз қалаларыңды жоқ етем.>> Қайырымды қаланың қайырымды тұрғыны ретінде сенің берер жауабың?
Кестенің <<айту>> бөлімінде сөзден басқа ештеңе жоқ, ал <<көрсету>> бөлімінде балалар түгілі ересектердің ойларында қайырымды қаланың макеті құрылып,белгілі бір іс-әрекет орын алып жатты. Демек біріншісіне қарағанда екіншісінің берер әсері,ойландыратын тұстары молырақ. Оқушыларға визуалды ақпараттың маңыздылығын Фараби өз шәкірттеріне қолданған. Ол туралы Ақжан әл-Машанидің еңбегінде: << Әл Фараби өзінің дәрісінде табиғат дүниесіне көңілді көбірек бөлетін болды. Ол ғана емес ол өзінің ересек шәкірттерін қала сыртына,серуенге алып шығып,неше алуан қызықты әңгімелер айтатын болды>>,-деп аталып өтеді.
<<Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат>> - Ара ахя ал- мадинат ил - фадила>> Ибн Абу Усейби'аның айтуынша Әбу Насыр әл-Фараби бұл еңбегін Бағдадта жаза бастаған, 942 жылы Дамаскіде аяқтаған. Кейіннен ол өзінің бұл шығармасын қайта қарап, тарау-тарауға бөлген, ал 948 жылы Египетте болған кезінде ол бұл кітапты үлкен-үлкен алты бөлімге бөлген. Ол мінсіз адамзат қоғамының сипаттамасына, сірә сол кезде өз заманының бүкіл дүниеге көзқарасын қосып баяндаса керек. [Әбу Насыр әл-Фараби,Қайырымды қала,А.,2019,131 б.]
Аристотель сияқты Фарабидің де басты ойы - адам табиғатынан қоғамдық мақұлық және басқа адамдар араласып,ұжымда ғана өмір сүре алады. Ғалымның пікірі бойынша, азаматтардың қажеттіліктері әртүрлі, ал әрбір жеке адамның осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілеті жеткілікісіз: <<Әрбір адам табиғатынан өзінің өмір сүруі және ең жоғарғы жетілгендікке жетуі үшін оған көптеген заттар қажет болып жаратылған. Бірақ бұл заттарды ол жалғыз өзі жасай алмайды және оларға жету үшін олардың әрбір мүшесі адамға қажет болып отырған қандай да бір затты жеке жеткізіп отыратын адамдар қауымдастығы қажет болып отырады. Бұл қауымдастықтың әрбір мүшесі адамға қажет болып отырған қандай да бір затты жеке жеткізіп отырады>>. Яғни өзінің қажеттіліктеріне жету үшін адам басқалардың көмегіне жүгінуге мәжбүр. [Әл-Фараби және қазіргі заман,А.,2014,176б] Адамзат индивидтері көбейе түсіп, жер жүзіндегі әр түрлі мекендерге қоныстанды, соның нәтижесінде адамдар қоғамдары пайда болды. Бұлардың біреулері толық мәндегі қоғамдар, екінші біреулері толық емес мәніндегі қоғамдар. Толық емес мәніндегі қоғамдарды ғалым үш түрге бөлді: ұлы қоғам, орташа және шағын қоғамдар. Ұлы коғам - жер бетін мекендейтін барша адамзат қоғамдарының жиынтығы, орташа қоғам - қандай болсын бір халық түріндегі қоғам, ал шағын қоғам - қайсыбір халық қала тұрғындарынан құралған қоғам. Орташа қоғамдар қыстақтың тұрғындарынан құралған және квартал жұртшылығының жиынтығы, бұдан соң - бір үйде тұратындардың жиынтығы. Соңғысынан ең төменгі сатыда тұрған қоғам құралады. Квартал мен қыстақ екеуін бірге алып қарағанда - қалаға жатады, бірақ қыстақ қызмет ететіндігі жағынан ғана қалаға жатады,ал квартал оған сол қаланың құрамдас бөлігі ретінде жатады. Асқан игілік пен ең биік кемелділік дәрежесіне ең алдымен қала жетпек, ал кемелділіктің ең төмен дәрежесінде тұрған қоғам бұған әсте жете алмайды. Шынында игілік жаратылысынан сондай, оған адам өзінің қалауын және еркінше таңдауы арқылы жетуге болады (ал зұлымдыққа да адам қалауы мен таңдауы арқылы жетеді, сондықтан зұлымдық болып табылатын кейбір мақсатқа жетуге қала септігін тигізе алады), әрбір қала бақытқа жеткізу үшін қызмет ете алады. Адамдар бірлестігі шынайы бақытқа жеткізетін істерде өзара көмектесу мақсатын қойған қала қайырымды қала болып табылады, ал адамдары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын қоғам - қайырымды қоғам. Барлық қалалары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын халық қайырымды халық. Егер халықтар бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын болса, бүкіл жер жүзі осылайша қайырымды болмақ. Осылай әл-Фараби қала ұғымының өзіне жеке-жеке тоқталып, халықтың бір-біріне қайырымды болу арқылы,бақытқа жете алатынын айтады. [Әбу Насыр әл-Фараби,Қайырымды қала,А.,2019,41 б.]
Әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық ілімінде адамдар онда шын бақытқа жететін ізгілікті қала идеясы маңызды орын алады.
Адамдар бір мақсатқа біріктірілген идеалды,мінсіз қоғам құру - адамзаттың ұлы өкілдерінің ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі арманы. Олардың қатарына қазақ ойшылдарын да атай аламыз. Шоқан Уалиханов алғашқы дала философы деп атаған Асан Қайғының <<Жерұйық>> идеясы тәуелсіз Қазақ хандығын құрудың негізі болғанын атап айту қажет. <<Жерұйық>> және <<Ізгілікті қала>> дана идеяларының логикалық жалғасы-Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына арнаған <<Бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ>> Жолдауында ұсынған <<Мәңгілік ел>> идеясы. [Әл-Фараби және қазіргі заман,А.,2014,177-178б]
Біз ұстаз ретінде қайырымды қаланың ірге тасын құрып бере аламыз. Оқушыларға идея авторын, оның еңбектерін таныстыру арқылы, үнемі ғалымның игілікті мінез құлықтары туралы айтып, санасына сіңіру арқылы. <<Посеешь мысль,пожнешь поступок; посеешь поступок,пожнешь привычку; посеешь привычку,пожнешь характер; посеешь характер,пожнешь судьбу>>,- [С.Кови,7 навык.высокоэффек.людей,63 б] демек Фараби ілімінің маңызы туралы ой тудыра алсақ,бір емес бір халықтың тағдырына әсер ете алады екенбіз,
Фарабиден бізге түпнұсқа кітабы жетпеген, тек аудармалар ғана. Бұның өзі ғұламаны тану үшін үлкен мүмкіндік. Енді ғалым шығармаларын түсіну үшін оның еңбектерінде қолданылған аударма сөздердің мағынасына семантикалық талдау жасау керекпіз. Әбу Насыр әл-Фарабидың төмендегі екі өлеңін 7-сынып оқу бағдарламасына қоссақ болады.
Тамылжып бал тыныштық айналамнан,
Тылсым түнге құшағын жайған далам.
Мен жатырмын ұйқысыз жапа жалғыз
Жанымды ой жарығы аймалаған.
Аққан жұлдыз құласа кейде егер,
Сенің нұрлы бейнең болып кеудеме енер.
Әлде қайда ғайыптан ынтазар ғып,
Өміріме бір ғажап сәуле берер. www.zharar.com. olen/4790-farabi.html
1. Тамылжу -
1) Маужыраған тыныштық қалыпқа ену, бөлену
2) Құлақтың құрышын қандырып құйқылжу, щырқау.
Сен сүйсең тамылжыған қазақ күйін,
Ынтықпын көруге мен өзбек биін. (М.Хакімжанова, Таңд. Өлең. ) 682 бет А.Фазылжанова, Н.Оңғарбаева, Қ.Ғабитханұлы және т.б. . Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 13-том. - Алматы: <<Қазақ энциклопедиясы>>, 2010. - 752 бет.
2. Тылсым (ар. Тылсым) 556 б - 1. Белгісіз, жасырын, сыр, құпия
2. Ауысп. Сиқыр (Гүлфар Мамырбекова. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Мемлекеттік дамыту институты, 2017. - 656 б.
3. Тыным,тыныштық, жым-жырт 543 б ( М.Малбақов, Қ.Есенова, Б.Хинаят және т.б. . Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 14-том. - Алматы: <<Қазақ энциклопедиясы>>, 2011. - 800 бет.
3.Жапа ( ар. Жафа) 195 б. -
1) Рақымсыздық, қатігездік
2) Ауысп. Азап, бейнет
3) Мағыналық түрлеріне қарай: жапа қылу (қорлық көрсету), жапа шегу (қасірет тарту) , жапазар болу (азап көру), жафаланұб өбкеленген (ренжіскен).
Мысалы: Құран шариф арқылы уағда қылұб жафаланұб өбкелеген иұртыны қайтадан түзетіб инсафқа келтүрүб руссиа иұртындан түшкен асарларны қайтарұб алұб... (1790 жылы Қара Көбек би мен Шұбар бидің А.А.Безбородкоға жазған хаты). Гүлфар Мамырбекова. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Мемлекеттік дамыту институты, 2017. - 656 б.
4. Ғайып,қайып (ар.ғайб) -
1) көзге көрінбеу, жасырын тұру
2) айып
3) мағыналық түрлеріне қарай: ғайып ерен (ар.пар. ғайб иаран) - көзге көрінбейтін жәрдемші, дос, жебеуші. 134 б
Мысалы: Ғайып ерен жар болса, Қарадәудің қолынан, Құралай қызды аламын. ( <<Мұңлық-Зарлық>>. Ғашықнаме, 1976).
5. Ынтызар, интизар (ар. Интизар) -
1) күту, тосу
2) ауысп. Ынтық, құмар 650 б. Гүлфар Мамырбекова. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Мемлекеттік дамыту институты, 2017. - 656 б.
3) ыстық ықылас, көңіл құштары
4) Бір нәрсені істеуге, білуге құмарлық, әуесқойлық 944 б
Т.Жанұзақов. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Дайк-Пресс, 2008. - 968 б.
Жаңартылған білім бағдарламасы бойынша басылып жатқан оқулықтарда, хрестоматияларда түсініксіз сөзге анықтама береді. Олай болса бізде Әл-Фараби кітаптарына немесе оқулықтарға осылай анықтама беріп қосуымызға болады.
Әл Фарабидің жасөспірідерге керек, терең мағына мен идеяға толы еңбегі <<Бақыт жолын сілтеу>> шығармасы. Бұл еңбекті 8-сынып оқушыларына оқытудың бір мысалы:
Ұзaқ мерзімді жоспaрдың тaлдауы :
Мектеп:
Күні:
Мұғaлiмнің aты-жөні:
Сынып: 9
Қатысқандар:
Қатыспағандар:
Сaбaқтың тақырыбы:
Әбу Насыр әл-Фараби <<Бақыт жолын сілтеу>>
Oсы caбақта қoл жеткiзілетін oқу мақcaттары (оқу бағдарламасына сілтеме)
8.2.4.1 шығармадан алған үзінділерді қайта өңдеп креативті жазу
8.3.2.1 шығармадағы материалдық және рухани құндылықтарды заманауи тұрғыда салыстырып, жаңашылдығына баға беру;
Сабақтың мақсаты
Шығармадан алған үзінділерді қайта өңдеп креативті жасайды. Шығармадағы материалдық және құндылықтарды заманауи тұрғыда салыстырады,жаңашылдығына баға береді.
Бағалау критерийі
Шығармадан алған үзінділерді қайта өңдеп креативті жасай алады. Шығармадағы материалдық және құндылықтарды заманауи тұрғыда салыстыра алады, жаңашылдығына баға бере алады.
Тілдік мақсаттар
Пәндік лексика және терминология:
Ренессанс
Оқытудың тілдік мақсаты: ғұламаның еңбегіне өз ойын айта алады.
Құндылықтарға
баулу
Құрметтеу: оқушылардың жұптық және өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын жетілдіру.
Пәнаралықбайланыс
Тарих,философия
Алдыңғы білім
Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірбаяны
Сабақ барысы
Сабақтың жоспарланған кезеңдері
Сабақтағы жоспарланған жаттығу түрлері
Ресурстар
Сабақтың басы
Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылармен амандасу,түгелдеу,және шаттық шеңберін құру.
Заттар арқылы топқа біріктіру
Қаламдар
Сабақтың ортасы
Білу.
Бақыт - әрбір адам ұмтылатын мақсат, өйткені ол белгісіз бір жетілу болып табылады. Мұны түсіндіріп жату [артық] сөзді керек етпейді, өйткені бұл - мейлінше белгілі [нәрсе].
Жетілушіліктің кез келгені адам талпынатын мақсат, өйткені жетілу дегеннің өзі бір игілік және оның өзі, күмән жоқ, адамның қалауы. Адам талпынатын қалаулы игілік ретінде мақсаттардың саны көп болғандықтан, бақыт солардың ішіндегі ең пайдалысы болып табылады.
Игіліктердің ішінде бақыт ең үлкен игілік екендігі және қалаулы заттардың ішінде адам талпынатын ең жетілген мақсат екендігі айқын. Басқалары нан гөрі қадірлі игіліктер не басқа бір мақсатқа жету үшін таңдап алынды (мысалы, математика, дәрі-дәрмек қабылдау) немесе сол игіліктердің өзі үшін таңдалады. Солардың өзі үшін қалап алынатындар [игіліктер], басқа бір мақсат үшін қалап алынатындардан анағүрлым қадірлірек болуға тұратыны анық. Бірақ мынадай да жағдайлар болады: соның өзі үшін қалаулы саналатындар басқа бірдеңе үшін де қалаулы болады.
Бұған білім мысал болады. Кейде біз оны басқа бір мақсатқа жету үшін емес, соның өзі үшін қалап аламыз, ал кейде біз оны сол арқылы байлық-дәулетке жету үшін немесе өкіметке және білімге ие болу арқылы қол жететін тағы басқа бірдеңелер үшін қалап аламыз.
Қалаулы игіліктерге сондай-ақ еш уақытта басқа бірдеңеге бола емес, сол игіліктің өзі үшін қалап алатындар да жатады. Бүл [игіліктер] ең қадірлі, ең жетілген және басқа бірдеңеге бола қалап алатын игіліктерден гөрі қадірі артығырақ болады.
Бақытқа жетіп алғаннан кейін біз басқа бір мақсатқа талпынуға тіпті де зәру емес екенімізді көреміз, солай болғандықтан, бақыт ешқашан да басқа [бірдеңеге] бола емес, сол бақыттың өзі үшін қадірлі екендігі айқын болады. Бақыт дегеніміз игіліктердің ішіндегі ең қадірлісі, ең үлкені және ең жетілгені екені осыдан айқын көрінеді.
Мұнымен бірге біз бақытқа жетіп алғаннан кейін басқа ештеңеге мұқтаж емес екенімізді де көреміз. Ал осыған қолы жеткен адамға ең жарастығы - қанағатшылық жасау.
Бүл пайымдау әрбір адам бақытты өз түсінігінше бақыт деп білетіндігін көрсетеді. Кейбіреулер байлықты бақыт деп есептейді, басқа біреулер басқа [бірдеңені] бақыт деп біледі, сөйтіп әрбір адам абсолюттік бақыт туралы оның өз түсінігі ең дұрыс және ең ұлы немесе ең жетілген [игілік] деп сенеді.
Түсіну
Мәтінді оқу, мазмұнын түсіну.
Тапсырма <<Кейс-стади>> әдісі арқылы орындалады.
Дескриптор
- мәтінді оқиды;
-жеке пікірлерімен бөліседі;
- жазғандарын топта талқылайды;
<<Жапондық бағалау>> әдісі арқылы оқушылар бірін-бірі бағалайды.
Қолдану. Топтарға сұрақ қойылады
1.Бақыт дегеніміз не және оған бұ дүниеде қалай жетуге болады?
2. Шығармасында әл-Фараби бақытты адам қол жеткізе алатын ең жоғарғы игілік деп атайды. Адам ізгі қасиеттер арқылы ғана бақытқа жете алады деп айтады. Келісесіңдер ме? Ол қандай ізгі қасиеттер?
3. <<Адам ізгі істерді анда-санда кездейсоқ емес,өз еркімен және үнемі жасауы тиіс. Басқаша болғанда ізгі өзінің қарама-қарсысына-зұлымдыққа айналады.>> Ізгі істер дегеніміз не? Оның қарама-қарсысына жататын зұлым істер қандай болады?
4. Әл-Фараби ең жақсы мінезді бірқалыпты мінез дейді. Бірқалыпты мінез дегеніміз не? Сендер үшін мінездің ең жақсысы қандай мінез?
5. Мінез үнемі жетілдіруді қажет етеді. Сен қай мінезіңді жетілдіріп отырар едің?
Талдау
Жаңа тақырып бойынша алған білімдерін қорытындылау
1-топ. Өз идеяларыңды іске қосып бақытқа жету жолын көрсетіңдер
2-топ. Бақытына жеткеннен кейінгі адамның күйі қандай болады?
3-топ. Бай адамдар үшін,дәрігер,ана мен бала үшін өмірдің мәні не? Бес түрлі өмір сүретін адамның өмірінің мәнін түсіндіріңдер.
Жинақтау , бағалау
<<Бір минуттық әңгіме>> әдісі арқылы жаңа тақырыпты қорытындылайды.
оқулық
Интербелсенді тақта
Сабақтың соңы
2 мин
Кері байланыс:
Кемшілік+Жетістік кестесі
Сабақтың тақырыбы______________________
Кемшілік
Сабақ барысында жіберген кемшіліктеріңді немесе өзіңе қиын болған жағдаяттарды жаз.
+
Бұл жерге сол кемшілікті түзетуге көмектескен немесе жағдаяттан шығуға қол ұшын созған оқушыны,болмаса бір оқиғаны жаз.
Жетістік
Сабақ барысында қол жеткізген жетістігіңді жаз.
Үйге тапсырма беру
<<Менің бақытқа жету жолым>> тақырыбында эссе жазып келу.
Сабақты қызықтыра түсу үшін оқушылар арасындағы өзара сұқбатқа уақыт бөлу қажет. Әр топ өз көзқарастарымен бөлісіп,талқыға салады, дебаттар бұл тақырыпқа деген қызығушылықты оятады,өзіндік пікірін қалыптастырады,және тақырыптың негізгі идеясы оқушы санасына орнығады, ол нәрсе болашақта оның өмірлік кредосына айналуы да мүмкін.
Оқушы ақпаратты есінде сақтап қана қоймай,оның мағынасына да мән беруі керек. Әл Фараби тақырыбы біршама қиын тақырып. Сондықтан біздің осы тақырыпқа байланысты беретін материалдарымыз
* Қажет деп санағанымыздан аз мөлшерде болуы керек;
* Ең керек деген мәліметтердің болуы,оның өзі көп болмауға тиіс;
* Оқушылардың жас ерекшеліктері мен қабылдау деңгейлеріне сай;
Біздің тыңдаушыларымызға қандай көлемдегі материалдар қажет? Жадының көлемі шектеулі,сондықтан біздің дайындаған материалдарымызды олар қабылдауға дайын болмауы мүмкін. Төмендегі суретті мысал ретінде көрсете аламыз:
Сурет 1.1
Оқушыға жаңа ақпараттарды бере беруге болады,бірақ ол ақпараттың барлығын қабылдап алуы мүмкін емес. Материалдың көлемін оңай анықтауға болады. Ақпаратты минималды көлемде беруден бастап,бақылау керек. Егер ақпарат аз болса оқушыларда сұрақтар пайда бола бастайды. Ал керісінше болса,онда анықтау қиынға соғады. [Д.Дирксен.Искусство обучать, Москва, 2017,.180-182б]
Енді біздің жағдайымызға осы айтылғандарды пайдаланайық. Фараби тақырыбы күрделі тақырыптардан деп айтып өттік. 40 минутта ғалымның әр еңбегінің басын бір шалып өтуге болмайды. Өйткенде біз Фараби құндылықтарын оқушылардың бойына сіңіреміз деген мақсатымызға жете алмаймыз. Сабақ өтуде қандай да бір әдісті пайдаланбас бұрын, бізді тыңдаушылардың кім екеніне назар аударайық. Олардың әлемге көзқарасы біздікінен ерекшеленеді,сондықтан оқыту эффективті болу үшін әлемге олардың көзқарасымен қарағанымыз дұрыс.
-Сабақты біркелкі дауыс ырғағымен жүргізбей,аудиторияның көңіл-күйін көтеріп отыру керек.
-Сұрақ қою. Оқушылар <<ұйықтап>> қалмас үшін оларға шынайы ойланатындай сұрақ қою керек. Мәселен, Әл Фарабидің <<Мемлекет басшыларының нақыл сөздерінің>> қатарына өз нақыл сөзіңді қос.
-Презентация,жаттығулар мен видеолар арқылы сабаққа әртүрлілік енгізу. Осы тұсқа <<Әл Фараби>> фильмінен үзінді көрсетуімізге болады. https://www.youtube.com/watch?v=eQj_m9tfCZE
-Тыңдаушыларды ынталандыру. Сабақ барысын тек өз қолымызға алмай,оқушларға да тапсыруымыз қажет.
-Оқушылар креативін байқау керек. Жаттығу жұмыстарын ғана орындатып қоймай,өз идеяларымен бір нәрсе жасап шығуын тапсырсақ сабақ әлде қайда қызықты,ұғынықты өтеді. Мәселен, <<Түймедақ гүлі>> тәсілі (Ортаға түймедақ гүлі қойылады. Түймедақтың бір-бір гүлін жұлып алады. Артындағы сандар бойынша топтасады.Сабақ соңында пікірлерін жазып, қайтадан гүлді қалпына келтіріп кетеді.) арқылы топқа бөлініп, өздерің дұрыс деп тапқан <<Мемлекет басшысының нақыл сөздерін>> жасаңдар.
Әл-Фараби өзінің <<Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат>>, <<Азаматтық саясат>> және <<Мемлекет қайраткерінің афоризмдері>> сияқты, социология жанындағы ірі шығармаларына өзінің бүкіл философиялық жүйесін -метафизика мен психологиядан бастап, этика мен социологияға дейін түгелдей дерлік енгізген себебі - Платон сияқты әл-Фараби де азаматтық қоғам туралы ілімді өзінің бүкіл ілімімен мейлінше тығыз байланыстыра қарайды. Мұның өзі - оның трактаттарының бәрінің дерлік ерекше сипаты - нақты тақырыпты баяндау алдынан бүл мәселенің теориясы мен баяндау түрін қайткенде жақсы құру туралы жалпы принциптер мен методологиялық ойларды келтіреді.
Төменде 9-сынып оқушылары үшін ғалымның <<Қайырымды қала тұрғындары>> еңбегін оқытудың қысқа мерзімді сабақ жоспарының үлгісі.
Ұзaқ мерзімді жоспaрдың тaлдауы :
Мектеп:
Күні:
Мұғaлiмнің aты-жөні:
Сынып: 9
Қатысқандар:
Қатыспағандар:
Сaбaқтыңтақырыбы:
Әбу Насыр әл-Фараби <<Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат>>
Oсы caбақта қoл жеткiзілетін oқу мақcaттары (оқу бағдарламасына сілтеме)
9.3.2.1 Шығармадағы ұрпақтар сабақтастығы көрінісін заманауи тұрғыда салыстырып,жаңашылдығына баға беру
9.3.3.1 Шығарманың идеясын ғаламдық тұрғыдан талдап,әдеби эссе жазу
Сабақтың мақсаты
Шығармадағы ұрпақтар сабақтастығы көрінісін заманауи тұрғыда салыстырып,жаңашылдығына баға береді. Шығарманың идеясын ғаламдық тұрғыдан талдап,әдеби эссе жазады.
Бағалау критерийі
Шығарманы заманауи тұрғыда салыстыра алады,идеясын ғаламдық тұрғыдан талдай алады,эссе жаза алады.
Тілдік мақсаттар
Пәндік лексика және терминология:
Ренессанс
Оқытудың тілдік мақсаты: ғұламаның еңбегіне өз ойын айта алады.
Құндылықтарға
баулу
Құрметтеу: оқушылардың жұптық және өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын жетілдіре отырып, бір-біріне құрметпен қарауға шақыру, шығарма арқылы Отанына,халқына қайырымды болуға үйрету.
Пәнаралықбайланыс
Тарих,философия
Алдыңғы білім
Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірбаяны
Сабақ барысы
Сабақтың жоспарланған кезеңдері
Сабақтағы жоспарланған жаттығу түрлері
Ресурстар
Сабақтың басы
3мин
Қызығушылығын ояту сатысы.
1. Миға шабуыл.
oo Әл-Фараби жайында не білеміз?
oo Әл-Фарабидің қандай еңбектерін білесіңдер?
oo Қандай мақсатқа жетеміз деп ойлайсыңдар?
Интербелсенді тақта
Сабақтың ортасы
35 мин
Білу.
Асқан игілік пен ең биік кемелділік дәрежесіне ең алдымен қала жетпек, ал кемелділіктің ең төмен дәрежесінде тұрған қоғам бұған әсте жете алмайды. Шынында игілік жаратылысынан сондай, оған адам өзінің қалауын және еркінше таңдауы арқылы жетуге болады (ал зұлымдыққа да адам қалауы мен таңдауы арқылы жетеді, сондықтан зұлымдық болып табылатын кейбір мақсатқа жетуге қала септігін тигізе алады), әрбір қала бақытқа жеткізу үшін қызмет ете алады. Адамдар бірлестігі шынайы бақытқа жеткізетін істерде өзара көмектесу мақсатын қойған қала қайырымды қала болып табылады, ал адамдары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын қоғам - қайырымды қоғам. Барлық қалалары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын халық
қайырымды халық. Егер халықтар бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын болса, бүкіл жер жүзі осылайша қайырымды болмақ.
Қайырымды қала кемелденген, сырқатсыз денеге ұқсайды, ал оның барлық мүшелері тірі жанның өмірін аман сақтау үшін, оны барынша қызғылықты ету үшін бір-біріне көмектесіп отырады.
Түсіну
Мәтінді оқу, мазмұнын түсіну.
Қолдану. <<Джигсо>> әдісі
1-топ. <<Қайырымды қала басшысының қасиеттері туралы>>
2-топ.<<Адамның бірлестік пен өзара көмекке зәрулігі туралы>>
3-топ. <<Қайырымды қалаға қарама-қарсы қалалар туралы>>
Дескриптор
- мәтінді оқиды;
- жазғандарын топта талқылайды.
Талдау
Жаңа тақырып бойынша алған білімдерін қорытындылау
1. Әрбір адамға өз тіршілігі үшін және ең жоғарғы кемелділік дәрежесіне жету үшін не керек?
2. Қайырымды қаланы қандай адам билейді?
3. Қайырымды қала басшысына лайық тағы қандай қасиеттерді атар едің?
4. Надан қала дегеніміз қандай қала?
5. Саған бір қаланы бір жылдың ішінде қайырымды қалаға айналдыруды тапсырды. Оның тұрғындары ешкімге бағынбайды. Сенің іс-әрекетің?
6. Алдыңда қазына толы сандық тұр. Ол кілтпен ашылмайды,оны сындырып та аша алмайсың. Ол сандық тек ең жоғарғы кемелділік дәрежесіне жеткен адамға ғана ашылады. Кемел адам болу жолындағы алғашқы ісің?
7. <<Тыңда! Мен тұрақты сатып алушымын! Сен менің айтқандарымды орындауың керек. Менің кім екенімді білесің бе? Қаласам,мына түкке тұрғысыз қалаларыңды жоқ етем.>> Қайырымды қаланың қайырымды тұрғыны ретінде сенің берер жауабың?
Жинақтау , бағалау
<<Бір минуттық әңгіме>> әдісі арқылы жаңа тақырыпты қорытындылайды.
<<Әбу Насыр әл-Фараби>> деректі фильмі https://www.youtube.com/watch?v=kqC_p76tP8s
оқулық
А3 парағы
Интербелсенді тақта
Сабақтың соңы
2 мин
Кері байланыс:
<<3-2-1>>
Бүгінгі сабақтан алған 3 маңызды ақпарат;
Бүгінгі сабақта қиындық тудырған 2 аспекті;
Бүгінгі сабақта ұнаған 1 іс-әрекет.
Үйге тапсырма беру
Әл-Фараби идеясын ХХІ-ғасырмен салыстырып,эссе жазу
Сабақ басында оқушыларды заттар арқылы топқа бөлу, уақытты үнемдеудің тиімді тәсілі. Бір-бірін бағалау оқушылардың сыни ойлауын дамытуға көмектеседі. Содан кейін мәтінге байланысты сұрақтар қою арқылы оқушыға берілген ақпараттың көлемін аңғара аламыз және мәтінді түсініп,түсінбегенін байқаймыз. Қолданылған <<Кейс-стади>> әдісінде оқушыларға мәселелерді шешуге,баламасын анықтауға,мақсаттарын айтуға,талдауға мүмкіндік береді. Әрі қарай оқушылардың өз ойлары мен креативтеріне мүмкіндік береміз.
Адам туғаннан ақылды,білімді болып тумайтынын ,интеллектің өзі жүре келе,естіп,көріп барып қана дамиды. Сондай-ақ,әл-Фарабидің <<Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері>> атты еңбегінде адам бойындағы жақсы және жаман қасиеттердің бәрі жаратылысынан емес,жүре келе,өзін қоршаған қоғам өміріне сәйкес өзгеріп отыратынын айта келіп,төмендегідей тұжырым жасайды: <<Адамның әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты,қайырымдылықпен немесе жаман қылық та адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайды.>>.
Әбу Насыр әл-Фараби тақырыбы оқу бағдарламасына алтыншы сыныптан <<Қашықтасың туған жер>> мен <<Тіршілікте құрыштай бол төзімді>> өлеңдерінен басталады. Мектепте өндірістік тәжірибеден 5-сыныптарға сабақ беріп жүргенде қазақ тілінен <<Уәдеге адалдық>> тақырыбын өттік. Яғни мінез-құлық жайлы. Мұндай тақырыпта олардың белсенділігін, тақырыпты ұғынуын көріп, <<Неге Әл-Фарабидің <<Қайырымды қала>> еңбегін сыныптан тыс жұмыс ретінде өтіп көрмеске?>> деген ой келді. Олардың қазір өтіп жатқан тақырыптарымен нағыз сәйкес келетін шығарма. Тақырыбы: Әбу Насыр әл-Фараби <<Қайырымды қала>> еңбегі. Менің мақсатым әл-Фарабиді оқушыларға таныстыру, оның еңбектерінен өмірлеріне қажет нәрселерді алса екен деймін. Сабақтың басында Фараби мен оның дүниеге келген жері Отырардың суретін тақтаға іліп, оқушылардың бастапқы білімін тексеру мақсатында <<Балалар, суреттегі тұлғаны танисыңдар ма?>> деп сұрақ қойып, тақтаға кластер сыздырып <<Тақта=Қағаз>> әдісімен дәптерлеріне жазғыздым. Олар ғалыммен тарих пәнінен таныс екен. Төрт сыныпқа кірдім. Толық жауапты тек алғашқы сыныптан алдым, онда да бір оқушыдан ғана. Қалған үшеуінен әртүрлі жауап естідім. Оқушылар толық жауапты кластер әдісі арқылы алды. Олар да жауап берді, мен де айтып отырдым. Сабақтың басында тек екінші ұстаз, ғалым, аудармашы деген жауаптарды білсе, соңында математик, лингвист, полиглот, ботаник, астроном, дәрігер болғанын білдіріп қана қоймай, жаңа терминдерді де үйретіппін. Енді келесі жолы оларға <<Әл-Фараби кім?>> деген сұрақ келсе, мүдірмей жауап беретіндеріне сенімдімін.
Дуг Лемовтың <<Ұстаздың шеберлігі>> кітабында <<Коэффициент>> методикасы туралы сөз қозғалады. Сынып оқушыларының танымдық жұмысының үлесі қатысу коэффиценті деп аталады. Яғни, мұғалімнің сабақты жалғыз өзі жүргізбей, оқушылардың әрекетіне мүмкіндік беруі. Бұл терминді Американың алдыңғы қатарлы,білікті ұстаздарының бірі Дэвид Левин ойлап тапқан. Осы методиканы пайдаланып, сабақтың негізгі бөлімінде Фарабидің <<Қайырымды қала>> еңбегіндегі <<Қайырымды қала басшысының қасиеттері туралы>> үзіндісін оқып, балдармен талқыладық. Мені қатты қуантқаны бұрын сабақта белсенділігі төмен оқушылардың, тақырыпты талқылау барысында өз ойларын ашық айтып, мысалдар келтіріп, жоғары белсенділік көрсеткені болды. Сабақ ортасында мәтіннен соң оқушыларды жалықтырып алмау мақсатында жеңіл екі минуттық сергіту сәтін өткіздім. Оқушылардың тақырыпты қаншалықты түсінгендерін тексеру үшін, әрі балдардың өз қиялдарына ерік берсін деген оймен қолдарына стикер тараттым. Тапсырма былай болды: <<Балдар, қайырымды қала басшысына тән мінездің,іс-әркеттің қандай болу керек екенін әл-Фараби атамыздың жазғанынан білдік. Енді сендерге тапсырма: егер сендер қайырымды қаланың тұрғыны болсаңдар не істер едіңдер? Қолдарыңдағы қағазға сол туралы жазыңдар!>>. Стикерлерге жазылған бала арманын оқысаңыз, жүзіңізге еріксіз күлкі үйіріледі.
Қорытынды
Қорытындылай келе, адам туғаннан ақылды,білімді болып тумайтынын, интеллектің өзі жүре келе,естіп,көріп барып қана дамиды. Сондай-ақ, əл-Фарабидің <<Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері>> атты еңбегінде адам бойындағы жақсы жəне жаман қасиеттердің бəрі жаратылысынан емес, жүре келе, өзін қоршаған қоғам өміріне сəйкес өзгеріп отыратынын айта келіп,төмендегідей тұжырым жасайды: <<Адамның əуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты,қайырымдылықпен немесе жаман қылық та адамға əуел бастан жаратылысынан дарымайды>>.
Əбу Насыр əл-Фараби еңбектерінің үйретері көп,тұнып тұрған қазына.
Ол- ұстаздардың ұстазы. Əл-Фарабидің бақыт туралы ілімін қазірде біршама мемлекеттер қолданады. Оның философиясымен санасады, идеяларын өмірлік жол ретінде ұстанатын əлем жұртшылықтары бар. Сондықтан біздің оқушыларымыз мектеп қабырғасынан ұстаздарын танып, оның ілімімен сусындап өсуі керек.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ақжан әл-Машани "Әл-Фараби көпірі", <<Алатау>> баспа-полиграфиялық корпорациясы,Алматы,2005
2. <<Әл-Фараби және қазіргі заман>> оқу құралы,Алматы <<Қазақ университеті>>,2014
3.Ахмет Байтұрсынов, <<Әдебиет танытқыш>>,Алматы, <<Атамұра>>,2003
4. Қанипа Бітібаева <<Әдебиетті оқыту әдістемесі>>Алматы, <<Рауан>>,1997
5.Джули Дирксен <<Искусство обучать>>, Москва, <<Манн,Иванов и Фербер>>,2017
6. С.Кови <<7 навыков высокоэффективных людей>>,Москва,2018
7.http://kazneb.kz/
8. https://kitap.kz/
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz