Танымдық қызығушылықтың дамуына ықпал ететін технологиялар

1 Физика пәнін оқытуда ТжКБ жүйесінде IT мамандықтары оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Танымдық қызығушылықтың мәні, оның сипаттамасы және оқу процесіндегі маңызы
1.2 ТжКБ жүйесінде мамандарды даярлау сапасын арттырудың қажетті шарты ретінде оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту

1 Arduino платформасын қолдану негізінде физиканы оқу кезінде ТжКБ жүйесінде IT мамандықтары оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Танымдық қызығушылықтың мәні, оның сипаттамасы және оқу процесіндегі маңызы

Оқу процесі-бұл оқытушылар мен студенттер арасындағы мақсатты өзара іс-қимыл, ол өскелең ұрпақты алдыңғы ұрпақтардың төрт элементтен тұратын әлеуметтік тәжірибесімен қамтамасыз етеді: [Теория и методика обучения физике в школе: Общие вопросы/С.Е.Каменецкий, Н.С.Пурышева, Н.Е.Важеевская және т. б. - М.: "Академия", 2000.- 368 б.]:
1. Табиғат, қоғам, техника, адам, қызмет тәсілдері туралы білім.
2. Адамның дағдылары мен қабілеттеріндегі біліммен бірге жүзеге асырылатын белгілі іс-әрекеттерді жүзеге асыру тәжірибесі.
3. Шығармашылық қызмет тәжірибесі.
4. Іс-әрекеттің объектісіне немесе құралына айналған шындыққа деген эмоционалды-құндылықты қарым-қатынас тәжіберисі.
Бұл ретте оқушы оқу-танымдық қызметін жүзеге асырады. Оқыту танымдық іс-әрекеттің бір түрі ретінде барлық оқу іс-әрекетінің сипаттамасы тәуелді болатын бастапқы, маңызды белгі болып табылады. Оқыту танымның жалпы заңдылықтарына негізделген.
Таным - бұл қоршаған әлемнің құбылыстары мен заңдылықтарын білуге бағытталған процестер жиынтығы. Әлемді біле отырып, адам білім алады. Таным әлемді адамның санасымен бейнелеу процесі ретінде сенсорлық және ұтымды танымның бірлігі болып табылады және сезім, қабылдау, бейнелеу, есте сақтау, эмоциялар, қиял және ойлау сияқты психикалық процестердің көмегімен жүзеге асырылады.
Сезімтал нақты таным кезінде қоршаған ортамен алғашқы танысу пайда болады. Шындықтың, құбылыстың сыртқы жақтары туралы ақпарат: көру, есту, иіс, жанасу және дәм сезім мүшелері арқылы қабылданады. Сенсорлық танымның қарапайым элементтері - бұл сыртқы және ішкі орта жағынан сезім мүшелеріне жеке әсер ету нәтижесінде пайда болатын сезімдер. Сезімдер сыртқы әлем туралы және дененің ішкі жағдайы туралы ақпарат береді. Сезімдер синтезі нәтижесінде қабылдау деп аталатын заттар мен құбылыстардың тұтас бейнесі қалыптасады. Бұрын қабылданған объектінің санада сақталған сезімтал бейнесі өкілдік деп аталады [https://studizba.com/lectures/111-raznoe/1530-pedagogika/28828-16-suschnost-obuchenija.html].
Сезімтал нақты таным бізге жеке заттар, олардың сыртқы қасиеттері туралы білім береді. Бірақ ол құбылыстардың себептерін анықтай алмайды, заттардың мәніне ене алмайды, табиғат пен қоғамның заңдылықтарын аша алмайды. Рационалды дерексіз таным - бұл сенсорлық және эмоционалды тәжірибеден тыс жатқан шындықтың маңызды қасиеттері мен байланыстарын тану. Бұл ойлау қызметінің саласы. Ойлау кезінде заттар мен процестер арасында байланыс орнатылады.
Оқушының танымдық іс-әрекетіндегі нақты және дерексіз қарама-қайшы күштер ретінде әрекет етеді және ақыл-ой дамуында әртүрлі тенденциялар жасайды. Мұғалім танымдық қызығушылықтың дамуын шебер басқару үшін қарама-қайшылықтардың пайда болу және шешу тетіктерін білуі керек.
Жоғары дамыған дерексіз ойлау негізінде қоршаған әлем туралы жалпыланған идея қалыптастыратын білімнің жоғары кезеңі бар. Оқыту жаңа деңгейге өтеді, бұл танымдық қызығушылық пен білімнің артуына әкеледі.
Оқытудың сәттілігін не анықтайды? (Немесе оқытудың сәттілігі неге байланысты?)
Оқыту екі жақты, яғни оқыту мен оқу процестерін қамтиды. Оқыту оқытушы мен білім алушылардың бір уақыттағы іс-әрекетінсіз, олардың дидактикалық өзара іс-қимылынсыз мүмкін емес. Мұғалім білімді хабарлауға қаншалықты белсенді ұмтылса да, егер студенттердің өздері білімді игеруде белсенді іс - әрекеті болмаса, онда оқу процесі іс жүзінде жүрмейді - дидактикалық әсер шынымен жұмыс істемейді. Сондықтан оқыту процесінде мұғалімнің оқушыға әсері ғана емес, олардың өзара әрекеттесуі де жүреді.
Оқу процесі сонымен бірге оқыту мен оқу процестерінің механикалық қосындысы емес. Бұл сапалы жаңа, тұтас құбылыс, оның мәні оның әртүрлі формаларындағы дидактикалық өзара әрекеттесуді көрсетеді. Бұл процестің тұтастығы оқыту мен оқудың ортақ мақсаттарында, оқытусыз оқудың мүмкін еместігінде жатыр. Сол уақытта негізгі факторлар оқыту мотивтері болады.
Оқу-танымдық іс-әрекет, кез-келген басқа іс-әрекет сияқты, осы әрекетті ынталандыратын мотивтерге айналатын қажеттіліктерден туындайды.
Мотив (ынталандырушы себеп, бір нәрсенің пайдасына дәлел, кез-келген іс - әрекеттің себебі) жеке тұлғаның интегралды қасиеті ретінде (зияткерлік, ерікті және эмоционалды қасиеттердің қоспасы), әртүрлі мазмұн мен сипаттағы оқу әрекетін ынталандыратын себеп ретінде, оқу іс-әрекетінің бастапқы сәті ретінде қарастырылады [Теория и методика обучения физике в школе: Общие вопросы/С.Е.Каменецкий, Н.С.Пурышева, Н.Е.Важеевская және т. б. - М.: "Академия", 2000.- 368 б.].
Мотивтер екі үлкен топқа бөлінеді: әлеуметтік және танымдық.
Әлеуметтік себептер:
1. Кең - қоғамға пайдалы болу үшін білім алуға деген ұмтылыс (әлеуметтік қажеттілік, жауапкершілік, мамандыққа дайындық мотивтері).
2. Тар - басқалардың арасында белгілі бір орын алуға деген ұмтылыс (әл-ауқат, әлеуметтік мақұлдау, беделге ие болу мотивтері).
3. Әлеуметтік ынтымақтастық - мұғаліммен, оқушылармен және т. б. ынтымақтастыққа ұмтылу.
Танымдық мотивтер:
1. Жалпы - таным әдістеріне, өзіндік жұмыс әдістеріне, оқу жұмысын ұтымды ұйымдастыруға және т. б. қызығушылық.
2. Пәндік - студенттерді белгілі бір пән бойынша жаңа білім алуға бағыттайды.
3. Өздігінен білім алу - өз бетінше білімін жетілдіру және оқу қызметінде өзін-өзі реттеуге деген бағдар.
Оқу мотивтерін оң, бейтарап және теріс деп бөлуге болады. Кейде олар қандай да бір жолмен біріктіріледі.
Білім алушылардың оқуының оң себептері:
+ оқушының білімге ұмтылысы;
+ жақсы баға алғу ниеті;
+ ересектердің алғыы мен құрметіне ие болу ниеті ;
+ сүйікті мұғалімдерге еліктеу.
Бейтарап оқу мотивтері:
> құрдастарымен ойын;
> кинофильмдер мен телебағдарламаларға қызығушылық;
> қолөнер жасау;
> хоббиі;
> компьютерлік ойындар.
Оқуды тежейтін, білім беру процесінде танымдық қызығушылықтың дамуына теріс әсер ететін көптеген жағымсыз себептерді атап өтуге болады. Олардың ішінде басым орын алатын:
* оқу ниетінің толық болмауы және оқуға қабілетсіздігі;
* өзінің оқу жұмысын ұйымдастыра алмауы;
* білімнің жеткіліксіздігі;
* тәртіпсіздік;
* достары мен отбасылық жағдайдың теріс әсері;
* нашар денсаулық.
Осы мотивтердің қатарына мұғалім жұмысының нашар сапасын қосуға болады.
Ең тиімді танымдық мотивтердің бірі танымдық қызығушылық болып табылады.
<<Танымдық қызығушылықтың мәні>> - мектеп оқушысының таным саласына тереңірек және мұқият енуге деген ұмтылысы, өзінің қызығушылық тақырыбымен айналысуға үнемі ынталандыру [Теория и методика обучения физике в школе: Общие вопросы/С.Е.Каменецкий, Н.С.Пурышева, Н.Е.Важеевская және т. б. - М.: "Академия", 2000.- 368 б., 65-66].
Танымдық қызығушылық оқыту құралы бола алады, мотив ретінде әрекет ете алады, ал жоғары деңгейде ол жеке тұлғаның қасиетіне айналады, яғни тұлғаның эмоционалды-танымдық бағытына ауысады. Танымдық қызығушылықтың даму процесінде С.Е.Каменецкий және оның әріптестері үш негізгі кезеңді анықтайды: [Теория и методика обучения физике в школе: Общие вопросы/С.Е.Каменецкий, Н.С.Пурышева, Н.Е.Важеевская және т. б. - М.: "Академия", 2000.- 368 б.]
1. Барлық жаңа нәрселерге табиғи физиологиялық реакция болып табылатын таңданыс пен қызығушылықтың пайда болуы. Қызығушылық тиімді тәжірибені көрсету, қызықты оқиға туралы әңгімені тыңдау, құбылысты ерекше қолданудан және т.б. Оның объектісі - бұл тақырыптың мазмұны емес, сабақтың таза сыртқы сәттері - жабдықтар, мұғалімнің шеберлігі, сабақтағы жұмыс формалары.
2. Белгілі бір жағдайларды жасау кезінде әуестік құмарлыққа айналуы мүмкін. Психологиялық мазмұны бойынша құмарлық қызығушылыққа жақын. Ол қызығушылықтан тұрақсыздықпен, әлсіз бағдармен, диффузиямен ерекшеленеді.
Оқу іс-әрекеті процесінде нақты білім қоры байытылған сайын, оқушы бірқатар фактілерді, құбылыстарды, заңдарды біле отырып, қызығушылық объектісінің нақты мазмұнына жоғары мән береді. Әуестік құмарлыққа өседі. Құмарлық студенттің жеке тұлғасының танымдық бағытының аса жетілдірілген сатысы болып табылады. Бұл жерде құмарлықтың көрінісі оқу қызметінің мазмұнының өзімен тығыз байланысты. Құмарлық стысы оқушылардың пәнмен тереңірек танысу, көбірек білуге деген ұмтылысымен сипатталады. Бұл сатыда балалар көп сұрақ қояды, дауласады, өз сұрақтарына және құрдастарының сұрақтарына өз бетімен жауап табуға тырысады. Педагог оқушылардың жаңаны білуге, таным процестерінен қуаныш сезімін алуға деген талпынысын қолдайтындай етіп оқытуды ұйымдастырғаны жөн. 3. Құмарлықты аяту тұрақты қызығушылық қалыптастыруға ықпал ететін педагогикалық әсер етудің аса маңызды нәтижелерінің бірі болып табылады. Тұрақты қызығушылық пән бойынша берік білім алуға деген құлшыныстан көрінеді, бұл ерікті күш-жігер мен білімді тәжірибеде пайдалана отырып, ойды шиеленістірумен байланысты.
Қызықты оқыту қызықты оқуға әкелетінін атап өткен жөн, сондықтан оларды бірге оқу процесінің құндылығының негізгі критерийлерінің бірі ретінде қарастырған жөн.
Қызығушылықтың екі түрі бар: эпизодтық немесе ситуациялық және тұрақты.
Танымдық қызығушылық, егер ол дәйекті түрде белгіленген кезеңдерден: әуестік - құмарлық - эпизодтық қызығушылық - тұрақты танымдық қызығушылық - тұлғаның бағытынан өтсе, тиімді дамиды.
Оның дамуының барлық кезеңдерінде танымдық қызығушылық үш ерекшелікпен сипатталады: [Теория и методика обучения физике в школе: Общие вопросы/С.Е.Каменецкий, Н.С.Пурышева, Н.Е.Важеевская және т. б. - М.: "Академия", 2000.- 368 б.]
1) қызметке жағымды эмоционалды қатынас;
2) осы эмоцияның танымдық жағының болуы, яғни біз таным қуанышы деп атаймыз;
3) қызметтің өзінен тікелей пайда болатын мотивтің болуы, басқаша айтқанда, бұл қызығушылықтың пайда болуына көмектесетін басқа мотивтерге (парызға, қажеттілікке және т.б.) қарамастан, іс-әрекеттің өзі оны тартады және оны жасауға итермелейді, бірақ жеке-жеке оның мәнін анықтамайды.
Оқыту процесі қалай жандандырып, оқушылардың білім алуға деген құлшынысын қалай оятуға болады? Оқудың ішкі мотивтерін қалыптастыру үшін жағдай жасау керек: мен оқимын, өйткені маған оқу процесінің өзі қызықты. Бұл заманауи мектептің негізгі мәселелерінің бірі. Оның өзектілігі оқушылардың белсенді өмірлік ұстанымын дамыту және оқушылардың өз бетінше білім алу дағдыларын қалыптастыру мәселесін шешумен байланысты, өйткені оқушылардың қанағаттанарлықсыз білімі мен дағдыларының негізгі факторы мектеп қабырғасында ішкі оқу мотивтерінің қалыптаспауымен байланысты.
Педагогикалық шеберлікті меңгерген, топтың жалпы мүдделерін, оқушылардың жеке ерекшеліктері мен бейімділігін жақсы түсінетін мұғалім танымдық белсенділікті арттырудың әдістері мен тәсілдерін табады. Ол материалдың мазмұнын оқушылардың жеке тәжірибесімен шебер байланыстырады, бұл танымдық қызығушылықтың дамуына белсенді ықпал етеді. Сабақтың мазмұны балаларға жақынырақ, түсінікті, қызықты болады. Сабақта проблемалық жағдайлардың қалыптасуы оқу сабағына қызығушылық береді, даму деңгейін және іске араласу деңгейін көтереді.
Бүгінгі таңда білім берудің басты міндеті - оқушылардың өз бетінше білім алу, оларды тереңдету және кеңейту, сайып келгенде, практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру. Қазір оқу-тәрбие процесінде білім алушыларға өсіп келе жатқан білім көлемін хабарлауды ғана емес, ғылыми ақпаратты қабылдау, өңдеу және игерудің жылдам қарқынын, өз бетінше толықтыру және жаңа білім алу, оларды сыни тұрғыдан түсіну қабілетін дамытуды қамтамасыз ететін оқыту технологиялары қажет. Оқытудағы саналылық қағидатымен қатар танымдық белсенділік пен оқудағы тәуелсіздік қағидаты да маңызды. Қазіргі уақытта білім алушылардың оқу процесінде танымдық белсенділікті, оқу іс-әрекетінде ұтымды әдістерді қалыптастыру, білімнің негізгі көздерінің бірі болып табылатын кітаппен, жалпы баспа мәтінімен өз бетінше жұмыс істеу мүмкіндігі туралы мәселе өткір қойылып отыр.
Пәнге деген қызығушылықты дамытуда зерттелетін материалдың мазмұнына толық сенім артуға болмайды. Танымдық қызығушылықтың қайнар көздерін тек материалдың мазмұндық жағына ғана жинақтау сабақтағы ситуациялық қызығушылыққа ғана әкеледі. Егер оқушылар белсенді әрекетке қатыспаса, онда кез-келген мазмұнды материал оардың пәнге деген қызығушылығын туғызады, бүл танымдық қызығушылық болмайды.
Демек мұғалім, ең алдымен, оқушы зерттеуші, ғалым немесе жаңалық ашушы ретінде әрекет ететін атмосфераны құруға тырысуы керек. Және бұл орта ізденіс пен шығармашылыққа үйлеседі, оқу әрекетін тартымды әрі қызықты етеді, яғни оқушылардың пәнге деген танымдық қызығушылығын оятады. Оқушының пайда болған танымдық қажеттілігі танымдық белсенділікке айналуы үшін оны қолдау және ынталандыру қажет. Мұндай оқушы танымдық қажеттілікті қанағаттандыру процесінде жаңа, белгісіз нәрсені тану және игеру үшін жеке іздеуді жүзеге асырады.
Шын мәнінде, оның мотивациялық саласының ерекшеліктерін ескермей, оқушымен қандай да бір тиімді педагогикалық өзара іс-қимылды жолға қою мүмкін емес. Мотивация арқылы сыртқы әсерлерді адамның ішкі жағдайымен үйлестіру жүзеге асырылады, нәтижесінде қызметтің сыртқы мақсаттары жеке тұлғаның ішкі қажеттіліктеріне айналады және белгілі бір қызмет жеке тұлға үшін белгілі бір тұлғалық мәнге ие болады. Мотивация ерікті мінез-құлықтың пайда болуының алғышарты және міндетті шарты болып табылады. Жоғары позитивті танымдық мотивация тіпті қабілеттердің жетіспеушілігін немесе қажетті білімнің, дағдылардың жеткіліксіз қорын өтей алады (өтеуші механизм деп аталады). Оқуға қызығушылық танытқан студенттер өздерінің қабілеттерінің жоғары деңгейі бар, бірақ осы іс-әрекетке деген ынтасы төмен курстастарына қарағанда оқу іс-әрекетінде белсенді және табысты болады.
Оқушылардың танымдық қызығушылықтарының болуы олардың сабақтағы белсенділігінің өсуіне, білім сапасын арттыруға, оқытудың жағымды мотивтерін қалыптастыруға, белсенді өмірлік ұстанымына ықпал етеді, бұл оқытудың тиімділігін арттырады. Оқушылардың оқуға деген қызығушылығының болуы көбінесе мұғалімнің қызметімен, оның педагогикалық шеберлігімен анықталатын бірқатар педагогикалық құбылыстарға жатады. Мұғалімнің негізгі функциясы - бұл білімді беру емес, олардың белсенді қабылдануы мен меңгерілуін қамтамасыз ететін осы білімге белгілі бір эмоционалды қатынасты құру. Оның ең тиімді әдісі дәстүрлі және инновациялық оқыту әдістері мен технологияларын біріктіру болып табылады (1-сурет).

Сурет 1. Танымдық қызығушылықтың дамуына ықпал ететін технологиялар.

Танымдық белсенділікті ұзақ уақыт зерттеудің проблемасы педагогика ғылымы үшін тартымды болып табылады. Қолда бар ғылыми дәлелдер танымдық белсенділік - бұл нақты сипатталған және дамыған жүйеде қалыптаспаған, құрылымы мен атқаратын қызметі бойынша күрделі жеке тұлғаның сапасы екенін дәлелдейді [Абульханова-Славская К.А. Активность и сознание личности как субъекта деятельности. Психология личности в социалистическом обществе: Активность и развитие личности. М.: Ғылым, 1989. 183 б.].
Бірқатар зерттеулерде ғалымдар танымдық белсенділік тұлғаның психикалық жұмысқа ішкі дайындығы мен осындай дайындықтың қарқынды көрсеткіші арасында тығыз байланыстың болуын көрсетеді деп атап өткен (Л.П. Аристова, Л.И. Божович, Н.Ф. Добрынин, А.Н. Леонтьев, А.А. Смирнов және т. б.).
Екінші жағынан, зерттеушілер танымдық белсенділікті тұлғаның әлеуметтік мәдениеттің тәжірибесін алуға және жеке құндылықтар жүйесін кеңейтуге бағытталған таным объектілерімен өзара әрекеттесу динамикасының көрсеткіші ретінде қарастырған жөн дейді (И.Я. Лернер, Р.А. Низамов, Н.А. Половникова, М.И. Махмутов, И.Ф. Харламов, Т.И. Шамова және т. б.). Зерттелетін құбылыстың бұл түсінігінде оқу процесінде тұлғаның белсенді жағдайына баса назар аударылады және осы жағдайды анықтайтын педагогикалық жағдайларға назар аударылады. Л. П. Аристова адамның танымдық белсенділігін оның айналадағы құбылыстар мен заттарға түрленуші қатынасының көрінісі ретінде қарастырады [2]. Оқушылар арасында түрленуші қарым-қатынастың болмауы танымдық белсенді әрекеттердің пайда болуына әкелмейді: "ең жақсы жағдайда олар тек моторлық туралы айта алады, бұл таным белсенділігін түсінумен бірдей емес" [Аристова Л.П. Активность учения школьника. М., 2001. 356 б.].
Т. И. Шамова атап өткендей, оқушылардың білімі мен іс-әрекет тәсілдерін игеру кезінде мақсатты жаңғырушы белсенділігі жүреді, ол оқушы тарапынан формасы бойынша белсенді болып табылады, бірақ оның белсенділік деңгейі төмен болады [Шамова Т. И. Активизация учения школьников. М.: Педагогика, 1982. 208 б. 118 бет].
Танымдық белсенділікке келесі мотивтер түрткі болады, мысалы: құмарлық; таным процесінен немесе оның нәтижелерінен ләззат алу; адамдардың проблемалары мен қажеттіліктері, олар даму мен жетілу барысында туындайтын өзекті мәселелерді шешу жолдарын іздеуге мәжбүр ететін практикалық іс-әрекеті. Танымдық белсенділік құрылады, көрінеді және танымдық іс-әрекеттің сапасына әсер етеді. Әр түрлі студенттер танымның әртүрлі белсенділік қарқындылығымен сипатталады. Теориялық білім алу танымдық белсенділіктің нәтижесі болып табылады, ол тек іс-әрекет процесінде мәнге ие болады [Шамова Т. И. Активизация учения школьников. М.: Педагогика, 1982, 176 б].
Танымдық белсенділікке әсер ететін екі өзара байланысты көздер бар. Оларға мыналар жатады:
1) негізгі кәсіптік білім беру бағдарламасын іске асыру процесінде, оқулық пен оқытушының әсерінен туындайтын өзін-өзі оқыту әсері;
2) студенттің әлеммен өзара әрекеттесу тәжірибесін және оқу нәтижелерін қамтитын жеке тәжірибесі.
Оқушылардың танымы мен дербестігіндегі белсенділікті дамыту жолдары мен құралдары ірі отандық дидакт М.И. Махмутовтың еңбектерінде қарастырылған. Ол дамудың келесі бағыттарын атап өтті [Махмутов М.И. Развитие познавательной активности и самостоятельности учащихся. Казань: Татарское книжное издательство, 1963. 80 б]:
# сабақтарда іздеу, проблемалық жағдайды ұйымдастыру;
# оқыту процесінде даралау принципін дәйекті пайдалану;
# оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу жүйесін қолдану, сабақтарды неғұрлым ұтымды ұйымдастыруды және білім алушылардың қызметін жандандыруды қамтамасыз ететін түрлі дидактикалық және көрнекі-техникалық құралдарды пайдалану;
# оқыту мен шынайы өмір арасындағы байланысын қамтамасыз ету;
# оқыту процесінде дербестік пен практикалық белсенділікті дамыту.
Д. В. Вилькеев танымдық белсенділіктің келесі негізгі әдістерін анықтады:
# шынайы және ойлау эксперименті;
# индукция және дедукция;
# аналогия және модельдеу;
# гипотеза [Вилькеев Д.В. Методы научного познания в школьном обучении. Қазан: Татар кітап баспасы, 1975. 160 б.].
Оның еңбектерінде осы әдістердің тығыз байланысы көрсетілген және ғылыми зерттеулердегі теориялық білімнің өсіп келе жатқан рөлімен танымдағы эмпирикалық және теориялық деңгейлердің бірлігін қамтамасыз ету туралы қорытынды жасалды.
А. И. Дыдыкина оқушылардың танымдық белсенділінгін дәстүрлі және ойындық оқыту тәсілдерін синтездеу негізінде арттыруды ұсынады дәстүрлі және ойын оқыту әдістерінің синтезі негізінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруды ұсынады. [Дыдыкина А.И. Игра как средство активизации познавательной деятельности учащихся музыкальной школы // Современные наукоемкие технологии, 2007. №7.35-36 б.]. Автор көрсетілген бағытта зерттеу логикасын көрсететін негізгі тезистерді тұжырымдайды: танымдық іс-әрекет үшін ойын қуатты белсендіргіш ретінде пайдаланылады; оқытудың ойын әдістерін қолдана отырып, танымдық белсенділікті мониторингтеу танымдық белсенділіктің критерийлері мен көрсеткіштерін әзірлеу арқылы жүргізілуі керек.
С.А. Мышкина танымдық белсенділікті индикативті-зерттеу қызметі ретінде, әсер ету қажеттілігі ретінде, шығармашылық белсенділік ретінде қарастырады о впечатлениях, как творческую активность рассматривает С.А. Мышкина [Мышкина С.А. Ценности как культурные факторы этнотипических стилевых характеристик познавательной активности // Удмурт ун-ң жаршысы. Психология және педагогика, 2007. № 9. 125-134 б.]. Автор орыс және удмурт ұлттарының екі топ студенттерін зерттеді. Эмпирикалық деректер негізінде С. Мышкина келесі тұжырымдар жасады: әртүрлі этнотоптардың өкілдері танымдық іс-әрекеттің этнотиптік стильдік сипаттамаларына ие және бұл модельдер этникалық қауымдастықтың мәдени үлгілерінде ұсынылған. Орыс этносының өкілдері өзіне деген сенімділікпен, автономиямен, дербестікпен сипатталады және танымдық іс-әрекеттің көрінісі кезінде олар өз пікіріне сүйенеді. Әр түрлі халықтардың өкілдері міндеттілік, жауапкершілік, ұстамдылық, ұжымның пікіріне бағдарлану, қоғамдық имиджді сақтау сияқты қасиеттерді әр түрлі жолдармен көрсетеді [Anderson J.R. Congnitive Styles and Multicultural Populations // Journal of Teacher Education. 1988. Vol. 39 № 1.].
Э. И. Бергердің жұмысында [Бергер Э.И. Стимул познавательной перспективы как средство развития любознательности учащихся в процессе обучения: Автореф. Пед.ғыл.канд. дис. Қазань: Қазан мемл. университеті, 1980. 19 б.] оқушылардың танымдық іс - әрекетінің бір қасиеті - құмарлық қарастырылды. Автор құмарлықтың тезисін белсенді танымдық іс-әрекеттің дамуының басты негізі ретінде ұсынады, ол көбінесе өсіп келе жатқан тұлғаның белсенділігін, оның қол жеткізілгенге наразылығын анықтайды. Зерттеулер нәтижесінде танымдық перспективаны ынталандыруды және оған байланысты басқа да педагогикалық ынталандыруды ұзақ, жүйелі және мақсатты қолдану процесінде оқушылардың құмарлығы артып, олардың танымдық белсенділігінің айтарлықтай өсуіне әсер етті деген қорытынды жасалды.
Танымдық белсенділік жеке мақсаттар мен ниеттермен, жеке қажеттіліктермен байланысты. Көптеген жағдайларда олар шындыққа эмоционалды талғамалы қатынасты анықтайды. Тиісті білімге деген қажеттілік оқушылардың белсенді танымдық іс-әрекетінің алғышарты болып табылады. Мәселені шешуге, қиын жағдайдан шығуға, белгілі білім мен жаңа мәліметтер арасындағы қайшылықты шешуге деген ұмтылыс танымдық қажеттілікті қалыптастырады.
Осылайша, танымдық белсенділік дегеніміз таным процесіне интеллектуалдық-эмоционалды жауап, оқуға бейімділік, жеке және бірлескен тапсырмаларды орындау, оқытушымен және басқа студенттермен бірлесіп жұмыс істеуге деген қызығушылық, білімдегі ілгерілеу динамикасын анықтайтын практикалық және интеллектуалдық іс-әрекетке деген ұмтылыс. Танымдық белсенділікті жаңа нәрсені білудің табиғи қажеттілігіне негізделген терең ішкі мотив ретінде қарастыру қажет. Білім алушылардағы оның айқындылығы оқыту сапасын қамтамасыз етудің негізгі шарты және білім беру процесін дұрыс ұйымдастырудың дәлелі болып табылады, ал болмауы оқытуды ұйымдастырудың тиімсіздігінің көрсеткіші болып табылады.
Танымдық белсенділік сияқты педагогикалық құбылыс екі жақты процесс болып табылады: бұл студенттердің өзін-өзі жүзеге асыруы мен өзін-өзі ұйымдастыруының формасы; студенттің оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы педагогтың күш-жігерінің нәтижесі.
Т. А. Гусева танымдық іс-әрекеттің өзіндік қозғалыс ретіндегі мәнін көрсететін құрылымын ұсынады:
* реттеуші деңгей;
* әлеуетті белсенділік деңгейі;
* динамикалық деңгей
* рефлексивті-бағалау деңгейі;
* нәтижелі белсенділік деңгейі
Автор адамның ақпараттық-танымдық және реттеуші-рефлексивті ұмтылыстарын (жауапкершілік, құмарлық, бастамашылдық, табандылық, ұйымдастырушылық) қамтамасыз етуге бағытталған, тұлғаның негізгі қасиеттеріне кіретін танымдық белсенділігінің негізгі белгілерін анықтады. Бұл құрылымда [Гусева Т.А. Стили познавательной активности личности студента: Автореф. Псих.ғыл.канд.дисс . Новосибирск: Новосибирск к. мем.пед.унив., 2009. 31 б., 14-б.] танымдық белсенділік өздігінен реттеу арқылы мотивациялық потенциалдан динамикалық көрсеткіштерге, содан кейін рефлексивті бағаланатын нәтижеге, әр уақытта жаңа потенциалды құруға және әр уақытта өзін-өзі дамыту спиралі бойынша өздігінен қозғалу ұсынылған.
Зерттеушілердің танымдық белсенділікті арттыру мәселесіне үлкен қызығушылығына қарамастан, ол әлі де шешілмеген. Әсіресе ТжКБ жүйесінде білім беру сапасын арттыру проблемасы өзекті. Студенттердің оқытудағы пассивтілігі оқу үрдісіндегі маңызды қиындықтардың бірі болып қала береді. Техникалық бейіндегі кадрларды даярлау сапасы және техникалық және кәсіптік білім беру (ТжКБ) әлеуетін пайдалану тиімділігін арттыру - Қазақстан экономикасының ең маңызды проблемаларының бірі.
Сонымен қатар, біздің теориялық дереккөздерді зерттеуіміз педагогикалық әдебиеттерде оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мен белсендірудің жүйелі сипаттамасының жоқтығын көрсетті.
Оқу іс-әрекетін жандандырудың әдістері мен тәсілдерінің жүйесін дамыту студенттердің танымдық белсенділігі мәселесін шешуге мүмкіндік береді, бұл тиімді жағдайлар мен оқу құралдарын іздеуді, оқытушының белсенді қызметін қажет етеді.
Бұл процестің даму ерекшеліктерін түсіну үшін педагогикалық процесті ұйымдастырудағы проблемаларды анықтау қажет.

1.2 ТжКБ жүйесінде мамандарды даярлау сапасын арттырудың қажетті шарты ретінде оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту

Техникалық және кәсіптік білім беру мамандарын даярлауға деген сұраныс елдің стратегиялық міндеттерімен, индустриялық-инновациялық дамуға бағдарланумен негізделген. ТжКБ үздік жүйелері бар елдер экономикалық дамудың ең жоғары көрсеткіштеріне ие. Еңбек нарығында осы саладағы мамандарға үлкен сұраныс бар және ол тек өсуде. Жыл сайын жұмыс берушілер мәлімдеген 20 мыңға жуық бос жұмыс орны толтырылмай қалады. Ұлттық сарапшылардың еліміздегі кәсіпорындарда жүргізген сауалнамалары көрсеткендей, кадр қажеттілігінің 73% - ға жуығы техникалық және кәсіптік білім беру мамандарына тиесілі. [http://base.spinform.ru/show_red.fwx?rid=85609] Бұл туралы Қазақстанда көбінесе жергілікті кадрларға қарағанда жақсы жағдайлар ұсынылатын басқа елдерден тартылатын техникалық мамандықтар қызметкерлеріне деген сұраныс та куәландырады. 2019 жылғы желтоқсан айының соңында Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің екінші отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанда шетелдік жұмысшыларды жалдауды қысқарту, сондай-ақ кадрлардағы жергілікті қамту бойынша шетелдік компанияларға қойылатын талаптарды қатаңдату белгіленгенін атап өтті. Алайда, саясаттанушы, Әлемдік экономика және саясат институтының (ӘЭСИ) сарапшысы А.Жусупова атап өткендей, отандық жұмыс берушілер қазақстандық "технарларды" дярлау сапасына қанағаттанбайды. Сондықтан техникалық бейіндегі кадрларды даярлау сапасы және техникалық және кәсіптік білім беру (ТжКБ) әлеуетін пайдалану тиімділігін арттыру - Қазақстан экономикасының ең маңызды проблемаларының бірі. [https://ekonomist.kz/zhussupova/besplatnoye-tipo-molodezh-bezrabotica#] Құрылатын техникалық объектілердің күрделілігінің артуы, техникалық білімнің қажеттілігі мамандардың автоматтандыру мен ақпараттандыруға негізделген жоғары технологиялық өндіріс саласында жұмыс істей білуімен айқындалады. Қазіргі жұмысшы еңбегінің негізгі мазмұны еңбек пәніне тікелей әсер ету емес, технологиялық процесті басқару болып табылады.
Білім алушылардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру олардың кәсіби өзін-өзі анықтау деңгейімен және кәсіби білім мен іскерлікті алуға бағытталған белсенді танымдық қызметімен анықталады, осының барлығы мамандықтарды даярлау сапасын қамтамасыз етеді [While R.W. Motivation reconsidered: The concept of competence// Psychological review, 1959. №66]. Егер кәсіби және танымдық қызығушылық табысты кәсіби қызмет үшін қажетті білімді, біліктер мен дағдыларды белсенді игеруге итермелейтін тұрақты басым мотивтерге айналса, онда олардың өзара әрекеттесуінің нәтижесі жеке тұлғаның кәсіби бағытын, кәсіби маңызды қасиеттерін қалыптастыру болып табылады.
Ғылыми әдебиеттерге жүргізілген талдау:
* танымдық іс-әрекеттің үш: мотивациялық, ерікті және мазмұнды-операциялық компонентін жасауға;
* жеке тұлғаның сапасы ретінде танымдық белсенділікті дамытудың үш деңгейін: репродуктивті, ішінара іздеу және зерттеуді қарастыруға мүмкіндік берді. [Бочкарева Т.Н. Влияние познавательной активности на формирование профессиональной компетентности студентов вузов: Монография. Набережные Челны: НГПУ, 2016. 180 б].
Кәсіби құзыреттіліктер екі кезеңде - колледжде оқу барысында және колледжді бітіргеннен кейін қалыптасады. Колледж түлектерінің кәсіби маман ретінде қалыптасуы студенттердің танымдық белсенділігінің көмегімен қамтамасыз етіледі. Колледжді бітіргеннен кейін түлек өз бетінше кәсіби қызметті жүзеге асырады, оның барысында маманның құзыреттілігі жоғары деңгейге - кәсіпқойлыққа дейін дамуы керек. Алайда, мұндай дамудың негізі оның ТжКБ-да кәсіби дайындық кезеңінде қалыптасқан танымдық белсенділігі болып табылады. Болашақ маманның жеке басының қалыптасуына әсер ете отырып, студенттің танымдық белсенділігі оның өзіне, басқа адамдарға, өндіріске деген көзқарасын қалыптастырады. Сонымен қатар, студенттердің танымдық белсенділігі олардың болашақ кәсіби қызметінде өзін-өзі анықтауға дайындығын қалыптастыруға негіз болады. Сондықтан, студенттердің танымдық белсенділігі колледжде оқыту сапасын қамтамасыз етудің маңызды шарты, құзыреттілікті қалыптастырудың, оқу-танымдық мақсаттарға қол жеткізу тиімділігінің негізі болып табылады.
Біз ТжКБ студенттерінің танымдық белсенділігін дамытудың келесі шарттарын анықтадық:
* студенттің білім алуға қызығушылығы;
* студенттің білім, білік және дағдыларын қалыптастыру;
* топта өзара қарым-қатынастың білім алуға және кәсіби құзыреттілікке бағытталуы;
* педагогтың оқу-тәрбие қызметінің белсенді, шығармашылық және демократиялық стилі;
* сапалы білім беру қажеттілігіне қоғамдық пікірдің қалыптасуы.
Осылайша, колледж студенттерінің танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселелерін зерттеу бірқатар маңызды ережелерді анықтауға мүмкіндік берді:
1. Студенттің танымдық белсенділігі екі қағиданы біріктіреді: табиғи, ол бізге адамды "негізгі жаратушы" ретінде бейнелейді; мәдени, жеке тұлғаны қалыптастыру кезінде осы сапаның мақсатты даму мүмкіндігін дәлелдейді.
2. Танымдық белсенділік адамда өмір бойы дамиды, ол өмірлік жоспарлар мен жеке көзқарастардың өзгеруімен өзгереді, инновацияға ықпал етеді. Сондықтан танымдық белсенділік маманның кәсіби шеберлігінің алғышарты да, нәтижесі де болып табылады.
3. Студенттің әлеуметтік мінез-құлқын реттеуші оның құндылық саласы болып табылады, сондықтан танымдық белсенділікті қалыптастыру процесінде оның танымдық белсенділігі басты орын алуы керек.
Колледж студентінің танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесін зерттеу техникалық және кәсіптік білім берудің мақсаты мен мазмұнына негізделуі керек [Merzon E.E., Nurgatina I.E., Bakhayeva G.M. The Technology of Teacher Reflexive Competence Development in Modern Conditionsю Review of European Studies; Volume 7, Issue 4, 2015, рр. 112 - 117]. Кез-келген бағыттағы маманның кәсіби құзыреттілігі үш құраушыдантұрады: теориялық, практикалық және психологиялық.
Теориялық құраушыбелсенді процесс ретінде кәсіби қызмет туралы тұтас көзқарасты қалыптастыруға бағытталған.
Практикалық құраушы болашақ маманды кәсіби сипаттағы мәселелерді шешуге дайындауды қамтамасыз етеді.
Психологиялық құраушы кәсіби қызметтің сәттілігін қамтамасыз ететін жеке қасиеттермен байланысты. Колледж түлегіне заманауи өндіріс жағдайларына бейімділік, оң мотивация, жеке және кәсіби өсуге ұмтылыс, тіл тапқыштық сияқты жеке қасиеттер қажет.
Пәндер арасындағы сабақтастықты орнату колледжде бүкіл оқу барысында студенттердің үздіксіз танымдық белсенділігін қалыптастыруға және дамытуға мүмкіндік береді. Студенттердің танымдық белсенділігін қалыптастырудың тиімділігіне, егер оқытудың нысандары, әдістері мен құралдары кәсіби құзыреттілікті қалыптастыруды қамтамасыз ету мақсаттарына барабар болған жағдайда қол жеткізілетін болады. Осыған байланысты танымдық белсенділік компоненттерін қалыптастыру әдістеріне назар аудару қажет. Студенттердің білімді игеруі үшін арнайы таңдалған білімді қолдануға, ақпаратты қабылдауды ұйымдастыруға, осы ақпарат кәсіби қызмет тәжірибесінде қолданылатын кәсіби қызмет үлгілерін көрсетуге негізделген ақпараттық - рецептивті әдістерді қолдану ұсынылады.
Ойлау және практикалық қызмет тәсілдерін меңгеру үшін студентке ұқсас жағдайда білімдері мен біліктерін, олар жетілдірілетіндей етіп пайдалану қажет.
Шығармашылық іс-әрекеттің тәжірибесін игеру студенттер арасында проблемалық оқыту әдістерін қолдану арқылы жүреді. Проблемалық оқыту формаларын оқу процесіне енгізу танымдық белсенділікті қалыптастыруға да ықпал етеді. Бұл проблемалық баяндау, ішінара іздеу қызметі, зерттеу қызметі түрінде болуы мүмкін. Танымдық белсенділікті дамытуға оқу процесіне, оқу және кәсіби қызметке оң көзқарас, практикалық дағдыларды игеру, студенттердің кәсіби және жеке қасиеттерін қалыптастыру, олардың мотивациясы, өзін-өзі тәрбиелеуге танымдық және ұйымдастырушылық дайындығы ықпал етеді. Мұның бәрі кәсіби қызметтің жеке стилін жасауға, маманның кәсіби ұтқырлығын, оның инновациялық қызметке дайындығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Студент оқу іс-әрекетінің үрдісіне әр түрлі белсенділікпен қосылады. Г. И. Щукина білім алушылар белсенділігінің репродуктивті-еліктеушілік, іздестіру-орындаушылық және шығармашылық деңгейлерін бөледі, бұл оқыту әдістерінің классификацияларының біріне сәйкес келеді [Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебной деятельности. М: Просвещение, 1971. 160 б]. Т. И. Шамова да танымдық іс-әрекеттің үш деңгейін ажыратады: жаңғыртушы, интерпретациялық және шығармашылық, оның негізінде әрекет ету үлгісі жатыр [Шамова Т.А. Активизация учения школьников. М.: Педагогика, 1982.]. Жаңғыртушы бірінші деңгей білім алушының алған білімін түсінуге, есте сақтауға, жаңғыртуға, үлгі бойынша іс-әрекеттерді орындау тәсілдерін игеруге деген ұмтылысымен сипатталады. Интерпретациялаушы деңгей зерттелгеннің мағынасын түсіну, білікдер мен меңгерілген қызмет тәсілдерін жаңа оқу жағдайларында пайдалану ниетін болжайды. Шығармашылық деңгей студенттердің білімді теориялық түсінуге, заттар мен құбылыстар арасындағы байланысты түсінуге, мәселелерді өз бетінше шешуге дайындығын көздейді [Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. М.: Жоғарғы мектеп, 2001. 276 б]. Оқу процесінде дидактикалық жағдайлардың дәйектілігін ұйымдастыра және жүзеге асыра отырып, олардың әрқайсысы аясында студенттердің танымдық іс-әрекетінің екі кезеңін жүзеге асыру қажет.
Бірінші кезең - оқу ақпаратын қабылдау, оны белгілі әрекеттер алгоритмдері негізінде өңдеу, сонымен қатар оны түрлендіру және есте сақтау. Екінші кезең - білімді практикада қолдану. Осыған байланысты В. А. Крутецкий осы мәселелерді шешуге ықпал ететін жаттығулар топтарының ерекшеліктерін бөліп, негіздей алғанын атап өтеміз [Молева Г.А., Богданова И.А. Применение принципов развивающего обучения на уроках технологии // Школа и производство. 2005. № 7. 56-62 б.].
Танымдық іс-әрекеттің бірінші кезеңі үшін мұндай жаттығулар келесі элементтерді қамтуы керек: белгілі бір типтік міндеттерді шешу үшін білімнің жеке элементтерін көбейту қажеттілігіне әкелетін сұрақтар; психологиялық сипаттағы және күрделіліктегі әртүрлі практикалық іс-қимыл жүйелерін орындау үшін алынған білімді қолдану қажеттілігін түсінуге әкелетін тапсырмалар; белгілі бір дағдыларды дамыту қажеттілігін түсінуге әкелетін тапсырмалар.игерілген білім мен іс-әрекет әдістерін жалпылау және автоматтандыру. Танымдық іс-әрекеттің екінші кезеңі үшін келесі тапсырманы орындау әдісі әрдайым алдыңғы тапсырманы орындау әдісімен сәйкес келмейтін жаттығулар жүйесі қажет. Кез-келген оқу материалын оқу кезінде дағдылар мен қабілеттердің қалыптасуының алғашқы сәтінен бастап тапсырмалар алдыңғы оқу материалын оқу кезінде берілген тапсырмалармен алмастырылуы маңызды (үздіксіз қайталау принципі іске асырылды). Бұл жаттығу жүйесіне сол операцияны бірнеше рет қайталауды қажет ететін тапсырмаларды қосқан жөн. Бұл бір операциядан екіншісіне ауысу үшін ең қиын жағдайларды жасайды. Осы жаттығу жүйесінде үздіксіз қайталау принципін жүзеге асыру жетіспейтін немесе қарама-қайшы мәліметтермен тапсырмалар арқылы қамтамасыз етілуі керек. Студенттердің танымдық белсенділік деңгейіне байланысты оқу процесінде пассивті және белсенді оқыту ажыратылады. Пассивті оқыту кезінде білім алушы оқу іс-әрекетінің объектісі ретінде әрекет етеді: ол оқытушы немесе басқа білім көзі берген материалды игеріп, көбейтуі керек. Бұл әдетте дәріс - монологты, демонстрацияны, әдебиеттерді оқу кезінде қолданылады. Бұл жағдайда студенттер, әдетте, бір - бірімен ынтымақтаспайды және проблемалық, іздеу тапсырмаларын орындамайды. Белсенді оқыту кезінде студент көбінесе оқу іс-әрекетінің субъектісіне айналады, мұғаліммен диалогқа түседі, шығармашылық, іздеу, проблемалық тапсырмаларды орындай отырып, танымдық процеске белсенді қатысады. Білім алушылардың жұпта, топта тапсырмаларды орындау кезінде бір-бірімен өзара іс-қимылы жүзеге асырылады.
Осылайша, оқушылардың танымдық белсенділігін мамандарды даярлау сапасын арттырудың қажетті шарты ретінде қарастыра отырып, қазіргі даму кезеңіндегі студенттердің танымдық белсенділігі мәселесі жүйелі көзқарасты қажет етеді деген қорытынды жасауға болады. Танымдық белсенділікті қалыптастыру құралдары жүйесіне мыналар кіреді:
а) пәннің мазмұны;
б) оқыту әдістері мен құралдары;
в) студенттердің оқу-жаттығуын ұйымдастыру нысандары.
СТуденттерді оқытуда белсенділік принципін қолдану оқытудың тиімділігі мен оңтайлылығын, студенттердің мақсатқа бағытталған өздігінен басқарылатын көрсетуші-түрлендіруші қызметін қамтамасыз етеді.
ТжКБ жүйесінде суденттердің оқу қызметі туралы қалыптасқан жүйенің жұмысы ретінде түсінік кеңінен таралған. Сонымен қатар, оқу процесі ақпаратты беру процесі, ал педагогикалық ықпал ету жүйесі ұйымдастырушылық шаралар жүйесі (жоспарлау, есепке алу, бақылау) ретінде қарастырылады. Мұндай тәсіл әсіресе техникалық және кәсіптік оқытудың бастапқы кезеңінде, кәсіптік білім берудің іргетасы қаланып, студенттің жұмыс стилі және оның ТжКБ жүйесінде оқуға деген көзқарасы қалыптасатын кезде аса қауіпті.
Қоғамдық санада бастауыш кәсіптік білім беру жүйесінің танымал еместігі, беделсіздігінің маңызы зор. Бұған көбінесе университеттік білім сапасының негізсіз жоғары бағасы және қазіргі қоғамдағы еңбектің төмен құны кіреді. Қазақстан халқының 22% - ы ғана ТжКБ-ны беделді деп санайды. Ал Еуроодақ елдерінде жұмысшы мамандығын алу халықтың 71% - ы үшін оң беделге ие.[ https://ekonomist.kz/zhussupova/besplatnoye-tipo-molodezh-bezrabotica# ].
Бірінші курс студенттерінің көпшілігінде мектеп жүйесінен ТжКБ жүйесіндегі сабақ жүйесіне көшу айтарлықтай қиындықтар туғызады. Бұл ТжКБ жүйесінде оқуға олардың жеткілікті дайындалмағанын, олардың оқу қызметі әлі қалыптаспағанын, ал танымдық белсенділік сияқты осы қызметтің сапасы одан әрі дамуды талап ететінін көрсетеді.
Екінші жағынан, Б.Г. Ананьев мектебінің зерттеушілері алған мәліметтер студенттік жас ақыл - ойды күрделі құрылымдау кезеңі екенін көрсетеді. Әдетте, дәл осы жаста (16-25 жас) физикалық қана емес, сонымен бірге психологиялық қасиеттері мен жоғары психикалық функциялары: қабылдау, зейін, есте сақтау, ойлау, сөйлеу, эмоциялар мен сезімдердің дамуы ең жоғары деңгейге жетеді [3. Ананьев Б.Г. К психофизиологии студенческого возраста / Современные психолого-педагогические проблемы высшей школы / Б.Г. Ананьевтың, Н.В. Кузьминаның ред.. -- 2-шығ. -- Л.: ЛГУ, 1974. -- 3 -- 15б.].
Егер мұғалім дәл осы қабілеттерді дамытпаса, студент зерттелетін материалды жартылай механикалық есте сақтау шеберлігін қалыптастыра алады, бұл көрнекі эрудицияның өсуіне әкеледі, бірақ ақыл-ойдың дамуына кедергі келтіреді.
Студенттердің танымдық белсенділігін дамытудағы қазіргі заманғы оқу процесінің тиімділігінің жеткіліксіздігі тікелей немесе жанама түрде оқу процесін ұйымдастырудағы кемшіліктерге байланысты. Студенттердің белсенді танымдық қызметін қалыптастыру бойынша мақсатты, жүйелі жұмыс қажет. Және ол басқалардан басқа, бірінші курс студенттерін орта білімнен кейінгі оқу жағдайларына бейімдеу міндетін назарға ала отырып, ТжКБ жүйесінде оқудың алғашқы күндерінен басталуы тиіс.
А. А. Вербицкий атап өткендей, оқу-танымдық іс-әрекеттің жандануын берілетін ақпарат көлемінің ұлғаюына немесе бақылау іс-шараларының күшеюіне дейін жеткізуге болмайды. Белсенділендірудің стратегиялық бағыты оқытудың мағыналылығына психологиялық және дидактикалық жағдай жасау, оған студенттерді тартудың жоғары деңгейіне қол жеткізу болып табылады [Вербицкий, А. А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. - М., 1991. - 82б.].
Жоғарыда айтылғандай, мұғалім үшін оқу іс-әрекетінің жетекші факторы ретінде мотивация ерекше қызығушылық туғызады. Оқу-танымдық іс-әрекеттің мотивациясы өздігінен пайда болмайды, оны құру мұғалімнің міндеті болып табылады және оның шеберлігінің көрсеткіші болып табылады. ТжКБ жүйесінде оқу мотивациясын қалыптастыру кәсіби мотивациямен байланысты. Студенттің бейімделу процесінде оқу мотивтерінің ескі жүйесі техникалық және кәсіптік білім беру жағдайларына бейімделіп қана қоймай, түбегейлі қайта құрылады. Студенттің мотивациясы - бұл оқу мотивациясының сапалық жағынан әр түрлі түрі, оқу және кәсіби іс-әрекеттің мотивациясы, оқушыға ортақ және кәсіптік еңбек, олардың ТжКБ жағдайында ажырамас бірлігі мен өзара байланысына байланысты. Сайып келгенде, студент шынымен сауатты маман болу үшін білімге ұмтылуы керек.
Оқушылардың оқу-танымдық қызметін жандандыру мәселесі оқыту теориясы мен практикасында кеңінен қаралды (Т.И. Шамова, Г. И. Щукина, Л. П. Аристова және т. б.). Студенттердің оқу-танымдық іс-әрекетін жандандыру Р.А. Низамов, А. А. Вербицкий, С.С. Великанова, ГА, Каменева, А. В. Карпушев, Л. В. Павлова, Л. Н. Разумова, Е.Д. Тельманова және т. б. еңбектерінде қарастырылады. Студенттердің оқу қызметін жандандырудың бір тәсілі - пәннің теориялық мазмұнын практикалық кәсіби қызметпен байланыстыру. Бұл аспект А. А.Вербицкий ұсынған және О. А. Григоренко, А. И. Жукова, А.Н. Картежпикона, Н.В. Кузьмина, Е. М. Попова, К.В.Шапошников және т.б. педагогикалық зерттеулеріне негізделген контекстік оқытудың негізі болып табылады. Бірақ физика сабақтарындағы ІТ-бағыттағы студенттердің оқу-танымдық қызметін жандандыру әдістемесінің проблемасы жеткілікті зерттелмеген күйінде қалып отыр, ал оны әзірлеу және іске асыру пәнге деген қызығушылықты едәуір арттыра алады, демек, физика саласындағы дайындық сапасын арттырады.
Сондықтан әр мұғалім оқытудың тиімділігі туралы ойлана отырып, студенттердің оқу белсенділігін ынталандыру проблемасына тап болады. Шынында да, студенттердің белсенді дербес жұмысын болжайтын практикалық сабақтарда да шынайы белсенділікке қол жеткізу әрдайым мүмкін емес. Шынайы белсенділік туралы айтқанда, сыртқы (мотор) белсенділіктен ажырата отырып, ішкі (психикалық) белсенділікті білдіреді. Оқу процесінде белсенділіктің осы және басқа түрі де орын алса да, танымдық іс-әрекеттің белсенділігі, ең алдымен, назар аудару, қабылдау, ойлау, есте сақтау, ерік белсенділігімен байланысты. <<Танымдық белсенділік>> ұғымына келетін болсақ, оқытудағы белсенділік жеке тұлғаның іс-әрекетінің сапасы ретінде қарастырылады, ол студенттің оқу іс-әрекетінің мазмұны мен процесіне қатынасында, оның білім мен іс-әрекет тәсілдерін тиімді игеруге деген ұмтылысында, оқу-танымдық мақсаттарға жету үшін зияткерлік, эмоционалды және ерікті күш-жігерді жұмылдыруда көрінеді [1.Шамало Т.Н. Теоретические основы использования физического эксперимента в развивающем обучении. Свердловск: Свердл. Мем.пед.инст., 1990.
2. Усольцев А.П., Шамало Т.Н., Щербакова В.Б. Модель системы естественнонаучной и технологической подготовки молодёжи к инновационной деятельности. Подготовка молодёжи к инновационной деятельности в процессе обучения физике, математике, информатике: ғылыми еңбектер жинағы. Екатеринбург: Урал. Мемл.пед.унив., 2013]. Бұдан әрі ТжКБ түлегінің белсенділігі мен дербестігі оның кәсіби қызметінің өнімділігін айқындайтын болады. Сондықтан танымдық белсенділікті әлеуметтік белсенділіктің бір түрі ретінде қарастырған жөн.
Студенттердің танымдық белсенділігінің дамуы көбінесе мұғалімнің бастамашыл ұстанымына, оның педагогикалық ойлауының жоғары деңгейіне, проблемалық оқуға деген ұмтылысына, студенттермен диалог жүргізуге, олардың көзқарастарын негіздеуге, оқытушылық қызметін өзін-өзі бағалау қабілетіне байланысты. Оқу процесін жандандырудың мазмұндық жағы - әр оқушының жеке ерекшеліктерін ескере отырып, проблемалық оқыту негізінде материалды таңдау, тапсырмаларды құрастыру, білім беру және педагогикалық тапсырмаларды жобалау болып табылады. Студенттерді белсенді оқу қызметіне тарту оқытушының маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Физика курсын оқытудың тиімділігі физика мен студенттің болашақ кәсіби қызметі арасындағы байланыс болған кезде артады. Болашақ түлектің кәсіби міндеттеріне бағытталған пәнді оқу, дәстүрлі тәсілге қарағанда физикалық білім жүйесін қалыптастырудың тиімді құралы екендігі көрсетілген.
Таным шарты бола отырып, танымдық белсенділік іс-әрекет процесінде қалыптасады.
Осылайша, бүгінгі таңда маманның кәсіби дайындығын сапалы жетілдірудің танымдық белсенділікті дамытумен, білім беру процесінің субъектісі ретінде оқушының тәуелсіздігін арттырумен органикалық байланысы барған сайын айқын бола түсуде. Бұл орта кәсіптік білім беру жүйесі функцияларының күрделенуіне, колледждің жауапкершілікті түсінетін, бастама көтеруге қабілетті, қазіргі тез өзгеретін әлемде туындайтын проблемаларды өз бетінше шеше алатын маман даярлауға бағдарлануына байланысты. Колледж студенттерінің танымдық белсенділігі оқу процесінің өнімділігін айтарлықтай анықтайтын нақты дидактикалық фактор болып табылады.
Алайда педагогикадағы танымдық белсенділікті зерттеу мен ТжКБ жүйесінде физиканы оқыту әдістемесінің арасында айтарлықтай алшақтық бар. Жүргізілген зерттеу (сауалнама, бақылау, сұрақ қою, сұхбат) колледж студенттерінің едәуір бөлігінде танымдық белсенділіктің жеткіліксіз деңгейі байқалатынын көрсетті. Негізгі себеп - білім жүйесі мен қызмет тәсілдерін меңгеруге мотивацияның жеткіліксіздігі, зерттеу жұмысы дағдыларының қалыптаспауы және ТжКБ жүйесінде IT мамандықтары білім алушыларының физиканы оқу кезінде белсенді өзіндік жұмысқа дайындығының болмауы.
Орта кәсіптік білім беру проблемалары, ТжКБ жүйесінде IT мамандықтары оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту әдістемесі мәселесі бойынша зерттеулердің кең ауқымына қарамастан, физиканы оқу кезінде жеткілікті көңіл бөлінбейді.