Сабақ жоспары :: Әртүрлі
Файл қосу
Қазақ тіліне тән дыбыстар
Тәжірибелік сабақ №1. Тақырыбы: Фонетика
Лексикалық тақырып: <<Астана - Қазақстанның бас қаласы>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесі, қазақ алфавиті туралы түсінік беру. <<Астана - Қазақстанның бас қаласы>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Фонетика, алфавит, дауысты дыбыстар, дауыссыз дыбыстар, қазақ жазуы, Астана, Қазақстан
Сабақтың жоспары:
1.Фонетика туралы ұғым
2.Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар жүйесі
3.Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар жүйесі
4. Қазақ тіліне тән дыбыстар
5. Қазақ алфавиті
6. Астана - Қазақстанның бас қаласы
1.Фонетика (гректің phonetikos - <<дыбыс>> деген сөзінен алынған) - тіл ғылымының тілдегі дыбыстық жүйесін зерттейтін саласы. Ол тіл дыбыстарын, екпін мен буынды, олардың құрамын, тілдегі дыбыстардың өзгеру заңдылықтарын зерттейді.
2. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар жүйесі
Сөз дыбыстардан құралады. Бірақ дыбыс болған жердің бәрі сөз болып қалыптаса бермейді. Дауысты дыбыстар дегеніміз - ауа өкпеден кедергісіз шығып, үннен тұратын дыбыстар. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың жасалуы сөйлеу мүшелерінің қатысына қарай: жуан және жіңішке, ашық және қысаң, еріндік және езулік дауысты дыбыстар болып алты топқа бөлінеді.
Дауысты дыбыстардың жуан және жіңішке болып бөлінуі тілдің қатысына байланысты болады. Жуан дауыстылар дегеніміз - тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Оларды кейде тіл арты дауысты дыбыстар деп те атайды. Жуан дауыстыларға: а, о, ұ, у, ы дыбыстары жатады. Жіңішке дауыстылар дегеніміз - тілдің ұшы ілгері қарай созылып жатуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Оларды кейде тіл алды дауысты дыбыстар деп те атайды. Жіңішке дауыстыларға: ә, ө, ү, і, е, э, у дыбыстары жатады.
Дауысты дыбыстардың ашық және қысаң болып бөлінуі жақтың ашылу қалпына байланысты болады. Ашық дауыстылар дегеніміз - жақтың кең ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар.
Ашық дауыстыларға: а, ә, о, ө, е дыбыстары жатады. Қысаң дауыстылар дегеніміз - жақтың тар ашылу арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Қысаң дауыстыларға: ы, і, и, у, ұ, ү дыбыстары жатады.
Жасалу жолындағы ерін мен езудің қатысына қарай дауысты дыбыстар еріндік және езулік болып бөлінеді. Еріндік дауыстылар дегеніміз - еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Еріндік дауыстыларға: о, ө, у, ұ, ү дыбыстары жатады. Ал езулік дауыстылар дегеніміз - езудің кейін тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Езулік дауыстыларға: а, ә, е, э, ы, і, и дыбыстары жатады.
Сонымен, дауысты дыбыстар жүйесінің кестесі
Еріннің қатысына қарай:Еріндік (О,Ө, У,Ұ,Ү), Езулік (А, Ә, Э, Ы, I),
Иектің, жақтың қатысына қарай: Ашық(А, Ә, Э, О,Ө,Е), Қысаң (У, Ұ, Ү, Ы, I, И),Тілдің қатысына қарай Жуан (А, О, Ы, И,Ұ,У), Жіңішке (Ә, Ө, I, И, Е, Ү, У) деп сараланады
3 Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар жүйесі
Дауыссыз дыбыстар дегеніміз - өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырап шығуынан жасалатын дыбыстар. Дауыссыз дыбыстар үн мен салдырдың қатысына қарай катаң, ұяң, үнді болып үш топқа бөлінеді. Салдырдан жасалған дауыссыз дыбыстарды қатаң дауыссыздар деп атаймыз. Қатаң дауыссыздарға: п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, ч, х, ц дыбыстары жатады. Үн мен салдырдың қатысы арқылы жасалған дауыссыз дыбыстарды ұяң дауыссыздар деп атаймыз. Бұларда үннен салдыр басым болады. Ұяң дауыссыздарға: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ дыбыстары жатады. Қатаң мен ұяң дауыссыздардың бірімен-бірі жұп құрайтындары бар. Мұндай жұп болып келетін қатаң - ұяң дауыссыздарға: б-п, в-ф, г-к, ғ-қ, д-т, ж-ш, з-с дыбыстары жатады. Үн мен салдырдың қатысынан жасалып, бірақ салдырдан үн басым болатын дыбыстарды үнді дыбыстар деп атаймыз. Үнді дыбыстарға: л, м, н, ң, р, й, у дыбыстары жатады.
4. Қазақ тіліне тән дыбыстар
Қазақ тіліне тән дыбыстардың саны - 9. Олар: Ә, І, Ө, Ұ,Ү, Қ, Ғ, Ң, Һ.
Ә - жіңішке, ашық, езулік дауысты дыбыс. <<А>> дыбысының жіңішке түрі. Оның дыбысталуы ағылшын тіліндегі [ æ ] дыбысының дыбысталуына ұқсас, мысалы, mар [ mæр ] - карта деген сөзіндегідей. Бұл дыбыс сөздің кез-келген жерінде кездеседі: басында, ортасында және соңында. Мысалы: әже, дәптер, кінә.
І - жіңішке, қысаң, езулік дауысты дыбыс. <<Ы>> дыбысының жіңішке түрі. Тез, қысқа және анық айтылады. <<Біз>> немесе <<кім>> сияқты сөздерінде тіпті айтылмайды десе де болады. Бұл дыбыс сөздің кез-келген жерінде кездеседі: басында, ортасында және соңында. Мысалы: іс, ерін, кісі.
Ө - жіңішке, ашық, еріндік дауысты дыбыс. <<О>> дыбысының жіңішке түрі. Дыбысталуы орыс тіліндегі <<Ё>> дыбысына ұқсас, <<лётчик>>, <<тётя>> сөздерінде сияқты. Бұл дыбыс сөздің басында және ортасында ғана кездеседі. Мысалы: өлең, көл.
Ұ - жуан, қысаң, еріндік дауысты дыбыс. Ол жуан және қысқа айтылады. Орыс тілінде мұндай дыбыс жоқ, дегенмен ол <<О>> мен <<У>> дыбыстарына ұқсас. Бұл дыбыс сөздің басында және ортасында ғана кездеседі. Мысалы: ұн, жұлдыз
Ү - жіңішке, қысаң, еріндік дауысты дыбыс. <<Ұ>> дыбысының жіңішке түрі. Жіңішке және қысқа айтылады. Бұл дыбысты айтқанда ерін ілгері қарай созылады. Бұл дыбыс сөздің басында және ортасында ғана кездеседі. Мысалы: үй, гүл.
Қ - қатаң дауыссыз дыбыс. Оның дыбысталуы орыс тіліндегі <> дыбысына ұқсас. <<Қ>> дыбысы жуан дауысты дыбыстармен ғана қолданылады. Бұл дыбыс сөздің кез-келген жерінде кездеседі: басында, ортасында және соңында. Мысалы: қақпақ.
Ғ - ұяң дауыссыз дыбыс. Оның артикуляциясы <<Қ>> дыбысының артикуляциясына ұқсас. <<Ғ>> дыбысы жуан дауысты дыбыстармен ғана қолданылады. Бұл дыбыс сөздің басында және ортасында ғана кездеседі. Мысалы: ғалым, аға.
Ң - үнді дауысты дыбыс. Орыс тілінде мұндай дыбыс жоқ. Оған ұқсас дыбыс ағылшын тілінде бар <> - ән айту және <> - ұзын сияқты сөздерде. Сөздің ортасында және соңында кездеседі. Мысалы: ертең, жеңіл.
һ - бұл дыбысы бар сөздер қазақ тілінде аз. Көбінесе бұл дыбыс одағайлар мен шығыс тілдерінен енген сөздерде кездеседі. Мысалы: аһ, уһ, қаһарман, айдаһар, Гауһар.
5. Қазақ алфавиті
Дыбысты белгілеу үшін қабылданған шартты белгіні әріп дейміз. Дыбысты айтуға, құлақпен естуге болады. Ал әріпті көруге, жазуға болады. Қазір дүние жүзінде көп тараған жазудың түрлері - латын, орыс, араб, қытай (иероглифтер) жазуы үлгісінде жасалған таңбалар. Сөздер жазу жүйесіндегі белгілі бір тәртіппен тізілген әріптер жиынтығын алфавит деп атайды (<<алфавит>> сөзі грек алфавитінің алғашқы әріп атауларынан пайда болған: <<альфа>> және <<бета>>).
Қазіргі қазақ алфавитінде 42 әріп бар: 33 орыс тіліне ортақ және 9 қазақ тіліне тән дыбыстар берілген (ә, ғ, қ, ң, ө, ұ, ү, і, һ).
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1-жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. Мазмұнын қазақша айтып беріңіз.
Қазақ жазуы туралы
Қазақ тілі өзінің тарихи даму жолында жазудың бірнеше түрін пайдаланған. Қазақ рулары туысқан түркі халықтарына тең ортақ Орхон-Енисей, Талас және көне ұйғыр жазуларын ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда қолданған. Бұл жазу тасқа қашалған жазу ескерткіштерінде ғана сақталып қалған.
Мұсылман дінін қабылдаған қазақ рулары араб жазуын пайдалануға көшті. Араб тілінде үш-ақ дауысты дыбыстың таңбасы болса, қазақ тілінде тоғыз дауысты дыбыс бар екені белгілі. Осы қиындықты ескеріп, 1924 жылы араб әріптеріне Ахмет Байтұрсынов ұсынған реформа жасалды. Жаңа араб жазуына негізделген алфавитті <<жәдид>> (жаңа) деп атап, оны қазақ елі 1929 жылға дейін қолданып келді.
Ал 1929 жылдан 1940 жылға дейін латын әрпімен жазылған қазақ алфавиті пайдаланылды. Бұл алфавиттердің қайта-қайта өзгеруі сол кездегі тотолитарлық жүйенің саясатынан туған. Қазақ халқы араб әрпімен қалса, дін уағыздалып, ел ішіне кеңінен таралады деп есептеген.
Кеңес үкіметінің тұсында қазақ тіліне орыс сөздері орынды-орынсыз кеңінен енгізілді. Ал бұларды латын әрпімен белгілеу тағы да қиындық келтірді. Сол себептен 1940 жылы қазақ алфавиті орыс графикасына көшіріліп, осы бүгінгі күнге дейін қолданылып келеді.
№ 2-жаттығу. Берілген сөздерді алфавит ретімен жазыңыз. Осы сөздерді қатыстырып <<Ақтау қаласы>> тақырыбында шағын әңгіме құрастырыңыз.
Облыс, қала, жол, көлік, дүкен, театр, шағын аудан, үй, ғимарат, теңіз, әуежай, Ақтау, Маңғыстау, кішкентай, мұнай, газ, өндіріс, оқу орындары, сауда, шөлдала, тау, ыстық, жел, климат, ауа-райы, әкім, университет, колледж, мектеп, балабақша, халық, ұлт.
№ 3-жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқып, жаттаңыз. Өлең мәтініндегі зат есімдерді теріп, алфавит ретімен жазыңыз және олармен сөйлем құрастырыңыз.
Қазақстан
Арыстандай айбаттым,
Жолбарыстай қайраттым,
Аспандаған байрақтым,
Қанша жұлдыз жайнаттың,
Қанша бұлбұл сайраттың,
Қазақстан, ардақтым!
Әрбір тасы - киелім,
Әр уығы - жүйелім,
Ән кернеген жүрегін,
Күй кернеген тиегін,
Сары алтыннан сүйегің,
Қазақстан - жыр елім!
Шаңырағың - шырағым,
Топырағың - тұмарым,
Ғаламда жоқ сыңарың,
Ғажайыбым, жұмағым,
Басы таза бұлағым,
Басылмайтын құмарым,
Қазақстан - қыраным!
№ 4-жаттығу. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Мәтін ішіндегі дауыссыз дыбыстардың түрлерін (қатаң, ұяң, үнді) ажыратыңыз.
Ұстаз лекциясында
Қоңырау соғылды. Аудиторияға қазақтың ұлы жазушысы, академик, профессор Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің өзі кіріп келе жатты. Бәріміз уәделескендей, біз орнымыздан қалай тұрғанымызды, ол кіргенде бір кісідей қол шапалақтағанымызды өзіміз де аңғармаппыз. Мұқаң басын сәл иіп, кафедраға қарай жүріп бара жатты. Алғаш сәл бөгелгендей болды. Әйтеуір жүзі бал-бұл жанып, бізге риза көңіл білдіріп, залдың төріндегі столға келді де, оқитын лекциясын бастап жүре берді. Біз қазақ ауыз әдебиеті деген мұхитта Ұлы Әуезовпен бірге Арман кемесіне мініп ап, алысқа қарай тарта жөнелдік.
№ 5-жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқып, жатта. Өлеңнен Ы, І әріптері бар зат есімдерді теріп жазыңыз, осы сөздермен сөйлем құрастырыңыз.
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба,
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге.
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ -
Бес дұшпаның, білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой -
Бес асыл іс, көнсеңіз.
(Абай)
№ 6-жаттығу. Көп нүктенің орнына Ы-І әріптерінің тиістісін жазыңыз. Мәтінді аударыңыз.
Қазақстан Республикасының Елтаңбасы
Б...зд...ң Елтаңбам...з - шеңбер ...ш...нде. Шеңбер мағ..нас... - т...рш...л...к, шекс...з өм...р дегенд... б...лд...ред.... Елтаңбадағ... ең нег...зг... белг... - шаң...рақ. Шаң...рақ - үй, Отан деген ұғ...мд... б...лд...ред... . Қазақ халқ...нда <<Отан отбас...нан басталад...>> деген мақал бар. Отбас... - шаң...рақ, с...зд...ң үй...ң...з. Шаң...рақ - қазақ ел...н...ң белг...с..., рәм...з... .
Шаң....рақ әлемд...к геральдика тарих...нда тұңғ...ш рет пайдалан...л...п от...рған бейне. Шаң...рағ... бар елтаңба тарихта болған емес.
Елтаңба композицияс...нда - ай мүй...зд..., алт...н қанатт... п...рақ бар. Ұлтт...қ өрнек қазақ халқ...н...ң тұрм...с...мен өте байлан...ст..., ал ат, ж...лқ..., тұлпар - қазақ тұрм...с...н...ң нег...з... . Елтаңбадағ... ең баст... белг...н...ң б...р... - бес бұр...шт... жұлд...з бен елд...ң ат... . Елтаңбан...ң нег...зг... бояу... - алт...н түстес.
(<<Қазақ елін...ң рәм...здері>>)
№ 7-жаттығу. Көп нүктенің орнына У-Ұ-Ү әріптерінің тиістісін жазыңыз. Өзіңіз қалаған 10 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Ай...ан, аққ..., аңқа..., ар..., а...ыз, әле...мет, ә...лет, ә...ежай, баста...ыш, ба...ырсақ, б...ын, б...ғы, б...зау, б...йрық, б...лб...л, б...рғышы, б...ркіт, б...ршік, г...лшоқ, г...іл, г...рсіл, ғ...лама, да...ыл, да...ыс, д...кен, той-д...ман, д...шпан, д...ние ж...зі, жаз...шы, жалға..., жаттығ..., жер...йық, ж...ма, ж...а, ж...зім, ж...рек, ж...мыртқа, ж...мыс, ж...лдегер, ж...мбақ, за...ыт, кер...ен, к...з, к...зетші, к...әлік, к...йе... бала, к...шік, к...рес, қ...рмет, қа...лы, қа...іп, қ...былыс, қ...ырдақ, қ...да, қ...ймақ, қ...мырсқа, қ...лпынай, мер...ерт, м...з, м...йіз, м...ғалім, м...лік, на...байхана, на...рыз, н...р, н...кте, оқ...лық, өмір с...ру, ра...ан, р...қсат, саңыра...қ...лақ, са...да, с...рет, с...хбат, с...л..., с...т, с...рақ, та...ық, тә...лік, т...ған-т...ысқан, т...лға, т...бір, т...йе, ...ақыт, ...әде, ...лт, ...лы, ...стаз, ...шқыш, ...міт, ...кімет, ш...ақ, ш...ғыл.
№ 8-жаттығу. У-Ұ-Ү әрпімен берілген сөздердің әрқайсысымен тіркесіп келетін зат есім сөздерін тауып, оларды берілген үлгі бойынша жазыңыз.
Үлгі: Уайымшыл адам, ұлан-байтақ жеріміз, үздік оқушы...
Уайымшыл, уақ, уақытша, улы, ұлан-байтақ, ұзын, ұлттық, ұлы, ұмытшақ, ұялы, үздік, үйленген, үлгілі, үндес, үлкен, үшінші.
№ 10-жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. У дыбысы бар сөздерді жазып, ондағы У дыбысының дауысты-дауыссыз дыбыс болуын түсіндіріңіз.
Қазақстан Республикасының Әнұраны
Мемлекеттік Әнұран - тәуелсіздік пен егемендіктің музыкалық рәмізі. Мемлекеттік Әнұран әр елде бар. Әнұран - мемлекеттің бірлік белгісі ретінде қабылданған салтанатты ұран өлең. Әнұран қоғамдасуға үндейтін, бірлескен іс-қимылға шақыратын, сана-сезімге психологиялық әсер ету жолымен жігерлендіруге, рухтандыруға бағытталады. Елдің намысын оятып, елдікке, бірлікке, еркіндікке шақыратын үндеу, ортақ қимыл-әрекетке шақыратын дабыл.
Қазақ халқының тарихында ол әртүрлі болған. Соғыс кезінде, жауға қарсы күресте батырлар атын да ұран ретінде қолданған, аруақты аталар мен аналардың атына құрылған ұрандар да болған. Өте көп тараған, барлық қазаққа ортақ ұран - <<Алаш>> сөзі болған, сондай-ақ <<Аруақ>> сөзі де ортақ ұран болған.
Қазақстан Республикасының қазіргі Әнұранының сөзін жазғандар: Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев. Әнұранның музыкасын жазған: Шәмші Қалдаяқов.
№ 11-жаттығу. Көп нүктенің орнына Г-Ғ әріптерінің тиістісін қойып, берілген сөздермен <<Менің отбасым>> тақырыбында шағын әңгіме жазыңыз.
Ата, әже, әке, шеше, а...а, жең...е, апа, жезде, қарындас, күйеу бала, іні, келін, на...ашы, жо...ары білімді, мұ...алім, ...алым, заң...ер, дәрі...ер, е...де адам, а...айын-тума.
№ 12-жаттығу. Көп нүктенің орнына Н-Ң әріптерінің тиістісін қойып жазыңыз. Берілген сөздермен <<Біздің университет>> тақырыбында шағын әңгіме құрастырыңыз.
У...иверситет, и...ститут, дека...ат, факультет, мама...дық, кітапха...а, оқулық, дәрісха...а, ко...спект, дәптер, қалам, қары...даш, ә...гіме, ә..., бая...дама, бізді... топ, бірі...ші курс, дайы...дық, асха...а, де...е шы...ықтыру, зертха...а, де...гей, жа...а тақырып, же...іс, жи...алыс, за...гер, за..., зама..., ке...ес, кәсіпоры..., кү...делік, кө...іл-күй, мұ...айшы, эко...омист, қо...ырау, мәде...иет, мә...ерлеп оқу, ...ұсқау, ойы..., студе...т.
№ 13-жаттығу. Көп нүктенің орнына Х-Һ әріптерінің тиістісін жазыңыз, Һ әрпімен жазылған сөздердің мағыналарын түсіндіріңіз, олармен сөйлем құрастырып жазыңыз.
Айда...ар, а...уал, ба...адүр, баспа...ана, гау...ар, жа...ан, жи...аз, жедел...ат, қа...ар, қа...арлы, қа...арман, қол...ат, мұ...ит, ра...мет, сұ...бат.
№ 14 - жаттығу. Көп нүктенің орнына К-Қ әріптерінің тиістісін қойып жазыңыз. Мәтін мазмұнын толық біліңіз.
Астана - Қазақстанның бас қаласы
Қазақстан Республикасының бас қаласы - Астана. Ол - бұрынғы Ақмола қаласы. Қала 1824 жылы салынған. Тың және тыңайған жерлерді игеру құрметіне Ақмоланың аты 1961 жылы 24 сәуірден бастап Целиноград деп аталды. Қазақстан Республикасының астанасы - ең алғашында Орынбор қаласы, сонан кейін Қызылорда, 1929-1997 жж. аралығында Алматы қаласы болды. 1997 жылдың 16 желтоқсанынан бастап, Қазақстанның астанасы Ақмолаға көшірілді. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 1997 жылдың 16 желтоқсанын бастап Ақмола қаласы Қазақстан Республикасының жаңа астанасы болып жарияланды.
Ал Президенттің 1998 жылдың 6 мамырдағы Жарлығымен Ақмола қаласының аты Астана болып өзгертілді. Қазақстан Республикасының өмірінде бұл - төртінші астана. Астана қаласының тұсаукесер тойы 1998 жылы 10 маусымында салтанатты түрде аталып өтті. Бұл той құрметіне 20 теңгелік металл ақша шығарылды. Той күндері <<Бас қала - Астана балалар көзімен>> деген тақырыпта асфальтқа сурет салу конкурсы, <<Таңғажайып әлем>> атты балалар мерекесі, балалар көркем өнерпаздарының концерті өткізілді. Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев: <<Жаңа астана - тарихи оқиға. Бұл - елдің өз тәуелсіздігін алып, көк байрағын көтергенмен бірдей қуаныш>>, - деді. Астананың Ақмолаға көшірілуіне бірнеше себептер болды. Олар: Алматының қиын экологиялық жағдайы, зілзала, сел қауіптері т.б. 1998 жылдың 10 шілдесінде өткен Қазақстан Республикасының астанасының тұсаукесер тойынан бері Астана - егеменді Қазақстан мемлекетінің астанасы болып саналады. Астана - ХХ ғасырдың ең жас астанасы ретінде тарихқа енді. Астанамыздың өсіп-өнгені жақсы, қай ел болмасын, бірінші әсер оның астанасын көргенге байланысты болады.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
Астана қаласының бұрынғы атауы?
Ақмола қаласы Қазақстан Республикасының жаңа астанасы болып қашан жарияланды?
Ақмола қаласының аты Астана болып қашан өзгертілді?
Астана қаласының тұсаукесер тойы салтанатты түрде қашан аталып өтті?
Той күндері қандай конкурстар мен балалар мерекесі өткізілді?
Астананың Ақмолаға көшірілуіне негіз болған бірнеше себептерді атаңыз.
Қазақстан Республикасының алғашқы астаналары болған қалаларды атаңыз.
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1.Қазақ рулары араб жазуын қашаннан бастап пайдаланған?
А. Маусым жарлығынан кейін
Ә. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін
Б. Мұсылман дінін қабылдағаннан кейін
В. Ұлт-азаттық көтерілістен кейін
2.Араб тілінде дауысты дыбыстың қанша таңбасы бар?
А. 9
Ә.6
Б. 3
В. 5
3.Қазақ елі 1929 жылға дейін қандай алфавит қолданып келді?
А. шағатай
Ә. латын
Б.төте жазу
В. араб
4.Қазақ елі 1940 жылға дейін қандай алфавит қолданып келді?
А. араб
Ә. шағатай
Б.төте жазу
В. Латын
5. Қай ақынның өлеңі?
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
А. Ахмет
Ә. Мағжан
Б. Шәкәрім
В. Абай
6. а, ә, о, ө, е қандай дыбыстарға жатады?
А. Ашық
Ә. қысаң
Б. еріндік
В. езулік
7. о, ө, у, ұ, ү қандай дыбыстарға жатады?
А. Ашық
Ә. қысаң
Б. еріндік
В. езулік
8. а, ә, е, э, ы, і, и қандай дыбыстарға жатады?
А. Ашық
Ә. қысаң
Б. еріндік
В. езулік
9. еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар.
А. Ашық
Ә. қысаң
Б. еріндік
В. езулік
10. езудің кейін тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар
А. Ашық
Ә. қысаң
Б. еріндік
В. езулік
Тәжірибелік сабақ №2.
Грамматикалық тақырып: Тақырыбы: Үндестік заңы. Ықпал. Екпін. Буын
Лексикалық тақырып: <<Тіл білімінің негізін салушы>>, <<Ұлылар елі>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі үндестік заңы, ілгерінді ықпал, кейінді ықпал екпін, буын түрлері туралы түсінік беру. <<Тіл білімінің негізін салушы>>, <<Ұлылар елі>> мәтіндерінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: үндестік заңы, ықпал, екпін, буын, тіл білімі, ақын-жыраулар, билер, батырлар, ғалым
Сабақтың жоспары:
1.Үндестік заңы
2.Ықпал
3.Екпін
4. Буын
5. Тіл білімінің негізін салушы, Ұлылар елі
1.Үндестік заңы
Сөз ішіндегі, сөз бен қосымша, сөз бен сөз арасындағы дыбыстардың бірімен-бірі ұқсауын үндестік заңы деп атаймыз. Үндестік заңы бойынша, сөздің соңғы буыны жуан болса, жуан қосымша, жіңішке болса, жіңішке қосымша жалғанады. Мысалы: бала + лар, мектеп + тер.
Үндестік заңына көмектес септіктегі зат есімдер мен басқа тілден енген сөздер бағынбайды. Мысалы: бала + мен, кітап.
2.Ықпал
Ықпал дегеніміз - бір сөз ішіндегі, не бір екпінге енген екі сөздің аралығындағы тетелес келген екі дыбыстың бір-біріне тигізген әсері. Қатар келген дыбыстардың алдыңғысы соңғысына, соңғысы өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етуіне қарай дауыссыз дыбыстар үндестігі екіге бөлінеді: ілгерінді ықпал және кейінді ықпал.
Сөз бен қосымшаның, сөз бен сөз арасындағы алғашқы дыбыстың соңғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуін ілгерінді ықпал деп атаймыз. Мысалы: тас + тар, адам + дар, бағана + лар.
Сөз бен қосымшаның, сөз бен сөз арасындағы соңғы дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуін кейінді ықпал дейміз. Мысалы: білезік - білезігі, тарақ - тарағы, мектеп - мектебі.
3.Екпін
Екпін дегеніміз - бірнеше буынды сөздердің бір буыны қалған буындардан күшті айтылып, айқынырақ естілуі. Екпін буындағы тек дауысты дыбысқа түседі. Орыс тіліндегі екпін жылжымалы болса, қазақ тіліндегі екпін тұрақты, сөздің көбіне соңғы буындарымен байланысты болады. Мысалы: окно - окна, терезе - терезелер. Орыс тіліндегі екпіннің сөз мағынасын өзгертуге тікелей қатысы бар. Мысалы: замок (қорған) - замок (есіктегі құлып), мука (азап) - мука (ұн).
4.Буын
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың бір ерекшелігі буын құрайтындығы болып табылады. Демек, сөзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. Буын - сөз құрамындағы бір немесе бірнеше дыбыстардың тобынан жасалған фонетикалық бөлшек. Ішіндегі дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың алмасып отыруына байланысты буын: ашық, бітеу, тұйық болып үшке бөлінеді. Бір дауыстыдан тұратын немесе дауыссыздан басталып, дауыстыға аяқталатын буынды ашық буын дейміз. Мысалы: а-на, ә-ке, ба-ла. Ортасы дауысты дыбыс болып, екі жағы дауыссызбен келген үш немесе төрт дыбысты буынды бітеу буын дейміз. Мысалы: салт, кілт, бал. Екі немесе үш дыбыстан құралып, дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталған буын тұйық буын деп аталады. Мысалы: ат, ұлт, ант.
Дауысты дыбыстардың жуан-жіңішкелігіне байланысты буындар жуан және жіңішке болып та бөлінеді. Мысалы: ә-же-лер (үш буын да жіңішке), а-дам-дар (үш буын да жуан).
Буынға бөлудің негізгі принциптері мыналар:
Егер екі дауысты дыбыстың ортасында бір дауыссыз дыбыс болса, онда ол келесі буынға жатады. Мысалы: ә-ке, ә-же.
Егер екі дауысты дыбыстың ортасында екі дауыссыз дыбыс болса, онда біріншісі алдыңғы буынға, ал екіншісі келесі буынға жатады. Мысалы: ән-дер.
Буынның жуан-жіңішкелігіне байланысты [л] дыбысы жуан да, жіңішке де айтылады. Мысалы: бал/ъ (мед) - бел/ь (поясница).
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1-жаттығу. Мәтінді дәптеріңізге көшіріп жазыңыз. Сөздердегі жуан дауысты дыбыстардың астын - бір, жіңішке дауысты дыбыстардың астын - екі сызыңыз.
Тіл білімінің негізін салушы
Құдайберген Қуанұлы Жұбанов - қазақ тілі білімінің негізін салушылардың бірі. Өзі парсы, орыс, моңғол, түркі тілдерін жақсы меңгерген.
Құдайберген Жұбанов қазақтың ұлттық мектептері мен жоғары оқу орындары үшін қазақ тілінің бағдарламаларын жасап, оқулықтар мен әдістемелік еңбектер жазған.
Ол саяси-әлеуметтік, халықтық мәні зор - жазу, емле, термин мәселелерімен шұғылданды. Ол қабылданған латын әліппесіне қазақ жазуында болмаған әріптер енгізуді ұсынып, бұл әріптердің интернационалдық терминдер мен орыс тілінен енген сөздерді дұрыс таңбалауға қажет екенін дәлелдеді.
Құдайберген Жұбанов қазақ әдеби тілі мен сөз өнері туралы да пікірлер айтты. Оның аяқталмай қалған <<Абай - қазақ әдебиетінің классигі>> атты кітабы осыған дәлел.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
Құдайберген Жұбановтың аяқталмай қалған кітабын атаңыз
Құдайберген Жұбанов лаитын әліпбиіне қатысты қандай пікірлер айтты?
Құдайберген Жұбанов қазақтың ұлттық мектептері мен жоғары оқу орындары үшін не әзірледі?
Құдайберген Жұбанов қандай тілдерді жақсы меңгерген?
№ 2-жаттығу. Берілген сөздермен <<Менің бөлмем>> тақырыбында шағын әңгіме құрастырыңыз. Осы сөздердің ішінен үндестік заңына бағынбайтын сөздерді теріп жазыңыз.
Үй, бөлме, пәтер, ата-анаммен, көршілер, подъезд, қабат, еден, терезе, есік, төбе, асхана, қонақ бөлмесі, дәліз, жататын бөлме, сөре, кітап, үстел, орындық, компьютер, жұмыс, сабақ, шаммен, емтихан, аға, іні, сіңлі, апа, студент, курстастармен, телефон.
№ 3 - жаттығу. Көп нүктенің орнына жақшадағы сөздердің дұрысын қойып жазыңыз, олардың өзгерісін түсіндіріңіз.
Ақтөбе, Қостанай облыстарында астық ... (орақ, орағы) ерте аяқталды. Бұл облыстардың ... (астық, астығы) бітік шықты. Оның ... (көп, көбі) уақытылы жиналды, элеваторға тасылды. Дала ... (шөп, шөбі) де орылды. Биыл адамның да, малдың да ... (азық, азығы) мол болды.
№ 4 - жаттығу. Берілген сөздерге 3 жақтың тәуелдік жалғауларын (-ы/-і) жалғаңыз және сөздердің өзгерісін түсіндіріңіз. Өзіңіз қалаған 10 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Бақ, жақ, әлек, тілек, доп, топ, қап, қорап, дақ, лақ, жібек, кезек, шарап, жауап, балық, сабақ, есік, бесік, тірек, жіп, қуыршақ, кәсіп, мамандық, білезік, тәулік, есеп, кітап, жүрек, бүйрек.
№ 5-жаттығу. Берілген зат есімдерді құрамындағы буын түрлеріне қарай кестеге жазыңыз.
Сәби, ана, үй, мектеп, оқушы, диплом, баға, бағбан, бұлбұл, гүл, дене, денсаулық, ер, ит, кеме, көже, қошқар, от, ұлт, ұлы, ант, сыйлық, уәде, үн, хикая.
Ашық буынды сөздер
Тұйық буынды сөздер
Бітеу буынды сөздер
Сә-би, ...
Үй, ...
Мек-теп, ...
№ 6-жаттығу. Көп нүктенің орнына Г-Ғ әріптерінің тиістісін қойып жазыңыз. Мәтіннің толық мазмұнын біліңіз.
Ұлылар елі
Әр халықтың тарихында ерекше қадірлі, киелі жерлер бар. Ол - ел өмірінің ұлы белестерін айғақтайтын, ұзақ тарихының әйгілі оқиғалары өткен орындар мен сол халықтың ұлы перзенттерін дүниеге келтіріп, олардың ерлігі мен ғажайып талантының ашылуына куә болған мекендер. Қазақтар үшін сондай қасиетті де киелі мекен - Шыңғыстау. Бұл жерде халқымыздың 3 кемеңгер суреткері дүниеге келіп, өздерінің өлмес жырларын толғаған. Олар: Абай, Шәкәрім, Мұхтар. Шыңғыстау сияқты аймақтың 3 алыпты туып, сөз өнерінің әлемдік биігіне көтеруі азамат тарихында сирек кездесетін құбылыс. Рас, бұл өңірде олардан бұрын да ақын-жыраулар, Кеңгірбай, Өскенбай, Құнанбай секілді даңқты билер де болған. Ақтанберді, Мамай, Тоқтамыс батырлар елінің бостандығы үшін қан кешкен. Осы өңірде Шоқан Уәлиханов, Федор Достоевский, Ахмет Байтұрсынов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әміре Қашаубаев, Қаныш Сәтпаев сияқты ұлы ғұламалар мен ақын-жазушылар, әншілер өмірлерінің талай айлары мен күндерін кешкен. Ертіс суы мен Шыңғыс топырағы олардың бойына шапағат нұрын құйып, қиялына қанат беріп, көкірек көздерін ашқан. Бұл мекенді халық <<ұлылар мекені>> дейді.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
Шыңғыстауда халқымыздың қандай 3 кемеңгер суреткері дүниеге келген?
Халық Шыңғыстауды <<Ұлылар мекені>> деп атауына себеп?
Бұл өңірде қандай ақын-жыраулар мен даңқты билер болған?
Бұл өңірде қандай ғұламалар мен ақын-жазушылар, әншілер өткен?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Сөз бен қосымшаның, сөз бен сөз арасындағы алғашқы дыбыстың соңғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуі қай ықпал түріне жатады?
А. ілгерінді ықпал
Ә. кейінді ықпал
Б. тоғыспалы ықпал
В. екі жақты ықпал
2. қай ықпал түріне жатады: тас + тар, адам + дар, бағана + лар?
А. ілгерінді ықпал
Ә. кейінді ықпал
Б. тоғыспалы ықпал
В. екі жақты ықпал
3. қай ықпал түріне жатады: білезік - білезігі, тарақ - тарағы, мектеп - мектебі?
А. ілгерінді ықпал
Ә. кейінді ықпал
Б. тоғыспалы ықпал
В. екі жақты ықпал
4. Сөз бен қосымшаның, сөз бен сөз арасындағы соңғы дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуі қай ықпал түріне жатады?
А. ілгерінді ықпал
Ә. кейінді ықпал
Б. тоғыспалы ықпал
В. екі жақты ықпал
5. Мәтін мазмұнындағы халықтық мәні зор - жазу, емле, термин мәселелерімен шұғылданған ғалым?
А. Құдайберген Жұбанов
Ә. Ахмет Байтұрсынов
Б. Абай Құдайбергенов
В. Ыбырай Алтынсарин
6. Мәтін мазмұны бойынша Шоқан Уәлиханов қай өңірде күн кешкен?
А. Сыр бойы
Ә. Арқа өңірі
Б. Жетісу
В. Шыңғыстау
7. Абай қай өңірде дүниеге келген?
А. Сыр бойы
Ә. Арқа өңірі
Б. Жетісу
В. Шыңғыстау
8. Шәкәрім қай өңірде дүниеге келген?
А. Сыр бойы
Ә. Арқа өңірі
Б. Жетісу
В. Шыңғыстау
9. Мұхтар Әуезов қай өңірде дүниеге келген?
А. Сыр бойы
Ә. Арқа өңірі
Б. Жетісу
В. Шыңғыстау
10. Шыңғыстау өңірінде қандай даңқты би өткен?
А. Мәтжан
Ә. Ерменбет
Б. Құнанбай
В. Бөлтірік
Тәжірибелік сабақ №3.
Грамматикалық тақырып: Лексика. Бір мағыналы және көп мағыналы сөздер. Сөздердің тура және ауыспалы мағынасы. Синонимдер Омонимдер Антонимдер.
Лексикалық тақырып №3 <<Әлем таныған Абай>>, <<Қазақ халқындағы қонаққа ас берудің түрлері>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге лексика, бір мағыналы және көп мағыналы сөздер, сөздердің тура және ауыспалы мағынасы, синонимдер, омонимдер, антонимдер туралы түсінік беру. <<Әлем таныған Абай>>, <<Қазақ халқындағы қонаққа ас берудің түрлері>> мәтіндерінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: лексика, бір мағыналы және көп мағыналы сөздер, сөздердің тура және ауыспалы мағынасы, синонимдер, омонимдер, антонимдер
Сабақтың жоспары:
1.Лексика туралы ұғым
2. Бір мағыналы және көп мағыналы сөздер.
3.Сөздердің тура және ауыспалы мағынасы.
4.Синонимдер. Омонимдер. Антонимдер.
5.Әлем таныған Абай. Қазақ халқындағы қонаққа ас берудің түрлері
1.Лексика (коне гректің lexikos - <<сөздік>> деген сөзінен алынған) - бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы деген ұғымды білдіреді, оны сөздік құрам деп те атайды. Лексиканы, сөз байлығын зерттейтін ғылымды лексикология дейді.
Семасиология - лексиканың сөз мағыналарын және ол мағыналардың өзгеруінің себептерін зерттейтін бір саласы болып табылады. Лексикологияда мағынасы жағынан дара сөздер мен тұрақты сөз тіркестері, яғни фразеологизмдер де қарастырылады. Фразеологиялық сөз тіркестерді зерттейтін лексикологияның саласын фразеология дейді. Этимология - сөздердің шығу төркінін, тарихын зерттейтін лексикологияның бір саласы. Лексикография - сөздіктер құрастыру ережелерін зерттейтін лексикологияның бір саласы.
2. Бір мағыналы және көп мағыналы сөздер
Әрбір сөз белгілі бір ұғымды білдіреді. Бір ғана ұғымды, лексикалық мағынаны білдіретін сөз бір мағыналы сөз деп аталады. Мысалы: үстел, әке. Екі және одан да көп лексикалық мағынаны, ұғымды білдіретін сөз көп мағыналы сөз деп аталады. Бұл сөздердің мағынасы сөз тіркесі немесе сөйлем ішінде айқындалады.
3. Сөздердің тура және ауыспалы мағынасы
Сөз алдымен тура мағынаны білдіреді. Мұны сөздің тура, яғни тұрақты мағынасы деп атаймыз. Сөздің тура, яғни, тұрақты мағынасы болумен қатар, ауыспалы мағынасы болуы да мүмкін. Сөздің қосымша мағынасы негізгі мағыналардан дамиды, өніп өрбиді. Сөздің ауыспалы мағынасы заттың, құбылыстың немесе сол заттың белгісінің ұқсастығын білдіруден, олардың өзара тығыз байланысынан келіп туады. Сол ұқсастық белгінің бірі екінші затқа - ауыс мағына болады. Мысалы: тура мағынадағы сөз - алтын сағат, алтын сырға; ауыспалы мағынадағы сөз - алтын шаш, алтын күз, қолы алтын.
4. Синонимдер. Омонимдер. Антонимдер.
Синоним - айтылуы, естілуі, жазылуы әр келкі, мағыналары бір-біріне жақын сөздер. Мысалы: адам - кісі, ел - халық, алыс - қашык, надан - топас, нану - сену.
Омоним деген - дыбысталуы бірдей, бірақ мағынасы әр түрлі сөздер. Мысалы:
Жаз:
1. жыл мезгілі - зат есім;
2. <<хат жаз>> деген сөз тіркесінде етістік;
3. <<дастархан жаз>> деген сөз тіркесінде етістік;
Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөзді антоним дейміз. Мысалы: күн - түн, жақсы - жаман, бар - жоқ, жарық - қараңғы, жылдам - ақырын т.б.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1-жаттығу. Бір мағыналы сөздерді бір бөлек, көп мағыналы сөздерді бір бөлек жазыңыз. Сөздердің көп мағыналылығын мысалдар келтіріп дәлелдеңіз.
Аңшы, ақыл, азық, ана, алтын, бұзау, бұлақ, бет, дәптер, кітап, қол, құлақ, су, тау.
№ 2-жаттығу. Сөздердің тура немесе ауыспалы мағынада тұрғандарын анықтаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөз тіркесімен сөйлем құрастырып жазыңыз.
Ашық: ашық бөлме, ашық терезе, ашық хат, ашық ауыз.
Жабық: жабық дүкен, жабық жиналыс, жабық есік, жабық мінез.
Суық: суық ауа-райы, суық күн, суық кабинет, суық адам, суық хабар.
Жылы: жылы киім, жылы қабақ, жылы сөз, жылы үй, жүзі жылы.
Алтын: алтын сақина, алтын сырға, алтын сағат, алтын күз, қолы алтын,
жүрегі алтын.
№ 3-жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқып, жаттаңыз. Өлең ішінен ауыспалы мағынада тұрған сөздерді тауып, көрсетіңіз.
Дарқан дала
О, дала! Мұхит дала, неткен кеңсің!
Ақынның ойынан да сен тереңсің.
Сар дала, сараң едің күні кеше,
Япырмай, бүгін неткен берегенсің!
Барқыт тау, жасыл дала, зеңгір аспан,
Күміс көл, ерке өзен алып қашқан,
Құмартып келем саған бала жастан,
Дариға, жер бар ма екен сенен асқан! (Қ.Аманжолов)
№ 4-жаттығу. Үлгіні пайдалана отырып, мына сөздердің синонимдік қатарларын жазыңыз.
Үлгі: Ұсақ (мелкий) - уақ, ұнтақ, майда.
Алыс, әдемі, ертеде, жанында, кір, керек, мереке, мықты, мұғалім, тағам, танымал, уақыт, шәкірт.
№ 5-жаттығу. Берілген синоним сөздердің аудармасын жазыңыз, мағыналарын есте сақтаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Алыс - қашық, шет, алшақ, аулақ.
Анда-санда - кей кезде, баз-базда, ілуде-шалуда.
Әлем - дүние, жиһан, жер жүзі, ғалам.
Ас - тамақ, тағам, дәм.
Ат - есім.
№ 6-жаттығу. Берілген етістік-синоним сөздердің мағыналарын есте сақтаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Мақтау, мадақтау, көтермелеу - хвалить.
Сыйлау, құрметтеу, дәріптеу - уважать, превозносить.
Қуану, көңілдену - радоваться, веселиться.
Мазалау, тынышын алу - беспокоить.
Ашулану, ызалану - сердиться.
Назар аудару, көңіл бөлу - обратить внимание.
Қонаққа бару, қыдыру - пойти в гости, гулять.
№ 7-жаттығу. Мәтінді мәнерлеп оқып, аударыңыз. Мәтін ішіндегі <<халық>>, <<ас>>, <<кісі>>, <<ат>>, <<алыс>>, <<ағайын>> сөздерінің синонимдерін табыңыз. Мәтін мазмұнын толық игеріңіз.
Қазақ халқындағы қонаққа ас берудің түрлері
Қазақ халқы өзінің тұрмыс-салтына, шаруашылығына байланысты ішер асында өзіндік ерекшелігі көп халық. Қазақтың <<қазан асты>>, <<қазан көтерді>>, <<ас берді>>, <<астан ауыз тиді>>, <<асқа қарамады>> деген сөздерінен мал сойылып, ет асылатыны бірден аңғарылады. Қонаққа ас берудің бірнеше түрлері бар:
Қонақасы - үйге арнайы немесе жолы түсіп келген таныс не бейтаныс
жолаушыға берілетін ас. Қонағасы үшін арнайы мал
сойылады.
Ерулік - көшкен ауылға, көшіп келген ауылға, көршіге берілетін
қонақасы.
Соғым - қысқа арнап түйе, жылқы, сиыр сойылады. Сойылған малдың
қуырдағына қонақ шақырылады.
Сыбаға - соғым сойған үй сыйлы кісісіне, алыстағы ағайынға, т.б.
еттен, қазы-қартадан сыбаға сақтайды. Кейде сол сақталған
сыбағаны асып береді, кейде беріп жібереді.
Ас - қайтыс болып кеткен ата-ана, туған-туысқанды еске түсіру үшін
беріледі, онда мал сойылады, ат шабыс болады.
Тоқымқағар - сапарға шыққалы жатқан жолаушыны шығарып салуға
келген адамдарға берілетін қонақасы.
Наурызкөже - жаңа жылдың басында берілетін, жеті түрлі тағамнан
жасалатын көже.
Асар - көмекке келген кісілерге берілетін қонақасы.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1. Үйге арнайы немесе жолы түсіп келген таныс не бейтаныс жолаушыға берілетін ас қалай аталады?
2. Көшкен ауылға, көшіп келген ауылға, көршіге берілетін қонақасы қалай аталады?
3. Сыбаға дегеніміз не?
4. Сапарға шыққалы жатқан жолаушыны шығарып салуға келген адамдарға берілетін қонақасы қалай аталады?
5. Қайтыс болып кеткен ата-ана, туған-туысқанды еске түсіру үшін берілетін жиын қалай аталады?
6. Көмекке келген кісілерге берілетін қонақасы қалай аталады?
№ 8-жаттығу. Сөздікті пайдалана отырып, үлгі бойынша берілген сөздердің омонимдік мағыналарын анықтап, түсінік беріңіз.
Үлгі: Асық - 1. Асық ойнау (зат есім - играть в альчики, кости).
2. Үйге асық (етістік - торопись домой).
Асық, ана, айыр, ара, алма, ат, аяқ, асау, бақ, біз, бу, ет, ер, жау, жас, жаз, жар, көрші, қой, қорық, мақта, мін, саз, сый, сен, тарау, тер, тоқсан, түс.
№ 7-жаттығу. Үлгі бойынша зат есім, сын есім, етістік антоним сөздерге 10 мысал келтіріңіз.
Үлгі: Күн (день) - түн (ночь), кір (грязный) - таза (чистый), бер (дай) - ал
(возьми).
№ 8-жаттығу. Берілген сөздердің антонимдерін табыңыз, олармен сөйлем құрастырыңыз.
Ақ, жақсы, ескі, қиын, кәрі, үлкен, терең, арық, ыстық, аш (голодный), ашық, ұзын.
№ 9-жаттығу. Ішінде антоним сөздер кездесетін мақал-мәтелдерге 10 мысал келтіріңіз.
Үлгі: Жақсы берсең де дос, бермесең де дос. Жаман берсең - дос, бермесең
- қас. Көз - қорқақ, қол - батыр.
№ 10-жаттығу. Мына мақал-мәтелдердің ішінен антонимдерді табыңыз.
Қорлық өмірден ерлік өлім артық.
Ер бақыттың қонғанын білмейді, ұшқанын біледі.
Ақымақ бұзуға бар, түзеуге жоқ.
Өлі арыстаннан тірі тышқан артық.
Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі.
Алтау ала болса - ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса - төбедегі келеді.
Ескіні жамап киіп, жаңаны іздеп тапқан артық.
Көп ақымақтың ағасы болғанша, бір ақылдының інісі бол.
Ащы менен тұщыны татқан білер, алыс пенен жақынды жортқан білер.
№ 11-жаттығу. Мәтінді мәнерлеп оқып, аударыңыз. Мәтін ішіндегі <<халық>>, <<бүкіл>>, <<данышпан>>, <<уақыт>>, <<әлем>>, <<келешек>> сөздерінің синонимдерін, <<жылы>>, <<бас>>, <<біз>> сөздерінің омонимдерін, <<жоқ>>, <<артық>>, <<өмір>> сөздерінің антонимдерін табыңыз. Мәтін мазмұнын толық игеріңіз.
Әлем таныған Абай
Абай Құнанбаев - қазақ халқының ғана емес, бүкіл адамзаттың ақыны. Сондықтан ЮНЕСКО шешімі бойынша 1995 жыл - Абай жылы аталды.
Ұлы ақын Абайдың 150 жылдық мерейтойының аталып өтілуі туралы ЮНЕСКО-ның бас директоры Федерико Майор былай деді: <<Абай - әлемдік маңызы зор тұлға. Ол оқырманға өзінің ақындық сезімімен ғана әсер етіп қойған жоқ, ол азаматтың санасына даналықтың дәнін сепкен данышпан, ойшыл... Оның гуманистік идеялары Еуропаның классикалық философиясымен қалай үйлесіп, өріліп жатқанына таң қалмасқа шара жоқ. Бір кезде қазақ ақынын толғандырған проблемалар қазіргі таңдағы кез келген халық өкілінің көкірегінде күмбірлеп жатыр десем, артық айтқандық емес. Егер біздің уақытымыз тұрғысынан қарасақ, Абай - әлемдік поэзия алыптарымен қатар тұрған ғаламат тұлға. Сондықтан да біз Абайдың 150 жылдығын 1995 жылы ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде салтанатты түрде атап өтуді дұрыс деп таптық>>.
Әлем таныған Абай өмірі, оның шығармалары - келешек ұрпақ үшін үлгі, өнеге.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
ЮНЕСКО шешімі бойынша 1995 жыл қалай аталды?
Ұлы ақын Абайдың 150 жылдық мерейтойының аталып өтілуі туралы пікір айтушы?
ЮНЕСКО-ның бас директоры Федерико Майордың пікірі?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Сөздердің шығу төркінін, тарихын зерттейтін лексикологияның бір саласы
А. Семасиология
Ә. фразеология
Б. лексикология
В. Этимология
2. Фразеологиялық сөз тіркестерді зерттейтін лексикологияның саласын
А. Семасиология
Ә. фразеология
Б. лексикология
В. Этимология
3. Сөз байлығын, лексиканы зерттейтін ғылым
А. лексикография
Ә. фразеология
Б. лексикология
В. Этимология
4. Сөздіктер құрастыру ережелерін зерттейтін лексикологияның бір саласы.
А. Семасиология
Ә. лексикография
Б. лексикология
В. Этимология
5. Көмекке келген кісілерге берілетін қонақасы
А. Қонақасы
Ә. Тоқымқағар
Б. Ерулік
В. Асар
6. Сапарға шыққалы жатқан жолаушыны шығарып салуға келген адамдарға берілетін қонақасы.
А. Қонақасы
Ә. Тоқымқағар
Б. Ерулік
В. Асар
7. Үйге арнайы немесе жолы түсіп келген таныс не бейтаныс жолаушыға берілетін ас
А. Қонақасы
Ә. Тоқымқағар
Б. Ерулік
В. Соғым
8. Қысқа арнап түйе, жылқы, сиыр сойылады. Сойылған малдың
қуырдағына қонақ шақырылады
А. Қонақасы
Ә. Тоқымқағар
Б. Соғым
В. Асар
9.Ауыспалы мағынада тұрған сөз: ашық сөмке, ашық пікір, ашық аула, ашық қалта, ашық шкаф
А.
Ә.
Б.
В.
10. Тура мағынада тұрған сөз: жылы шырай, жылы қабақ, жылы сөз, жылы үй, жүзі жылы
А.
Ә.
Б.
В.
Тәжірибелік сабақ №4.
Грамматикалық тақырып: Диалект сөздер. Кәсіби сөздер. Кірме сөздер. Архаизмдер. Неологизмдер. Фразеологизмдер
Лексикалық тақырып: <<Түркістан>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі диалект сөздер, кәсіби сөздер, кірме сөздер, архаизмдер, неологизмдер, фразеологизмдер туралы түсінік беру. <<Түркістан>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: диалект сөздер, кәсіби сөздер, кірме сөздер, архаизмдер, неологизмдер, фразеологизмдер
Сабақтың жоспары:
1.Диалект сөздер.
2.Кәсіби сөздер.
3.Кірме сөздер.
4.Архаизмдер.
5.Неологизмдер.
6.Фразеологизмдер
7. Түркістан
1.Диалект деп тілдегі жалпы халықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығын атаймыз. Мысалы: сіріңке - кеуірт, күкірт, шырпы, оттық, шақпақ; кесе - самал, пиялай, кәсе, тас аяқ, шыны аяқ, ақпар, кәрлен.
2.Кәсіби сөздер.
Белгілі бір кәсіппен, мамандықпен айналысатын адамдардың ғана өзара қолданылатын сөздер кәсіби сөздер деп аталады. Мысалы: тіл білімінде - қосымша, бастауыш, одағай; математикада - гипотенуза, катет, синус, тангенс; географияда - риф, магма, вулкан, цунами.
3.Кірме сөздер.
Кірме сөздерге басқа тілдерден әр түрлі себептермен енген сөздер жатады. Қазақ тілінде моңғол, араб және иран, орыс тілінен енген сөздердің саны мол.
Кірме сөздер
(заимсвованные слова)
Қай тілден енген
(с какого языка заимствованы)
Қашан енген (когда заимствованы)
Алтын, аймақ, аға, жиен, бажа, бұқа балта, бұрғы, бура т.б.
моңғол тілінен
(с монгольского языка)
Х-ХІ ғасыр
(в Х-ХІ вв.)
1. Шаруашылық, сауда қатынастары арқылы енген сөздер: айна, базар, таба, орамал, таразы, мақта, таға т.б.
2. Мәдени және ғылыми қарым-қатынастар арқылы енген сөздер: емтихан, кітап, мектеп, ғылым, медресе, кағаз, қалам, пән т.б.
3. Дінмен енген сөздер: шариғат, ораза, намаз, аруақ т.б.
араб, иран тілінен
(с арабского и иранского языков)
орта ғасырлар
(в средние века)
Кірпіш, саман, болыс, жәшік, сот, кереует, самауыр т.б.
орыс тілінен
(с русского языка)
ХҮІІІ ғасыр
(в ХҮІІІ в.)
Трактор, автомобиль, комбайн, клуб, колхоз, совхоз, институт т.б.
Қазан револю-циясынан кейін
(после Октябрьской революции)
4.Архаизмдер.
Архаизм дегеніміз - тілдегі қолданудан шығып, өздері атайтын заттарымен бірге жоғалған сөздер. Олар ескі әдебиеттерде, ескі әдет-ғұрыпта қолданылатын сөздер. Мысалы: байрақ, отарба, аэроплан, хан, ханым, ханзада, ауылнай старшын, сәукеле, торсық, кебеже, уәзір, би, найза, нарком, кедейлер комитеті т.б.
5.Неологизмдер.
Архаизмге қарама-қарсы құбылысты неологизм дейміз. Ол - тілдің сөздік құрамына енген жаңа сөздер. Мысалы: флэшка, ноутбук, ұялы телефон, сенсорлы экран т.б. Уақыт өткен сайын кейбір сөздер үйреншікті, бұрыннан да бар секілді болғанда, олар неологизм болудан қалады. Мысалы: радио, партия, комбайн, теледидар, ғарыш, ғарышкер, компьютер, дисплей, плейер, жердің жасанды серігі т.б.
6.Фразеологизмдер
Фразеологизм дегеніміз - құрамындағы сөздердің орны тұрақты, бекем, бір бүтін мағынаны білдіретін сөз тіркесі. Мысалы: көзді ашып жұмғанша, қас пен көздің арасында (лезде); түймедейді түйедей ету (бір нәрсені өсіріп, асырып айту); қаны қайнау (ашулану), ит өлген жерде (алыста) т.б.
ТАПСЫРМАЛАР
№1-жаттығу. Көркем әдеби шығармалардан диалект сөздері бар сөйлемдерді теріп жазыңыз.
№2-жаттығу. Әртүрлі мамандықтар бойынша кәсіби сөздерге мысал келтіріңіз.
№3-жаттығу. Берілген сөздердің қай мамандықтың кәсіби сөздері екенін анықтаңыз.
Қармақ, сүзекі, қайық, жылым, бекре, бүркеніш, шөктірме.
Шеге, балға, егеу, ағаш.
Диагноз, анамнез, шприц, анестезия.
Арматура, бетон, цемент, кірпіш.
Очерк, мақала, интервью, гонорар.
№ 4-жаттығу. Сөйлемдер ішінен кірме сөздерді тауып, астын сызыңыз. Олардың қай тілден енгенін жазыңыз.
- Марш! - деп жігіттерге <<кет>> деді. Жігіттер күйіп кетті. Бірнешеуі бір барқыт диванды алуға қол қойды. Угар барып жиылыс басқармасының үстеліндегі жасыл сукноны жұлып кеп алды. Үй іші апыр-топыр. Айқай-ұйқай. Бұлардың жанжалын күтіп тұрған клубтағы жүкшілердің барлығы да қаптап кетті.
Ертісте паровоз жүргеннен кейін қала мен даланың бір күшті көлігі табылып, алыс пен алыс жуықтасып, қатынай бастады.
Олбай - Ертіс өзенін өрлеп, құлдап жүретін үш пассажир пароходы, бірнеше баржалардың қожайыны.
Бірі - арбакеш, бірі - жүкші, бірі - көшір, бірі - тағы бірдеме болып қала қыстайды, мұндайлар өздерін <<зимовщик>> дейді.
Лена деген жерде алтын алатын шахта бар екен.
Жігіттер он минуттың ішінде довереныйды барлық есеп кітабымен, ақша жабдығымен көшіріп, өздерінің жатқан барағындағы жігіттердің ортасына алып келді.
№ 5-жаттығу. Сөйлемдер ішінен архаизмдерді тауып, астын сызыңыз.
Сыбан, Тобықты, Керей, Уақ болыстары, кандидаттары, долынжы билері қастарына тілмаштарын алыпты.
Абайдың бұл келісін ұрын келу деп, жыртыс сала келу деп, кейде есік көре келу, қол ұстау деп те атайды.
Наурызда көрісу кезінде келіншектер енелеріне, апаларына, абысындарына көйлектік мата мен жаулық апарады.
Қазақ халқының ұлттық бас киімі - сәукеле қазіргі кезде қалыңдықтың киімінің бір элементі ретінде сақталған.
Қазақ батырларының қару-жарақтарына садақ, найза, айбалта т.б. жатқан.
№6-жаттығу. Архаизмдер мен неологизмдерге мысал келтіріңіз, олармен сөйлем құрастырып жазыңыз.
№7-жаттығу. Берілген фразеологизмдерді есіңізге сақтаңыз. Өзіңіз қалаған 7 фразеологизмді пайдаланып, сөйлемдер құрастырып жазыңыз.
Ауызын ашпады - рта не раскрыл.
Көзі түсті - заметил.
Көз қырын салмады - не взглянул и краем глаза.
Көзімен атып жіберердей - готов застрелить взглядом.
Қабағынан қар жауып тұр - мрачен.
Көзді ашып жұмғанша - и глазом моргнуть не успеешь.
Түймедейді түйедей ету - делать из мухи слона.
Төбе шашы тік тұрды - волосы дыбом встали
Өзінің бес саусағындай біледі - знает как свои пять пальцев
Ағама жеңгем сай - два сапога пара
Судай жаңа - новый с иголочки
Жүрек жалғау - заморить червячка
Жылы орын - теплое местечко
№8-жаттығу. Төмендегі сөз тіркестердің қайсысы фразеологизмге, қайсысы мақал-мәтелдерге жататынын ажыратыңыз.
Бүйректен сирақ шығару; тісін қайрау; қоян жүрек; жүрегі тас төбесіне шығу; көзімен көріп, құлағымен есту; көз - қорқақ, қол - батыр; айтқан сөзің - атқан оқ; өлгеніңше үйрен.
№9-жаттығу. Фразеологизмдерді орыс тіліне аударып, үлгі бойынша түсіндіріңіз.
Үлгі: Тонның ішкі бауырындай (тату болу) - быть в близких дружественных
отношениях.
Айдай сұлу; барар жері, басар тауы жоқ, бір табан жақын; екі кеменің құйрығын ұстады; жақсы көрді; жарқын жүзді; инемен құдық қазғандай; көз жүгіртті.
№10-жаттығу. Мәтін мазмұнын толық игеріңіз
ТҮРКІСТАН
Түркістан - ата-бабаларымыздың көне қаласы. Ол Қаратау мен Сырдария өзенінің ортасына орналасып, Ұлы Жібек жолының бойында жатқан. Бұл ежелгі қалаға тізілген қоңыраулы керуендер батыстан да, шығыстан да келіп жататын болған. Ол кезде қала Шабғар деп аталатын. Мұсылман діні келгеннен бастап қала Иассы деп аталған. Ақын Қожа Ахметтің Иассауй атану себебі де осы қаладан шығуынан еді.
Мұңғыл (маңғол) жаугершілігінен кейін қала Түркістан атанды. Түркістан <<түріктер мекені>> деген сөзді білдіреді.
Ертедегі сақ дәуірінен бабаларымыз түрік тайпасының бір бұтағы болған. Олар Отырар, Тараз, Түркістан секілді қалаларды салған. Бұл қалаларда шәкірттер оқитын медреселер ашылған. Сондай бір ғажайып медресе-мектеп Түрістанда болды. Медресенің бас мұғалімі - ақын Қожа Ахмет Яссауи еді. Көне Исфиджабта дүниеге келген ол бала кезінен алғыр, зерек болып өсті. Ахмет ақын, діни ғұлама және түрік халықтарының рухани көсемі болды. Бала оқыта жүріп, <<Даналық сөздер>> деген кітап жазды. Кітапқа кісінің таза жүруі, өтірік айтпауы, адал болуы туралы ақыл, сөздері енді. Осы сөздерін ақын <<хикмет>> деп атады. Ол ұзақ өмірінде төрт мыңдай хикмет жазған. Әзірге бізге жеткені жетпіс <<хикмет>> қана.
Атақты Әмір Темір Қожа Ахметтің ақындық сөзінің қасиетіне таң қалады. Көшіп-қонып жүрген қазақтар Әмір Темірдің қылышынан қорықпайды, ал ақынның уағыз сөзіне сенеді. Осыған орай Әмір Темір Қожа Ахметтің қүрметіне дүние жүзінен ұста, зергер, сәулетші, өнерпаздарды жинап, ақын зиратының басына ғажайып ғимарат орнатуға жарлық береді. Ғимаратты тұрғызу үшін мыңдаған адам қатар тұрып күйген қышты бір-біріне қолдан беріп, алыстан осы әдіспен жеткізген. Құрылыс іргесін үйір-үйір жылқы айдап, мал тұяғымен бекітеді. Ғимарат әр түрлі бөлмелерден тұрады. Солардың бірі - <<қазандық>> деп аталатын бөлме. Осы бөлмеде салмағы екі тонна болатын үлкен қола қазан орнатылған. Қазанды Әбділәзиз деген шебер Қарнақ деген жерде құйған. Оған жеті жылқының еті сияды. Ернеуінде қазанды құйған ұстаның есімі араб тілінде жазылған.
Түркістандағы ғажайып ғимарат он жыл көлемінде салынып бітті. Сәулетті шебер ұста Ғұбайдулла Сыдыр жүргізді. <<Ол өз шеберлігіне өзі риза болып, сағананың ең биік басынан жерге түспей қойыпты. Ақырында, сол арада өлген екен>> деген де аңыз бар.
Түркістандағы осы ғажайып ғимараттың салынғанына 600 жылдай болды. Оның бір қышы сынбай, бір шегесі босамай, сыры түспей әлі тұр. Ата-бабаларымыз көне заманнан Түркістан топырағына барып, тәу етіп, қасиет тұтқан. Хандар таққа отырған кезде Қожа Ахмет ақынның басында тұрып ант берген, ал өлген соң ол кісілерді осы жерге жерлеген. Көне Түркістан топырағында сексен бір хан, би, батырдың сүйегі жерленген. Ата-бабаларының ерлік жолын, тасқа басылған сөзін іздеген жас жеткіншек көне Түркістаннан табады, өйткені тарихы терең бұл қала қышпен, таспен жазылған кітап секілді.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1.Салынғанына 600 жылдай болған ғажайып ғимарат қай жерде орналасқан?
2. Көне Түркістан топырағында қанша хан мен батырдың сүйегі жерленген?
3. Хандар таққа отырған кезде қандай рәсім жасаған?
4. Түркістандағы ғажайып ғимарат неше жыл көлемінде салынып бітті?
5. Сәулетті жүргізген шебер ұста кім?
6. Түркістан қай жерде орналасқан?
7. Түркістан бұрын қалай аталатын?
8.Мұсылман діні келгеннен бастап қала қалай аталған?
9. Қазанды кім және қандай жерде құйған?
10. Қазанға неше жылқының еті сияды?
11. Қазанның ернеуінде араб тілінде қандай сөз жазылған?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Тілдегі жалпы халықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығы:
А. Кәсіби сөздер
Ә. Диалект
Б. Кірме сөздер
В. Архаизмдер
2. Басқа тілдерден әр түрлі себептермен енген сөздер:
А. Кәсіби сөздер
Ә. Диалект
Б. Кірме сөздер
В. Архаизмдер
3. Белгілі бір кәсіппен, мамандықпен айналысатын адамдардың ғана өзара қолданылатын сөздер
А. Кәсіби сөздер
Ә. Диалект
Б. Кірме сөздер
В. Архаизмдер
4. Тілдегі қолданудан шығып, өздері атайтын заттарымен бірге жоғалған сөздер
А. Кәсіби сөздер
Ә. Диалект
Б. Кірме сөздер
В. Архаизмдер
5. Құрамындағы сөздердің орны тұрақты, бекем, бір бүтін мағынаны білдіретін сөз тіркесі
А. Кәсіби сөздер
Ә. Фразеологизм
Б. Кірме сөздер
В. Архаизм
6. Архаизмге қарама-қарсы құбылысты
А. Кәсіби сөздер
Ә. Фразеологизм
Б. Неологизм
В. Архаизм
7. Түркістан сөзі қандай мағынаны білдіреді?
А. шат мекен
Ә. бақыт мекені
Б. сәулет мекені
В. түріктер мекені
8. <<Түркістан>> мәтіні мазмұны бойынша құрылыс іргесін немен бекітеді?
А. үйір-үйір жылқы айдап, мал тұяғымен
Ә. арнайы дайындалған ерітіндімен
Б. ауыр тастармен
В. жағалай ағаш егіп бекітеді
9. <<Түркістан>> мәтіні мазмұны бойынша Қожа Ахмет ақынның басында тұрып ант берген кімдер?
А. жыршылар
Ә. ақындар
Б. хандар
В. ақсүйектер
10. Фразеологизмді көрсетіңіз
А. жүрегі тас төбесіне шығу
Ә. жүрегі ауырып жатыр
Б. жүрек тұсын ұстады
В. журегі шаншығанын айтты
Тәжірибелік сабақ №5.
Грамматикалық тақырыбы: МОРФОЛОГИЯ. СӨЗ ҚҰРАМЫ.
Лексикалық тақырып: <<Отырар>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі морфология, сөз құрамы, морфема және қосымша туралы түсінік беру. <<Отырар>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: морфология, сөз құрамы, сөз таптары, морфема және қосымша түбір, сөз тудырушы жұрнақ, сөз түрлендіруші жұрнақ, жалғау
Сабақтың жоспары:
1. Морфология туралы ұғым
2.Сөз құрамы. Морфема және қосымша туралы жалпы мәліметтер
3. Отырар
1. Морфология туралы ұғым.
1.Морфология (гректің morphe - <<форма>> + logos - <<ұғым, ілім>> деген сөзінен алынған) - сөз және оның формалары туралы ілім. Морфология сөз құрамы мен сөз таптарын зерттейді. Сөздің лексика-грамматикалық мағыналарына қарай саралануын сөз таптары дейміз. Қазақ тіліндегі сөз таптарының саны тоғыз.
2.Сөз құрамы. Морфема және қосымша туралы жалпы мәліметтер.
Әрбір сөздің өзіне тән тұлға-тұрпаты болады. Сөздер белгілі бір бөліктерден (морфемалардан) тұрады. Мағынасына қарай морфемалар түбір және қосымша болып екіге бөлінеді. Түбір дегеніміз - сөздің мағыналы бөлшегі, негізгі морфемасы. Түбірден кейін қосылып түрған сөз бөлшектерін қосымша дейміз. Қосымшаның қазак тілінде екі түрі бар: бірі - жұрнак, екіншісі - жалғау. Жұрнақтар сөз тудыратын және сөз түрлендіретін болып екі топқа бөлінеді. Өзінің жалғанған сөзінен жаңа мағыналы сөз тудыратын жұрнақ сөз тудырушы жұрнақ деп аталады. Мысалы: қой + шы = қойшы. Жалғанған сөздің негізгі мағынасын өзгертпей, оған тек сәл ғана үстеме мағына беретін жұрнақ сөз түрлендіруші жұрнақ делінеді. Мысалы: қызыл + ырақ = қызылырақ. Жалғау - жалғанған сөзін екінші бір сөзбен қарым-қатынасқа түсіріп оларды өзара байланыстырып, жалғастырып және жалғанған сөзіне азын-аулақ мағына беріп тұратын грамматикалық тұлға. Мысалы: <<Асқардың інісі Мәскеуде оқиды>> деген сөйлемді қосымшаларсыз <<Асқар... іні... Мәскеу... оқи...>> деп айтсақ, ешнәрсе түсіне алмаған болар едік. Қазақ тілінде жұрнақ түрі мол да, жалғау түрі төртеу ғана.
ТАПСЫРМА
№1 - жаттығу. Мәтінді оқыңыз. Қосымшасы бар сөздердің астын сызыңыз.
Жыл мезгілдері
Жылда төрт мезгіл бар: қыс, көктем, жаз, күз. Әр мезгілде үш ай бар. Қыс айлары: желтоқсан, қаңтар, ақпан. Көктем айлары: наурыз, сәуір, мамыр. Жаз айлары: маусым, шілде, тамыз. Күз айлары: қыркүйек, қазан, қараша. Әр айда төрт апта бар. Әр аптада жеті күн бар. Олар: дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбі.
№2 - жаттығу. Асты сызылған сөздердің түбірі мен қосымшасын көрсетіңіз. Сөз тудырушы жұрнақтар көмегімен басқа сөздерден пайда болған есімдер мен сын есімдерді теріп жазыңыз. Мәтінді аударыңыз.
Жыл мезгілдерінің ауа-райы
Жылдың төрт мезгілі бір-біріне ұқсамайды. Жылдың әр мезгілінде ауа-райы өзгеріп тұрады. Жазда желсіз, аспан көбінесе бұлтсыз ашық болады. Жаңбыр онша көп жаумайды. Жазда күн ұзақ, түн қысқа болады. Маусымның 22-сінде күн мен түн теңеледі. Жаздан кейін қоңыр салқын күз де келіп жетеді. Қараңғылық ерте түседі. Аспанда қара бұлт қаптап, жауын да жиі-жиі жауады. Қар аралас жауын-шашын болады. Қыста дала, орман, үйлер ақ қар жамылады. Өзендер мен көлдердің бетін көгілдір мұз жабады. Күн аязды, жер тайғақ болады. Бұл кезде енді күн қысқа, түн ұзақ болады. Қыстан кейін көптен күткен көктем де келеді. Бұл кезде күн жылына бастайды. Табиғат қысқы ұйқысынан оянады. Түн қысқарып, күн ұзарады. Күннің көзі жарқырайды. Кейде жылы жаңбыр жауып, оңтүстіктен жылы жел еседі. Енді көктем өз орнын жазға береді. Ауа-райын 1-2 күн, апта, ай бұрын алдын ала болжауға болады.
Мұнымен метеорология ғылымы айналысады. Ауа-райының құбылысын алдын ала біліп отыру кеме капитандарына, ұшқыштарға, автомобиль жүргізушілеріне, теміржолшыларға, құрылысшыларға, егіншілерге және малшыларға аса қажет.
№3 - жаттығу. Асты сызылған сөздердегі жұрнақтардың қайсысы сөз тудырушы, қайсысы сөз түрлендіруші екенін анықтаңыз.
Көктем
Көктемді үлкен де, кіші де сағына күтеді, қуана қарсы алады. Көктемде күн жыли бастайды. Қар еріп, жер бетін жасыл кілем жабады. Көктемде жылы жаңбыр жауады, ағаштар жасыл жапыраққа оранады, айнала түрлі-түсті әдемі гүлдерге толады. Адамдар да жеңіл, әдемі киімге ауысады. Көктемде құстар ұшып келеді.
Көктемде адамдар егін салу, бау-бақша жұмыстарына кіріседі, мал өсіреді. Адамдардың көктемгі жұмысының нәтижесі оларды қысқы азықпен қамтамасыз етеді. Сондықтан адамдар аянбай көп еңбек етіп, қысқы азығының көктемде негізін салады. Бірақ жұмыс онымен бітпейді, жақсы өнім алу үшін оларды бағып-қағу, өсіру, баптау жұмысы әрі қарай жалғаса береді. <<Еңбек түбі - береке>> деп түсінетін халқымыз еңбектенуден жалықпайды.
Көктем - мерекеге бай кезең. 8 наурыз - асыл аналарымыздың, абзал апа-сіңлілеріміздің мерекесі. Бұл мерекені тойламайтын отбасы жоқ шығар. Өйткені әр отбасының ұйытқысы, әкеміздің қадірлі жұбайы, туған-туысқанымыздың қамқоршысы - ананың орны ерекше. Сондықтан 8 наурызды әрқашан қуанышпен тойлаймыз.
Наурыз - қазақта үлкен мереке, бабаларымыз жаңа жыл наурызда басталады деп санаған. Наурызда ағаштар отырғызады, наурыз көже пісіреді. Қала, ауыл алаңдарында үлкен мейрам болады, музыка ойнайды, ән айтылады. Мектеп, университеттерде концерт беріледі, би биленеді. Наурыз - көңілді мейрам.
№4 - жаттығу. -Шы/-ші сөз тудырушы жұрнақтары арқылы жасалған сөздерге үлгі бойынша 10 мысал келтіріңіз, сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: тарих (история) + шы = тарихшы (историк). Тарихшылардың айтуы
бойынша, б.з.б. 3 ғасырдағы хуннулар ақша орнына күміс пышақты
пайдаланған.
№5 - жаттығу. Төмендегі мамандықтар атауларын білдіретін сөздерді аударыңыз. Олардың жасалу жолдарын көрсетіңіз. 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Животновод, лесовод, моряк, рыбак, певец, продавец, шахтер, танцор, архитектор, скульптор, журналист, домбрист, тракторист, строитель, водитель, художник, сапожник, преподаватель, воспитатель, секретарь, библиотекарь, переводчик, бухгалтер, доярка.
№6 - жаттығу. Сұрақтарға жауап беріңіз. Мамандық атауларының қандай сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалғанын көрсетіңіз.
Менің атам ауылда мал баққан. Оның мамандығы кім?
Әжем ауылда сиыр сауған. Оның мамандығы кім?
Әкем үлкен мекемеде ақша санап жүр. Оның мамандығы кім?
Анам адамдарды емдеп жүр. Оның мамандығы кім?
Ағам шетел фирмасында адамдарға бір-бірін түсінуге көмектесіп жүр. Оның мамандығы кім?
Апам газеттерге мақала жазып жүр. Оның мамандығы кім?
Анар балаларды оқытып жүр. Оның мамандығы кім?
Шынар мейрамханада тамақ пісіріп жүр. Оның мамандығы кім?
Жанар тігін шеберханасында киім тігіп жүр. Оның мамандығы кім?
Ернар қаламызда жаңа үйлер салып жүр. Оның мамандығы кім?
Роза сахнада ән айтып жүр. Оның мамандығы кім?
Шұғыла сахнада би билеп жүр. Оның мамандығы кім?
Әбіш кітап жазып жүр. Оның мамандығы кім?
№7 - жаттығу. Мәтін мазмұнымен толық танысып шығыңыз.
Отырар
Отырар - Қазақстанның орта ғасырлардағы әйгілі қалаларының бірі. Қаланың қалдығы Отырар төбе деген атпен белгілі, қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданының Шәуілдір елді мекенінің жанында орналасқан. Отырар қаласы туралы көптеген саяхатшылардың жазба деректерінде айтылады. Ежелгі Отырар Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданында орналасқан. Территориясында 130 астам ескерткіштер бар. Отырар ортағасырлық ұлы ойшыл Әбу Насыр әл-Фараби туған аймақ астанасы ретінде кеңінен танымал.
Қала жұрттың жалпы сипаты Қазақстан мен Орта Азиядағы ортағасырлық ескерткіштердің көпшілігінің сипатына тән. Отырарда сонымен қоса ғажайып үлкен қыш ыдыстар көптеп кездеседі. Олардың кейбірінің үлкендігі адам бойындай зор болып келеді. Ол ғажайып ыдыстарда, құмыраларды астық, жем сақталатын болған. Қазір Отырар қазынасының аса бір көзге елеулі көрінетіні - оның керамикалық ыдыстары, күміс, қола құмғандары және түрлі қыш қақпақ дастархандары. Әсіресе Отырар керамикалары өзінің композициялық құрылымы жағынан, ою-өрнектерінің күрделігі, ерекшелігі жағынан назар аударады. Қаншама ғасыр өтсе де, табақтардағы бояулар өз сапасын жоймаған. Бояу түрлерінің бір-бірімен жымдасуы, әдемі нақышты өрнегі, жасалу сапасы берік. Кейінгі қазба жұмыстарының нәтижесінде Отырарда сәулетті сарай, мешіттердің болғанын дәлелдейтін олардың қалдықтары аршылып алынады. Отырардағы алғашқы қазбаны археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің мүшелері А.К.Кларе мен А.А. Черкасов 1904 жылы жүргізді. Олар бірқатар траншеялар салып, материал жинақтады. Кейінгі зерттеулер, тек, ХХ ғасырдың 40-жылдары профессор А.Н.Бернштам басшылығымен жалғасын тапты. 1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы (1971 ж. бастап ҚазКСР ҒА Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы болып аталады) ұйымдастырылып, оны Ақышев К.А. басқарды, ал 1991 жылдан Байпақов К.М. басқарып келеді. 2001 жылы ЮНЕСКО-Қазақстан-Жапония бастауымен <<Ежелгі Отырар қала жұртын консервациялау және сақтау>> Қорының халықаралық жобасы жұмысын бастады. Жобаның негізгі мақсаттары: құжаттық база жасау мен консервациялық шаралар болды. 2004-2007 жылдары <<Мәдени мұра>> және <<Ежелгі Отырарды жаңғырту>> мемлекеттік бағдарламалары аясында Отырар қалашығының бірқатар ескерткіштерін (XIV ғ. жұма мешіті, XVI ғ. тұрғын үй орамы, XI-XII ғғ. тұрғын жайлары, қабырғалар, орталық қақпа және <<Дарваза-и суфи>> (<<Сопы қақпасы>>), стратиграфиялық шурф, XIV ғ. моншасы) зерттеу, консервациялау және музейлендіру бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілді. 8 мыңнан астам аэросуреттер түсірілді. Бұл - Қазақстан археологиялық ғылымында жасалған ең ақпаратты және ауқымды жүйе. Отырар - Қазақстан Республикасы археологиясының жауһары.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
Қаланың қалдығы қандай атпен белгілі?
Отырардағы алғашқы қазбаны кімдер және қай жылы жүргізді?
Ежелгі Отырар қазір қандай жерде орналасқан?
Территориясында қаншадан астам ескерткіштер бар?
Отырар ортағасырлық қандай ұлы ойшылдың туған аймақ астанасы ретінде кеңінен танымал?
1969 жылдан бастап ұйымдастырылған Отырар археологиялық экспедициясын кімдер басқарып келеді?
1969 жылы ұйымдастырылған Отырар археологиялық экспедициясы 1971 ж. бастап қалай аталды?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Жалғанған сөзін екінші бір сөзбен қарым-қатынасқа түсіріп оларды өзара байланыстырып, жалғастырып және жалғанған сөзіне азын-аулақ мағына беріп тұратын грамматикалық тұлға.
А. шақ категориясы
Ә. шырай категориясы
Б. жұрнақ
В.жалғау
2. сөз түрлендіруші жұрнақ жалғанған сөзді көрсетіңіз
А. қызылырақ
Ә. малшы
Б. қойшы
В. ақтаушы
3. Жалғанған сөздің негізгі мағынасын өзгертпей, оған тек сәл ғана үстеме мағына беретін жұрнақ:
А. сөз түрлендіруші
Ә. шақ категориясы
Б. шырай категориясы
В. сөз тудырушы
4. Өзінің жалғанған сөзінен жаңа мағыналы сөз тудыратын жұрнақ
А. сөз түрлендіруші
Ә. шақ категориясы
Б. шырай категориясы
В. сөз тудырушы
5. Морфемалар мағынасына қарай қалай бөлінеді?
А. түбір, қосымша
Ә. дара, күрделі
Б. сапалық, қатыстық
В. жұрнақ, жалғау
6. Қазақ тілінде қосымшаның түрлері:
А. түбір, қосымша
Ә. дара, күрделі
Б. сапалық, қатыстық
В. жұрнақ, жалғау
7. Сөздің мағыналы бөлшегі, негізгі морфемасы.
А. түбір
Ә. қосымша
Б. жұрнақ
В. жалғау
8. Түбірден кейін қосылып түрған сөз бөлшектерін қосымша дейміз.
А. түбір
Ә. қосымша
Б. жұрнақ
В. жалғау
9. Отырарда қай ұлы ойшыл дүниеге келді?
А. Әл-Фараби
Ә. Жанна д Арк
Б. Мағжан Жұмабаев
В. Абай Құнанбаев
10. <<Отырар>> мәтінінде қанша аэросурет түсірілді деп берілген?
А. 300-ге жуық
Ә. 8 мыңнан астам
Б. 12 500-нан астам
В. 89 аэросурет
Тәжірибелік сабақ №6.
Тақырыбы: Жұрнақтар.
Лексикалық тақырыптар: <<Газет тарихынан>>, <<Қазақ кітаптарының басылуы>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі зат есім тудыратын жұрнақтар, сын есім тудыратын жұрнақтар, сан есім тудыратын жұрнақтар, туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар туралы түсінік беру. <<Газет тарихынан>>, <<Қазақ кітаптарының басылуы>> мәтіндерінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: зат есім тудыратын жұрнақтар, сын есім тудыратын жұрнақтар, сан есім тудыратын жұрнақтар, туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар
Сабақтың жоспары:
1.Зат есім тудыратын жұрнақтар.
2.Сын есім тудыратын жұрнақтар.
3.Сан есім тудыратын жұрнақтар.
4.Туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар.
5. Газет тарихынан. Қазақ кітаптарының басылуы
1.Зат есім тудыратын жұрнақтар.
Зат есімнің өзіне тән арнаулы жұрнақтары бар. Ол жұрнақтар арқылы есімдерден де, етістіктерден де, еліктеуіш сөздерден де туынды зат есімдер жасала береді.
-шы/-ші - сурет сурет+ші жазу жазу+шыоқу оқу+шы
-дас/-дес, -тас/-тес,-лас/-лес жол, ат ауыл жол+дас ат+тас ауыл+дас
-хана, -жай-- мейрам, дәріс, ем,жылы, жаға мейрам + хана, дәріс+хана ем+хана жылы+жай жаға+жай
-лық/-лік,-дық/-дік,-тық/-тік бай, шебер жалғыз, Америка, от бай+лық, шебер+лік, жалғыз+дық, американ+дық, от+тық
-шылық/, -шілік адам, шаруа, егін, тірі-- адам+шылық, шаруа+шылық, егін+шілік, тір+шілік
-қы/-кі, -ғы/-гі ашыту, ұйыту ашыт+қы, ұйыт+қы
-ым/-ім тыну білу өру өну тын+ым біл+ім, өр+ім, өнім
-ақ/-ек,-ық/-ік/-к төсеу сұрау қону сызу төс+ек сұр+ақ қон+ақ сыз+ық
2.Сын есім тудыратын жұрнақтар.
Зат есімдер сияқты сын есімдердің де өздеріне тән арнаулы жұрнақтары бар. Ол жұрнақтар арқылы есімдерден де, етістіктерден де туынды сын есімдер жасала береді.
-лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-ті тау тас дене көрік өнер тау+лы тас+ты дене+лі көрік+ті өнер+лі
-сыз/-сіз үй жұмыс ұят үй+сіз жұмыс+сыз ұят+сыз
-ғы/-гі, -қы/-кі жаз түн соң сырт жаз+ғы түн+гі соң+ғы сырт+қы
-лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік азамат+тық жыл+дық кәмелет+тік көлем+дік өлке+лік
-шыл/-шіл ұйқы+шыл күлкі+шіл
-дай/-дей, -тай/-тей қой+дай жуас түлкі+дей қу
-шаң/-шең бой+шаң сөз+шең
-ғар/-гер, -қар/-кер,-қой, -қор, -паз табыс+кер сән+қой адам өнер+паз
-ы/-і/-и тарих+и дін+и
-ғақ/-гек, -қақ/-кек ұрыс+қақ
-ақ/-ек қорқ+қақ бөл+ек
-ғыш/-гіш,-қыш/-кіш біл+гіш көр+гіш айт+қыш
-малы/-мелі, -балы/-белі, -палы/-пелі көтер+мелі таңда+малы көш+пелі
-ма/-ме, -ба/-бе,-па/-пе қыз+ба бұр+ма
3.Сан есім тудыратын жұрнақтар.
Сан есім мағынасына қарай 6 топқа бөлінеді. Туынды сан есімге реттік, жинақтық, болжалдық, топтау, бөлшектік сан есімдер жатады. Олар есептік сан есімге әр түрлі жұрнақтар қосу арқылы жасалады.
-ншы/-нші, -ыншы/-інші--алты жеті он бес алты+ншы жеті+нші он+ыншы бес+інші
-ау/-еу үш алты үш+еу алт+ау
-лаған/-леген, -даған/-деген, -таған/-теген, -лап/-леп, -дап/-деп,-тап/-теп,
-дай/-дей,-тай/-тей, мың+даған жүз+деп елу+дей
-нан/-нен,-дан/-ден,-тан/-тен он+нан алты+дан үш+тен
4.Туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар.
Туынды етістіктер басқа сөз таптарынан (есімдер мен еліктеуіш сөздерден) белгілі жұрнақтар арқылы жасалады. Ол жұрнақтар мыналар.
-ла/-ле,-да/-де,-та/-те шеге+ле таза+ла тіс+те бас+та есеп+те
-а/-е ойн+а түн+е сан+а
-ар/-ер/-р ағ+ар+ды көг+ер+ді көг+ер+ді
-ғар/-гер,-қар/-кер бас+қар ес+кер
-ай/-ей/-й аз+ай+ды көб+ей+ді
-ық/-ік, -қ/-к кеш+ік+ті бір+ік+ті
ТАПСЫРМАЛАР
№1 - жаттығу. -дас/-дес, -тас/-тес, -лас/-лес сөз тудырушы жұрнақтары арқылы жасалған сөздерге үлгі бойынша 5 мысал келтіріңіз. Олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: курс (курс) + тас = курстас (однокурсник). Аудитория тазалығын сақтау
үшін біз курстастарымызбен кезекшілік атқарамыз.
№2 - жаттығу. -Лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік сөз тудырушы жұрнақтары арқылы жасалған сөздерге үлгі бойынша 5 мысал келтіріңіз. Олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: бай (богатый) + лық = байлық (богатство). Денсаулық - зор байлық.
№3 - жаттығу. -хана сөз тудырушы жұрнағы арқылы жасалған сөздерге үлгі бойынша 10 мысал келтіріңіз. Олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: ауру (болезнь) + хана = аурухана (больница). Жан-жақты тексеруден
соң дәрігер науқасқа ауруханаға жолдама жазып берді.
№4 - жаттығу. -Ақ/-ек, -ық/-ік/-к сөз тудырушы жұрнақтары арқылы жасалған сөздерге үлгі бойынша 5 мысал келтіріңіз. Олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: сұрау (спрашивать) + ақ = сұрақ (вопрос). Мәтін бойынша мына
сұрақтарды пайдаланып, мәтінді пікірлесімге айналдырып, бір-біріңмен
сөйлесің.
№5 - жаттығу. Үлгі бойынша берілген сөздерден -ғы/-гі, -қы/-кі сөз тудырушы жұрнақтар көмегімен сын есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: қыс (зима) + қы = қысқы (зимний). Студенттердің қысқы демалысы
қаңтарда болады.
Қыс, көктем, жаз, күз, таң, түс, кеш, түн, биыл, былтыр, алды, арты, соң, кейін, күндіз, бас (начало), іш, сырт, бұрын, қазір, кеше, бүгін, ертең.
№6 - жаттығу. Үлгі бойынша берілген сөздерден -лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-ті сөз тудырушы жұрнақтар көмегімен сын есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастыр.
Үлгі: құрмет (почет) + ті = құрметті (уважаемый). Құрметті Әлия апай! Сізді
мұғалімдер күнімен құттықтаймыз!
Су, саз, балшық, сәуле, бұлт, бой, талант, құрмет, ардақ, инабат, салтанат, жаңбыр, тау, жауап, көңіл, жауын, мәдениет, мұң, пайда, өнер, талап, ынта, сабыр, ажар, көрік, қажет, абырой, айып, әдеп, баян, бақыт, боран, дау, жеміс, намыс, бедел, құнар, шырай, табыс.
№ 7 - жаттығу. Үлгі бойынша берілген сөздерден -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік сөз тудырушы жұрнақтар көмегімен сын есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: жыл (год) + дық = жылдық (годовой). Барлық мекемелерде Жаңа жыл
қарсаңында жылдық есеп беріледі.
Жыл, тоқсан, ай, апта, күнбе-күн, республика, облыс, аудан, қала, ауыл, азамат, қылмыс, студент, мектеп іші, университет іші.
№8 - жаттығу. Берілген сөйлемдердегі сан есімдердің қандай сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалғанын көрсетіңіз.
1) Біз ХХІ (жиырма бірінші) ғасырда өмір сүріп жатырмыз. ХХІ (жиырма бірінші) ғасыр - жаңа технология дәуірі. Қазіргі адамдар өз өмірінде 1 жылға, 1 айға, 1 аптаға, тіпті 1 күнге жоспар жасамай отыруы мүмкін емес.
2) Атадан алтау, анадан төртеу, жалғыздық көрер жерім жоқ. Біреуінің күні жоқ біреуінсіз, ғылым сол үшеуінің жөнін білмек. (Абай)
3) Бір түн отырып ел адамдарын төрттен, бестен жиып алып, бір түрлі іс тапсырған. (М.Әуезов)
4) Олар екі-үштен қолтықтасып, үйдің ішін шыр көбелек айналып жүр. (Б.Майлин)
5) Алты совхозға келетін тракторлардың ғана саны үш жүздей.
6) Бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық - ақ жаулық, үшінші байлық - он саулық.
№9 - жаттығу. -Ла/-ле, -да/-де, -та/-те сөз тудырушы жұрнақтарын пайдаланып, төмендегі сөздерден етістіктер жасаңыз, орыс тіліне аударыңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастыр.
Қадір, есеп, ой, баян, орын, іс, аяқ, қол, би, ем, баға, бейне, үтік, гүл, арман.
№10 - жаттығу. -Лас/-лес, -дас/-дес, -тас/-тес жұрнақтарын пайдаланып, төмендегі сөздерден етістіктер жасаңыз, орыс тіліне аударыңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Ақыл, қате, сәлем, көмек, кез, тіл, сот, көз.
№11 - жаттығу. -А/-е жұрнақтарын пайдаланып, төмендегі сөздерден етістіктер жасаңыз, орыс тіліне аударыңыз Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Ат, түн, түзу, бос, тең.
№12 - жаттығу. -Қар/-кер, -ғар/-гер жұрнақтарын пайдаланып, төмендегі сөздерден етістіктер жасаңыз, орыс тіліне аударыңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Бас, ес, ат, құт, өз.
№13 - жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. Асты сызылған сөздердің түбірі мен қосымшасын көрсетіңіз, түсіндіріңіз.
Алып ағаш
Индияда түс кезінде көлеңкесі гектардан көбірек жерді жауып кететін ағаш бар. Оның биіктігі отыз метрден асады. Жапырағының ұзындығы бір метр. Ағаштың жуандығы - он метр. Оның бұтақтарының саны мыңнан асады. Яғни бір ағаштың өзі бір орман секілді.
№14 - жаттығу. Асты сызылған сөздердің жұрнақтарын көрсетіңіз, олардың сөз тудырушы немесе сөз түрлендіруші екенін анықтаңыз.
Тікұшақты жер бетін барлау жұмыстарында пайдаланады. Тікұшақпен таулы жерге де қонуға болады. Ол теңізге бақылау жасауға да қолайлы. Шаруашылық салаларында да жиірек пайдаланылады.
Мұхаметжан Тынышбаевтың айтуымен Алматы-Талдықорған жолы Сарыөзек арқылы жүрілетін болды. Бұрынғы жолмен салыстырғанда, бұл жол бір жарым есе қысқарақ, төте еді.
1927 жылы Мұхаметжан Тынышбаев Қызылордаға, Ташкентке, Бішкекке барып, ол жерлердегі басшылармен кездесіп, Түріксіб темір жолына қажетті құрылыс материалымен, ағашпен, жұмысшы күшімен, азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесін шешеді.
Анаңа беретін нанды екі есе көбейт, сені ол бір кезде қалай сақтаса, сен де оны солай сақта. Ол саған көп қамқорлық жасады.
Күндізге қарағанда кеш салқындау болады, сондықтан жылы киініп кет, балам.
Өткен сабақтың тақырыбынан гөрі бүгінгі сабақтың тақырыбы қиынырақ.
Мұғалімдер мен дәрігерлерге қарағанда, мұнайшылардың табатын айлықтары көбірек.
№15 - жаттығу. Мына сөздерден әртүрлі сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жаңа сөздер жасаңыз.
Қоғам, заң, ғарыш, зерттеу, адал, адам, әскер, балық, бас, ғылым, дәрі, ер, заман, кәрі, негіз, орта, оқу, өндіріс, таза, таң, тоңу, ұйқы, хабар.
Мәтіндер мазмұнымен толық таныс болыңыз
Газет тарихынан
Қазіргі заманғы газеттердің әуел бастағы ізашарлары ежелгі Шығыс қалаларында жұрт көп жиналатын жерлерге ілініп қойылатын жаңалықтар мен ресми хабарлардың жинақтары болды деуге келеді. ХҮІ ғасырда Венецияда жаңалық хабарларды жинақтайтын бюролар құрылып, <<жаңалық жазатын>> кәсіп пайда болды. Осы бюрода жаңалық жазатындар шығаратын қолжазба парақтар Венецияның сол кездегі <<гадзетта>> деп аталатын мәнетіне сатылатын еді. 1631 жылы француздың Ремадо деген кәсіпкері Парижде <> деп аталатын мерзімді басылым шығара бастағаннан кейін <<газет>> деген сөз осы күнгі мағынасында кеңінен тарады. Газет шығару ісі қағаз көп жасала бастаған заманда барынша өркендеді.
Біздің елімізде қазақ тіліндегі алғашқы газет - <<Түркістан уалаятының газеті>> 1870-1882 жылдары шығып тұрған. Патша үкіметінің отаршылдық билігін нығайту мақсатында шығарылғанына қарамастан, газетте қазақ халқының тарихы, әлеуметтік-экономикалық жағдайы, мәдениеті мен фольклоры жөнінде көптеген материалдар жарияланып тұрды.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған пысықтау сұрақтары:
1.Жаңалық жазатын кәсіп қашан пайда болды?
2. Біздің елімізде 1870-1882 жылдары шығып тұрған қазақ тіліндегі алғашқы газет қалай аталады?
3. ХҮІ ғасырда Венецияда қандай бюролар құрылды?
4. Жаңалық жазатындар шығаратын қолжазба парақтар Венецияның қандай мәнетіне сатылатын еді?
5. <<Газет>> деген сөз осы күнгі мағынасында қашаннан бастап кеңінен тарады?
Қазақ кітаптарының басылуы
Қазақ тілінде кітап бастыру ісі Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейін ХІХ ғасырдан басталады. Алғашқы қазақ кітаптары Петербургте, Қазанда, Орынборда, Омбыда, Ташкентте басылды. Көп кітаптар Қазан университетінің Каримовтар мен Хусаиновтардың баспаларынан шығып тұрды. Қазақ кітабының тарихы Қазан гимназиясының баспаханасынан жарық көрген <<Сейфілмәлік>> кітабынан басталған. Шығыс сюжетінен алынған бұл дастан - революцияға дейінгі ең көп басылған кітап. Сонымен қатар 1831 жылы Қазаннан <<Иғланнама>>, 1840 жылы <<Қисса-Шәкір-Шәкірат>>, 1848 жылы <<Хатымтай жомарт>>, 1857 жылы <<Мансұрұлы-халлаж>> атты кітаптар басылып шықты. Ал А.Е.Алекторовтың 1900 жылы Қазаннан шыққан <<Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах>> атты көрсеткішінің күні бүгінге дейін маңызы зор.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған пысықтау сұрақтары:
1. Қазақ тілінде кітап бастыру ісі қашан басталды?
2. Алғашқы қазақ кітаптары қай жерлерде басылды?
3. Көп кітаптар қай баспалардан шығып тұрды?
4. А.Е.Алекторовтың 1900 жылы Қазаннан шыққан кітабы қалай аталады?
5. Қазақ кітабының тарихы қай кітаптан басталады?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Біздің елімізде қазақ тіліндегі алғашқы газет -
А. <<Қазақстан>>
Ә. <<Айқап>>
Б. <<Түркістан уалаятының газеті>>
В. <<Садақ>>
2. Алғашқы қазақ кітаптары қай қалаларда басылды?
А. Ташкентте, Алматыда
Ә. Қазанда, Орынборда
Б. Петербургте, Семейде
В. Омбыда, Қызылордада
3. Зат есім тудыратын жұрнақтар
А. -лаған/-леген, -даған/-деген, сан
Ә. -дас/-дес, -тас/-тес,-лас/-лес з
Б. -лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-ті сын
В. -ғар/-гер,-қар/-кер ет
4. Туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар.
А. -лаған/-леген, -даған/-деген,
Ә. -дас/-дес, -тас/-тес,-лас/-лес
Б. -лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-ті
В. -ғар/-гер,-қар/-кер
5. Сан есім тудыратын жұрнақтар
А. -лаған/-леген, -даған/-деген,
Ә. -дас/-дес, -тас/-тес,-лас/-лес
Б. -лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-ті
В. -ғар/-гер,-қар/-кер
6. Сын есім тудыратын жұрнақтар
А. -лаған/-леген, -даған/-деген,
Ә. -дас/-дес, -тас/-тес,-лас/-лес
Б. -лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-ті
В. -ғар/-гер,-қар/-кер
7. Қандай сөз табын тудыратын жұрнақтар: -дай/-дей,-тай/-тей
А. Сан есім тудыратын жұрнақтар
Ә. Туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар
Б. Зат есім тудыратын жұрнақтар
В.Есімдік тудыратын жұрнақтар
8. Қандай сөз табын тудыратын жұрнақтар: -нан/-нен,-дан/-ден,-тан/-
А. Сан есім тудыратын жұрнақтар
Ә. Туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар
Б. Зат есім тудыратын жұрнақтар
В.Есімдік тудыратын жұрнақтар
9. 1848 жылы басылып шыққан кітап:
А. <<Қисса-Шәкір-Шәкірат>>
Ә. <<Хатымтай жомарт>>
Б. <<Мансұрұлы-халлаж>>
В. <<Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах>>
10. 1900 жылы Қазаннан шыққан басылып шыққан кітап:
А. <<Қисса-Шәкір-Шәкірат>>
Ә. <<Хатымтай жомарт>>
Б. <<Мансұрұлы-халлаж>>
В. <<Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах>>
Тәжірибелік сабақ №7.
Лексикалық тақырыбы: Көптік жалғау. Тәуелдік жалғау. Жіктік жалғау.
Грамматикалық тақырып: <<Ұлыстың ұраны - Бекет>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі көптік жалғау, тәуелдік жалғау, жіктік жалғау туралы түсінік беру. <<Ұлыстың ұраны - Бекет>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: көптік жалғау, тәуелдік жалғау, жіктік жалғау, морфологиялық тәсіл, лексикалық тәсіл, синтаксистік тәсіл, оңаша тәуелдену, ортақ тәуелдену, көптік түрде тәуелдену
Сабақтың жоспары:
1.Көптік жалғау
2.Тәуелдік жалғау
3.Жіктік жалғау
4. Ұлыстың ұраны - Бекет
1.Көптік жалғау
Көптік жалғау заттың көптігін білдіреді. Көптік жалғау 6 түрлі болып келеді: -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер. Сөзге (зат есімге) үндестік заңы бойынша жалғанады. Мысалы: бала + лар, қалам + дар, жігіт + тер. Көптік жалғаудың дауыссыз дыбысы сөздегі (зат есімдегі) соңғы дыбысының әуеніне қарай үндесуіне, үйлесуіне байланысты.
-лар/-лер дауысты дыбыстардан кейін Бала+лар дәптер+лер
Й, Р, У үнді дауыссыздардан кейін үй+лер,тау+лар
-дар/-дер Ж, З ұяң дауыссыздардан кейін Экипаж+дар, қаз+дар
Л, М, Н, Ң үнді дауыссыздардан кейін көл+дер адам+дар сан+дар өлең+дер
-тар/-тер Қатаң дауыссыздардан кейін Б, В, Г, Д ұяң дауыссыздардан кейін Қазақ+тар орыс+тар геолог+тар, клуб+тар
Тиісті қосымшалар арқылы (-лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер) сөздерге көптік ұғымының берілуін морфологиялық тәсіл дейміз. Бұл тәсілден басқа сөздердің көптік мағынада жұмсалуының тағы 2 тәсілі бар. Олар: лексикалық және синтаксистік тәсілдер.
Көптік ұғымды ешқандай қосымшаларсыз өз лексикалық мағынасы арқылы білдіруді лексикалық тәсіл деп атайды. Мұнда:
- жеке-даралап санауға келмейтін сұйық, ұсақ заттардың аттары (сүт, ұн);
- ру, халық, ел аттары (қазақ, орыс);
- жәндік, аң, хайуан аттары (құрт, құмырсқа);
- өсімдік аттары (бидай, жусан);
- қоғамдық ұйымдардың атаулары (коммунизм, дін);
- адамның ішкі сезімі, жай-күйі атаулары (жалқаулық, кәрілік, түс.
Көптік ұғымдарды сөз тіркестері арқылы білдіруді синтаксистік тәсіл дейді. Олар төмендегідей:
1) <<Көп>>, <<аз>>, <<әлденеше>>, <<бірнеше>>, <<бірталай>>, <<қыруар>> сияқты сөздер зат есімдердің алдынан келсе, ешқандай көптік жалғауынсыз көптік мағына береді (көп адам, бірнеше жыл).
2) Зат есімнің алдынан сан есім келсе, ешқандай көптік жалғауынсыз-ақ көптік мағынаны білдіреді (бес сабақ, жиырма студент).
3) Осылармен бірге қазақ тілінде өлі жұрнақтар делініп жүрген -ыз/-із/-з жұрнақтары арқылы берілетін көптік мағына да морфологиялық тәсілге жатқызылып жүр (біз, сіз, көз, егіз).
4) Кейбір қос сөздер де көптік жалғауынсыз-ақ көптік мағынаны білдіре алады (ән-күй, бала-шаға).
5) Көптік жалғауы бірыңғай мүшелі сөйлемнің ішіндегі бірыңғай мүшелерінің әрқайсысына жалғанып жатпай-ақ, ең соңғы мүшеге ғана жалғанады (Хайуанаттар бағынан қасқыр, арыстан, түлкі, аюларды көрдік).
2.Тәуелдік жалғау
Тәуелдік жалғау - сөзді қатынасқа түсіретін қосымшаның бір түрі. Бұл бір заттың біреуге не бір нәрсеге тәуелді, меншікті екендігін көрсету үшін қолданылады. Тәуелдік жалғауы дегенде, меншіктеуші (иеленуші) жақ пен меншіктелуші (иеленуші) зат қоса-қабат жүреді. Иеленуші жақ жіктеу есімдіктерінің үш жағының бірімен байланысты болып отырады. Осылардың қайқайсысы болмасын ілік септігінің жалғауында тұрады. Сөздердің тәуелдік жалғауын қабылдауын олардың тәуелденуі дейді.
Тәуелденудің бірнеше түрі бар:
Сөз жекеше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді. Егер сөз (зат) жекеше түрде тәуелденіп тұрса, бір зат бір ғана адамға, затқа тән екендігін білдіреді. Ал сөз (зат) көпше түрде тәуелденіп тұрса, көп зат я біртектес бірнеше зат бір адамға (я бір затқа) ғана меншікті екендігін білдіреді. Тәуелдіктің бүл түрі оңаша тәуелдену деп аталады. Мысалы:
1 жақ Менің аға+м
2 жақ (қарапайым түрі) Сенің аға+ң
2 жақ (сыпайы түрі) Сіздің аға+ңыз
3 жақ Оның аға+сы
Бір зат я нәрсе бір адамға (я затқа) тәуелді болмай, әлденеше адамға тиісті, меншікті болса, ондай тәуелденуді ортақ тәуелдену дейді. Мысалы:
1 жақ Біздің аға+мыз
2 жақ (қарапайым түрі) Сендердің аға+ңыз
2 жақ (сыпайы түрі) Сіздердің аға+ңыз
3 жақ Олардың аға+сы
3. Ал егер бір емес, бірнеше зат я нәрсе бір немесе бірнеше адамға (я затқа) тәуелді болса, ондай тәуелденуді көптік түрде тәуелдену деп атайды. Бұл тәуелденудің ерекшелігі - тәуелдік жалғау көптік жалғауға жалғанады. Мысалы:
1 жақ Менің аға+лар+ым
2 жақ (қарапайым түрі) Сенің аға+лар+ың
2 жақ (сыпайы түрі) Сіздің аға+лар+ыңыз
3 жақ Оның аға+лар+ы
1 жақ Біздің аға+лар+ымыз
2 жақ (қарапайым түрі) Сендердің аға+лар+ыңыз
2 жақ (сыпайы түрі) Сіздердің аға+лар+ыңыз
3 жақ Олардың аға+лар+ы
Тәуелдену мағынасы кейде -нікі, -дікі, -тікі жұрнақтары арқылы да беріледі. Мысалы: оқулық кітапхана+нікі, болашақ сендер+дікі, ғимарат университет+тікі.
3.Жіктік жалғау
Жіктік жалғауы - қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін қолданылатын қосымша, ол сөз бен сөзді жақ жағынан қиыстырып тұрады. Жіктік жалғауы есім сөзге де, етістікке де жалғанады. Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады. Өйткені, жіктік жалғаулы сөз сөйлемде әрдайым баяндауыш болады.
I жақтың жекеше түрінде сөздің негізіне -мын/-мін, -бын/-бін, -пын/-пін жалғаулары, ал көпше түрде -мыз/-міз, -быз/-біз, -пыз/-піз жалғаулары жалғанады.
-мын/-мін,-мыз/-міз Дауысты дыбыстардан кейін оқушы+мын дәрігер+мін
-бын/-бін,-быз/-біз Б, В, Г, Д дыбыстарынан басқа ұяң дауыссыздардан кейін жалғыз+бын мәз+бін
-пын/-пін,-пыз/-піз Қатаң дауыссыз дыбыстардан кейін жас+пын студент+пін Б, В, Г, Д ұяң дауыссыз дыбыстардан кейін педагог+пын
II жақтың жекеше түрінде сөздің негізіне -сың/-сің және -сыз/-сіз (сыпайы форма үшін) жалғаулары жалғанады. Мысалы: Сен кезекте бесінші+сің, Сіз енді әже+сіз. II жақтың көпше түрі -сың/-сің және -сыз/-сіз жіктік жалғауларына -дар/-дер көптік жалғауларын жалғау арқылы пайда болады. Мысалы: Сендер студент+сің+дер.
III жақтың жекеше түрінде де, көпше түрінде де жіктік жалғау жалғанбайды. Мысалы: Ол мұғалім. Олар дәрігер+лер.
I жақ пен II жақтың жекеше және көпше түрінің болымсыз формасы жіктік жалғауды <<емес>> сөзіне жалғау арқылы пайда болады. Мысалы: Біз студент емес+піз.
ТАПСЫРМАЛАР
№1 - жаттығу. Мына сөздерге көптік жалғауын жалғаңыз. Оларды пайдалана отырып, <<Ақтау қаласы>> тақырыбында шағын әңгіме құрастырыңыз.
Республика, облыс, қала, шағын аудан, көше, алаң, даңғыл, үй, сауда орталығы, стадион, бизнес-орталық, дүкен, театр, ескерткіш, ағаш, гүл, жол, университет, колледж, мектеп, балабақша, теңіз, өзен, көл, жағажай, саябақ, адам, ауыл, жұмыс, мұнайшы, мұғалім, дәрігер, студент, оралман, зейнеткер, бағдаршам, аялдама.
№ 2 - жаттығу. Мәтінді аударыңыз. Көптік жалғаулы сөздердің астын сызыңыз.
Қарағанды
Біздің Қазақстанда Қарағанды қаласы бар. Ол - Республикамыздың ең үлкен қалаларының бірі. Қаланың төңірегінде шахталар бар. Сол шахталардан көмір шығарылады. Біздің Отанымызға көмір керек. Зауыттар, фабрикалар, паровоздар, электр станциялары тас көмірсіз жұмыс істей алмайды. Қарағанды жыл сайын Отанымызға көп көмір береді.
№3 - жаттығу. Мына сөйлемдердегі көптік мағыналы сөздер қандай жолмен жасалғанын түсіндіріңіз.
1. Жұмыскерлер түскі демалысқа келіп, үйшіктерінде, барақтарында, күрке, баспана көлеңкелерінде тыныстап жатыр. Шөл дала сусын ішсін - шөлі қансын.
2. Бала-шағаңыз аман ба?
3. Қазақстанда ұйғыр да, қазақ та, орыс та, украин да, неміс те бар.
4. Біздің институтта ән-күй үйірмесі бар.
5. Он қыз нөкер қасында, өзі он бес жасында.
6. Запас бөлшек жоқтығынан көптеген автомашина жөнделмей тұр.
7. Тасығандары өзінше өскен шөп емес, қолдан еккен жоңышқа, мысыққұйрық.
8. Мұнда бүгін үлкен әбігер бар. Ақ үйлер мен отаулар, қонақ үй, ұранқайлар арасында асығып басып жүргендер көп. Көрпе-жастық, асжаулық, тегене, тостаған, самауырлар тасыған жас әйелдер, еркектер қарбаласады. Таза көйлек, қамзол киіп, көкбазарлаған кимешек-шаршы тартқан келіншектер мен үкілі бөріктері бар қыздардың ажарында мереке күн белгісі сезіледі. Әлденеге қуанып, шулап жүгіріскен үлкенді-кішілі балалар да таза киімдер киіскен. Оларды оқудан да босатқан күн сияқты.
№4 - жаттығу. Тәуелдік жалғаулы сөздердің астын cызыңыз. Мәтінді аударыңыз.
Батыр Баймағанбетов
Сұлтан Баймағанбетов 1920 жылы туылды. 1940 жылы әскер қатарына шақырылды. Жас жауынгер өзінің әскери шеберлігін арттырумен болды. Ол атқыштар бөлімінің, одан кейін пулеметшілер бөлімінің командирі болды. Ұлы Отан соғысында Сұлтан Баймағанбетов алты рет жараланды. Ол ұрыстарда үлкен ерлік көрсетті. Сұлтан Баймағанбетовке қайтыс болғаннан кейін, 1944 жылы <<Батыр>> деген атақ берілді.
№5 - жаттығу. Тәуелдік жалғаулы сөздердің астын сызыңыз. Мәтінді аударыңыз.
Махмұт атай
Махмұт Эйвазов - бақытты адам. Оның 23 баласы, 150-ден аса немересі мен шөбересі бар. Махмұт атай 1808 жылы Әзірбайжанда туылды. Оның жасы 179-дан асқан. Оның ұрпақтары әр жерде тұрады.
№6 - жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқыңыз. Тәуелдік жалғаулы сөздерді табыңыз.
Жаңаша жыл санау
Тышқан жылы - тыңғылықты жыл басы,
Сиыр жылы - саналықтың жалғасы.
Барыс жылы - береке-ырыс тасқыны,
Қоян жылы - қажыр-қайрат қарқыны.
Ұлу жылы - ұйымшылдықтың үлгісі,
Жылан жылы - жаңашылдықтың жеңісі.
Жылқы жылы - жақсылықтың жеңісі,
Қой жылы - құт, қайырымды еңбек жемісі.
Мешін жылы - молшылықтың мәресі,
Тауық жылы - тоқшылықтың төресі.
Ит жылы - игі, игерілген жұмыстар.
Доңыз жылы - дәулет, сәулет, құрылыстар.
№ 7 - жаттығу. Жақша ішіндегі сөздерге тәуелдік жалғауларын жалғап жазыңыз. Мәтінді аударыңыз.
Бурабай көлі
Бурабай - Көкшетау қыратындағы көл. Ол Ақмола (облыстың) Щучье (ауданда), Көкше (таудың) шығыс (баурайда), теңіз (деңгейден) 320,6 м биіктікте орналасқан. (Ұзындық) 4,5 км, (ен) 9 км, орташа (тереңдік) 4,5 м, ең терең (жер) 7 м. Бурабайдың (су) жұмсақ және мөлдір, түбіне дейін айқын көрінеді. Жақын жатқан көлдерден аласа жоталармен бөлінген. Көлдің солтүстік батыс (бөлікте) кішігірім Жұмбақтас (арал) орналасқан. Оның (шоқтық) 20 м көтерілген. Солтүстік батыс және оңтүстік (жағалауларды) айнала қоршаған әртүрлі жартастар әрі көлге сұғына енген әсем мүйістер де, сыңсыған қарағайлы-қайыңды ормандар да Бурабайға ерекше көрік береді. (Төңіректе) Бурабай (курорт), <<Оқжетпес>>, <<Голубой залив>> демалыс (үйлер) орналасқан. Көл (суда) алабұға, шабақ, сазан, шортан, табан балық бар. Бурабай табиғатының ерекше (сұлулық) мен (көркемдік) көптеген әдебиет және көркемсурет (шығармаларға) арқау болған.
№8 - жаттығу. Көп нүктенің орнына -нікі, -дікі, -тікі тәуелдік жалғауларының тиістісін қойып жазыңыз.
1) <<Диуани луғат ат-түрк>> атты еңбек - Махмұд Қашқари...
2) <<Диуани хикмет>> атты еңбек - Қожа Ахмет Яссауи...
3) <<Айттым сәлем, Қаламқас>>, <<Көзімнің қарасы>> әндері - Абай...
4) Қазақтың ержүрек, мерген, батыр қызы Әлия Молдағұлова - Ақтөбе...
5) <<Боранды бекет>> атты роман - Шыңғыс Айтматов...
6) <<Алты шаһардың, яғни Қытайдың Нан-Лу провинциясының, шығыстағы алты қаланың жайы>> атты еңбек - Шоқан Уәлиханов...
7) <<Абай жолы>> эпопеясы - Мұхтар Әуезов...
8) Қаланың орталығында орналасқан әдемі биік ғимарат - университет...
9) Ауылымыздағы ең үлкен үй - Жания...
10) Қабырғада ілулі тұрған сурет - Сәния...
№9 - жаттығу. Берілген сөздерді жекеше және көпше түрде жіктеңіз. Өзіңізқалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Студент, экономист, заңгер, мұнайшы, инженер, аспаз, ұстаз, әртіс, адам, қазақ (орыс, әзірбайжан, лезгин, украин т.б.), менеждер, турист, маркетолог, геолог, педагог, аудармашы, елші, консул.
Мәтінмен толық таныс болыңыз
Ұлыстың ұраны - Бекет
Маңғыстау, Үстірт өлкесі ежелгі мәдени және тарихи ескерткіштерге өте бай өлке. Республикалық дәрежедегі қорғауға жататын сондай ескерткіштердің бірі - Ескі Бейнеудегі Бекет Атаның Жер асты мешіті. Ол туралы 1821 жылдарда Үстіртте болған ғалымдардың бірі Э.Эверсман былай деп жазды: <<Үстірттегі таудан қашап жасалған мешіт парсы, араб, татар жазуларымен безендірілген. Мұндай ескерткішті Бекет төрт жерден жасаған. Оның бірі - Маңғыстаудан қашық емес Оғландыда, екіншісі - Бейнеуде, үшіншісі - Жем бойында, төртіншісі - Арал жағасындағы Баялыда. Оның бірінде - қыста, бірінде - күзде, бірінде - көктемде, бірінде - жазда болады екен>>.
Дәуірдің белгілі бір тұсында халықтың сеніміне берік орныққан, табиғи қасиеті, таланты, адамгершілік ұлағаты, кісілік пейіл-ниеті, зерде қорының теңдессіздігі ерекшелігімен дараланған, тарыққанда жәрдем, зарыққанда демеу тұтқан адамдары болғандығы тарихи дамудан, әр халық пен тайпалардың, ұлыстардың өмір өресінен айқын аңғарылатыны бекер емес. Маңғыстауды жайлаған Адай ұлысы әруақты перзенті Бекет Ата есіміне сиынған, қасиетіне табынған. <<Жар бола гөр, Бекет Ата!>> деп елін, жерін қорғаған батырлар ұран сап жауына қарсы шапқан. Қуанғанда да, қорыққанда да тіліне <<Иә, Бекет!>> сөзі оралған. Бекет атын ауызға алған адам қандай қиыншылықтан болса да жол тауып шығатындай көрінеді.
Ел санасында өшпестей боп орныққан Бекет Ата өмірде болған адам. Ол 1650 жылы Жем өзені бойындағы Ақмешіт деген жерде туған. Өзінің қасиетті дарынымен ол елден ерекше болды. Тауды қашап жер асты мешітін салды. Бекет - ел арасында ақыл-парасатымен, имандылығымен, әділдігімен <<әулие>> деген атаққа ие болған ірі тұлға. Оның қасиетіне, әруағына, табиғи дарынына, ерлігіне қатысты аңыз әңгімелер, шежірелер өте көп, олар ақиқаттығымен де ерекше.
Маңғыстаудағы аса киелі жер - Оғландыдағы Бекет Атаның мешіті. Ол салған мешіттер қасиетті орын есебінде қадірленіп, сақталып келеді. Ұлыстың ұраны, сомдалған пірі Бекет Атаның шыққан тегі, қасиетінің танылуы, әруағының айбын танытуына қатысты шежірелік деректер ұрпақ санасын жаңғыртуға, сенімін беркіндіруге, имандылыққа жүгінуіне ауқымды өрістер аша алады.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1.Мәтін бойынша республикалық дәрежедегі қорғауға жататын ескерткіштердің бірін көрсетіңіз
2. Бекет Ата қай жерде дүниеге келген?
3. Бекет Ата жер асты мешітін қалай салған?
4. Мәтін бойынша Маңғыстаудағы аса киелі жерді атаңыз?
5. 1821 жылдарда Үстіртте болған ғалымдардың бірі Э.Эверсман Бекет Ата мешітінің санын қанша деп көрсеткен?
6. 1821 жылдарда Үстіртте болған ғалымдардың бірі Э.Эверсман көрсеткен Бекет Ата мешіттерін атап шығыңыз
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Тиісті қосымшалар арқылы (-лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер) сөздерге көптік ұғымының ..........берілуін дейміз.
А. морфологиялық тәсіл
Ә. синтаксистік тәсіл
Б. лексикалық тәсіл
В. этимологиялық тәсіл
2. Көптік ұғымдарды сөз тіркестері арқылы білдіруді ........ дейді.
А. морфологиялық тәсіл
Ә. синтаксистік тәсіл
Б. лексикалық тәсіл
В. этимологиялық тәсіл
3. Көптік ұғымды ешқандай қосымшаларсыз өз лексикалық мағынасы арқылы білдіруді ........ деп атайды
А. морфологиялық тәсіл
Ә. синтаксистік тәсіл
Б. лексикалық тәсіл
В. этимологиялық тәсіл
4. <<Ұлыстың ұраны - Бекет>> мәтініндегі дерек бойынша Бекет ата мешіттерін қай жерлерде салған?
А. Қармақшыда, Жиделібайсында
Ә. Жем бойында,
Б. Оғландыда, Бейнеуде
В. Оғландыда, Сыр бойында
5. <<Ұлыстың ұраны - Бекет>> мәтініндегі дерек бойынша Бекет ата мешіттерін санамалап жазған ғалым?
А. Э.Эверсман
Ә. Ш.Уәлиханов
Б. З.Ақышев
В. В.Радлов
6. <<Диуани луғат ат-түрк>> атты еңбектің авторы:
А. Абай Құнанбаев
Ә. Махмұд Қашқари
Б. Қожа Ахмет Яссауи
В. Шыңғыс Айтматов
7. <<Айттым сәлем, Қаламқас>>, <<Көзімнің қарасы>> әндерінің авторы:
А. Абай Құнанбаев
Ә. Махмұд Қашқари
Б. Қожа Ахмет Яссауи
В. Шыңғыс Айтматов
8. <<Диуани хикмет>> атты еңбектің авторы:
А. Абай Құнанбаев
Ә. Махмұд Қашқари
Б. Қожа Ахмет Яссауи
В. Шыңғыс Айтматов
9. <<Боранды бекет>> атты романның авторы:
А. Абай Құнанбаев
Ә. Махмұд Қашқари
Б. Қожа Ахмет Яссауи
В. Шыңғыс Айтматов
Сұлтан Баймағанбетов 1920 жылы туылды. 1940 жылы әскер қатарына шақырылды. Жас жауынгер өзінің әскери шеберлігін арттырумен болды. Ол атқыштар бөлімінің, одан кейін болды. Ұлы Отан соғысында Сұлтан Баймағанбетов алты рет жараланды. Ол ұрыстарда үлкен ерлік көрсетті. Сұлтан Баймағанбетовке қайтыс болғаннан кейін, 1944 жылы <<Батыр>> деген атақ берілді.
10. <<Батыр Баймағанбетов>> мәтіні мазмұны бойынша Сұлтан Баймағанбетов қандай қызметте болды?
А. пулеметшілер бөлімінің командирі
Ә. жаяу әскер қатарында
Б. атты әскер құрамында
В. полк командирі
Тәжірибелік сабақ №8.
Грамматикалық тақырып: Септік жалғау
Лексикалық тақырыбы: <<Қазақтың данышпан ұлы - Абай Құнанбаев>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге септік жалғауы, атау септік, ілік септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік туралы түсінік беру. <<Қазақтың данышпан ұлы - Абай Құнанбаев>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: септік жалғауы, атау септік, ілік септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік
Сабақтың жоспары:
1. Септік жалғауы. Атау септік
2. Ілік септік
3.Барыс септік
4. Табыс септік
5. Жатыс септік
6. Шығыс септік
7. Көмектес септік
8. Қазақтың данышпан ұлы - Абай Құнанбаев
1. Септік жалғауы. Атау септік
Септік жалғауы көптік жалғауы секілді сөз бен сөздің арасын байланыстырып, оларды өзара қарым-қатынасқа түсіреді. Септік жалғау дегендегі <<септік>> деген термин <<сеп>> (жәрдем, көмек, дәнекер) деген ұғымды білдіреді. Осы сөзден туған <<септеу>> деген сөз екі түрлі мағынада жұмсалады: бірі - екі нәрсені (жіпті) жалғау, ұластыру; екіншісі - сөздердің септік жалғауларын қабылдап өзгерту жүйесі.
Атау септіктің (А.с.) арнаулы жалғауы болмайды. А.с-тің сұрақтары кім? не? А.с-тегі сөздер сөйлемде негізінген бастауыш болады, ал сөйлемнің соңында келсе, баяндауыш қызметін де атқарады. А.с-тегі зат есімдер үшін, сайын, сияқты, тәрізді, секілді, туралы, жайында, жайлы, арқылы, бойынша, жөнінде т.б. септеуліктермен қоса қолданылады.
2. Ілік септік
Ілік септіктегі (І.с.) сөз тәуелдік жалғаулы сөзбен байланысты болады да, заттың иесін я қатысын білдіреді. І.с-тің сұрақтары кімнің? ненің? І.с-тің жалғаулары: -ның/-нің, -дың/-дің, -тың/-тің ілгерінді ықпал және үндестік заңдарына бағынып жалғанады. Көптік түрде зат есімдерге ілік септікте -дың/-дің жалғаулары ғана жалғанады, себебі көптік жалғаулардың барлығы -р дыбысымен аяқталады.
3.Барыс септік
Барыс септіктегі (Б.с.) сөздер әрқашан етістік сөздермен байланысып, қимылдың бағытын, мақсатын білдіреді. Б.с-тің сұрактары кімге? неге? қайда? Б.с-тің жалғаулары: -ға/-ге, -қа/-ке, -на/-не, -а/-е ілгерінді ықпал және үндестік заңдарына бағынып жалғанады. Барыс жалғаулы зат есімдер кейде дейін, шейін, таман, қарай, жақын, жуық, сәйкес тәрізді септеулік шылаулармен тіркесіп айтылады. Б.с-тегі сөздер кімге? неге? сұрақтарына жауап берсе, толықтауыш болады, қайда? деген сұраққа жауап берсе, пысықтауыш болады.
4. Табыс септік
Табыс септіктегі (Т.с.) сөздер әрқашан сабақты етістіктермен тікелей байланысты болады. Т.с-тің негізгі сүрақтары кімді? нені? қайда? Табыс жалғауларының түрлері -ны/-ні, -ды/-ді, -ты/-ті сөзге ілгерінді ықпал және үндестік заңдарына бағынып жалғанады. Т.с-тің жалғаулары сөйлемде бірде түсірілмей (ашық), бірде түсіріліп (жасырын) айтылады. Мысалы: Мен кітап+ты оқыдым. - Мен кітап оқыдым.
5. Жатыс септік
Жатыс септіктегі (Ж.с.) сөздер де етістіктен болған сөйлем мүшелерімен байланысып, мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіреді. Ж.с-тегі сөз кімде? неде? қайда? қашан? деген сұрақтарға жауап береді. Ж.с-нің -да/-де, -та/-те, -нда/-нде жалғаулары сөзге ілгерінді ықпал және үндестік заңдарына бағынып жалғанады. Ж.с-тегі сөздер сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та, баяндауыш та болады.
6. Шығыс септік
Шығыс септіктің (Ш.с.) сұрақтары кімнен? неден? қайдан? қашаннан? Ш.с-тің -дан/-ден, -тан/-тен, -нан/-нен жалғаулары сөзге ілгерінді ықпал және үндестік заңдарына бағынып жалғанады. Ш.с-тегі сөздер сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та болады. Ш.с-тегі зат есімдер ілгері, соң, әрі, бері, былай, тыс, бөтен, аса, бұрын, астам, көрі т.б. септеуліктермен қоса қолданылады.
7. Көмектес септік
Көмектес септік (К.с.) кіммен? немен? қалай? деген сұрақтарға жауап береді. К.с-тегі зат есімдер істің нендей құралмен істелетінін, істің
бірлестігін, орындау тәсілін білдіреді. Сөйлемде толықтауыш, пысықтауыш
қызметін атқарады. Мысалы: Ол шегені балғамен қақты. Мен пойызбен келдім. Машина жолмен келе жатыр. К.с-тің қосымшаларының басқа септіктерден бір ерекшелігі - бұлардың жуан варианты жоқ, сөздерге үнемі жіңішке тұлғада жалғанады. К.с-тің жалғаулары: -мен, -бен, -пен.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Белгіленген атау тұлғадағы сөздерге сұрақ қойып, құрамын анықтаңыз.
Қыс. Ызғарын сезгесін-ақ күзеуде отырған ел қыстауға асығыс көшіп, қор-қопсының қамын жеп, қай ауыл да абыр-сабыр. Оның үстіне суық түскелі, қырды қыстайтын көп ауыл көгеріп, дірдектеп тоңып, кішкене қылтанақ тістері сақ-сақ етеді.
Жанды қара жоқ... Бірен-саран шалшақ сулардың басында ұйлығып отырған топ-топ қаздарды көрсең.
Жолдасым - отыз-қырықтардың шамасындағы жер ортасы адам. Сиректеу сақал-мұрты бар, қара бұжыр. Астында қойшылар мінген қара кер бесті, үсті-үстіне ұрып отырмаса, кейін қалып қоя береді.
Сол көп сарыңның ішінде екі-үш рет алыстан атылған мылтық даусы гүрс-гүрс етіп естіліп қалды.
№ 2 - жаттығу. Мәтін ішінен атау тұлғадағы сөздерді табыңыз. Олардың сөйлемде қандай қызмет атқарып тұрғанын айтыңыз.
Кентау - жаңа типтегі жас қала. Кентауды кішкентай Алматы деуге де болады. Оның ірге тұсында Қаратау 1954 жылы картаға түсірілді.
Ағаш ішіндегі ең қызулы отын - сексеуіл. Сексеуілдің жаңа ғана жарылған дымқылының өзі бірден жалыны көгілдірленіп, лаулап жанады.
Жақсылық басқарған ауданда шаруасы күйзелген жер жоқ. Колхозды ауылдың дәулеті дамудан ешбір төмендеген емес...
№ 3 - жаттығу. Мақал-мәтелдерден ілік септіктегі сөздерді табыңыз, оларға сұрақ қойып, жалғауларын көрсетіңіз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
Тойдың болғанынан, боладысы қызық.
Арыстанның ойынынан түлкінің мойыны үзіледі.
Әзілдің алысқа бармағаны жақсы.
Сыйласқанның суын іш.
Аспаздың қарыны асқанына тояды.
Тышқанның тәңірі - мысық.
Шын аңшының алдына аңның өзі келеді.
№ 4 - жаттығу. Мына мақал-мәтелдерді дәптеріңізге көшіріңіз. Жақшадағы сөздерді ілік септікке қойып жазыңыз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
1. (Бақыт) алды - келісім.
2. Ас - (адам) арқауы.
3. Әр (бас) ауруы әр басқа.
4. Сүйген (іс) түбі - кеніш, сүймеген (іс) түбі - реніш.
5. (Қыс) да, (іс) де соңы бар.
6. Қар қара (жер) көрпесі.
7. Жаз - (жетім) жанашыры.
8. (Жаз) қамын қыс ойла, бір ойлама үш ойла.
9. (Сыр) суы сирағымнан келмейді.
10. Су - (диқан) қаны, жер - (диқан) жаны.
11. Туған (жер) жері де көрікті, елі де сүйікті.
12. Туған (жер) қадірін шетте жүрсең білерсің.
13. (Ән) естісі бар, есері бар.
14. (Өнерлі) өрісі ұзақ.
15. (Өнерлі) қолы алтын, (өлеңші) сөзі алтын.
№ 5 - жаттығу. Мына мақал-мәтелдерден барыс септігінде тұрған сөздерді тауып, оларға сұрақ қойып, барыс септік жалғауларын көрсетіңіз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
Жаманға жан жуымас, жалқауға мал жуымас.
Өнерліге есік ашық.
Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні кәріп.
Қазанға түскен қайтып қапқа түспейді.
Аласыға алтау аз, бересіге бесеу көп.
Біреуге мал қайғы, біреуге жан қайғы.
Жоққа жүйрік жетпейді.
Шөлдегенге қара су да бал татыр.
Бай атқа мінсе - құтты болсын дейді,
Кедей атқа мінсе - қайдан алдың дейді.
№ 6 - жаттығу. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз. Мәтін ішінен барыс септікте тұрған сөздерді дәптеріңізге көшіріп жазыңыз. Мәтін мазмұнын толық игеріңіз.
Қазақтың данышпан ұлы - Абай Құнанбаев
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай 1845 жылы Семей облысының Абай ауданында туған. Абай - ақын, ағартушы, философ, қазақтың жазба әдебиетінің негізін қалаушы. Абайдың әкесі Құнанбай аға сұлтан болған, өз елінің беделді адамы. Шешесі Ұлжан қайырымды, мінезі жұмсақ, тілге бай адам болған. Әжесі Зере мен анасы Ұлжан Абайға ертегі, аңыз әңгімелерді айтып, халықтық ауыз әдебиетімен таныстырып отырған. Молдадан 3-4 жыл оқығанда, зеректігі байқалып, әкесі оны Семейдегі Ахмет Риза медресесіне оқуға жібереді.
Медреседе ол 4 жыл оқығанда, араб, иран, Орта Азия классиктерінің шығармаларымен танысқан. Әкесі Абайды ел басқару ісіне бейімдеу үшін оқудан қайтарып алады. Семейде жүргенде Абай орыс тілін үйрену үшін 3 ай орыс мектебінде оқиды. Абай қазақтың білгірлері, шешендері, ақындары, жыршы, әнші-күйшілерімен жиі кездесетін, өз халқының рухани мәдениетімен танысады. Өзі де билер үлгісінде шешен сөйлеуге жаттығады. Өлең жазуға бала жасынан әуестенгенімен, бірыңғай өлең жазуды 40 жасында бастайды. Абай Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың шығармаларын аударған. Абай өзі аударған Пушкиннің <<Татьянаның әні>> және <<Қараңғы түнде тау қалқып>> деген өлеңдеріне ән де шығарған. Абайдың <<Айттым сәлем, Қаламқас>>, <<Көзімнің қарасы>> - қазір де халықтың сүйіп айтатын әндері. Демек, Абай композитор да болған. Абай - дүние жүзіне таныс классик ақын, өлең, шығармалары орыс тіліне, шетел тілдеріне көп аударылған. Абайдың қара сөздері - философиялық тұжырымдарға толы, ақыл-ой толғаулары - қазір де өте мәнді, мазмұнды шығарма. Абай 1904 жылы қайтыс болды. Ол өз шығармаларының кітап болып басылғанын көре алмады. Абай өлгеннен кейін - 1909 жылы Петербургте <<Қазақтың ақыны Ыбырайым Құнанбайұлының өлеңдері>> деген атпен кітап шықты. Қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов <<Абай жолы>> эпопеясын Абай өміріне арнады. Бұл роман да көптеген шетел тілдеріне аударылған, ол Абайды дүние жүзі халықтарына таныстырды.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1.Абай қай жерде дүниеге келген?
2. Абайдың әкесі Құнанбай қандай қызмет атқарған?
3. Абайға ертегі, аңыз әңгімелерді айтып, халықтық ауыз әдебиетімен таныстырып отырған жақын жандарды атаңыз
4. Абайды әкесі қандай медресеге оқуға жібереді?
5. Абай орыс ақын-жазушыларынан кімдердің шығармаларын аударған?
6. Абай өзі аударған Пушкиннің қандай өлеңдеріне ән шығарған?
7. Абайдың қазір де халықтың сүйіп айтатын әндерін атаңыз
8. Абай қайтыс болғаннан кейін - 1909 жылы Петербургте қандай кітап шықты?
9. <<Абай жолы>> эпопеясын Абай өміріне арнаған қай жазушы?
№ 7 - жаттығу. Мына мақал-мәтелдерден табыс септігінде тұрған сөздерді тауып, оларға сұрақ қойып, табыс септік жалғауларын көрсетіңіз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
Ескі киімді баптағаның, жаңа киімді сақтағаның.
Жұмыртқаны жегенің - тауықты құрттым дегенің.
Жақсыны арман алдырар, жаманды құлқын тоздырар.
Бермегенді беріп ұялт.
Суды шым тоқтатар, сөзді шын тоқтатар.
Таршылықты көрмесең, кемшілікті білмессің.
Үлкенді сен сыйласаң, кіші сені сыйлайды.
Әкені көріп ұл өсер, шешені көріп қыз өсер.
№ 8 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Табыс септікте тұрған сөздердің астын сызыңыз.
Күз
Күз - жыл мезгілінің халыққа жайлы да қуанышты кезеңі. Күзде халық өз еңбегіңің жемісін көріп қуанады. Егіншілер өсірген бидайын, арпасын, тарысын жинап, қамбаларын толтырады. Бақташылар қауын-қарбыз, сәбіз, қияр, қызанақ, асқабақ, картоп, пияздарын жинап, ол көкөністерді қысқа сақтаудың қамына кіріседі.
Күз - табиғаттың да тамаша кезеңі, оны халық <<алтын күз>> деп бекер атамаған. Өйткені жап-жасыл ағаштар бірте-бірте сарғаяды, түрлі түске боялып, табиғатқа өзінше әсемдік береді.
№ 9 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Көп нүктенің орнына табыс септіктің -ды/-ді, -ты/-ті, -ны/-ні жалғауларының тиістісін жазыңыз.
Тамақ түрлері
Біздің қандай тамақ түрін жейтініміз тұрған жерімізге байланысты. Мәселен, Қытайдың оңтүстігіндегілер күріш..., ал солтүстігіндегілер кеспе... көбірек жейді. Жапон елінде адамдар балық..., ал теңізден қашық жатқан Орталық Европада ет тағамдар... молырақ пайдаланады.
Тамақ... қалай, немен жеу де әр елде әр түрлі. Мысалы, Солтүстік Америкада, Австралия мен Европада пышақ пен шанышқы... пайдаланса, Қытай, Жапон елдері қос таяқша... пайдаланады, ал Үндістан және Таяу Шығыс елдеріндегі адамдар тамақ... қолмен жейді.
№ 10 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Жақшадағы сөздерді табыс септікке қойып жазыңыз.
Қазақ - қонақжай халық
Қазақ халқы танымаса да, <<құдайы қонақпын>> деген (адам) қарсы алады. Жол жүріп келе жатқан адам кез келген ауылға, үйге келіп қонақ бола береді. қазақ халқында <<қырықтың бірі қыдыр>> деген сөз бар. Бұл сөздің мағынасы: <<Алланың жіберген сыйы қырық адаммен бірге келуі мүмкін>>. Сондықтан <<қонақпен бірге құт, ырыс келеді, (қонақ) қусаң құт, ырыс кейін қашып кетеді>> деген сөз бар.
Қазақ үшін (қонақ) қарсы алмау, күтпеу - ұят. (Қонақ) қарсы алуға, шығарып салуға ерекше мән береді. Қонақ келгенде үй иесі қарсы алып, (есік) өзі ашып, үйге кіргізіп, өзі қонақтардан кейін кіріп (есік) жабуы керек. Бұл - қонақпен келген <<құт>>, <<ырыс>> бірге кірсін дегені. Ал (қонақ) шығарып саларда, (есік) қонақтарға аштырып, соңынан өзі жауып шығады. Бұл - <<құт>>, <<ырыс>> қонақтармен бірге шығып кетпесін дегені.
Қонақ күту - қазақ халқының ең жауапты ісі. (Олар) риза етуге тырысады. Ең алдымен қонақтарға қымыз, шұбат сияқты сусын беріледі. Содан кейін шай ішіледі. Шайдан кейін қонақтардың көңілді отыруына үй иесі бар жағдайды жасайды. Ауылдағы (әншілер), (күйшілер) шақырып, қонақтардың көңілін көтереді. (Қонақ) жақсы қарсы алған үй туралы <<мырза үй>>, ал (қонақ) дұрыс қарсы алмаған (үй) <<сараң>> дейді.
Осы дәстүр қазір де бар. Шетелден келген қонақтар <<Қазақ халқы - қонақжай халық>> деп бекер айтпайды.
№ 11 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Көп нүктенің орнына жатыс септіктің -да/-де, -та/-те, -нда/-нде жалғауларының тиістісін жазыңыз.
Араб жазуы
Араб жазуы - ежелгі Вавилондағы (б.з.б. 2000 жыл) аккад, шумер тайпаларының жазба әріптері негізі... пайда болған көне жазулардың бірі. Ол оңнан солға қарай жазылады. Бас әріптері болмайды. Әріптер бір-біріне қосылып жазылады. Араб жазуы... 28 әріп бар. Олардың үшеуі (а, и, у) созылыңқы дауысты дыбыстарды, қалғандары дауыссыз дыбыстарды бейнелейді. Дауыссыз дыбыстардың асты-үстіне харакаттар (көмекші белгілер) қойылады. Бұл белгілер құран..., сөздік..., оқу құралдары... міндетті түрде қойылады. Олар қалған кездер... қойылмауы мүмкін. Араб жазуы қазіргі кез... барлық араб елдері..., ислам дінін ұстанатын бірқатар мемлекеттер... (Индонезия, Үндістан, Ауғанстан, Кавказ елдері және Орта Азия...) қолданылады. Қазақстан... араб жазуы ислам діні арқылы ҮІІ-ІХ ғасырлар аралығы... таралған. Әбу Насыр әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани т.б. ғұламалар араб жазуын өздері туып-өскен орталары... үйренген, сол дәуірлер... арабша оқытатын медреселер болған. Араб жазуы алғашқы... <<қадым>>, кейін <<төте>> жазу үлгілері түрі... Қазақстан жері... 1928 жылға дейін пайдаланылып келді.
№ 12 - жаттығу. Мына мақал-мәтелдерден жатыс септігінде тұрған сөздерді тауып, оларға сұрақ қойып, жатыс септік жалғауларын көрсетіңіз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
Қолында жоқ - жомарт.
Әзілде кек жоқ, өсекте шек жоқ.
Саудада достық жоқ.
Қаңтарда қалпақ киім болмайды.
Ашаршылықта жеген құйқаның дәмі кетпейді.
Жасыңда қылжың болсаң, өскенде мылжың боларсың.
Әр заманда бір көреген.
Ашу үстінде ант жүрмейді.
№ 13 - жаттығу. Мына мақал-мәтелдерден шығыс септігінде тұрған сөздерді тауып, оларға сұрақ қойып, шығыс септік жалғауларын көрсетіңіз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
1. Құдықтан су ішкен - қазғанға рахмет айтады,
Ағашты көлеңкелеген - еккенге рахмет айтады.
2. Қотыр қолдан жұғады, таз тақиядан жұғады.
3. Кешегі күннен алыс жоқ, ертеңгі күннен жақын жоқ.
4. Жаманнан жарты қасық ас қалар.
5. Көптен дәметкен - аздан құр қалар.
6. Есіктен орын тапсаң - төрге озба.
7. Қой ауызынан шөп алмас.
8. Кішіпейілділіктен кішіреймейсің.
9. Қойдан қалған қозы қасқырға тап болады.
10. Екі жүзді пышақтан сақтанба,
Екі жүзді адамнан сақтан.
№ 14 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Көп нүктенің орнына шығыс септіктің -дан/-ден, -тан/-тен, -нан/-нен жалғауларының тиістісін жазыңыз.
Тұңғыш мүсінші
Хакімжан Есімханұлы Наурызбаев 26 жасында Харьков қаласы... Мемлекеттік сурет институтының мүсіндеу факультетін бітірді. Талантты студенттің дипломдық жұмысы - <<Жас шахтер>> мүсіні Донбасс өңіріндегі қалалардың көпшілігінде көше көркі, бақ сәні болып тұр. Жалпы қазақта тас мүсін өнері сонау Қола дәуірі... бастау алған. Оған Республикамыздың әр өңірі... табылған бет әлпеті мен бітім тұлғалары бір сыдырғы келбетті тас мүсіндер дәлел бола алады. Осындай ықылым заман... ішіне құпиясын бүккен тастар сырын ашуды мақсат еткен жас мүсінші еліміздің атақты адамдарының бейнелерін сомдай бастады.
Бұл күндері Алатаумен астасқан Абай ескерткішін кім білмейді? Кәрі де, жас та алдына барып тағзым етеді, гүл шоқтарын қояды. Шоқан, Амангелді ескерткіштері ұлттық мәдениет өнеріміздің таңдаулы туындылары қатары... орын алды, халқымыздың көз қуанышына айналды.
Сондай-ақ ол жасаған Құрманғазының, Н.Алдабергеновтің мүсін портреттері де халық көңілі... шықты. <<Жас Жамбыл>>, <<Амангелді>>, <<Бала Жамбыл>> т.б. мүсіндері өнеріміздің мақтанышына айналды.
Осының бәрі - Хакімжан Есімханұлы Наурызбаев қолы... шыққан өшпес мұралар, шоқтығы биік монументтер.
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: <<Шын аңшының алдына ..... өзі келеді>>.
А. мылтықтың
Ә. аңның
Б. садақтың
В. жебенің
2. Араб жазуында неше әріп бар?
А. 26
Ә. 28
Б. 31
В. 42
3. <<Тұңғыш мүсінші>> мәтіні мазмұны бойынша Х.Е.Наурызбаевтың Донбасс өңіріндегі қалалардың көпшілігінде көше көркі, бақ сәні болып тұрған дипломдық жұмысы қалай аталады?
А. <<Жас Жамбыл>>,
Ә. <<Жас шахтер>>
Б. <<Амангелді>>
В. <<Бала Жамбыл>>
4. <<Тұңғыш мүсінші>> мәтіні мазмұны бойынша қазақта тас мүсін өнері қай дәуірден бастау алған?
А. темір дәуірі
Ә. алғашқы қауымдық құрылыс
Б. тайпалық одақ дәуірінде
В. Қола дәуірі
5. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: <<Жаманнан ...... қасық ас қалар>>
А. шөміш
Ә. жарты
Б. ішілмеген
В. піспеген
6. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: Ашаршылықта жеген ......дәмі кетпейді
А. тәтті
Ә. ащы
Б. берекелі
В. құйқаның
7. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: Құдықтан су ішкен - рахмет айтады
А. қанып
Ә. тойып
Б. көңілденіп
В. қазғанға
8. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: Көптен дәметкен - .... құр қалар
А. алтыннан
Ә. ақшадан
Б. аздан
В. берекеден
9. Абай Құнанбаев қайда білім алған?
А. Ахмет Риза медресесінен
Ә. Бағдат қаласынан
Б. Мысыр жерінен
В. Отырар кітапханасынан
10. Қазақстанда 1928 жылға дейін пайдаланылып келген араб жазуының түрлері:
А. кириллица, шағатай
Ә. қадым, латын
Б. төте жазу, кириллица,
В. қадым, төте жазу
Тәжірибелік сабақ №9.
Грамматикалық тақырып: МОРФОЛОГИЯ. СӨЗ ТАПТАРЫ
Тақырыбы: <<Ыбырай Алтынсарин - тұңғыш педагог>>
Сабақтың мақсаты: Студенттерге сөздің лексика-грамматикалық мағыналарына қарай сөз таптарына сараланатын, зат есімнің тұлғасына құрамына, мағынасына қарай бөлінетіндігі туралы түсінік беру. <<Ыбырай Алтынсарин - тұңғыш педагог>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Сөз таптары, зат есім, біріккен, қосарланған, тіркескен, қысқарған, негізгі, туынды, дара, күрделі, жалпы, жалқы, деректі, дерексіз, заттық, жинақтау
Сабақтың жоспары:
1.Сөз таптары
2. Зат есім
3.Ыбырай Алтынсарин - тұңғыш педагог
1.Сөздің лексика-грамматикалық мағыналарына қарай саралануын сөз таптары дейміз. Қазақ тіліндегі сөз таптарының саны - 9. Олар: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, одағай, еліктеу сөздер, шылау сөздер.
2.Зат есім - заттың атын білдіріп, кім? кімдер? не? нелер? деген сұрақтарға жауап беретін сөз табы.
Зат есім тұлғасына қарай негізгі және туынды болып бөлінеді. Негізгі зат есімдер тұлғалық құрамы жағынан, ең алдымен, түбірлі зат есім болып келеді. Мысалы: ат, қол, терезе, бор. Басқа сөз таптарынан (зат есім, сын есім, етістік, одағай) жұрнақтар қосылу арқылы жасалатын зат есімдерді туынды зат есім деп атаймыз. Мысалы: мал+шы, су+сын, біл+ім, кең+шілік.
Зат есім құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді. Дара зат есімдер бір сөзден, күрделі зат есімдер бірнеше сөзден құралады. Мысалы: дара - бал, доп, ойын, күрделі - өнеркәсіп, бала бақша.
Зат есім мағынасына қарай бірнеше жікке бөлінеді: жалпы-жалқы, деректі-дерексіз, заттық, жинақтау, жанды-жансыз. Деректі зат есім деп көзге көрінетін, денеге сезілетін деректі зат атауларын атаймыз. Мысалы: Асан, қоян, балға. Дерексіз зат есім деп көзге көрінбейтін, денеге сезілмейтін, тек ойша топшылап барып қана айтуға келетін заттарды атаймыз. Мысалы: мінез, кек, реніш. Жалпы зат есім деп бірыңғай көптеген заттардың жалпылама атын көрсететін зат есімдер аталады. Мысалы: кітап, сиыр, ағаш, сия. Бірыңғай көптеген заттың ішінен дараланған жеке нәрсенің арнаулы атын білдіретін сөздер жалқы зат есімдер деп аталады. Мысалы: Абай Құнанбаев, Жамбыл облысы, <<Егеменді Қазақстан>> газеті, Құлагер. Лексика-семантикалық жақтарынан үнемі жалпылық мағынада қолданылып, оларға көптік жалғауы жалғанбайтын сөздерді заттық зат есім деп атайды. Мысалы: су, мұнай, көмір, ұн, сүт т.б. Жинақтау зат есім деп жинақтық, топтау ұғымдарды білдіретін зат есімдер аталады. Мысалы: ата-ана, жастық, туыс-бауыр, бала-шаға, мал-мүлік т.б.
Қазақ тілінде кім? кімдер? деген сұрақтар адамға ғана қойылады. Оған кісі аттары, адамның туыстық қатынасы мен кәсіби мамандығына байланысты атаулар жатады. Мысалы: Жәнібек, Самат, нағашы, құда, ұшқыш, балықшы. Не? нелер? деген сұрақтар адамнан басқа жанды, жансыз заттардың бәріне де қойылады. Мысалы: қой, жылқы, ағаш, ауыл, кітап, ит.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Мәтін ішіндегі жалқы зат есімдерді тауып көрсетіңіз. Мәтін мазмұнымен толық танысыңыздар.
Ыбырай Алтынсарин - тұңғыш педагог
Ыбырай Алтынсарин Торғай облысының Затабол ауданында туған. Ыбырай Алтынсариннің өз әкесі ерте қайтыс болғандықтан, ол атасы Балғожа бидің тәрбиесінде өседі. Балғожа би өзінің сүйікті немересін 1850 жылы Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға береді. Ыбырай Алтынсарин мектеп білімімен қанағаттанып қалмай, дүниежүзі әдебиеті классиктерінің шығармаларын өз бетімен оқып, одан үлгі нәр алады. Сабақ берген шығыс зерттеушісі В.Григорьевтің үйінде жиі болып, оның кітапханасынан көркем әдебиет, тарих, философия кітаптарын үнемі оқып, білімін тереңдетеді. Оқуын үздік бітіргеннен кейін, Ыбырайға Орынбор бекінісінде қазақ балалары үшін мектеп ашуды тапсырады, сол мектепте оны орыс тілінің мұғалімі етіп белгілейді. Осыдан бастап Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық-педагогикалық қызметі басталады. 1879 жылы Ыбырай Алтынсариннің әйгілі <<Қазақ хрестоматиясы>> (<<Киргизская хрестоматия>>) және <<Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы>> (<<Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку>>) атты екі кітабы шықты. Сонымен бірге, Ыбырай Алтынсарин жазушылық қызмет те атқарған, оның <<Бай мен жарлы баласы>>, <<Қыпшақ Сейтқұл>>, <<Киіз үй мен ағаш үй>>, <<Надандық>> т.б. шығармалары халыққа белгілі. Ыбырай Алтынсарин аудармашылық талантымен де ерекше танылған. Ыбырай Алтынсарин туралы көркем шығармалар, ғылыми зерттеулер көп жазылды, Қостанайда ескерткіш қойылды. Республикадағы ғылыми мекемелердің бірі Педагогикалық-зерттеу институты Ыбырай Алтынсарин атымен аталады. Ыбырай Алтынсаринді халық <<Ұстаздардың ұстазы>> деп біледі.
Мәтінді пысықтауға арналған сұрақтар:
1. Ыбырай Алтынсарин қай жерде дүниеге келген?
2. Ыбырай Алтынсаринды кім тәрбиеледі?
3. Ыбырай Алтынсаринды атасы Балғожа би қай мектепке береді?
4. Ыбырай өзіне сабақ берген шығыс зерттеушісі В.Григорьевтің үйінде немен айналысты?
5. 1879 жылы Ыбырайдың қандай кітаптары шықты?
6. Ыбырай Алтынсарин жазушылық қызметінің қырын танытатын шығармаларын атаңыз?
7. Ыбырай Алтынсарин ескерткіші қай жерде қойылған?
8. Республикадағы қандай ғылыми мекеме Ыбырай Алтынсарин атымен аталады?
№ 2 - жаттығу. Берілген сөздерді екі бағанға бөліп жазыңыз: деректі зат есімдерді бір бөлек, дерексіз зат есімдерді бір бөлек.
Абырой, ағартушы, адалдық, адамгершілік, адам, ажал, азамат, азаматтық, азап, азаттық, ай, аққу, ақыл, ақымақшылық, аман-саулық, аңшы, арыз, әке-шеше, бағбан, байлық, бақыт, бала-шаға, балалық, батыр, батырлық, бауырсақ, бедел, белбеу, ғарышкер, ғашықтық, даналық, дана, дастан, егемендік, егін, жалын, жауапкершілік, жоқшылық, жолдас, зергер, илан, кеңес, кеңсе, кешірім, қайғы, қуаныш, қойшы, құдағай, мақсат, мақпал.
№ 3 - жаттығу. Берілген сөздерден -шы/-ші жұрнақтары арқылы зат есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем ойлап жазыңыз.
Үлгі: зерттеу (исследование) + ші = зерттеуші (исследователь).
Шығысты зерттеуші әйгілі ғалым Е.И.Ковалевский Шоқанды <<Асқан
данышпан жас жігіт, тамаша ғалым>> деп атады.
Зерттеу, мүсін, сәулет, тіл, есеп, жүргізу, аударма, хат, әдебиет, сын, тарих, теңіз, орман, мұнай, домбыра, қобыз, өтірік.
№ 4 - жаттығу. Берілген сөздерден -ғар/-гер, -қар/-кер жұрнақтары арқылы зат есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем ойлап жазыңыз.
Үлгі: ғарыш (космос) + кер = ғарышкер (космонавт). Қазақтың тұңғыш
ғарышкері - Тоқтар Әубәкіров.
Ғарыш, жауын, тәлім, зер, дәрі, заң, бал, қызмет, талап, саясат, мұра, жауап.
№ 5 - жаттығу. Берілген сөздерден -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік жұрнақтары арқылы зат есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем ойлап жазыңыз.
Үлгі: сөз (слово) + дік = сөздік (словарь).
Қазақ тілі сабағында біз әрқашан сөздікті пайдаланамыз.
Сөз, оқу, күнде, тыныш, бала, дос, туыс, жаман, жақсы, ерке, өкіл, терең, дайын, тұз, түн.
№ 6 - жаттығу. Берілген сөздерден -лас/-лес, -дас/-дес, -тас/-тес жұрнақтары арқылы зат есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем ойлап жазыңыз.
Үлгі: курс (курс) + тас = курстас (однокурстник).
Менің курстастарымның арасында әртүрлі ұлт өкілдері бар.
Курс, топ, одақ, қонақ, тілек, заман, жол, жұмыс, қызмет, ат, жер.
№ 7 - жаттығу. Мақал-мәтелдердің ішінен туынды зат есімдерді тауып көрсетіңіз, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
1. Бірлік болмай, тірлік болмас. 2. Бірлік, ынтымақ - байлық бақ. 3. Қойшыны таяғы асырайды, қасқырды аяғы асырайды. 4. Қолы қимылдаған адамға кедейлік жоқ. Аяғы қимылдаған адамға алыстық жоқ. 5. Қызметте туыстық болмайды.
№ 8 - жаттығу. Көркем әдебиеттерден келтірілген мысалдардағы туынды зат есімдерді көрсетіңіз, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
1. Жарысқан қыз-бозбаланы көргенде қойшы Әлжан да бір жасап қалды.
2. Амантай деген басшы адамымыз бар еді.
3. Ол жалғыз Бурабай көлеміндегі қалаға сырнайшы атанған.
4. Олар мал өсіруші, май жасаушы, түбіттен шәлі тоқушы кәсіпшілігімен айналысатын.
5. Ол екеуінің достық пен туысқандығы, құрбылығы қосылып, заң жүзінде ең бір тәтті, ыстық жақындар болатын.
6. Теңгелі жерде теңдік жоқ.
7. Түлкінің қызылдығы өзіне сор.
8. Түстік өмірің болса, кештік мал жи.
9. Ол сөз алып, мінбеге шықты.
10. Кісі аттары жазылған тізім ұзақ оқылды.
№ 9 - жаттығу. Күрделі зат есімдерді жасалу тәсіліне қарай төмендегі кестеге жазыңыз.
Біріккен Асқазан, ...
Қосарланған Ата-ана, ...
Тіркескен Бас киім, ...
Қысқарған АҚШ, ...
Ата-ана, әке-шеше, бала-шаға, азық-түлік, қыз-келіншек, жеміс-жидек, асқазан, бас киім, аяқ киім, іш киім, сырт киім, сиыр еті, қой еті, жылқы еті, баспасөз, оңтүстік, солтүстік, ыдыс-аяқ, аяқ-табақ, көзқарас, қолхат, қолжазба, көкөніс, аты-жөні, қолшатыр, телекөрермен, қонақ үй, мерейтой, мұражай, отбасы, пікір-талас, өнертапқыш, автотұрақ, балабақша, Талдықорған, Қызылорда, Ыстықкөл, Көктөбе, Алмагүл, АҚШ, Ш.Есенов атындағы КМТИУ, БҰҰ, ТМД, Қазмұнайгаз, <<ММГ>> АҚ, Казтрансойл.
№ 10 - жаттығу. Көркем әдебиеттерден келтірілген мысалдардағы күрделі зат есімдердің қандай жолдармен жасалғанын түсіндіріңіз.
Оқу жасына жетпей-ақ баланы ата-анасы, аға-інісі, апа-қарындастарынан басқа адамдармен сөйлескенде <<сіз>> деп айтуға дағдыландыру керек.
Жұлдыз жусап аспанда,
Күзетте тұр <<Жетіқарақшы>>.
Қорған болып Отанға,
Шегарада тұр сақшы.
Ауыр МАЗ-дар қант плантациясынан зауытқа қант құрақтарын,
шикізатты тасымалдайды.
№ 11 - жаттығу. Төмендегі мемлекеттік үкімет пен басқару ұжымдарының, қоғамдық ұйымдарының, кәсіпорындар мен мекемелердің, лауазымдар мен атақтардың қазақша атаулары мен олардың жазылуына көңіл аударыңыз. Өзіңіз қалаған 5-6 атауға газет-журналдардан мысал келтіріңіз.
Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті, Маңғыстау облыстық әкімшілігі, Түпқараған аудандық әкімшілігі, Ұлттық саясат, мәдениет пен тілді дамыту жөніндегі комиссия, Қазақстан Републикасының Премьер-министрі, Халықаралық <<Қазақ тілі>> қоғамы, Дүниежүзілік кәсіподақтар федерациясы, Қарулы Күштер, филология ғылымдарының кандидаты, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Қазақстан Республикасының халық әртісі.
№ 12 - жаттығу. Әр ел адамдары аты-жөнінің жазылуына көңіл аударыңыз. Оларға газет-журналдардан, көркем әдебиеттерден мысал келтіріңіз.
1.Араб, түрік және де басқа шығыс фамилиялардағы <<ибн>> шылауы әкесінің атын білдіреді және бас әріппен жазылады. Мысалы: Ибн Сина, Ибн Мұстафа, Ибн әл-Фарид т.б.
2.Туыстық қатынастарды, әлеуметтік жағдайды білдіретін түркі және араб халқы есімдері <<оғлы>>, <<зада>>, <<заде>>, <<бей>>, <<паша>>, <<әл>>, <<бек>>, <<зұл>>, <<шах>>, <<хан>> бөлшектері кіші әріппен дефис арқылы жазылады. Мысалы: Тұрсын-заде, Ильяс-паша, әл-Бируни, Омар-бей т.б.
3.Қазақ аты-жөніндегі әкесінің атын білдіретін <<ұлы>>, <<қызы>> сөздері бірге жазылады. Мысалы: Бауыржан Момышұлы, Сара Алпысқызы т.б.
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. <<Ыбырай Алтынсарин - тұңғыш педагог>> атты мәтін мазмұны бойынша Ыбырай Алтынсаринды халық қалай атайды?
А. <<Ұстаздардың ұстазы>>
Ә. <<Педагог>>
Б. <<Мейірімді ұстаз>>
В. <<Алтын жүректі ұстаз>>
2. Тұлғалық құрамы жағынан, ең алдымен, түбірлі зат есім болып келеді.
А.
Ә.
Б.
В. Негізгі зат есімдер
3. Зат есім тұлғасына қарай қалай бөлінеді?
А.
Ә. негізгі және туынды
Б.
В.
4. Сөздің лексика-грамматикалық мағыналарына қарай саралануы:
А. етістік
Ә. сөз таптары
Б. шылау сөздер
В. еліктеу сөздер
5. Басқа сөз таптарынан (зат есім, сын есім, етістік, одағай) жұрнақтар қосылу арқылы жасалатын зат есімдер:
А. туынды зат есім
Ә. жалқы зат есімдер
Б. Жалпы зат есім
В. Дерексіз зат есім
6.
А.
Ә.
Б.
В.
7.
А.
Ә.
Б.
В.
8.
А.
Ә.
Б.
В.
Негізгі зат есімдер тұлғалық құрамы жағынан, ең алдымен, түбірлі зат есім болып келеді. Мысалы: ат, қол, терезе, бор. деп атаймыз. Мысалы: мал+шы, су+сын, біл+ім, кең+шілік.
Зат есім құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді. Дара зат есімдер бір сөзден, күрделі зат есімдер бірнеше сөзден құралады. Мысалы: дара - бал, доп, ойын, күрделі - өнеркәсіп, бала бақша.
Зат есім мағынасына қарай бірнеше жікке бөлінеді: жалпы-жалқы, деректі-дерексіз, заттық, жинақтау, жанды-жансыз. Деректі зат есім деп көзге көрінетін, денеге сезілетін деректі зат атауларын атаймыз. Мысалы: Асан, қоян, балға. Дерексіз зат есім деп көзге көрінбейтін, денеге сезілмейтін, тек ойша топшылап барып қана айтуға келетін заттарды атаймыз. Мысалы: мінез, кек, реніш. Жалпы зат есім деп бірыңғай көптеген заттардың жалпылама атын көрсететін зат есімдер аталады. Мысалы: кітап, сиыр, ағаш, сия. Бірыңғай көптеген заттың ішінен дараланған жеке нәрсенің арнаулы атын білдіретін сөздер жалқы зат есімдер деп аталады. Мысалы: Абай Құнанбаев, Жамбыл облысы, <<Егеменді Қазақстан>> газеті, Құлагер. Лексика-семантикалық жақтарынан үнемі жалпылық мағынада қолданылып, оларға көптік жалғауы жалғанбайтын сөздерді заттық зат есім деп атайды. Мысалы: су, мұнай, көмір, ұн, сүт т.б. Жинақтау зат есім деп жинақтық, топтау ұғымдарды білдіретін зат есімдер аталады.
9.
А.
Ә.
Б.
В.
10.
А.
Ә.
Б.
В.
Тәжірибелік сабақ №10.
Грамматикалық тақырып: Көмекші есімдер. Қосымшалардың орын тәртібі.
Лексикалық тақырып: <<Халыққа үлгі болған Мұхамед Әбу Насыр әл-Фараби>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге көмекші есімдер, қосымшалардың орын тәртібі туралы түсінік беру. <<Халыққа үлгі болған Мұхамед Әбу Насыр әл-Фараби>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: көмекші есімдер, орын тәртібі
Сабақтың жоспары:
1.Көмекші есімдер.
2.Қосымшалардың орын тәртібі.
3.Халыққа үлгі болған Мұхамед Әбу Насыр әл-Фараби
1.Көмекші есімдер - лексикалық мағынасынан айрылған, зат есімге тіркесіп, оның мағынасын толықтыратын сөздер. Олар көп емес: алды, арты, асты, үсті, жаны, қасы, арасы, ортасы, іші, сырты, басы, беті, шеті, түбі, төбесі, тұсы, маңы. Көмекші есімдер сөйлемде ілік септік жалғаулы зат есімдермен тіркеседі. Мысалы: есіктің алды, үйдің арты, үстелдің асты. Сөйлемде зат есімге жалғанатын септік жалғаулары көмекші есімдерге жалғанады. Мысалы: есіктің алды+нда, үйдің арты+нан, үстелдің асты+мен.
Сонымен, жеке тұрып, дербес, толық мағынаға ие бола алмайтын және сөйлемде өз алдына мүше болу қасиеті де жоқ, біршама сөздер бар. Ондай сөздер алдындағы есімдердің біріне көмекшілік қызмет атқарады. Мысалы, сырт, іш, аст, үст, ара, қас, жан, маң, түп, алды деген сөздердің жеке тұрғанында мағыналары айқын болмай көмескіленіп, солғындап қана көрінеді: Ал, осыларды негізгі есімдерге тіркесек, тіркескен сөзіне көлемдік мағына үстеп, оның мекенін, айналасын дәлелдеп көрсетіп тұрады. Мысалы, заттың сырты,заттың асты, заттың үсті, заттың арты, заттың алды, заттың қасы, заттың жаны, заттың маңы, заттың түбі, заттың арасы.
Көмекші есімдер негізгі есімдермен ілік септігі арқылы байланысады,яғни, негізгі есімдер ілік септігінде, көмекші есім тәуелдік жалғауында келеді.
Көмекші есімдер зат есім сияқты тәуелденеді, септеледі. Олар септелгенде тәуелдік жалғауын жалғап барып септеледі.
Көмекші есімдер қосарланып та келеді. Мысалы, жан-жағы, үсті-басы, басы-қасы т.б.
Көмекші есімдер негізгі есімдермен тіркесіп көбіне күрделі пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалы, Отан алдында борыштымыз. Жер астынан жік шықты,екі құлағы тік шықты.
Көмекші есімдер өзі тіркескен зат есім құрамында онымен бір сөйлем мүшесі қызметін атқарады. Көмекші есімдердің дербес сөздерге қосатын қосымша мағыналары көбінесе мекендік, мезгілдік катысты білдіреді. Мысалы, Құдық басында жылқы су ішіп жатыр (Ж. Аймауытов). Абай кеш батар алдында Баймағанбетті жіберіп, Әбішті шакыртып алған ( М. Әуезов ).
Дербес сөз бен көмекші есім белгілі бір морфемалар, яғни ілік септік жалгауы мен тәуелдік жалгауының 3-жағы арқылы байланысады: қаланың ортасы, көшенің шеті, өзеннің жаны т.б. Бұл екі қосымшасыз дербес сөз бен көмекші есім бірімен-бірі байланыспайды.
2.Қосымшалардың орын тәртібі.
Жұрнақ сөз тудыратын, оны түрлендіретін сөз бөлшегі болғандықтан, үнемі түбірден кейін, жалғаулардан бұрын келеді. Жалғаулар сөз бен сөзді байланыстыратын, қарым-қатынасқа түсіретін қосымшалар болғандықтан, сөздің соңында келеді. Мысалы: үй (түбір) + шік (жұрнақ) + тер (жалғау).
Жалғаулардың бірнешеуі бір сөзге жалғанғанда, ең алдымен - көптік жалғауы, одан кейін - тәуелдік жалғауы, ең соңына - жіктік жалғауы мен септік жалғауы жалғанады. Мысалы: үй (түбір) + шік (жұрнақ) + тер (көптік жалғау) + іміз (тәуелдік жалғау) + ге (септік жалғау).
Көптік жалғауының сөздерге 2 рет қайталанып келетін жағдайлары да болады. Мұндайда: бірінші - көптік жалғауы түбірге жалғанады да, ал екіншісі - жіктік жалғауынан ажыратылмайды. Мысалы: оқушы + лар (1-ші көптік жалғау) + сыңдар (2-ші көптік жалғау).
Встречаются и такие случаи, когда окончание множественного числа прибавляется к одному и тому же слову дважды. В таком случае: первое - прибавляется к корню, а второе - к личному окончанию. Например: оқушы + лар (1-ші көптік жалғау) + сыңдар (2-ші көптік жалғау) - вы ученики.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Берілген сөйлемдерден көмекші есімдерді тауып көрсетіңіз.
1.Құнанбайдың мықты жері Тобықты іші болса, әлсіз жері де осы Тобықты ішінде. 2. Қарағайдың түбіне күн сәулесі түспейді. 3. Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты. 4. Сыртын көріп, ішінен түңілме. 5. Сырттан аяз, іштен жалын шарпиды. 6. Құдық басында, кешкі ауыл сыртында, от басында әр кезде Абай сөздерін бұларға оқытып отырып тыңдайтын Дәркенбай, көп кәрі-жас бар.
№ 2 - жаттығу. Берілген сөйлемдердегі <<іші>> көмекші есімнің қай септікте тұрғанын ажыратыңыз.
1. Ол үй ішін жинады. 2. Үй іші жым-жырт еді. 3. Үй ішінің сөзі тыйылды. 4. Оның үй ішінде ол жақын. 5. Ол үй ішімен қонаққа келді. 6. Үй ішінен шаң-шұң дауыс шықты.
№ 3 - жаттығу. Жақшадағы сөздерді аударып жазыңыз.
1. Ыдыс-аяқ серванттың (внутри) тұр. 2. Диванның (возле) екі кресло тұр. 3. Терезенің (перед, на) гүлдер тұр. 4. Кереуеттің (под) мысық жатыр. 5. Біздің үйдің (возле) балабақша бар. 6. Үйдін (внутри) жина. 7. Мен базардың (около) тұрамын. 8. Автобус Ақтау мен Жаңаөзеннің (между) қатынайды. 9. Мектеп стадионға (напротив) орналасқан. 10. Мектептің (за) спорт алаңы бар.
№ 4 - жаттығу. Кестені толтырыңыз. Келтірілген мысал-сөздермен сөйлем құраңыз.
Үлгі: 1) Былтыр мектеп бітірген оқушыларымның барлығы да жоғары оқу
орындарына оқуға түсті.
2) Біздер Ш.Есенов атындағы КМТИУ-дің оқытушыларымыз.
№ 5 - жаттығу. Мына сөздерді үлгі бойынша құрамына қарай талдаңыз, аударыңыз.
Үлгі: Малшыларыңызданбыз
Мал - түбір
шы - сөз тудырушы жұрнақ
лар - көптік жалғау
ыңыз - тәуелдік жалғау (ІІ жақ сыпайы түрі)
дан - септік жалғау (шығыс септік)
быз - жіктік жалғау (І жақ көпше түрі)
Малшыларыңызданбыз, жолдастарымызға, еңбекшілердің, Ақтауданбыз, әке-шешелерінен, зейнеткерлерге, институттарыңызданбыз, қалашыларымызсыңдар, әжелеріміздей.
№ 6 - жаттығу. Төмендегі берілген көмекші есімдерге сөйлем құраңыздар.
Сырт, іш, аст, үст, ара, қас, жан, маң, түп, алды
№ 7 - жаттығу. Қосарланып келген көмекші есімдерге көркем әдебиеттерден мысал келтіріңіз.
Мәтінмен толық танысып, мазмұнын біліңіз.
Халыққа үлгі болған Мұхамед Әбу Насыр әл-Фараби
Әбу Насыр әл-Фараби - дүние жүзіне әйгілі ұлы ғалым. Әбу Насыр әл-Фараби орта ғасырда қазақтың ежелгі қаласы Отырарда дүниеге келген. Туған жері - Отырарды арабтар Фараб деп атаған, осыдан ол Әбу Насыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбу Насыр атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент облысында. Отырар өз кезінде ірі мәдени-сауда орталығы болған. Ал Отырардағы кітапхана ХІ-ХІІ ғасырларда өзінің кітап қоры жағынан дүние жүзіне әйгілі кітапханалар қатарында болған. Отырар медресесінде дәріс алып, ондағы аса бай кітапханадағы қолжазбаларды оқып меңгерді. Әбу Насыр әл-Фараби білімін тереңдету үшін сол кездегі білім орталықтары саналатын Бағдад, Дамаскі (Шам), Каирде болған. Мұнда ол өз білімін әбден тиянақты толықтырып, өзінің ақылының, алғырлығы мен асқан байсалдылығы арқасында көп ұзамай ірі ғалымдардың арасында үлкен абырой-беделге ие болған. Ғалымдардың зерттеу бойынша, Әбу Насыр әл-Фараби 150-200-ден астам ғылыми еңбек жазған. Оның ішінде <<Музыканың ұлы кітабы>>, <<Ғалымдардың шығуы>>, <<Әлеуметтік-этникалық трактаттары>>, <<Философиялық трактаттары>> т.б. еңбектері әлемге әйгілі, ғылымның дамуына жол ашты. Замандастары мен шәкірттері оны <<екінші Аристотель>>, <<екінші ұстаз>> деп атаған. Ғұлама 950 жылы 80 жасында Дамаскіде дүние салған.
Әбу Насыр әл-Фарабидің қолжазбалары дүние жүзінің көп кітапханаларына тарап кеткен және ол жерлерде сақтаулы тұр. Алматы қаласындағы Қазақ Ұлттық университеті Әбу Насыр әл-Фараби есімімен аталады. Университет алдында оған орнатылған ескерткіш бар. Алматыдағы әсем көшелердің бірі де ғұлама ғалым есімімен аталған.
1.Әбу Насыр әл-Фараби қай кезеңде және қай жерде дүниеге келген?
2. Отырар кітапханасының деңгейі қандай болған?
3. Әбу Насыр әл-Фараби білімін тереңдету үшін қандай білім орталықтарында болған?
4. Ғалымдардың зерттеу бойынша, Әбу Насыр әл-Фараби қанша ғылыми еңбек жазған?
5. Әбу Насыр әл-Фарабидің қандай еңбектері әлемге әйгілі, ғылымның дамуына жол ашты?
6. Замандастары мен шәкірттері Әбу Насыр әл-Фарабиді қалай атаған?
7. Қазақстанда қандай жоғарғы оқу орны Әбу Насыр әл-Фараби есімімен аталады?
8. Әбу Насыр әл-Фараби қай жерде және қашан дүние салған еді?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Лексикалық мағынасынан айрылған, зат есімге тіркесіп, оның мағынасын толықтыратын сөздер.
А. Сөз таптары
Ә. Есімдік
Б. Көмекші есімдер
В. Етістік
2. алды, жаны, асты, үсті сөздері қай нұсқаға сай?
А. Сөз таптары
Ә. Есімдік
Б. Көмекші есімдер
В. Етістік
3. маңы, басы, ортасы сөздері қай нұсқаға сай?
А. Сөз таптары
Ә. Есімдік
Б. Көмекші есімдер
В. Етістік
4. Сөйлемнен көмекші есімді табыңыз: Барлығымыз үй жанына жиналдық
А. Барлығымыз
Ә. жиналдық
Б. жанына
В. үй
5. Сөйлемнен көмекші есімді табыңыз: Қимай артына қарайлай берді.
А. қарайлай
Ә. берді
Б. Қимай
В. артына
6. Сөйлемнен көмекші есімді табыңыз: Дауыс үстіңгі қабаттан шықты
А. Дауыс
Ә. қабаттан
Б. шықты
В. үстіңгі
7. Сөйлемнен көмекші есімді табыңыз: Ерлан жанына Асылды ертті
А. жанына
Ә. Асылды
Б. ертті
В. Ерлан
8. Әбу Насыр әл-Фараби еңбегі:
А. <<Философиялық трактаттары>>
Ә. <<Қазақ хрестоматиясы>>
Б. <<Жағрапия>>
В. <<Іле Алатауы>>
9. Әбу Насыр әл-Фарабиді <<екінші Аристотель>> деп атаушылар:
А. балалары
Ә. анасы
Б. замандастары
В. ұстаздары
10. Әбу Насыр әл-Фараби білімін тереңдету үшін қай жерлерде болған еді?
А. Бағдад, Каир
Ә. Дамаск, Дубай
Б. Каир, Сарайшық
В. Елорда, Еуропа
Тәжірибелік сабақ №11.
Грамматикалық тақырып: Есімдік
Лексикалық тақырып: <<Мұражайлар сыр шертеді>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге есімдіктердің мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай топқа бөлінуі туралы түсінік беру. <<Мұражайлар сыр шертеді>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Есімдік, дара, күрделі, негізгі, туынды, жіктеу, сұрау, жалпылау, болымсыздық, сілтеу, белгісіздік, өздік
Сабақтың жоспары:
1.Есімдік
2.Есімдіктердің мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай топқа бөлінуі
1.Есімдік - есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есім) орнына жүретін сөз табы. Есімдік заттың өз атауын білдірмейді, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де, олардың орнына қолданылады. Тұлғасына қарай есімдіктер негізгі және туынды болып бөлінеді. Негізгі есімдіктер: мен, сен, кім, осы т.б. Туынды есімдіктер: біреу, әлдеқайда, әрқашан, өзің т.б. Құрамына қарай есімдіктер дара және күрделі болып бөлінеді. Дара есімдіктер: ол, міне, Сіз т.б. Күрделі есімдіктер: әлдекім, қай-қайсысы т.б.
2.Қазақ тілінде есімдіктер мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай 7 топқа бөлінеді:
Жіктеу есімдігі - жақтық ұғыммен байланысып келіп, затқа, адамға қатысты болады. Мұнда сөйлеуші жақ - <<мен>>, <<біз>>, тыңдаушы жақ - <<сен>>, <<сендер>>, <<сіз>>, <<сіздер>>, бөгде жақ - <<ол>>, <<олар>> болып келеді.
Сұрау есімдігі - сұрау мағынасын білдіру үшін жұмсалады. Мысалы: кім, не, қандай, қай, қалай, қанша, неше, қашан, қайда т.б.
Жалпылау есімдігі - кем дегенде екі я одан да көп заттар мен құбылыстарды жинақтап айту үшін қолданылады. Мысалы: бәрі, барлык, бар (адам), барша, күллі, бүтін, түгел т.б.
Болымсыздық есімдігі - <<еш>> түбіріне басқа есімдіктер бірігу, қосылу арқылы жасалған есімдіктер жатады. Мысалы: ешкім, ештеңе, ешбір, ешбіреу, ешқайсысы, ешқандай, ешқашан, ешқайда, бірде-бір, түк, дым т.б.
Сілтеу есімдігі - нұсқау, көрсету сияқты мағынаны білдіріп, қай? қайсы? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: бұл, бұлар, осы, осынау, осылар, сонау, ол, олар, мына, мынау, мыналар, анау, ана, аналар, әне, әнеки, міне, мінеки т.б.
Белгісіздік есімдігі - заттар мен құбылыстарды нақты түрде көрсете алмайды, оларды нұсқайды, меңзейді. Белгісіздік есімдігіне <<бір>>, <<әр>>, <<әлде>> деген үш сөзден жасалған 30-дан аса есімдік жатады. Мысалы: біреу, бірдеңе, бірнеше, кейбір, әлдекім, әлдеқайда, алдақашан т.б.
Өздік есімдігі - оған жалғыз <<өз>> деген сөз жатады. Бұл есімдік түбір тұлғада басқа сөздермен тіркесіп келіп, иемдену мағынасын білдіреді.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Берілген есімдіктерді қатыстырып, сөйлем құрастырып жазыңыз.
Сен, өзің, анау, сол, әрқашан, кейбіреу, міне, ешқашан, барлық, бұл, сіз, осы, ештеңе, күллі.
№ 2 - жаттығу. Мәтінді қазақ тіліне аударып, есімдіктерді көрсетіңіз
№ 3 - жаттығу. Өлең шумақтарын мәнерлеп оқыңыз. Құрамындағы есімдіктерді дәптеріңізге теріп жазыңыз.
Кейбіреу тыңдар үйден шыққанша,
Кейбіреу қояр көңіл ұққанынша.
Сөз мәнісін білерлік кейбіреу бар,
Абайлар әрбір сөзді өз халінше.
Керек іс бозбалаға - талаптылық,
Әр түрлі өнер, мінез, жақсы қылық.
Кейбір жігіт жүреді мақтан сөйлеп,
Сыртқа пысық келеді, көзге сынық.
(Абай)
№ 4 - жаттығу. Мақал-мәтелдерді көшіріңіз. Өздік есімдіктердің астын сызыңыз.
1. Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол. 2. Өз үйім - өлең төсегім. 3. Сараң өз затын өзінен қызғанады. 4. Қорқақ өзінің көлеңкесінен де қорқады. 5. Отанға опасыздық еткенің - өз түбіңе жеткенің. 6. Өз басыңды дауға берсең де, жолдасыңды жауға берме.
№ 5 - жаттығу. Көркем әдебиет шығармаларынан алынған мысалдардан есімдіктерді тауып, олардың түрін ажыратыңыз.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін. (Абай)
Мен саған ораламын ақ сезіммен,
Қайта оралам өзіңе пәк сезіммен.
Өзің жайлы жақсы бір ән шырқасам,
Сөйлестім бейне өзіңмен деп сезінем. (Г.Сейілжанова)
Күнім осы, балапанын қанатының астына тыққан кәрі тауықтай отырғаным - мынау. (М.Әуезов)
Абай неге жақсы? Мұның күйеуінен неге артық? Неге бар ел соны білгіш, данышпан ғып алды? (М.Әуезов)
Қыз десе әркім кетер қызуланып,
Көңілден әлдеқайдан от кеп жанып. (С.Торайғыров)
Ажал тілің жалаңдаған тілінен басқа ештеме көрінбейді. (<<Мың бір түн>>)
Атшабар, көкпар, серке тарту, теңге алу, балуан күрестіру - баршасы да осы күні болып жатыр. (М.Әуезов)
№ 6 - жаттығу. Мына сөйлемдердегі мақал-мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестерін ажыратыңыз. Ондағы есімдіктерді тауып, түрлерін анықтаңыз.
1. Әркімдікі өзіне - ай көрінер көзіне. 2. Әркімнің қолы өз аузына жақын. 3. Біреуге мал қайғы, біреуге жан қайғы. 4. Біреудің отына жылыну. 5. Ештен кеш жақсы. 6. Еш жерге сыймау. 7. Қайда барса да, Қорқыттың көрі. 8. Өз билігі өзінде. 9. Өз қолы өз аузына жету. 10. Өз обалы өзіне. 11. Өзімдікі дегенде өгіз қара күшім бар, Өзгенікі (кісінікі) дегенде, анау-мынау ісім бар. 12. Өзін-өзі ұстау.
№ 7 - жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден есімдіктерді тауып, олардың қандай сөздердің орнына жұмсалып тұрғанын айтыңыз.
Менің ұлым - сенікі,
Сенің ұлың - менікі,
Ер туған ұл - сенікі,
Бақытты біздің жердікі. (Жамбыл)
Менің жегенім - күйреуік,
Сенің жегенің - күйреуік,
Саған келсін түйнеуік. (Ауыз әдебиетінен)
Менсіз таңы атпаған,
Мен деп тыным таппаған.
Жүрсем оның жанында,
Күлімдеймін, шаттанам. (Фариза Оңғарсынова)
№ 8 - жаттығу. Есімдіктердің түрлерін ажыратыңыз. Қосымшаларын анықтаңыз.
<<Өнер - жігіт көркі>>, - деп,
Ескермедік мақалды,
Біз болмасақ, сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды. (Ы.Алтынсарин)
Мен сендерді басқалардан бұрын көрем,
Мен қолымды сендерге бұрын берем.
Сендермен тек алысар жау табылса,
Мен бәріңнің қолында бұрын өлем. (С.Мұқанов)
№ 9 - жаттығу. Сөйлемдерден есімдіктерді тауып, түрлеріне қарай ажыратыңыз.
1. Мен біраз жүріп қайтамын. 2. Бірер күнде малды көшіреміз. Өзің де болатын шығарсың жайлауда. 3. Электр жөнінде электриктермен бірнеше әңгіме өткізу керек. 4. Бір уақытта бірдеме сытыр-сытыр етті. 5. Осы даланың асты толған көмір, бірнеше жүз жылға жетеді. 6. Әрбір тәртіпсіздік, салақтық кейін тартады. 7. Өзім демей, біз деп, ерлік білекте емес, жүректе деп үйретті. 8. Ешбір дыбыс естілмейді. 9. Ақсұлу еш нәрсе демеді. 10. Көптің ақылынсызешқайда бара алмаймыз. 11. Үйренудің ешбір айыбы жоқ. 12. Әне, Қарағанды! - деді жолаушы. 13. Мүмкін, Горький жырлаған сұңқары осылар болар. 14. Бұлар әңгімелесіп көп отырды. 15. Мінеки, келіп қалдым біраз жасқа. 16. Сонымен, сіз маған қандай ақыл бересіз? 17. Өзіңнің қайда жүргеніңді, кім болғаныңды, жақында болсаң - ауызша хабарла, алыста болсаң - хатпен хабарла.
№ 10 - жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден есімдіктерді тауып көрсетіңіз.
1. Қолындағы елу сиырды жүз елуге жеткізген колхозшылар әлдеқашан орден алды. 2. Сен, шамасы, ешкімге айтпаған боларсың. 3. Кейбіреулер бұрын ел құлағы естімеген рекордтар жасады. 4. Мына құрылысшылардың көпшілігі - жасамыс еркектер мен әйелдер, біразы - ересек балалар. 5. Ол мені анау-мынау емес, ойсырата қапты ғой. 6. Кейбір сұраулары бола тұра, Сырбайдың Масақбай туралы айтқан сөздерін Естай бөлген жоқ. 7. Егістік мәдениетінің әрқайсысы әр түрлі өңдеуді тілейді. 8. Әлдекім есік қақты. 9. Сонша бұрысты жолда шофер ешкімнен де жөн сұрамай, қонақтарын нысаналы жеріне дәл әкеп түсірді. 10. Әрі сөйлесіп, бері сөйлесіп еш нәрсе бітіре алмадық. 11. Ол әлденені айтқысы келген қозғалысын жасыра алмаса да, аузы батып айта алмады. 12. Әркім жөніне кетті. 13. Тыңға барам десең, сені ешкім тоқтатпайды.
Мәтін мазмұнымен толық таныс болыңыз
МҰРАЖАЙЛАР СЫР ШЕРТЕДІ
Мұражайлардың басты жұмысы - табиғат пен адам қоғамының дамуы туралы білімнің алғашқы деректемесі - материалдық және рухани мәдениет ескерткіштерін, табиғат коллекциялары мен тарихи нұсқаларды жинақтау, оларды зерттеу және сақтау, жәдігерлерді (экспонаттарды) халыққа көрсету, насихаттау.
Қазақстанда Қазан төңкерісіне дейін 3 мұражай болды. Қазір елімізде 50-ден астам мемлекеттік мұражай бар. Сол сияқты қоғамдық негізде жүздеген мұражай жұмыс істейді. Бұл мұражайлар өлкетану, тарихи-мемориалдық, этнографиялық мұражайлар болып бірнеше түрге бөлінеді.
Еліміздегі Республикалық мемлекеттік мұражай 1929 жылы құрылған. Барлық облыс орталықтарында тарихи-өлкетану мұражайлары кеңінен ұйымдастырылған. Бұл мұражай жәдігерлері қазақтың көне тарихынан, салт- дәстүрінен, әдет-ғұрпынан дерек береді, еліміздің тарихи даму жолын қөрсетеді, облыс жұртшылығының еңбек табыстарын насихаттайды.
Алматы қаласында мұражайлар көп. Алматыдағы кітап мұражайында 530 мыңнан аса жәдігер (экспонат) қойылған. Олардың ішінде ежелгі дәуір кітаптары да бар. Осы қаладағы М.О.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Семейдегі А.Құнанбаевтың, Ұзынағаштағы Ж.Жабаевтың мемориалдық мұражайларының ғылыми мәні зор. Халқыңның тарихын біліп, еліңді танығың келсе, мұражайға бар. Көргенінді, білгеніңді зердеңе тоқы.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған сұрақтар:
1. Қазақстанда қашанға дейін 3 мұражай болды?
2. Елімізде 1929 жылы қандай мұражай құрылды?
3. Қай қалада, қандай мұражайда 530 мыңнан аса жәдігер (экспонат) қойылған?
4. Ж.Жабаевтың мемориалдық музейі қайда орналасқан?
5. С.Мұқановтың мемориалдық музейі қайда орналасқан?
6. А.Құнанбаевтың мемориалдық музейі қайда орналасқан?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Қай ақынның өлеңі?
Кейбір жігіт жүреді мақтан сөйлеп,
Сыртқа пысық келеді, көзге сынық.
А. Мұқағали
Ә. Абай
Б. Мағжан
В. Мұхтар
2. Кем дегенде екі я одан да көп заттар мен құбылыстарды жинақтап айту үшін қолданылады.
А. Сілтеу есімдігі
Ә. Болымсыздық есімдігі
Б. жалпылау есімдігі
В. Белгісіздік есімдігі
3. ешкім, ештеңе, ешбір, ешбіреу, ешқайсысы, ешқандай, ешқашан, ешқайда, бірде-бір, түк, дым сөздері арқылы жасалатын есімдік:
А. Сілтеу есімдігі
Ә. Болымсыздық есімдігі
Б. жалпылау есімдігі
В. Белгісіздік есімдігі
4. Қоғамдық негізде қанша мұражай жұмыс істейді?
А. жүздеген
Ә. үшеу
Б. отыз бес
В. алпыс шақты
5. Қоғамдық негіздегі мұражайлар неше түрге бөлінеді?
А. әдеби, мәдени, өлкелік
Ә. материалдық, рухани, қолжазбалық
Б. өлкетану, тарихи-мемориалдық, этнографиялық
В. өндірістік, аймақтық, тарихи-мемориалдық,
6. Еліміздегі 1929 жылы қандай мұражай құрылған?
А. Республикалық әдеби-мәдени,
Ә. Республикалық этнографиялық
Б. Республикалық тарихи-мемориалдық,
В. Республикалық мемлекеттік мұражай
7. Барлық облыс орталықтарында қандай мұражайлар кеңінен ұйымдастырылған?
А. рухани-қолжазбалық
Ә. өндірістік-аймақтық
Б. тарихи-өлкетану
В. мәдени-өлкелік
8. бәрі, барлык, бар (адам), барша, күллі, бүтін, түгел сөздері арқылы жасалатын есімдік
А. Сілтеу есімдігі
Ә. Болымсыздық есімдігі
Б. жалпылау есімдігі
В. Белгісіздік есімдігі
9. бұл, бұлар, осы, осынау, осылар, сонау, ол, олар, мына, мынау, мыналар, анау, ана, аналар, әне, әнеки, міне, мінеки т.б. сөздері арқылы жасалатын есімдік
А. Сілтеу есімдігі
Ә. Болымсыздық есімдігі
Б. жалпылау есімдігі
В. Белгісіздік есімдігі
10. біреу, бірдеңе, бірнеше, кейбір, әлдекім, әлдеқайда, алдақашан т.б. сөздері арқылы жасалатын есімдік
А. Сілтеу есімдігі
Ә. Болымсыздық есімдігі
Б. жалпылау есімдігі
В. Белгісіздік есімдігі
Тәжірибелік сабақ №12
Грамматикалық тақырып: Сын есім
Лексикалық тақырып: <<Домбыраның тарихы>>, <<Айжан қыз>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге сын есімнің мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай топқа бөлінуі туралы түсінік беру. Домбыраның тарихы, <<Айжан қыз>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Сын есім, Негізгі сын есім, Туынды сын есім, Дара сын есім, Сын есімнің шырайлары
Сабақтың жоспары:
1.Сын есім
2.Сын есімнің шырайлары
Сын есім - заттың түрін, түсін, сипатын, көлемін, сапасын, т.б. белгілерін білдіретін сөз табы. Сын есім қандай? қай? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: жақсы, таза, үлкен, кең, кіші, әдемі, қара торы.
Тұлғасына қарай сын есім негізгі және туынды болып екіге бөлінеді. Негізгі сын есімдер тұлғалық құрамы жағынан, ең алдымен, түбірлі сын есім болып келеді. Мысалы: үлкен, тәтті, жұмсақ, қыска. Туынды сын есімдер басқа сөз таптарынан (зат есім, сын есім, етістік, одағай) жұрнақтар қосылу арқылы жасалатын сын есімдер. Мысалы: кеш+кі, аудан+дық, тарих+и, қыс+қы.
Құрамына қарай сын есім дара және күрделі болып бөлінеді. Дара сын есімдер бір сөзден, күрделі сын есімдер бірнеше сөзден құралады. Мысалы: дара - ақ, ащы, жақсы, салқын, тар, күрделі - қара торы, шүбар ала, ақ-қара, көпбалалы.
Семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сын есімдер сапалық және қатыстық болып екіге бөлінеді. Сапалық сын есімдер деп мағынасы жағынан заттың әр алуан сыр-сипатын білдіретін, атап айтқанда, түрі мен түсін, сыры мен сапасын, көлемі мен аумағын, дәмі мен исін және де басқа қасиеттерін білдіретін сөздерді айтамыз. Мысалы: ақ, көк, жақсы, нашар, ауыр, кең, тәтті, хош иісті т.б. Қатыстық сын есімдер деп бір зат пен екінші заттың қатысын, байланысын білдіретін сын есімдерді атаймыз. Қатыстық сын есімдер басқа есімдер мен етістіктерден жұрнақтар арқылы жасалады да, заттың түрі мен түсіне, кескіні мен келбетіне, сыры мен сынына, я ішкі қасиеті мен сипатына, мекені мен мезгіліне және басқа да сол сияқты қасиетіне қатыстық үғымды білдіреді. Мысалы: сусыз жер, сөзшең адам, темір есік, теңіз порты, кешкі жаңалықтар.
Сын есімнің шырайлары
Заттың саны мен сапасы үнемі бір деңгейде бола бермейді. Мысалы: ақ, ақшыл, ақшылтым, ақтау, аппақ, өте ақ, тым ақ. Осындай заттың сынының әркелкі дәрежеде болуын шырай деп атайды. <<Шырай>> деген сөздің мағынасы <<өң>>, <<түр>>, <<кейіп>>, <<көрік>>, <<ажар>> дегенді білдіреді. Сонымен, заттың сындық сапасының белгілі бір заттың сындық сапасынан артық не кем екендігін білдіретін сын есімнің белгісін шырай дейміз. Қазақ тілінде төрт шырай бар: жай шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай, асырмалы шырай.
Жай шырай Заттың жай белгісін, түрін, түсін, сапасын, көлемін, сал-мағын, аума-ғын, иісін, дә-мін т.б. көрсететін белгі мысалы: әдемі
Салыстырмалы шырай Біркелкі сынның, сапаның бір-бірінен артық не кем екенін көрсететін сын есімнің түрі. -рақ/-рек, -ырақ/-ірек, -лау/-леу, -дау/-деу, -тау/-теу, -ғыл/-қыл, -ғылт/-қылт, -ғыш, -ілдір, -шыл/-шіл, -аң/-ең, -ша/-ше жұрнақта-ры мысалы: әдемілеу
Күшейтпелі шырай Заттың бастапқы жай белгісін, са-пасын, көлемін, аумағын, дәмін, иісін т.б. қасиет-терін күшейте түсетін сын есімнің түрі. Күшейтпелі буын арқылы жасала-ды. Ал ол буын сын есімнің ал-ғашқы дауысты дыбысынан кейін <<п>> дыбысы қосылып жасалады мысалы: әп-әдемі
Асырмалы шырай Заттың сындық белгісін я тіпті асыра, я тіпті төмендете көрсететін сын есімнің түрі. Ең, аса, өте, тым, тіпті, нағыз, нақ, шымқай, кілең, орасан, тамаша, тәрізді сияқты күшейткіш үстеу-лер көмегімен жасалады мысалы: ең әдемі
1) Заттың жай белгісін, түрін, түсін, сапасын, көлемін, салмағын, аумағын, исін, дәмін, т.б. көрсететін белгіні жай шырай дейміз. Мысалы: ақ, қара, жақсы, жаман, үлкен, кіші, ащы, тәтті. Бүл шырай қалған шырайларды жасауға негіз болады.
2) Заттың сындық сапасының белгілі бір заттың сындық сапасынан артық не кем екендігін білдіретін сын есімнің белгісін шырай дейміз.
3) Заттың бастапқы жай белгісін, сапасын, көлемін аумағын дәмін, иісін т.б. қасиеттерін күшейте түсетін сын есімнің түрін күшейтпелі шырай дейміз. Күшейтпелі шырай күшейтпелі буындар арқылы жасалады. Сын есімнің алғашқы дауысты дыбысынан кейін <<п>> дыбысы қосылып күшейткіш буын жасалады. Мысалы: қып-қысқа, жеп-жеңіл, топ-толық, әп-әдемі, үп-үлкен.
4) Заттың сындық белгісін я тіпті асыра, я тіпті төмендете көрсететін сын есімнің түрін асырмалы шырай дейміз.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Үлгіні пайдалана отырып, берілген зат атауларына байланысты сын есімдер тауып, сөз тіркестерін жасаңыз.
Үлгі: Кең дала, дарқан дала, сары дала, жазық дала, ...
Дала. Аспан. Тау. Теңіз. Ауыл. Орман. Өзен. Қала. Жаңбыр.
№ 2 - жаттығу. Үлгіні пайдалана отырып, төмендегі сын есімдерді мағыналық жағынан байланысатын зат есімдермен тіркестіріп жазыңыз.
Үлгі: Салқын су, салқын ауа, салқын түн, салқын күз, салқын бөлме, ...
Ыстық. Терең, тайыз, ауыр, жеңіл, ұзын, қысқы, қатты, жұмсақ, әдемі, ақ.
№ 3 - жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті сын есімдерді қойып жазыңыз.
<<Айжан қыз>>
Қиын да қысталаң шақта өмір сүрген Құрманғазының әр күйі өмірдің аш өзегін жарып шыққандай ... шындықты жайып салады. Алдында, көп күйлердің қай-қайсысын алсаң да, ... бір тарихы бар дүниелер.
Композитордың сондай ... шығармаларының бірі - <<Айжан қыз>> күйі.
Ел басқарып, әкімшілік құрып жүрген ... күйші Дәулеткерей шен-шекпен беделіне бұрын да назар аудара қоймайтын. Ал, Құрманғазымен танысып-табысқаннан кейін, бірге жүріп, ел аралап, домбыра тартып, өнерге ... көзбен қарайтын болды. Бірде екеуі төңірекке аты ... болған күйші қыз Айжан ауылына келеді. Әйелдерді шалғайдан тартқан бұл кездің ... тәртібіне қарамастан, ол жиын-тойларға, жұрт жиналатын жерлерге еркін барып, өнер жарыстарына қатысатын. Айжан қыздың бұл қылығын кейбір кертартпа, діндарлар тобы жақтырмағанмен, қалың көп оның өнеріне өріс тілеп, өзін қадір тұтатын еді. Сондықтан да Айжан қыз келген қонақтарына айрықша қошамет көрсетіп, қуана қарсы алды. Алғашында халық арасына ... тараған ... күйлерді тартқан ол соңынан қолқалаған көп тілегіне орай өз туындыларын да төгілдіреді.
Міне, осы кезде күйші қыздың өнеріне сүйсініп риза болған Құрманғазы қолына домбыра алып, аңыратсын келіп. Ол дүниеге ... келген өз шығармасына күйші қыздың құрметіне ... ат бермек ойда-тұғын. Ал, бұған дейін шабыт шеңберінен шыға алмай, ... отырған Дәулеткерей Құрманғазы шығарған ... күй Айжан қыздың тағдырына ұқсастығын ұғып, оның аты <<Айжан қыз>> болсын, - деді. Үш күйшінің кездесуіне шығарылған өнер ескерткішіндей <<Айжан қыз>> күйі дүниеге, міне, осылай келген еді.
(Е.Зікібаев)
Керек сөздер: жақсы, ащы, белгілі, атақты, қатал, өзгеше, әйгілі, лайық, көне, жаңа, кең, үнсіз.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1. <<Айжан қыз>> күйі кімдікі?
2. Дәулеткерей кім?
3. Құрманғазы мен Дәулеткерей кімнің аулына келеді?
4. <<Айжан қыз>> күйі кімнің тағдырына ұқсас еді?
5. <<Айжан қыз>> күйі неше күйшінің кездесуінде шығарылған?
№ 4 - жаттығу. Мақал-мәтелдердегі сын есімдердің мағыналарын айқындаңыз, негізгі және туынды сын есімдерді ажыратыңыз.
1. Мейірімі мол ананың жүрегі жылы, қолы кең. Кеңпейілді атаның жүзі жылы, жолы кең. 2. Ұрысқақ болса - ұлың жау, керіскек болса - келін жау. 3. Ақылды кісі ісіне сенеді, ақымақ кісі - күшіне сенеді. 4. Ер жігіттің өлгені - ессіз болса алғаны. Әділ бидің өлгені - сөзінің болса жалғаны. 5. Әлсіз адам сүріншек, ақылсыз адам еріншек. 6. Білекті адам бірді жығады, білімді адам мыңды жығады.
№ 5 - жаттығу. Сапалық сын есімдер мен қатыстық сын есімдерді екі бағанға бөліп жазыңыз.
Кең, жарық, еріншек, сөзшең, күшті, ыстық, ащы, әлді, өткір, суық, тәтті, жазғы, көтеріңкі, ағаш, темір, әдемі, түлкідей, кешкі, айлы, жомарт, білгіш, жас, ақылды, кәрі, сазды, балалы, иманды, айтқыш, шексіз, биылғы.
№ 6 - жаттығу. Туынды сын есімдерді қатыстырып, сөйлем құрастырыңыз.
Көрікті, таудай, жерсіз, күзгі, жылдық, өлкелік, күлкішіл, тарихи, мақтаншақ, әдеби, таңдамалы.
№ 7 - жаттығу. Мына өлең шумақтарындағы сапалық сын есімдердің астын - бір, қатыстық сын есімдердің астын - екі сызыңыз.
Желсіз түнде жарық ай,
Сыбырласып өзді-өзі,
Ауылдың маңы - терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп.
Қалың ағаш жапырағы,
Сәулесі суда дірілдеп,
Көрінбей жердің топырағы,
Құлпырған жасыл жер жүзі.
Көкірегі сезімді, тілі орамды.
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
Қызыл арай, сары алтын шатырына
Күннің кешке кіргенін көрді көзім.
Сұр бұлт түсі суық, қаптайды аспан
Күз болса, дымқыл тұман жерді басқан.
(Абай)
№ 8 - жаттығу. Берілген сын есімдерден салыстырмалы шырай жасаңыз.
Биік, аласа, толық, арық, терең, тайыз, қалың, жұқа, ыссы, мұздай, кіші.
№ 9 - жаттығу. Берілген сын есімдерден күшейтпелі шырай жасаңыз.
Жасыл, қызыл, ақ, кең, тар, тәтті, тұщы, дәмді, әдемі, сұлу, анық, жарық.
№ 10 - жаттығу. Берілген сын есімдерден асырмалы шырай жасаңыз.
Түзу, қисық, жуас, қатал, жақын, алыс, қымбат, арзан, ыңғайлы, қадірлі.
№11 - жаттығу. Берілген сын есімдерді қазақ тіліне аударып, кестені толтырыңыз. Шырайлардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
№ 12 - жаттығу. Сөйлемдегі сын есімдердің қай шырайда тұрғанын анықтаңыз.
1. Ақ көңіл, өте қарапайым адамдар... 2. Жап-жас әйелсіз... 3. Ауа тұп-тұнық, тап-таза, жібектей жұмсақ. 4. Қап-қараңғы, көгілдір үңгір... 5. Саусақтары жұп-жұмсақ, жып-жылы екен. 6. Үлкен көкшіл көзі мөлдіреп, күлімдеп тұр. 7. Тап-таза тұнық ауа, көгілдір аспан, ну орман, сылдырап аққан су... 8. Зағипа құп-қу болып кетті. 9. Өте кекшіл, әрі сезімтал және өр көкіректеу Зағипаға Шолпанның сөзі табанға басқан шоқтай тиді. 10. Оның сүмбідей сұп-сұлу денесі, жай теңселген шолақ көк толқындармен бірде тұтас көміліп, бірде тұтас көрініп, суға қара қоңыр сәуле түсіреді. 11. Хакім оның қуқыл бетіне жүгірген қызыл шырайды көзі шалып, қыздың әлденеден қысылғанын сезді. 12. Екеуі екі түрлі: қыз нәзік те, келіншек сүйріктей жұп-жұмыр; қыз қуқыл өңді, үлкен қоңыр көзді, қыр мұрынды; Шолпан қызыл шырайлы, дөңгелек бетті, өте сүйкімді.
№13 - жаттығу. Сөйлемдердегі сын есімдерді мағынасына, тұлғасына, құрамына қарай талдаңыз.
1. Салмақпен бетін бұрып, кейін қараған Сарыбасқа Асқардың көзі түссе, көнтек ауыз, домалақ мұрын, тұз көз, бет пернесі татарға ұқсас, шашын <<ёжик>> қып қырыққан, тапал бойлы, талдырмаш сары жігіт екен. 2. Қара сақалды, қара қалпақты, жүзі суық үлкен кісіге өз аруағын қорғай тіл қатқаны да қызға әйелдің батыл адам екенін байқатты. 3. Қыз: сұңғақ бойлы, талдырмаш, қанаттанып жетпеген қаздың балапанындай сары шашты, кескіні аршыған жұмыртқадай аппақ, көзі тұнық, қара, қылдырықтай қиылған қасы бар, садақтың оғындай тізіліп қайқиған ұзын кірпігі бар.
4. Келін - тамаша адам, ақылды, парасатты және шығыстың әдет-ғұрпын бірде-бір бұлжытпай орындайтын өз ортасының өте көргенді әйелі. - Онда бұл қалай, өте ұяң, жасқаншақ, тіпті келіссіз ұялшақ адам болғаны ма? Әлде жаннан асқан өр көкірек, тәкаппар әйел ме?
№ 14 - жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден заттанған сын есімдерді көрсетіңіз, түсіндіріңіз.
1. Сақал-шашының ағы көбейген. 2. Осыны ұққан сайын барлық кәрілерді жанындай жақсы көре бастады. 3. Жастар тегіс телміре қарады. 4. Соқтыққыш жуандар кімге көкірек керсін. 5. Әлсізге тимекші емес. 6. Болып қалды, тынып қалды - деп, қарасын да қараға, ағын да қараға жориды! 7. Жақсы байқап сөйлер, жаман шайқап сөйлер. 8. Жаманға жүзіңді салма, малды екен деп, Жақсыдан күдер үзбе, жарлы екен деп. 9. Жақсы болсаң - жақын көп.
№ 16 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Жақшадағы сөздерді шығыс септікке қойыңыз. Мәтінді толық мазмұндаңыз
Домбыраның тарихы
Қазақтарда күйші, жырау, әншілердің шығармашылығымен көрсетілген классикалық кәсіби саздық дәстүр бұрын да болған. Саз өнері көшпенділердің өмірімен әрқашан бірге жүреді. Олар өнертапқыш адамдар еді, сондықтан саз аспаптарын іс жүзінде далада табылған материалдардың (барлығы): (қамыс), (ағаш), (саз), (сүйек), (мүйіз), (тұяқ) жасады.
Қойшылар әдетте қой отарларын сыбызғыда әуен ойнай жүріп бақты. Діни дәстүрлер кезінде кішкентай қоңыраулары бар аспап - асатаяқты естуге болады. Соқпалы аспаптардың үнімен жауынгерлер ұрысқа аттанады. Ақындар екі шекті домбыра мен жетігеннің сүйемелдеуімен ән салды.
Алматы облысындағы Майтөбе қойтасында табылған екі ішекті домбыраның бейнесі осы аспаптың негізі ертеде басталғанын көрсетеді. Көптеген (мыңжылдықтар) өтіп, осы күнге дейін қазақтың екі ішекті (тұмар-домбырасы) мүлде айырғысыз екі ішекті домбыраның үнімен хореографиялық квартет өміршеңдігін көрсетіп келеді. Орта Азия мен Қазақстан аудандарында аңшылар мен қойшылардың ең ежелгі тайпаларының арасында саз мәдениеті жақсы дамыған.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1. Жауынгерлер ұрысқа қандай аспаптардың үнімен аттанған?
2. Діни дәстүрлер кезінде қандай аспаптың үнін естуге болады?
3. Саз мәдениеті қайда жақсы дамыған?
4. Екі ішекті домбыраның бейнесі қай жерден табылған?
5. Ақындар қандай аспаптардың сүйемелдеуімен ән салды?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Мәтін мазмұнында екі шекті домбыра мен жетігеннің сүйемелдеуімен ән салушылар
А. Қойшылар
Ә. Ақындар
Б. Әншілер
В. Жастар
2. Мәтін мазмұнында көшпенділердің өмірімен әрқашан бірге жүрген қай өнер түрі көрсетілген?
А. тоғызқұмалақ
Ә. би
Б. саз
В. айтыс
3. <<Айжан қыз>> күйі дүниеге қалай келді?
А. Құрманғазы түрмеден қашқанда
Ә. Жұт жайлағанда
Б. Айжан қыз ұзатылғанда
В. Үш күйшінің кездесуінде
4. Ең, аса, өте, тым, тіпті, нағыз, нақ, шымқай, кілең, орасан, тамаша, тәрізді сияқты күшейткіш үстеулер көмегімен жасалатын шырай түрі?
А. күшейтпелі шырай
Ә. жай шырай
Б. асырмалы шырай
В. салыстырмалы шырай
5. Заттың сындық белгісін я тіпті асыра, я тіпті төмендете көрсететін сын есімнің түрі қандай шырай?
А. күшейтпелі шырай
Ә. жай шырай
Б. асырмалы шырай
В. салыстырмалы шырай
6. Заттың бастапқы жай белгісін, сапасын, көлемін аумағын дәмін, иісін т.б. қасиеттерін күшейте түсетін сын есімнің түрі қандай шырай?
А. күшейтпелі шырай
Ә. жай шырай
Б. асырмалы шырай
В. салыстырмалы шырай
7. Заттың жай белгісін, түрін, түсін, сапасын, көлемін, салмағын, аумағын, исін, дәмін, т.б. көрсететін белгі
А. күшейтпелі шырай
Ә. жай шырай
Б. асырмалы шырай
В. салыстырмалы шырай
8. -рақ/-рек, -ырақ/-ірек, -лау/-леу, -дау/-деу, -тау/-теу жұрнақтары арқылы жасалатын шырай түрі:
А. күшейтпелі шырай
Ә. жай шырай
Б. асырмалы шырай
В. салыстырмалы шырай
9. Семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сын есімдер қалай бөлінеді?
А. сапалық, қатыстық
Ә. жалқы, жалпы
Б. негізгі, туынды
В. дара, күрделі
10. Тұлғасына қарай сын есім қалай бөлінеді?
А. сапалық, қатыстық
Ә. жалқы, жалпы
Б. негізгі, туынды
В. дара, күрделі
Тәжірибелік сабақ №13
Грамматикалық тақырып: Сан есім
Лексикалық тақырып: Киелі сандар. Сағат
Сабақтың мақсаты: студенттерге сан есімнің мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай топқа бөлінуі туралы түсінік беру. Киелі сандар, Сағат мәтіндерінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Сан есім, Дара сан есімдер, Күрделі сан есімдер , Негізгі сан есімдер, Туынды сан есімдер, Сан есімнің мағыналық топтары
Сабақтың жоспары:
1. Сан есім
2. Сан есімнің мағыналық топтары
Сан есім - белгілі бір заттың санын, мөлшерін, ретін білдіріп, неше? қанша? нешінші? нешеу? деген сұрақтарға жауап беретін сөз табы.
Сан есім құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді. Дара сан есімдер бір сөзден тұрады. Мысалы: бір, екі, отыз, қырық, жүз, мың т.б. Күрделі сан есімдер екі және одан да көп сөзден тұрады. Мысалы: он екі, елу алты, үш жүз алпыс бес т.б. Тұлғасына қарай сан есім негізгі және туынды болып бөлінеді. Негізгі сан есімдер басқа сөзден жасалмайды. Мысалы: бес, жеті, елу, жүз т.б. Туынды сан есімдер әр түрлі жұрнақтар арқылы басқа сөздерден жасалады. Мысалы: үшінші, екеу, қырықтай, мыңдаған т.б.
Сан есімнің мағыналық топтары
Мағынасына қарай сан есімдер 6 топқа бөлінеді: есептік, реттік, жинақтық, болжалдық, топтау, бөлшектік.
1. Есептік сан есім - заттың жалпы санын білдіреді, неше? қанша? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: тоғыз, төрт, жиырма жеті, екі мың бес т.б.
2. Реттік сан есім - заттың рет санын білдіріп, нешінші? қаншасыншы? деген сұраққа жауап береді. Реттік сан есімнің жасалуына есептік сан есім негіз болады. Реттік сан есім -ншы/-нші, -ыншы/-інші жұрнақтар арқылы жасалады. Мысалы: алты+ншы, жеті+нші, тоғыз+ыншы, бес+інші. Реттік сан есім күрделі де болып келеді. Ондай жағдайда жұрнақтар күрделі сан есімнің ең соңғы сөзіне жалғанады. Мысалы: он алты - он алты+ншы.
3. Жинақтық сан есім - заттың жинақталған санын білдіреді, нешеу? деген сұраққа жауап береді. Жинақтық сан есім есептік сан есімге -ау, -еу жұрнақтарын жалғау арқылы жасалады. Жинақтық сан есім бірден жетіге дейін ғана: біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу. <<Біреу>> деген жинақтық сан есімі белгісіздік есімдігі ретінде де қолданылады. Мысалы: Сізге біреу келді. Біреу есік қақты.
4. Болжалдық сан есім - заттың санын дәл атамайды, шамалап көрсетеді, қанша? неше? қаншадан? қай шамалы? деген сұрақтарға жауап береді. Болжалдық сан есімдер есептік сан есімдерден келесі жұрнақтар арқылы жасалады: -лаған/-леген, -даған/-деген, -таған/-теген, -лап/-леп, -дап/-деп, -тап/-теп, -дай/-дей, -тай/-тей. Болжалдық сан есім есептік сан есімге шамалы, астам, шақты, тарта, жуық, жақын, таяу т.б. көмекші сөздер қосу арқылы да жасалады. Мысалы: Тойда жүз елу шақты қонақ болды. Кездесуге отызға жақын студент катысты.
5. Топтау сан есімі заттың санын топтап көрсетеді, нешеден? қаншадан? сұрақтарына жауап береді. Топтау сан есімдер дара сан есімдер мен қосарланған сан есімдерге Шығыс септік жалғауын қосу арқылы жасалады. Мысалы: екіден, жүзден, қырық-елуден, бес-алтыдан т.б. Күрделі түрде де, қосарланған түрде де қолданылады. Мысалы: екі-екіден, он-он бестен, жиырма бестен, жүз елуден т.б.
6. Бөлшектік сан есім - заттың бөлшектік санын білдіреді. Бөлшектік сан есімдер жай бөлшек және ондық бөлшек болып екі түрде қолданылады. Жай бөлшек сандар есептік сан есімнің бөлімі Шығыс я Ілік септікте, алымы Тәуелдік тұлғада жұмсалады. Мысалы: 1/2 (екіден бірі), 1/3 (үштен бірі), 2/10 (оннан екісі) т.б. Сол сияқты бөлшектік сан есімдер есептік сан есімге бүтін, жарты, жарым, ширек сөздердің тіркесінен де жасалады. Мысалы: 2,3 (екі бүтін үш ондық); 5,04 (бес бүтін төрт жүздік) т.б.
Математикалық амалдар үлгісі - Примеры математических действий
<< + >> - қосу (прибавить)
<< - >> - алу (отнять)
<< х >> - көбейту (умножить)
<< : >> - бөлу (разделить)
<< = >> - тең болады (равняется)
<< % >> - пайыз (процент)
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Үлгі бойынша берілген есептік сан есімдерден реттік, жинақтық (мүмкін болса), топтау, болжалдық сан есімдер жасап, сөзбен жазыңыз.
Үлгі: Есептік сан есім: бір, екі, ...
Реттік сан есім: бірінші, екінші, ...
Жинақтық сан есім: біреу, екеу, ...
Топтау сан есім: бір-бірден, екі-екіден, ...
Болжалдық сан есім: бірер, екеудей, ...
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 21, 23, 30, 31, 35, 100, 150, 1000.
№ 2 - жаттығу. Үлгі бойынша берілген сан есімдермен сөз тіркесін жасаңыз, олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: Бірінші курс. Мен бірінші курста оқимын.
Бірінші ..., екінші ..., жеті ..., елудей ..., жиырма шақты ..., жүзге жуық ..., бес-бестен ..., үштен бір ... .
№ 3 - жаттығу. Сан есіммен келген мақал-мәтелдерді есте сақтаңыз.
1. Алпыстағы атаңды жыққанша, алтыдағы атанды жық. 2. Он екі айда он үш той. 3. Екі баланың ортасындағы шал бала болады. Екі шалдың ортасындағы бала дана болады. 4. Алты бала таппай ана атанбайды. Бес бала таппай белгілі әйел болмайды. 5. Бір күн ұрыстың қырық күндік қырсығы бар. 6. Бірінші байлық - денсаулық. Екінші байлық - ақ жаулық. Үшінші байлық - он саулық.
№ 4 - жаттығу. Көркем әдебиет шығармаларынан алынған мысалдардан сан есімдерді тауып, олардың сан есімнің қай түріне жататындығын анықтаңыз.
Атадан алтау, анадан төртеу,
Жалғыздық көрер жерім жоқ.
Біреуінің күні жоқ біреусіз,
Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек. (Абай)
Бір түн отырып ел адамдарын төрттен, бестен жиып алып, бір түрлі іс тапсырған. (М.Әуезов)
Олар екі-үштен қолтықтасып, үйдің ішін шыр көбелек айналып жүр. (Б.Майлин)
Алты совхозға келетін тракторлардың ғана саны үш жүздей.
Сол жолды біз жеті сағаттай жүріппіз. (С.Мұқанов)
Сәтемір жетілерде атасынан жетім қалған. (Ы.Алтынсарин)
Судың үштен бірі қалғанда, көлжұтардың ұрты ғана суға толады. (Қазақ ертегілері)
№ 5 - жаттығу. Сөйлемдерді аударыңыз. Сан есімдерді сөзбен жазып көрсетіңіз.
№ 6 - жаттығу. Мына сұрақтарға жауап беріңіз.
1) Сенің туған күнің, айың, жылың қашан? 2) Ақтау қаласында қай жылдан бері тұрасың? 3) Мекен-жайың қандай? 4) Сен нешінші мектепте оқыдың? 5) Ол мектепке нешінші жылы бардың? 6) Мектепті нешінші жылы бітірдің? 7) Сен қай университетке оқуға түстің? 8) Ол нешінші шағын ауданда орналасқан? 9) Университетке қай жылы түстің? 10) Университетті қай жылы бітіресің?
№ 7 - жаттығу. Сөйлемдерді оқып, аудар. <<Біреу>> сөзінің үстіне оның қай жерде жинақтық сан есімі, қай жерде белгісіздік есімдігі болып жұмсалып тұрғанын анықтап, жаз.
1. Нұрым маған екі кітап бермек: біреуі - экономикадан, екіншісі - тарихтан. 2. Біздің көшеде екі үй тұр: біреуі - үлкен, екіншісі - кішілеу. 3. Сізге біреу телефон соқты. 4. Көше бойымен екі бала келе жатыр: біреуі - Ержан, екіншісі - Нұржан. 5. Біреу есік қағып тұр. Ол кім екен?
6. Гүлайым біреумен сөйлесіп тұр. 7. Абзал хатты біреуден беріп жіберіпті. 8. Мыналар кім? - Біреуі - Есет, екіншісі - Әділет. 9. Сенің небе балаң бар? - Әзір біреу ғана. 10. Сабақта болмаған күннің тапсырмасын курстастарыңнан сұрап ал.
№ 8 - жаттығу. Мына есептерді шығарыңыз да, қазақша оқып шығыңыз.
№ 9 - жаттығу. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. Ондағы сан есімдердің мағыналық топтардың қайсысына жататынын анықтаңыз.
№ 10 - жаттығу. Мәтінге ат қойыңыз. Сан есімдерді тауып, оларды құрамына, тұлғасына, мағынасына қарай талдаңыз. Осы тақырыпта баяндама жазып, жалғастырыңыз.
Каспий аймақтық тау-кен металлургия комбинаты жанынан 1976 жылы 1 сәуірде Шевченко қаласында жалпы техникалық факультет ашылды. Оның тұңғыш деканы профессор Кеңесбай Табылдиев болды. 1988 жылға дейін кешкі, сырттай оқу нысандарымен 5 мамандық бойынша инженерлер дайындады. 1980 жылы 1 мамандық бойынша күндізгі бөлім ашылды. 1983-1990 жылдары бұл факультеттің күндізгі, кешкі және сырттай бөлімдерінде 16 мамандық бойынша жоғарғы білімді кадрлар даярланды. 1990 жылдың 5 қыркүйегінде Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің № 3 қаулысымен жалпы техникалық факультет Қазақ политехникалық институтының Маңғыстау филиалы болып қайта құрылды. Филиалдың директоры болып профессор Е.Бозжанов бекітілді. Оқу процесі 145 профессор-оқытушылар ұжымымен жүзеге асырылды. Оның 15 кафедрасында 4 профессор, 27 доцент, ғылым кандидаттары жұмыс істеді. Олар оқудың барлық түріндегі 2445 студентке дәріс берді.
№ 11 - жаттығу. Мәтінге ат қойыңыз. Сан есімдерді тауып, оларды құрамына, тұлғасына, мағынасына қарай талдаңыз. <<Маңғыстаудағы кен орындары>> тақырыбы бойынша баяндама жазыңыз.
1961 жылы 5 маусымда Жетібайда тұңғыш рет мұнай фонтаны атқылады. 1964 жылы <<Маңғыстаумұнайгаз>> өндірістік бірлестігі құрылды. Осы жылы аталған кәсіпорын жанынан <<Өзенмұнайгаз>> бірлестігі ұйымдастырылды. Маңғыстау мұнайын зерттеуге 1959 жылы геологиялық ғылыми-зерттеу институтынан экспедиция келді. 1966 жылы Маңғыстау мұнайын ашқандардың ішінде Ш.Есенов те болды.
№ 12 - жаттығу. Цифрмен және жазбаша жазылған сандар сан есімдердің қай түріне жататынын айтыңыз.
1. Ермек екі айтпайды. 2. Қанша табасың? - 2000-3000 сом. Кейде одан да асып түсеміз. 3. Екеуінің де ойына Жамал, Сағынтай, таң кезең елестеді. 4. Еңгезердей біреу кіріп келеді екен.
5. Аяқ киім 5 есе, маталар 5,5 есе, кондитер тағамдары 8 есе, сары май 2,5 есе, ет консервілері 2,8 есе артық шығарылады. 6. 1000 шақты кісі қосыла Украинаның тамаша халық әндерін шырқаған. 7. Мен екеуінен де үлкенмін.
8. Былай санасаң да - үшеу, олай санасаң да - үшеу. 9. Айбарша биыл 10 жылдық мектепті бітіреді білем. 10. Экскаватор делінетін машинада 250 аттың күші бары рас. 1 ат 50 пұт жүк тартады дейік, сонда 250 ат 12500 пұттық жүк сүйрейді.
№ 13 - жаттығу. Ұлағатты ұлттық ұғымдармен танысыңыз. Оларды есіңізге сақтаңыз. Мәтін ішіндегі сан есімдерді көрсетіңіз.
Ұлағатты ұлттық ұғымдар
<<Үш>>.
3 қуат: ақыл, жүрек, тіл.
3 асыл: көз, тіл, көңіл.
3 байлық: денсаулық, ақ жаулық, он саулық.
3 қуаныш: алғыс алу, өзіңді көптің іздеуі, ісіңнің өшпеуі.
3 жұрт: өз жұрты (ағайыны), нағашы жұрт, қайын жұрт.
3 би: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би.
3 қат: жоғары қат (аспан), орта қат (жер үсті), төменгі қат (жер асты).
3 дауасыз: мінез, кәрілік, ажал.
3 арсыз: ұйқы, күлкі, тамақ.
<<Төрт>>.
4 тұлға: от, су, жел, жер.
4 құбыла: шығыс, оңтүстік, батыс, солтүстік.
4 маусым: көктем, жаз, күз, қыс.
<<Бес>>.
5 парыз: Құдайдың бірлігі мен Мұхамбеттің пайғамбарлық қасиетін мойын-
дау, намаз оқу, ораза тұту, қайыр садақа беру, қажылыққа бару.
5 асыл: талап, еңбек, ой, қанағат, рақым.
5 дұшпан: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, мал шашпақ.
5 қатер: от, жау, борыш, ауру, сөз.
5 өсиет: топасқа сенбе, жауға иілме, әрқашан сақ жүр, аш үйге қонба, жарлы-
дан сый алма.
<<Алты>>.
6 игілік: денсаулық, қазына, дос, әйел (жар), білім, бала (ұрпақ).
6 асқар: ақыл, білім, жомарттық, әділдік, шыншылдық, кең пейіл.
6 парыз: Адамдардың бір-біріне деген 6 парызы бар. Олар:
Әдейі барып бір-біріне сәлем беруі,
Арнайы шақырса, міндетті түрде баруы,
Егер кеңес сұраса, ақыл қосуы,
Қойылған сұраққа жауап беруі,
Аурудың көңілін сұрауы,
Қайтыс болса, жерлеуге қатысуы.
(Мұхамбет пайғамбар)
<<Жеті>>.
7 ата: әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, туажат.
7 қазына: ер жігіт, сұлу әйел, ақыл-білім, жүйрік ат, қыран бүркіт, берен мыл-
тық, жүйрік тазы (ит).
7 жұт: құрғақшылық, жұт (мал қырылу), өрт, оба (ауру), соғыс, топан су, зіл-
зала (жер сілкіну).
7 керемет: Египет пирамидалары, Олимпиядағы Зевстің мүсіні, Родос алыбы,
Семирамида бағы, Диана ғибадатханасы, Карнас мұражайы, Алек-
сандрия маягі.
7 күн: дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі (сәтті күн), бейсенбі, жұма (қасиетті күн),
сенбі, жексенбі.
7 ғашық: Ләйлі - Мәжнүн, Зылиқа - Жүсіп, Фархат - Шырын, Таһир - Зухра,
Арзи - Қамбар, Сейфіл Мәлік - Жамал, Бозжігіт - Анул (Қарашаш).
7 жоқ: Жерде өлшеуіш жоқ, Аллада бауыр жоқ,
Аспанда тіреуіш жоқ, Аққуда сүт жоқ,
Таста тамыр жоқ, Жылқыда өт жоқ.
Тасбақада талақ жоқ,
7 жетім: Тыңдамаған сөз жетім,
Киюсіз тозған бөз жетім,
Иесіз қалған жер жетім,
Басшысы жоқ ел жетім,
Аққу-қазсыз көл жетім,
Жерінен айырылған ер жетім
Замандасы қалмаса -
Бәрінен де сол жетім.
Мәтіндермен толық таныс болыңыз
Киелі сандар
Қазақ халқында жеті, тоғыз, он екі, қырық сандары қасиетті, киелі сандар болып есептеледі. Жеті сөзімен байланысты халқымызда 7 жоқ, 7 күн, 7 жұрт, 7 қазына, 7 жұт, 7 ғалам, 7 қат көк, 7 ғашық сөздері пайда болған. ХҮІ ғасырда өмірге келген Тәуке ханның <<Жеті жарғысы>> да жеті сөзінің қасиетіне, киелі жағына мән беруден туған болу керек.
Тоғыз саны араб елінен дінмен байланысты енген тәрізді. Халқымыздың <<Тоғыз ай тоғыз күн бала көтеру>>, <<Тоғыз жолдың торабы>> т.б. сөздері тегін шықпаған болу керек.
Он екі саны да - халқымыздың құрметтейтін саны. Қазақ күнтізбесі бойынша 12 жылға арнайы хайуанаттардың аты берілген. 12 жылды 1 мүшел, қауіпті жас деп, оны адамдар атап өтуі де тегін емес. 12 сөзімен байланысты <<12 мүшең сау болсын>> сөздері де айтылады.
Халқымыздың қасиет тұтатын тағы бір саны - қырық. Нәрестенің өмірге келгеніне 40 күн толып, мойны бекігенде, <<қырқынан шығару>> ырымы жасалады. Сол сияқты өлген адамның <<қырқын беру>> дәстүрі де бар. Халқымыз келген қонақты <<Қырықтың бірі - қыдыр>> деп, ерекше құрмет тұтқан. Ел ішінде 7, 9, 12, 40 сандарымен байланысты тағы басқа да сенімдер, ырымдар баршылық.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған сұрақтар:
1. Қазақ халқында қанлдай сандар киелі сандар болып есептеледі?
2. Араб елінен дінмен байланысты енген тәрізді қай сан?
3. 40 санына қатысты қандай ырымдар мен дәстүрлер бар?
4. Мәтінде 12 санына қатысты қандай мысалдар берілген?
Сағат
Мыңдаған жылдар бұрын адамдарға уақытты дәл білу онша қажет болмады. Олар күн шыға оянып,күн бата ұйықтаған. Біртіндеп өмір күрделене бастағанда, сағаттың қажеттілігі туып, рөлі артты.
Уақытты санаудың ең алғашқы қарапайым құралы күн сағаты болған.
Ол бұдан 3500 жыл бұрын пайда болды. Бірақ күн бұлтты күні бұл сағат қолайсыз болды. Сондықтан адамдар су сағатын ойлап тапты.
Су бір ыдыстан екінші ыдысқа тамшылап тұрады. Бірінші ыдыстың суы біртіндеп азайып уақыттың дәл мезгілін білдіреді. Құм сағаты да осылай жұмыс істейді.
Механикалық сағаттар жөніндегі деректер VI ғасырдың аяғында-ақ белгілі болған. Ол туралы ғалымдар Византиялық қолжазбалардан тапты. Мұнда сағаттың бір ғана тілі болған.
Голландиялық ғалым Х. Гюйгенс 1657 жылы маятникті сағат ойлап тапты.
Кварцты сағат 1929 жылдары пайда бола бастады, ал 1404 жылы Мәскеуде тұңғыш мұнара сағаты орнатылды.Кремльдегі бұл сағат Ресейдің басқа қалаларында да орнатылды. Кварцты сағат отыз жылда бір секундқа қана қателесуі мүмкін.
Уақытты бұдан да дәлірек көрсететін атомдық және молекулалық сағаттар ойлап шығарылды. Атомдық сағат 1948 жылы орнатылды.
ХХ ғасырдың 70-жылдары электронды сағат кеңінен тарады. Соңғы кезде өздігінен жүретін сағаттар да пайда бола бастады.
Сіз сағатқа жиі қарайсыз ба? Сағаттың керектігі қазіргі кезде аса қажет екені әр адамға түсінікті. Автокөлікке немесе кездесуге кешікпеу үшін сағатқа еріксіз қарайсыз, өйткені қазіргі кезде іскер адамның бәріне сағат қажет.
Ең алғашқы сағаттар қалта сағаты деп аталған, өйткені олар киімнің қалтасына салынатын болған. Қалта сағатының алтын не күміс шынжырының екінші басында сағатты бұрап отыратын болған. Қазіргі кезде қалта сағаты сәннен шыға бастады.
Кейіннен қол сағаты пайда болды. Ең алғашқы қол сағатын 1910 жылы Роллекс компаниясы жасап шығарды.
Сағаттың өмірде алатын орны ерекше: жүректің соғуы, теңіз суының көтерілуі мен қайтуы, күннің шығуы мен батуы, жыл мезгілінің алмасуы - бәрі белгілі біруақытпен өлшеніп, анықталып отырады.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған сұрақтар:
1. 1929 жылдары пайда бола бастаған қандай сағат?
2. VI ғасырдың аяғында-ақ қандай деректер белгілі болған?
3. Маятникті сағат ойлап тапқан ғалым?
4. 1948 жылы қандай сағат орнатылды?
5. Электронды сағат қай кездері кеңінен тарады?
6. Ең алғашқы сағаттар қалай деп аталған?
7. Ең алғашқы қол сағатын қай компания жасап шығарды?
8. 1404 жылы Мәскеуде қандай сағат орнатылды?
9. Бір ғана тілі болған қандай сағат?
10. Ғалымдар Византиялық қолжазбалардан қандай деректер тапты?
11. Уақытты санаудың ең алғашқы қарапайым құралы қандай сағат болған?
12. Күн сағаты бұдан қанша жыл бұрын пайда болды?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. 6 игілікке қайсылар жатады?
А. ақыл, білім, жомарттық, әділдік, шыншылдық, кең пейіл.
Ә. денсаулық, қазына, дос, әйел (жар), білім, бала (ұрпақ).
Б. ит, жүйрік ат, сұлу әйел, су, жер, ұрпақ
В. садақ, бес қару, асыл киім, сұлу қыз, берекелі шаңырақ, дәмді ас
2. 6 асқарға қайсылар жатады?
А. ит, жүйрік ат, сұлу әйел, су, жер, ұрпақ
Ә. денсаулық, қазына, дос, әйел (жар), білім, бала (ұрпақ).
Б. ақыл, білім, жомарттық, әділдік, шыншылдық, кең пейіл.
В. садақ, бес қару, асыл киім, сұлу қыз, берекелі шаңырақ, дәмді ас
3. Бұлтты күні қандай сағат қолайсыз болды?
А. құм сағат
Ә. су сағат
Б. күн сағат
В. ағаш сағат
4. Уақытты дәлірек көрсететін сағаттар?
А. құм сағат және су сағат
Ә. ағаш және су сағат
Б. қалта сағаты мен қол сағаты
В. атомдық және молекулалық
5. Тұңғыш мұнара сағаты қайда орналастырылды?
А. Верныйда
Ә. Мәскеуде
Б. Лондонда
В. Португалияда
6. Отыз жылда бір секундқа қана қателесуі мүмкін сағат
А. кварц сағат
Ә. құм сағат
Б. су сағат
В. атомдық сағат
7. Сан есім құрамына қарай қалай бөлінеді?
А. сапалық, қатыстық
Ә. негізгі, туынды
Б. жалқы, жалпы
В. дара, күрделі
8. Сан есім тұлғасына қарай қалай бөлінеді?
А. сапалық, қатыстық
Ә. негізгі, туынды
Б. жалқы, жалпы
В. дара, күрделі
9. -лаған/-леген, -даған/-деген, -таған/-теген жұрнақтары арқылы жасалатын сан есім
А. Топтау
Ә. Реттік
Б. Бөлшектік
В. Болжалдық
10. нешеден? қаншадан? сұрақтарына жауап беретін сан есім
А. Топтау
Ә. Реттік
Б. Бөлшектік
В. Болжалдық
Тәжірибелік сабақ №14
Грамматикалық тақырып: Етістік.
Лексикалық тақырып: <<Сарайшық - ортағасырлық қала>>
Сабақтың мақсаты: Студенттерге етістіктің мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай топқа бөлінуі туралы түсінік беру. <<Сарайшық - ортағасырлық қала>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: етістік, дара етістіктер, күрделі етістіктер, негізгі етістіктер, туынды етістіктер, көмекші етістік,болымды етістік, болымсыз етістік, сабақты етістік, салт етістік
Сабақтың жоспары:
1.Етістік
2.<<Сарайшық - ортағасырлық қала>>
Етістік - заттың қимылын, іс-әрекетін, күй-жайын білдіретін сөз табы. Етістік не істеді? не қылды? қайтті? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: үйретті, тапты, оқыды, жинады, көрсетті, сатып алды т.б.
Етістік құрамына қарай дара және күрделі болып екіге бөлінеді. Дара етістіктер бір сөзден немесе түбірден тұрады: Бар, кел, бер, ал, айт, тұр т.б. Күрделі етістіктер екі және одан да көп сөзден немесе түбірден тұрады: Құлақ сал, кіріп шық, сатып ал т.б. Тұлғасына қарай етістіктер негізгі және туынды болып бөлінеді. Негізгі етістіктерге түбір сөздер жатады: қой, ек, тер, сеп т.б. Туынды етістіктерге жұрнақ арқылы басқа сөздерден жасалған етістіктер жатады: гүлде, сана, қарат т.б.
Тілде іс-қимыл, қозғалыс, әрекет бірнеше сөздердің тіркесуінен де көрінеді. Мысалы: сатып ал, келе жатыр, өлең айт, сурет салды т.б. Бұлардың қайсысы болса да бір ғана сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқарады. Осындағы күрделі етістіктердің құрамындағы сөздер бір өңкей етістіктен құралады (сатып ал, келе жатыр) немесе есім сөздер мен етістіктер араласып келуі мүмкін (өлең айт, сурет салды). Күрделі етістіктердің құрамына кірген, енген сөздердің қайсысы негізгі ұғымға ие болса, сонысы негізгі етістік деп аталады, ал келтірінді мағынада айтылып, көмекші мәнде, жұмсалып тұрғаны көмекші етістік делінеді.
Мысалы: сатып ал, келе жатыр дегендердің алғашқылары сатып, келе сөздері негізгісі де, соңғылары - ал, жатыр көмекші етістіктер.
Етістіктің лексика-грамматикалық категоряларына болымды-болымсыз етістіктер мен салт-сабақты етістіктер де жатады. Қазақ тілі етістіктері болымды және болымсыз ұғымда болып, бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі мағынада топталады. Мысалы: оқы - оқы+ма, сөйле - сөйле+ме, отыр - отыр+ма, кел - кел+ме, жаз - жаз+ба, сен - сен+бе, айт - айт+па, көш - көш+пе. Етістіктің болымды түрі әрқашан алғашқы формада келіп, болымсыз түрі оған -ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе жұрнақтары қосылу арқылы жасалады. Болымсыздық етістік кейде өткен шақтық етістікке <<жоқ>>, <<емес>> сөздері тіркесіп келу арқылы да жасалады. Мысалы: оқыған жоқ, сөйлеген жоқ, айтқан емес, келген емес.
Етістік қыр-сыры мол, күрделі сөз табы. Етістіктердің бір қатары табыс септікті сөздерді тілейді де, енді бір қатары оны меңгере алмайды. Мысалы, елді көрдім, құжатты толтырдым сияқты етістіктерге нені? кімді? деген сұрақтарға жауап беретін сөздерді тіркестіріп, ал енді күл, жүр, кел деген етістіктерге кім? не? деген сұрақтарды қамтитын сөздер ғана тіркесе алады. Сөйтіп, табыс септікті форманы меңгеруге қабілетті етістіктерді сабақты етістік дейміз, табыс септікті меңгере алмайтын етістіктерді салт етістік дейміз.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Мәтінді көшіріп жазыңыз. Етістіктердің астын сызыңыз.
Мұнайды шахталық әдіспен де өндіреді. Мұнайды шахталық әдіспен өндіру мұнай қабатына тікелей жүргізілген құбырлар мен құдықтар, мұнай қабатының үстінен не астынан қазылған тік немесе көлбеу қондырғылар арқылы іске асырылады. Мұнай мен судың, газ бен судың шектескен жерлері ғылымда мұнай-су, газ-су аралықтары деп аталады. Каспий ойпатында, Маңғыстаудың оңтүстігі мен Үстірттің солтүстігінде мұнай көздерін ашу жобалануда.
№ 2 - жаттығу. Берілген сөздердің қайсысы негізгі, қайсысы туынды етістік екенін анықтап, екі бағанға бөліп жазыңыз.
Шығар, жаптыр, отыр, жазғыз, жар, өргіз, көгенде, буландыр, күркіре, барған, жүгір, сөйле, оқы, ал, келтір, кешір, келетін, айт, төсе, ағарту, көгеріп, жеткен, қайт, қал, аула, ұста, мұнарту, біл, көр, үйрен, көмектес.
№ 3 - жаттығу. Туынды етістік жасаушы жұрнақтарды тауып, ол етістіктердің қай сөз табынан жасалғанын анықтаңыз. Мәтінді аударыңыз.
Қыз қуу
Қыз қуу - халқымыздың ертеден келе жатқан ұлттық ойындарының бірі. Бұл ойын жазда табиғаттың ең бір тамаша кезінде өткізіледі. Ол басында қалыңдық пен күйеудің алғашқы танысу салтанаты ретінде шыққан. Ойын былай басталады: күйеу жағынан беделді 2-3 адамы қыздың аулына барып, оның әкесіне жастар көңіл көтерсін, қыз көрейік, ойын өткізейік деген тілек білдіреді. Бұған қыз жағы өте бір дәлелді себеп болмаса, қарсылық жасамайды. Ойын осыдан 10 күн өткен соң басталады. Бұл уақыттың ішінде ойынға қатысатын қыз-келіншектер әзірленеді, олардың ойынға мініп шығатынаттары бапталып, жаратылады. Белгіленген күні 2 ауылдың адамдары жылдағы ойын өткізіліп жүрген жерге жиналады. Көмбе жұрттың көз алдында, ара қашықтығы 4-5 км болатын кеңістікте өткізіледі. Оған қыз бен жігіттің өзі шығады. Ойынды қалыңдық пен күйеудің өзі бастайды. Бұл - әсіресе, күйеуден гөрі қалыңдық үшін үлкен сын.
Қалыңдық жігітті қуған кезде жығылып қалмауы, аттың басына ие бола білуі, жігітті тақымдай отырып қамшымен жиі-жиі ұрып отыруы керек. Ойын ауыл адамдарының көз алдында өтетіндіктен, кейін қорытынды жасап, баға беретіндер де солар болады. Халық <<қыз-келіншектерден мықтап таяқ жеді>> немесе <<ана ауылдың қыз-келіншектерінің сөзбен түйрегендері болмаса, қамшы үйіргендері шамалы болды>> десіп жатады.
№ 5 - жаттығу. Мәтінді көшіріп жазыңыз. Күрделі етістіктердің астын сызып, құрамына және мағынасына қарай талдау жасаңыз.
Анда-санда демалып, зытып келем, зытып келем. Әбден шаршасам керек, жүрісім баяулап, аяғым ауырлай бастады. Мұз алаңын өрттей қызыл сәулесімен жауып, ай да көзден таса болды. Шытырман жұлдыздар қанша жымыңдағанмен, ай сәулесінің орнын толтыра алмай, түн қараңғысы қоюлана түсті. Біраз тынығып ап, жаңадан заулай жөнеліп едім, имек қабырға табанымнан тайып кетті де, шалқалап барып құладым. Мен ғана емес, бүкіл жұлдызды аспан аударылып бара жатқандай, көз алдымнан жылт-жылт етіп өте шықты. Тым-ақ оңбай жығылсам керек, мұз да шатыр-шұтыр ете қалды, қарақұсымның қатты соғылғанына төзе алмай, жарылып кеткен тәрізді.
№ 6 - жаттығу. Сабақты етістігі бар сөз тіркесін бірінші бағанға, салт етістігі бар сөз тіркесін екінші бағанға бөліп жазыңыз.
Досыңа көмектес, тапсырманы орында, ауладан шықты, малды өргіз, ісіңе абай бол, таза жүр, адал бол, қарындасыңа көмектес, аттан түс, үйде отыр, айтқанды істе, кітапты оқы, көшеде даурықпа, үй жина, сабақтан қалма, адамгершілікті ескер, анаңды ренжітпе.
№ 7 - жаттығу. Болымды етістіктерден болымсыз етісіктер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: асық - асықпа, ...
Асық, жүгір, кешік, тарық, бөгел, айқайла, шақыр, көрсет, сүрін, күл, ойна, айт, жалғас, сыз, кет, ти, ұмыт, жоғалт, атта, ал, секір, боя, өшір, қи, аш, тасы, сұра, төк.
№ 8 - жаттығу. Сөйлемдегі болымсыз етістіктерді жасалу жолына қарай екі бағанға бөліп жазыңыз.
Жұрнақтар жалғану арқылы жасалған (синтетикалық тәсілмен) Отырмай, ішпей, кетпейді, ...
Тіркесу арқылы жасалған (аналитикалық тәсілмен) Алған жоқ, қараған жоқ, ...
1. Келген адам шайға отырмай, не шұбат ішпей кетпейді. 2. Олжабек жөнін жөнді айтпады. 3. Екі көзін аттылардан әлі алған жоқ. 4. Оған Бақтығұл қараған жоқ. 5. Түн мөлшерін біле алмады. 6. Араларына Бақтығұлды шақырған да жоқ. 7. Арада қанша мезгіл өткенін Бақтығұл білмейді. 8. Мынау көрген - көрген емес. 9. Тоқтаған жоқ, өрлей берді. 10. Бұл тұста аңнан басқа мал да, адам да болмайтын. 11. Бірақ бойын түгел жаза алған жоқ. 12. Бұл күнге шейін Бақтығұл қолдарына түспей келді. 13. Кәсібім - мал өсіру емес, сауда болған. 14. Әйгерім Абайды кінәламаса да, ақтамақшы емес.
Мәтін мазмұнымен толық таныс болыңыз.
Сарайшық - ортағасырлық қала
Сарайшық Атырау қаласының солтүстігінен 55 километр жерде Жайық өзенінің оң жағалауында орналасқан. Қала іргесі 11 ғасырда қаланған. Алтын Орда дәуірінде Кавказ бен Қырымды Қарақорым, Қытаймен байланыстырған керуен жолы бойындағы маңызды діни, саяси-экономикалық орталық. Алтын Орданың, қазақ және ноғай хандарының алғашқы пантеоны. Қаланың гүлденген дәуірі ХIII-ХIV ғасырлар аралығы. Алтын Орданың күйреуіне қарай қала әлсірегенімен артынша Ноғай ордасының астанасы атанып, қайтадан дәуірледі. Қасымхан тұсында Қазақ хандығының алғашқы астанасы болды. 1580 жылы Дон, Еділ казактарының Жайық бойына дендеп кіріп, тағылық шапқыншылық жасау нәтижесінде Сарайшық біржолата қирады. Кейін гүлденген қала орнына Ресей патшалығы отаршылдық бекініс салды. Ол осы мақсатта Қазан төңкерісіне дейін сақталып келді. Көне Сарайшық орнына соңғы ғасырда археологиялық қазба жұмыстары жүргізіле бастады. Солардың ішіндегі ең нәтижелісі 1937, 1950 жылы Ә.Марғұлан жүргізген зерттеу. Кезінде қалада үлкен қыш күйдіру, темір қорыту цехтары мен ұстахана, ақша жасау шеберханалары болған. Тұрғындар егін, балық шаруашылығымен айналысқан. Жаз кездерінде Алтын Орда хандары осы Сарайшықты саялаған. Үстірт пен Жайық бойындағы тоғайда саят құрған. 1966 жылдан бері мұнда Ә.Марғұлан атындағы археологиялық институтының Батыс Қазақстан экспедициясы тұрақты қазба жұмыстарын жүргізуде. 1999 жылы қала орнынан құрамына ескерткіш-пантеон (Ноғайлы, қазақ хандары жерленген), мешіт, мұражай кіретін Сарайшық мемориалдық кешені бой көтерді.
<<Қазақ тарихында терең із қалдырып, заманында қазақ мемлекетін басқарған ұлы хандардың бірі - Әз Жәнібек хан. Ел ішінде Жәнібек ханның өзі салдырған Сарайшық қаласының іргесіндегі әйгілі "Секер көлі" туралы деректі әңгіме көп. Секер көлдің орны қазіргі Сарайшық ауылының орнында қалып қойған. - Теп-тегіс жерде ойпаңдау болған түбінен, кезінде жиектерін қолмен нығыздап, кейбір жерлерінің тас, топырақпен, қызыл қышпен көмкерілгені көлдің заманында қолдан жасалғанын дәлелдейді, - дейді ауыл қарттары. Кезінде Шамполов деген орыс көпесі 1920 жылдары осы жерден кірпіш зауытын салып жүріп, көлден алып жұмыртқа тауып алған көрінеді. Көлге аққулар үнемі қонып жүрсін деп Жәнібек хан арнайы секер төктіріп қояды екен. Аққулардың көп болғаны сондай, Сарайшықтың қыздары көлден су алғанда, аққуларды ығыстырып жіберіп, шелектерін содан соң ғана суға батырады екен. Бұл көл "Жәнібек ханның аққу көлі", "Сарайшықтың аққу көлі", "Аққу көлі" аталыпты.
Хан қызы өзінің құрбыларымен бірге әкесі жасатып берген аққу мүсінді алтын қайығымен (мұражайда сақталған суреті бар) құстарға жем беріп, кісіден үрікпеуге үйретеді. Құс атаулы жаз бойы Секер көлде еркін жүзіп жүреді екен. Жәнібек ханның сол қызы ұзатылғалы жатқанда, 15 жасқа қараған шағында ауырып, кенеттен қайтыс болады. Хан қызын алтын табытпен, барлық жасауымен, алтын қайығымен қоса жерлеуге әмір етіпті. "Қызыңыздың осынша байлықпен қоса жерленгенін білген бір қатыгез моланы ашып, байлықты тонап кетсе, жалғызыңыздың мүрдесі айдалада қалар. Сондықтан қызыңыздың денесін жасырын жерлеңіз"- деп ақыл айтқандар болыпты. Осы кеңеске құлақ асқан Жәнібек хан жеті кісіні шақырып, құпия тапсырма беріпті. Қабір қазылып, түнде қызы жерленген соң, әлгі жеті кісі де сол бойда өлтіріледі. Ал қызының қабірін ешкім білмесін, ашпасын деген пиғылмен жас қабірдің үстінен түнімен бірнеше үйір жылқыны өткізіпті. Ат тұяғынан тып-типыл болып тегістелген жерден ертеңіне ханның өзі де қызының моласын таба алмапты, - деседі аңызда>>
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған сұрақтар:
1. Сарайшық қай жерде орналасқан?
2. Қала іргесі қашан қаланған?
3. 1937, 1950 жылы қай хандықтың алғашқы астанасы болды?
4. Сарайшық қашан және кімдердің шапқыншылығынан біржолата қирады?
5. Кейін гүлденген қала орнына Ресей патшалығы не салды?
6. Сарайшыққа 1937, 1950 жылы археологиялық қазба жұмыстарын нәтижелі түрде кім жүргізді?
7. Көлге аққулар үнемі қонып жүрсін деп Жәнібек хан арнайы не төктіріп қоятын болған?
8. Хан қызы өзінің құрбыларымен бірге әкесі жасатып берген қандай қайығымен серуендеген?
9. Хан қызын қалай етіп қоса жерлеуге әмір етіпті?
10. Жәнібек ханның қызын жерлеген адамдардың тағдыры не болады?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Жәнібек хан қызының моласын немен тегістетеді?
А. сумен шайып
Ә. күрекпен
Б. ат тұяғымен
В. таспен
2. Сарайшық Қасымхан тұсында қалай дәуірледі?
А. алтын табыт, жасаулармен
Ә. атақты көлімен
Б. астана болып
В. аққуларымен
3. <<Қыз қуу>> ойынында қыз жігітті неліктен қамшымен жиі-жиі ұрады?
А. күйеуге шығу үшін
Ә. қуып жете алмағаны үшін
Б. қымыз ішпегені үшін
В. Ойнамағаны үшін
4. Етістік құрамына қарай қалай бөлінеді?
А. сапалық, қатыстық
Ә. деректі, дерексіз
Б. дара, күрделі
В. жалқы, жалпы
5. табыс септікті форманы меңгеруге қабілетті етістіктер қалай аталады?
А. болымсыз
Ә. болымды
Б. етіс
В. сабақты
6. табыс септікті меңгере алмайтын етістіктер қалай аталады?
А. болымсыз
Ә. салт
Б. сабақты
В. болымды
7. Тұлғасына қарай етістіктер қалай бөлінеді?
А. жалқы, жалпы
Ә. негізгі, туынды
Б. дара, күрделі
В. деректі, дерексіз
8. Сабақты етістік қайсы?
А.жанына бардым
Ә. төбесінде тұр
Б. шетімен жүр
В. жазғанды оқы
9. Салт етістік қайсы?
А. айтқанды істе
Ә. оқытушыны тыңда
Б. атпен шап
В. күректі ал
10. Мұнайды қандай әдіспен өндіреді?
А. күрекпен
Ә. шахталық әдіспен
Б. су құю арқылы
В. арқан байлап
Тәжірибелік сабақ №15
Грамматикалық тақырып: Етіс категориясы.
Лексикалық тақырып: Маңғыстау.
Сабақтың мақсаты: студенттерге етіс категориясы, оның түрлері туралы түсінік беру. Маңғыстау мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Негіз етіс, Өздік етіс, Ырықсыз етіс, Өзгелік етіс, Ортақ етіс
Сабақтың жоспары:
1.Негіз етіс
2.Өздік етіс
3.Ырықсыз етіс
4.Өзгелік етіс
5.Ортақ етіс
Етістіктің істеушіге (субъектіге) және істелетін затқа (объектіге) қатынасына байланысты мағыналық және тұлғалық жақтан құбылуын етіс дейміз. Қазақ тілінде етістің 5 түрі бар. Олар: негіз етіс, ырықсыз етіс, өздік етіс, өзгелік етіс және ортақ етіс.
1. Негіз етіс
Түбір етістіктің де, басқа сөз табынан жасалган туынды етістіктің де алғашқы тура қалпында айтылған түрін негіз етіс дейміз. Бұл етістің басқа түрін жасауға негіз болады. Мысалы: Берік кітап оқиды.
2. Өздік етіс
Іс істеуші айтылып, іс субъектінің яғни іс істеушінің өзіне жұмсалса өздік етіс дейміз. Мысалы, Марат жуынды десек, жуушы да, жуынушы да Марат. Мұнда іс-әрекет өзіне-өзі жұмсалып тұр. Өздік етіс етістіктің түбіріне -ын, -ін, -н жұрнағы қосылу арқылы жасалады.
3. Ырықсыз етіс
Істің кімнің істегендігі көрсетілмей, не істелгендігі көрсетілген етістіктің түрі ырықсыз етіс деп аталады. Мысалы, бөлме тазаланды, дүкен ашылды дегендерде істі істеуші де, істетуші де жоқ, қимылға түсетін зат қана аталған. Ырықсыз етіс -л, -ыл, -іл жұрнақтары арқылы (дүкен ашылды), кейде -н, -ын, -ін жұрнақтары арқылы (бөлме тазаланды) сабақты етістіктен ғана жасалады.
4. Өзгелік етіс
Істеудің біреу арқылы істелгенін; істелетінін көрсететін етістіктің түрін өзгелік етіс дейміз. Өзгелік етісті жасайтын жұрнақтар әр түрлі: -ыт/-іт/-т; -тыр/-тір, -дыр/-дір; -қыз/-кіз, -ғыз/-гіз; -ыр/-ір; -ыз/-із. Мысалы: Біз оған өлең айт+қыз+дық. Мен көйлек сатып ал+дыр+дым.
5. Ортақ етіс
Істі істеуші нақты айтылмай, біреу емес, бірнеше адам істегенін көрсететін етістікті ортақ етіс дейміз. Ортақ етіс етістіктің түбіріне -с/-ыс/-іс жұрнақтары қосылу арқылы сабақты, салт етістіктің екеуінен жасала береді. Мысалы: Мен досыммен хат жаз+ыс+тым.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Мына сөздерден өздік етіс жасаңыз. Өзіңіз қалаған 3 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: қозға (двигай) - қозғалды (сдвинулся).
Машина орнынан қозғалды. (Машина сдвинулась с места).
Қи, көр, қыс, жаз, кер, жу, тара, қара, қос, бер, соз, сыла, ойла, қозға.
№ 2 - жаттығу. Мына сөйлемдерді оқыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Айырмашылығын көрсетіп айтыңыз.
Сәбит ауылға хат жіберді. - Хат поштамен жіберілді.
Әкем кітап жазды. - Жазушының бұл кітабы тез жазылды.
Дәрігер науқасты емдеді. - Ол қалада емделді.
Әлия қонақ шақырды. - Қонақ ертең түске шақырылды.
Әсет еденді сыпырды. - Еден сыпырылды.
Шаруалар жерді қазды. - Жер көктемде қазылды.
Әсем кір үтіктеді. - Кір таңертең үтіктелді.
Біз терезе жудық. - Үйдің түгел терезесі жуылды.
Мен мәтінді аудардым. - Мәтін өте жақсы аударылды.
Ашық сабақта біз ән айттық. - Бүгінгі кеште жақсы ән айтылды.
Әже шай ішті. - Көп шай ішілді.
Тәрбиеші балаларды жинады. - Балалар тәрбиешінің қасына жиналды.
№ 3 - жаттығу. Берілген етістіктерден ырықсыз етіс жасап, кестені толтырыңыз.
Айт, Жаз,Тап, Қаз, Соқ, Аш, Бер, Піш, Сез, Пісір, Сүрт, Аяқта, Істе, Оқы, Баста, Емде
№ 4 - жаттығу. Мына сөздерден ырықсыз етіс жасаңыз. Өзіңіз қалаған 3 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: баста (начинай) - басталды (начался).
Қоңырау соғылды, сабақ басталды. (Прозвенел звонок, начался урок).
Сал, қой, апар, ал, қос, бекі, тарт, баста, ора, қала, жи, іл, әкел, бөге, байқа.
№ 5 - жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. Ырықсыз етісте тұрған етістіктерді дәптеріңе көшіріп, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
Кеше демалыс күні болды. Біз үйде болдық. Қаншама іс істелді! Түске дейін үй жиналды: заттар орнына қойылды, терезелер мен еден жуылды, шаң сүртілді, кір жуылды да үтіктелді. Түсте ет туралды, картоп аршылды да етпен бірге қуырылды, салат жасалды. Түстен кейін сабақ оқылды, реферат жазылды, қазақ тілінен жаттығулар орындалы. Көп іс істелді!
№ 6 - жаттығу. Мына сөйлемдерді оқыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Айырмашылығын көрсетіп айтыңыз.
Серік диванда жатты. - Баланы төсегіне жатқызды.
Апам хат жазды. - Мұғалім бізге сынақхат жазғызды.
Қалаға әрең жеттім. - Сенің сәлемдемеңді жеткіздім.
Мына орындыққа отыр. - Үлкен кісіні төрге отырғыз.
Сіз бүгін менің сабағыма қатысыңыз. - Балаларды ойынға қатыстырыңыз.
Жерді күрекпен қаз. - Жерді ініңе қаздыр.
Күн салқын, жылы киін. - Баланы жылы киіндір.
Біз сені бір сағат күттік. - Сен бізді күттіріп қойдың ғой!
Әжем түскі астан кейін ұйықтады. - Баланы әрең ұйықтаттым.
Күнде таңертең тісіңдң тазала! - Бөлмесін өзіне тазалат!
№ 7 - жаттығу. Берілген етістіктерден өзгелік етіс жасап, кестені толтырыңыз.
Айт, Жат, Жет, Өт, Жаз, Сал, Бер, Ки, Тап, Соқ, Піш, Күт, Қаз, Жан, Сез, Сен, Тазала, Сана, Оқы, Ойна, Жыла, Баста, Емде, Жүгір, Пісір, Өзгер
№ 8 - жаттығу. Мына сөздерден өзгелік етіс жасаңыз. Өзіңіз қалаған 3 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: же (ешь) - жегіз (покорми). Анам кішкентай ініме ботқа жегізді.
(Мама покормила младшего брата кашей).
Қал, кел, жүр, отыр, ал, же, тыңда, шық, сайла, кет, таны, тоқта, есті, түс, көн, панала, дүрілде.
№ 9 - жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. Өзгелік етісте тұрған етістіктерді дәптеріңе көшіріп, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
Кеше бізде қазақ тілі сабағы болды. Мұғаліміміз өте білімді адам. Ол бізді қазақша сөйлетеді. Кеше бізді жаңа тақырыппен таныстырды, жаңа тақырып бойынша жаңа сөздерді үйретті, сөздердің мағынасын түсіндірді. Сабақта бізге көп жұмыс істетті: мәтінді оқытты және орыс тіліне аудартты, мәтінге сұрақтар қойғызды, сұрақтарға жауап бергізді, жаттығулар орындатты. Сабақтың көпшілік бөлігін ауызша сөйлесуге арнады. Магнитофоннан бізге өте қызықты әңгіме тыңдатты. Мұғаліміміз дыбыстарды, сөздерді, сөйлемдерді дұрыс айтуымызға көп көңіл бөледі. Сабақтың аяғында үй тапсырмасын берді. Сабағымызды әдеттегідей өте қызықты өткізді.
№ 10 - жаттығу. Мына сөйлемдерді оқыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Айырмашылығын көрсетіп айтыңыз.
Сурет бойынша әңгімеле. - Көптен кездеспегесін біз ұзақ әңгімелестік.
Мұғалім қатты сөйледі. - Алматыдағы құрбыммен кеше сөйлестім.
Мәтінді өзім аудардым. - Мәтін қиын болғасын оған аударыстым.
Мен әжемді құшақтадым. - Екеуі көп кездеспегесін құшақтасты.
Күні бойы үй жинадым. - Үй үлкен болғасын оған жинастым.
Оған ойымдағыны айттым. - Екі ақын айтысты.
№ 11 - жаттығу. Берілген етістіктерден ортақ етіс жасап, кестені толтырыңыз.
Айт, Жаз, Пісір, Піш, Кес, Сүрт, Тап, Қаз, Соқ, Әңгімеле, Құшақта, Жина
№ 12 - жаттығу. Мына сөздерден ортақ етіс жасаңыз. Өзіңіз қалаған 3 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: сөйле (говори) - сөйлестік (разговаривали).
Біз телефонмен ұзақ сөйлестік. (Мы долго разговаривали по телефону).
Сөйле, бөл, ал, біл, сұра, байла, арала, ойла, сана, бақ, сыбырла, қой, қабатта, жібер.
№ 13 - жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. Ортақ етісте тұрған етістіктерді дәптеріңе көшіріп, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
Өткен аптада саяжайға бардық. Әкемізге көмектестік, көп жұмыс істестік. Жер қазыстық, ағаштардың былтырғы жапырақтарын жинастық, ағаштардың бұтақтарын кесістік. Үйдің алдындағы ауланы сыпырыстық, су әкелістік. Мен анама тамақ пісірістім. Содан кейін бәріміз отырып тамақ іштік, әңгімелестік. Алыстан туысқанымыз келді, хал-жағдайымызды сұрастық, содан соң шай іштік. Біраз сөйлестік те, қайтадан жұмысқа кірістік.
№ 14 - жаттығу. Сөйлемдерден етістерді тауып, оларды түріне қарай ажыратыңыз.
1. Қамар Ахметке күдер үзерліктей етіп хат жазды. 2. Алуан-алуан ойлар, кесек-кесек ұшқыр сөздер айтылды. Ел бірлігін тілге тиек еткен нелер әшекейлі толғаулар ортаға салынды. 3. Әсіресе, солар осындай реті келіп тұрғанда атыстырып, тартыстырып, ұстағанның қолында, тістегеннің аузында тоздырып өш алып қалғысы келген еді. 4. Бұлар құда болып, мал бергенде, Әжібай бесте, Жамила он бірде. 5. Менің қасымда байқамаған болып, басқа жолдастарымен әңгімелесіп кетеді. 6. Оларға: - Жоғары білім алыңдар да, туған ауылдарыңды көркейтуге ат салысыңдар, - деді. 7. Достар ол күні Ертіс бойына барды, қаланы аралады, кешке жақын қош айтысты. 8. Зейнептің апасына басқа да ауыл әйелдері көңіл айтуға түсті. 9. Ғ.Мүсірепов ең алғаш 1928 жылы газетте жарияланған <<Тулаған толқында>> повесімен көрінді. 10. Теңізге теңбіл аспан төңкеріліп, Толқында жұлдыз жүзіп жөңкеріліп, Керілген кең Каспийдің жарын кернеп, Көпірген күміс көбік көмкеріліп. 11. Арманға бізді жеткізіп, Қайғыны ойдан кеткізіп, Мәңгі жарық, алтын күн. Туғызған бізге бұл заман Сүйсіндірді, күлдірді, Ортама келді ырыс-құт.
Мәтіннің мазмұнымен толық таныс болыңыз. Мәтін ішінен етіс түрлерін тауып, ажыратыңыз.
Маңғыстау
Маңғыстау өлкесі кен байлықтары мол өлке. Маңғыстауда өзен сулары болмағанмен жерасты, оның ішінде шипалы сулардың көзі мол. Маңғыстаудан көмір кені де табылып, 1944 жылы Таушық жерінен 18 мың тонна көмір өндірілді. Маңғыстауда сирек кездесетін қымбат странций металын алуға мүмкіндік беретін целестин және мыс кен орындары да бар. Уран кен орны ашылған соң құрылған тау-кен металлургия комбинаты уранмен қатар сирек кездесетін құнды металдарды да шығарды.
Каспий - дүние жүзіндегі ең үлкен ағынды көл. Оның қазіргі ауданы теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты нақты анықталмаған, ал 1977 жылы 371 мың км болды. Жаға сызығының ұзындығы 7 мың км, оның 1,7 мыңы Қазақстанға, 1,1 мыңы Маңғыстау облысына кіреді. Каспий теңізін қазақтар <<Атырау теңізі>> десе, Маңғыстау түрікмендері <<Хазар теңізі>> деп атаған. Әр кезеңде оның Гиркан, Хвалын, Абескун,т.б. атаулары қолданылған.
Каспий теңізі балыққа бай. Бекіре, сазан, шортан, пілмай, қаракөз, мүңгірт, ақ балық, албырт, судақ, майшабақ, шоқыр, минога, кефаль, т.б. жалпы саны 30 астам кәсіптік балықтар мекендейді.
Арасан және ыстық сулар - емдік қасиетке ие сулар болып табылады және олар біздің өлкемізде де кездеседі.
Соңғы кезде геологиялық ізденістер нәтижесінде Шетпе маңында <<Көгез>> минералды суы табылды. Осындай жер асты сулары Қорғанбай, Жоласқан - Еспелісай, Дөңге, Солтүстік Үстірттегі Арыстан, Қарақұдық, Терең, Ұялы, Арнасай жерлерінен де табылып отыр
Қазақстанда кездесетін 163 жабайы аңның 44 осы аймақты мекен етеді, ал оның 9 Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (қарақұйрық, үстірт қойы, т.б.). Ірі жануарларға муфлон - үстірт қойы, киік, қарақұйрық, қарақал, мәлін, қасқыр, құм мысығы, түлкі, қарсақ, т.б. жатады. Үстірт қойы - арқардан екі есе кіші, үстірт ернектерінде ғана мекендейді. Шөлдің тұяқтыларына тән ортақ қасиет олардың жүйріктігі. Киіктер мен қарақұйрықтардың жылдамдығы 80 км/сағ дейін жетеді.
Маңғыстау жерінде мысық тұқымдастардан барыс(гепард), қарақал, құм және дала мысықтары, мәлін бар.
Бауырымен жорғалаушылардан кесірткенің 17 түрі, жыланның 9 түрі, тасбақаның 1 түрі кездеседі. Жыландардың ішіндегі улылары - теңбіл жылан, оқ жылан және қалқантұмсық болып табылады.
Маңғыстауда 150 құс түрі мекендейді немесе уақытша маусымдық ұшу кезінде аялдайды. Оның ішінде 44 құс түрі Қызыл кітапқа енгізілген.
Маңғыстау құдықтары - өлкенің көпшілік түпкірінің негізгі су көздері болып табылады. Құдық адам қолынан шыққан болғанмен, Маңғыстау табиғатының ажырамас элементі іспетті. 1870 жылы облыс аумағында 1139 құдық болса, ХХ ғ.басында 4,2 мыңға жеткен.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған сұрақтар:
1. <<Көгез>> минералды суы қай жерден табылды?
2. Қазақстанда кездесетін 163 жабайы аңның нешеуі Маңғыстауды мекен етеді?
3. Маңғыстауда қанша құс түрі Қызыл кітапқа енгізілген?
4. Маңғыстауда қанша құс түрі мекендейді?
5. 1870 жылы Маңғыстау облысы аумағында қанша құдық болды?
6. Маңғыстау облысындағы құдықтар саны ХХ ғ.басында қанша мыңға жеткен?
7. Маңғыстаудың қай жерінен көмір кені табылған?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Ырықсыз етістің жұрнағын көрсетіңіз
А. -ын, -ін,
Ә. -қыз/-кіз
Б. -ыл, -іл
В. -с/-ыс/-
2. Істі істеуші нақты айтылмай, біреу емес, бірнеше адам істегенін көрсететін етістікті ...дейміз
А. Негіз етіс
Ә. Өздік етіс
Б. Ырықсыз етіс
В. ортақ етіс
3. Ортақ етістің жұрнағын көрсетіңіз
А. -ын, -ін,
Ә. -қыз/-кіз
Б. -ыл, -іл
В.-с/-ыс/-
4. Істің кімнің істегендігі көрсетілмей, не істелгендігі көрсетілген етістіктің түрі ..... деп аталады
А. Негіз етіс
Ә. Өздік етіс
Б. Ырықсыз етіс
В.Өзгелік етіс
5. Іс істеуші айтылып, іс субъектінің яғни іс істеушінің өзіне жұмсалса ....... дейміз
А. Негіз етіс
Ә. Өздік етіс
Б. Ырықсыз етіс
В.Өзгелік етіс
6. Қазақ тілінде етістің неше түрі бар?
А. 4
Ә. 5
Б. 6
В .8
7.Өзгелік етістің жұрнағын көрсетіңіз
А. -ын, -ін,
Ә. -қыз/-кіз
Б. -ыл, -іл
В.-с/-ыс/-
8. Каспий теңізі ертеректе қалай аталған?
А. Жайық
Ә. Гиркан
Б. Уран
В. Еділ
9. Маңғыстау жерінде мысық тұқымдастардан қандай түрлері бар?
А. пантера
Ә. жолбарыс
Б. арыстан
В. мәлін
10. Маңғыстау жыландардың ішіндегі улылары
А. тік жылан
Ә. кобра
Б. қалқантұмсық
В.мүйізтұмсық
Лексикалық тақырып: <<Астана - Қазақстанның бас қаласы>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесі, қазақ алфавиті туралы түсінік беру. <<Астана - Қазақстанның бас қаласы>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Фонетика, алфавит, дауысты дыбыстар, дауыссыз дыбыстар, қазақ жазуы, Астана, Қазақстан
Сабақтың жоспары:
1.Фонетика туралы ұғым
2.Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар жүйесі
3.Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар жүйесі
4. Қазақ тіліне тән дыбыстар
5. Қазақ алфавиті
6. Астана - Қазақстанның бас қаласы
1.Фонетика (гректің phonetikos - <<дыбыс>> деген сөзінен алынған) - тіл ғылымының тілдегі дыбыстық жүйесін зерттейтін саласы. Ол тіл дыбыстарын, екпін мен буынды, олардың құрамын, тілдегі дыбыстардың өзгеру заңдылықтарын зерттейді.
2. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар жүйесі
Сөз дыбыстардан құралады. Бірақ дыбыс болған жердің бәрі сөз болып қалыптаса бермейді. Дауысты дыбыстар дегеніміз - ауа өкпеден кедергісіз шығып, үннен тұратын дыбыстар. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың жасалуы сөйлеу мүшелерінің қатысына қарай: жуан және жіңішке, ашық және қысаң, еріндік және езулік дауысты дыбыстар болып алты топқа бөлінеді.
Дауысты дыбыстардың жуан және жіңішке болып бөлінуі тілдің қатысына байланысты болады. Жуан дауыстылар дегеніміз - тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Оларды кейде тіл арты дауысты дыбыстар деп те атайды. Жуан дауыстыларға: а, о, ұ, у, ы дыбыстары жатады. Жіңішке дауыстылар дегеніміз - тілдің ұшы ілгері қарай созылып жатуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Оларды кейде тіл алды дауысты дыбыстар деп те атайды. Жіңішке дауыстыларға: ә, ө, ү, і, е, э, у дыбыстары жатады.
Дауысты дыбыстардың ашық және қысаң болып бөлінуі жақтың ашылу қалпына байланысты болады. Ашық дауыстылар дегеніміз - жақтың кең ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар.
Ашық дауыстыларға: а, ә, о, ө, е дыбыстары жатады. Қысаң дауыстылар дегеніміз - жақтың тар ашылу арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Қысаң дауыстыларға: ы, і, и, у, ұ, ү дыбыстары жатады.
Жасалу жолындағы ерін мен езудің қатысына қарай дауысты дыбыстар еріндік және езулік болып бөлінеді. Еріндік дауыстылар дегеніміз - еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Еріндік дауыстыларға: о, ө, у, ұ, ү дыбыстары жатады. Ал езулік дауыстылар дегеніміз - езудің кейін тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар. Езулік дауыстыларға: а, ә, е, э, ы, і, и дыбыстары жатады.
Сонымен, дауысты дыбыстар жүйесінің кестесі
Еріннің қатысына қарай:Еріндік (О,Ө, У,Ұ,Ү), Езулік (А, Ә, Э, Ы, I),
Иектің, жақтың қатысына қарай: Ашық(А, Ә, Э, О,Ө,Е), Қысаң (У, Ұ, Ү, Ы, I, И),Тілдің қатысына қарай Жуан (А, О, Ы, И,Ұ,У), Жіңішке (Ә, Ө, I, И, Е, Ү, У) деп сараланады
3 Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар жүйесі
Дауыссыз дыбыстар дегеніміз - өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырап шығуынан жасалатын дыбыстар. Дауыссыз дыбыстар үн мен салдырдың қатысына қарай катаң, ұяң, үнді болып үш топқа бөлінеді. Салдырдан жасалған дауыссыз дыбыстарды қатаң дауыссыздар деп атаймыз. Қатаң дауыссыздарға: п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, ч, х, ц дыбыстары жатады. Үн мен салдырдың қатысы арқылы жасалған дауыссыз дыбыстарды ұяң дауыссыздар деп атаймыз. Бұларда үннен салдыр басым болады. Ұяң дауыссыздарға: б, в, г, ғ, д, ж, з, һ дыбыстары жатады. Қатаң мен ұяң дауыссыздардың бірімен-бірі жұп құрайтындары бар. Мұндай жұп болып келетін қатаң - ұяң дауыссыздарға: б-п, в-ф, г-к, ғ-қ, д-т, ж-ш, з-с дыбыстары жатады. Үн мен салдырдың қатысынан жасалып, бірақ салдырдан үн басым болатын дыбыстарды үнді дыбыстар деп атаймыз. Үнді дыбыстарға: л, м, н, ң, р, й, у дыбыстары жатады.
4. Қазақ тіліне тән дыбыстар
Қазақ тіліне тән дыбыстардың саны - 9. Олар: Ә, І, Ө, Ұ,Ү, Қ, Ғ, Ң, Һ.
Ә - жіңішке, ашық, езулік дауысты дыбыс. <<А>> дыбысының жіңішке түрі. Оның дыбысталуы ағылшын тіліндегі [ æ ] дыбысының дыбысталуына ұқсас, мысалы, mар [ mæр ] - карта деген сөзіндегідей. Бұл дыбыс сөздің кез-келген жерінде кездеседі: басында, ортасында және соңында. Мысалы: әже, дәптер, кінә.
І - жіңішке, қысаң, езулік дауысты дыбыс. <<Ы>> дыбысының жіңішке түрі. Тез, қысқа және анық айтылады. <<Біз>> немесе <<кім>> сияқты сөздерінде тіпті айтылмайды десе де болады. Бұл дыбыс сөздің кез-келген жерінде кездеседі: басында, ортасында және соңында. Мысалы: іс, ерін, кісі.
Ө - жіңішке, ашық, еріндік дауысты дыбыс. <<О>> дыбысының жіңішке түрі. Дыбысталуы орыс тіліндегі <<Ё>> дыбысына ұқсас, <<лётчик>>, <<тётя>> сөздерінде сияқты. Бұл дыбыс сөздің басында және ортасында ғана кездеседі. Мысалы: өлең, көл.
Ұ - жуан, қысаң, еріндік дауысты дыбыс. Ол жуан және қысқа айтылады. Орыс тілінде мұндай дыбыс жоқ, дегенмен ол <<О>> мен <<У>> дыбыстарына ұқсас. Бұл дыбыс сөздің басында және ортасында ғана кездеседі. Мысалы: ұн, жұлдыз
Ү - жіңішке, қысаң, еріндік дауысты дыбыс. <<Ұ>> дыбысының жіңішке түрі. Жіңішке және қысқа айтылады. Бұл дыбысты айтқанда ерін ілгері қарай созылады. Бұл дыбыс сөздің басында және ортасында ғана кездеседі. Мысалы: үй, гүл.
Қ - қатаң дауыссыз дыбыс. Оның дыбысталуы орыс тіліндегі <
Ғ - ұяң дауыссыз дыбыс. Оның артикуляциясы <<Қ>> дыбысының артикуляциясына ұқсас. <<Ғ>> дыбысы жуан дауысты дыбыстармен ғана қолданылады. Бұл дыбыс сөздің басында және ортасында ғана кездеседі. Мысалы: ғалым, аға.
Ң - үнді дауысты дыбыс. Орыс тілінде мұндай дыбыс жоқ. Оған ұқсас дыбыс ағылшын тілінде бар <
һ - бұл дыбысы бар сөздер қазақ тілінде аз. Көбінесе бұл дыбыс одағайлар мен шығыс тілдерінен енген сөздерде кездеседі. Мысалы: аһ, уһ, қаһарман, айдаһар, Гауһар.
5. Қазақ алфавиті
Дыбысты белгілеу үшін қабылданған шартты белгіні әріп дейміз. Дыбысты айтуға, құлақпен естуге болады. Ал әріпті көруге, жазуға болады. Қазір дүние жүзінде көп тараған жазудың түрлері - латын, орыс, араб, қытай (иероглифтер) жазуы үлгісінде жасалған таңбалар. Сөздер жазу жүйесіндегі белгілі бір тәртіппен тізілген әріптер жиынтығын алфавит деп атайды (<<алфавит>> сөзі грек алфавитінің алғашқы әріп атауларынан пайда болған: <<альфа>> және <<бета>>).
Қазіргі қазақ алфавитінде 42 әріп бар: 33 орыс тіліне ортақ және 9 қазақ тіліне тән дыбыстар берілген (ә, ғ, қ, ң, ө, ұ, ү, і, һ).
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1-жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. Мазмұнын қазақша айтып беріңіз.
Қазақ жазуы туралы
Қазақ тілі өзінің тарихи даму жолында жазудың бірнеше түрін пайдаланған. Қазақ рулары туысқан түркі халықтарына тең ортақ Орхон-Енисей, Талас және көне ұйғыр жазуларын ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда қолданған. Бұл жазу тасқа қашалған жазу ескерткіштерінде ғана сақталып қалған.
Мұсылман дінін қабылдаған қазақ рулары араб жазуын пайдалануға көшті. Араб тілінде үш-ақ дауысты дыбыстың таңбасы болса, қазақ тілінде тоғыз дауысты дыбыс бар екені белгілі. Осы қиындықты ескеріп, 1924 жылы араб әріптеріне Ахмет Байтұрсынов ұсынған реформа жасалды. Жаңа араб жазуына негізделген алфавитті <<жәдид>> (жаңа) деп атап, оны қазақ елі 1929 жылға дейін қолданып келді.
Ал 1929 жылдан 1940 жылға дейін латын әрпімен жазылған қазақ алфавиті пайдаланылды. Бұл алфавиттердің қайта-қайта өзгеруі сол кездегі тотолитарлық жүйенің саясатынан туған. Қазақ халқы араб әрпімен қалса, дін уағыздалып, ел ішіне кеңінен таралады деп есептеген.
Кеңес үкіметінің тұсында қазақ тіліне орыс сөздері орынды-орынсыз кеңінен енгізілді. Ал бұларды латын әрпімен белгілеу тағы да қиындық келтірді. Сол себептен 1940 жылы қазақ алфавиті орыс графикасына көшіріліп, осы бүгінгі күнге дейін қолданылып келеді.
№ 2-жаттығу. Берілген сөздерді алфавит ретімен жазыңыз. Осы сөздерді қатыстырып <<Ақтау қаласы>> тақырыбында шағын әңгіме құрастырыңыз.
Облыс, қала, жол, көлік, дүкен, театр, шағын аудан, үй, ғимарат, теңіз, әуежай, Ақтау, Маңғыстау, кішкентай, мұнай, газ, өндіріс, оқу орындары, сауда, шөлдала, тау, ыстық, жел, климат, ауа-райы, әкім, университет, колледж, мектеп, балабақша, халық, ұлт.
№ 3-жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқып, жаттаңыз. Өлең мәтініндегі зат есімдерді теріп, алфавит ретімен жазыңыз және олармен сөйлем құрастырыңыз.
Қазақстан
Арыстандай айбаттым,
Жолбарыстай қайраттым,
Аспандаған байрақтым,
Қанша жұлдыз жайнаттың,
Қанша бұлбұл сайраттың,
Қазақстан, ардақтым!
Әрбір тасы - киелім,
Әр уығы - жүйелім,
Ән кернеген жүрегін,
Күй кернеген тиегін,
Сары алтыннан сүйегің,
Қазақстан - жыр елім!
Шаңырағың - шырағым,
Топырағың - тұмарым,
Ғаламда жоқ сыңарың,
Ғажайыбым, жұмағым,
Басы таза бұлағым,
Басылмайтын құмарым,
Қазақстан - қыраным!
№ 4-жаттығу. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Мәтін ішіндегі дауыссыз дыбыстардың түрлерін (қатаң, ұяң, үнді) ажыратыңыз.
Ұстаз лекциясында
Қоңырау соғылды. Аудиторияға қазақтың ұлы жазушысы, академик, профессор Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің өзі кіріп келе жатты. Бәріміз уәделескендей, біз орнымыздан қалай тұрғанымызды, ол кіргенде бір кісідей қол шапалақтағанымызды өзіміз де аңғармаппыз. Мұқаң басын сәл иіп, кафедраға қарай жүріп бара жатты. Алғаш сәл бөгелгендей болды. Әйтеуір жүзі бал-бұл жанып, бізге риза көңіл білдіріп, залдың төріндегі столға келді де, оқитын лекциясын бастап жүре берді. Біз қазақ ауыз әдебиеті деген мұхитта Ұлы Әуезовпен бірге Арман кемесіне мініп ап, алысқа қарай тарта жөнелдік.
№ 5-жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқып, жатта. Өлеңнен Ы, І әріптері бар зат есімдерді теріп жазыңыз, осы сөздермен сөйлем құрастырыңыз.
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба,
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге.
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ -
Бес дұшпаның, білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой -
Бес асыл іс, көнсеңіз.
(Абай)
№ 6-жаттығу. Көп нүктенің орнына Ы-І әріптерінің тиістісін жазыңыз. Мәтінді аударыңыз.
Қазақстан Республикасының Елтаңбасы
Б...зд...ң Елтаңбам...з - шеңбер ...ш...нде. Шеңбер мағ..нас... - т...рш...л...к, шекс...з өм...р дегенд... б...лд...ред.... Елтаңбадағ... ең нег...зг... белг... - шаң...рақ. Шаң...рақ - үй, Отан деген ұғ...мд... б...лд...ред... . Қазақ халқ...нда <<Отан отбас...нан басталад...>> деген мақал бар. Отбас... - шаң...рақ, с...зд...ң үй...ң...з. Шаң...рақ - қазақ ел...н...ң белг...с..., рәм...з... .
Шаң....рақ әлемд...к геральдика тарих...нда тұңғ...ш рет пайдалан...л...п от...рған бейне. Шаң...рағ... бар елтаңба тарихта болған емес.
Елтаңба композицияс...нда - ай мүй...зд..., алт...н қанатт... п...рақ бар. Ұлтт...қ өрнек қазақ халқ...н...ң тұрм...с...мен өте байлан...ст..., ал ат, ж...лқ..., тұлпар - қазақ тұрм...с...н...ң нег...з... . Елтаңбадағ... ең баст... белг...н...ң б...р... - бес бұр...шт... жұлд...з бен елд...ң ат... . Елтаңбан...ң нег...зг... бояу... - алт...н түстес.
(<<Қазақ елін...ң рәм...здері>>)
№ 7-жаттығу. Көп нүктенің орнына У-Ұ-Ү әріптерінің тиістісін жазыңыз. Өзіңіз қалаған 10 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Ай...ан, аққ..., аңқа..., ар..., а...ыз, әле...мет, ә...лет, ә...ежай, баста...ыш, ба...ырсақ, б...ын, б...ғы, б...зау, б...йрық, б...лб...л, б...рғышы, б...ркіт, б...ршік, г...лшоқ, г...іл, г...рсіл, ғ...лама, да...ыл, да...ыс, д...кен, той-д...ман, д...шпан, д...ние ж...зі, жаз...шы, жалға..., жаттығ..., жер...йық, ж...ма, ж...а, ж...зім, ж...рек, ж...мыртқа, ж...мыс, ж...лдегер, ж...мбақ, за...ыт, кер...ен, к...з, к...зетші, к...әлік, к...йе... бала, к...шік, к...рес, қ...рмет, қа...лы, қа...іп, қ...былыс, қ...ырдақ, қ...да, қ...ймақ, қ...мырсқа, қ...лпынай, мер...ерт, м...з, м...йіз, м...ғалім, м...лік, на...байхана, на...рыз, н...р, н...кте, оқ...лық, өмір с...ру, ра...ан, р...қсат, саңыра...қ...лақ, са...да, с...рет, с...хбат, с...л..., с...т, с...рақ, та...ық, тә...лік, т...ған-т...ысқан, т...лға, т...бір, т...йе, ...ақыт, ...әде, ...лт, ...лы, ...стаз, ...шқыш, ...міт, ...кімет, ш...ақ, ш...ғыл.
№ 8-жаттығу. У-Ұ-Ү әрпімен берілген сөздердің әрқайсысымен тіркесіп келетін зат есім сөздерін тауып, оларды берілген үлгі бойынша жазыңыз.
Үлгі: Уайымшыл адам, ұлан-байтақ жеріміз, үздік оқушы...
Уайымшыл, уақ, уақытша, улы, ұлан-байтақ, ұзын, ұлттық, ұлы, ұмытшақ, ұялы, үздік, үйленген, үлгілі, үндес, үлкен, үшінші.
№ 10-жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. У дыбысы бар сөздерді жазып, ондағы У дыбысының дауысты-дауыссыз дыбыс болуын түсіндіріңіз.
Қазақстан Республикасының Әнұраны
Мемлекеттік Әнұран - тәуелсіздік пен егемендіктің музыкалық рәмізі. Мемлекеттік Әнұран әр елде бар. Әнұран - мемлекеттің бірлік белгісі ретінде қабылданған салтанатты ұран өлең. Әнұран қоғамдасуға үндейтін, бірлескен іс-қимылға шақыратын, сана-сезімге психологиялық әсер ету жолымен жігерлендіруге, рухтандыруға бағытталады. Елдің намысын оятып, елдікке, бірлікке, еркіндікке шақыратын үндеу, ортақ қимыл-әрекетке шақыратын дабыл.
Қазақ халқының тарихында ол әртүрлі болған. Соғыс кезінде, жауға қарсы күресте батырлар атын да ұран ретінде қолданған, аруақты аталар мен аналардың атына құрылған ұрандар да болған. Өте көп тараған, барлық қазаққа ортақ ұран - <<Алаш>> сөзі болған, сондай-ақ <<Аруақ>> сөзі де ортақ ұран болған.
Қазақстан Республикасының қазіргі Әнұранының сөзін жазғандар: Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан Назарбаев. Әнұранның музыкасын жазған: Шәмші Қалдаяқов.
№ 11-жаттығу. Көп нүктенің орнына Г-Ғ әріптерінің тиістісін қойып, берілген сөздермен <<Менің отбасым>> тақырыбында шағын әңгіме жазыңыз.
Ата, әже, әке, шеше, а...а, жең...е, апа, жезде, қарындас, күйеу бала, іні, келін, на...ашы, жо...ары білімді, мұ...алім, ...алым, заң...ер, дәрі...ер, е...де адам, а...айын-тума.
№ 12-жаттығу. Көп нүктенің орнына Н-Ң әріптерінің тиістісін қойып жазыңыз. Берілген сөздермен <<Біздің университет>> тақырыбында шағын әңгіме құрастырыңыз.
У...иверситет, и...ститут, дека...ат, факультет, мама...дық, кітапха...а, оқулық, дәрісха...а, ко...спект, дәптер, қалам, қары...даш, ә...гіме, ә..., бая...дама, бізді... топ, бірі...ші курс, дайы...дық, асха...а, де...е шы...ықтыру, зертха...а, де...гей, жа...а тақырып, же...іс, жи...алыс, за...гер, за..., зама..., ке...ес, кәсіпоры..., кү...делік, кө...іл-күй, мұ...айшы, эко...омист, қо...ырау, мәде...иет, мә...ерлеп оқу, ...ұсқау, ойы..., студе...т.
№ 13-жаттығу. Көп нүктенің орнына Х-Һ әріптерінің тиістісін жазыңыз, Һ әрпімен жазылған сөздердің мағыналарын түсіндіріңіз, олармен сөйлем құрастырып жазыңыз.
Айда...ар, а...уал, ба...адүр, баспа...ана, гау...ар, жа...ан, жи...аз, жедел...ат, қа...ар, қа...арлы, қа...арман, қол...ат, мұ...ит, ра...мет, сұ...бат.
№ 14 - жаттығу. Көп нүктенің орнына К-Қ әріптерінің тиістісін қойып жазыңыз. Мәтін мазмұнын толық біліңіз.
Астана - Қазақстанның бас қаласы
Қазақстан Республикасының бас қаласы - Астана. Ол - бұрынғы Ақмола қаласы. Қала 1824 жылы салынған. Тың және тыңайған жерлерді игеру құрметіне Ақмоланың аты 1961 жылы 24 сәуірден бастап Целиноград деп аталды. Қазақстан Республикасының астанасы - ең алғашында Орынбор қаласы, сонан кейін Қызылорда, 1929-1997 жж. аралығында Алматы қаласы болды. 1997 жылдың 16 желтоқсанынан бастап, Қазақстанның астанасы Ақмолаға көшірілді. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 1997 жылдың 16 желтоқсанын бастап Ақмола қаласы Қазақстан Республикасының жаңа астанасы болып жарияланды.
Ал Президенттің 1998 жылдың 6 мамырдағы Жарлығымен Ақмола қаласының аты Астана болып өзгертілді. Қазақстан Республикасының өмірінде бұл - төртінші астана. Астана қаласының тұсаукесер тойы 1998 жылы 10 маусымында салтанатты түрде аталып өтті. Бұл той құрметіне 20 теңгелік металл ақша шығарылды. Той күндері <<Бас қала - Астана балалар көзімен>> деген тақырыпта асфальтқа сурет салу конкурсы, <<Таңғажайып әлем>> атты балалар мерекесі, балалар көркем өнерпаздарының концерті өткізілді. Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев: <<Жаңа астана - тарихи оқиға. Бұл - елдің өз тәуелсіздігін алып, көк байрағын көтергенмен бірдей қуаныш>>, - деді. Астананың Ақмолаға көшірілуіне бірнеше себептер болды. Олар: Алматының қиын экологиялық жағдайы, зілзала, сел қауіптері т.б. 1998 жылдың 10 шілдесінде өткен Қазақстан Республикасының астанасының тұсаукесер тойынан бері Астана - егеменді Қазақстан мемлекетінің астанасы болып саналады. Астана - ХХ ғасырдың ең жас астанасы ретінде тарихқа енді. Астанамыздың өсіп-өнгені жақсы, қай ел болмасын, бірінші әсер оның астанасын көргенге байланысты болады.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
Астана қаласының бұрынғы атауы?
Ақмола қаласы Қазақстан Республикасының жаңа астанасы болып қашан жарияланды?
Ақмола қаласының аты Астана болып қашан өзгертілді?
Астана қаласының тұсаукесер тойы салтанатты түрде қашан аталып өтті?
Той күндері қандай конкурстар мен балалар мерекесі өткізілді?
Астананың Ақмолаға көшірілуіне негіз болған бірнеше себептерді атаңыз.
Қазақстан Республикасының алғашқы астаналары болған қалаларды атаңыз.
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1.Қазақ рулары араб жазуын қашаннан бастап пайдаланған?
А. Маусым жарлығынан кейін
Ә. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін
Б. Мұсылман дінін қабылдағаннан кейін
В. Ұлт-азаттық көтерілістен кейін
2.Араб тілінде дауысты дыбыстың қанша таңбасы бар?
А. 9
Ә.6
Б. 3
В. 5
3.Қазақ елі 1929 жылға дейін қандай алфавит қолданып келді?
А. шағатай
Ә. латын
Б.төте жазу
В. араб
4.Қазақ елі 1940 жылға дейін қандай алфавит қолданып келді?
А. араб
Ә. шағатай
Б.төте жазу
В. Латын
5. Қай ақынның өлеңі?
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
А. Ахмет
Ә. Мағжан
Б. Шәкәрім
В. Абай
6. а, ә, о, ө, е қандай дыбыстарға жатады?
А. Ашық
Ә. қысаң
Б. еріндік
В. езулік
7. о, ө, у, ұ, ү қандай дыбыстарға жатады?
А. Ашық
Ә. қысаң
Б. еріндік
В. езулік
8. а, ә, е, э, ы, і, и қандай дыбыстарға жатады?
А. Ашық
Ә. қысаң
Б. еріндік
В. езулік
9. еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар.
А. Ашық
Ә. қысаң
Б. еріндік
В. езулік
10. езудің кейін тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар
А. Ашық
Ә. қысаң
Б. еріндік
В. езулік
Тәжірибелік сабақ №2.
Грамматикалық тақырып: Тақырыбы: Үндестік заңы. Ықпал. Екпін. Буын
Лексикалық тақырып: <<Тіл білімінің негізін салушы>>, <<Ұлылар елі>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі үндестік заңы, ілгерінді ықпал, кейінді ықпал екпін, буын түрлері туралы түсінік беру. <<Тіл білімінің негізін салушы>>, <<Ұлылар елі>> мәтіндерінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: үндестік заңы, ықпал, екпін, буын, тіл білімі, ақын-жыраулар, билер, батырлар, ғалым
Сабақтың жоспары:
1.Үндестік заңы
2.Ықпал
3.Екпін
4. Буын
5. Тіл білімінің негізін салушы, Ұлылар елі
1.Үндестік заңы
Сөз ішіндегі, сөз бен қосымша, сөз бен сөз арасындағы дыбыстардың бірімен-бірі ұқсауын үндестік заңы деп атаймыз. Үндестік заңы бойынша, сөздің соңғы буыны жуан болса, жуан қосымша, жіңішке болса, жіңішке қосымша жалғанады. Мысалы: бала + лар, мектеп + тер.
Үндестік заңына көмектес септіктегі зат есімдер мен басқа тілден енген сөздер бағынбайды. Мысалы: бала + мен, кітап.
2.Ықпал
Ықпал дегеніміз - бір сөз ішіндегі, не бір екпінге енген екі сөздің аралығындағы тетелес келген екі дыбыстың бір-біріне тигізген әсері. Қатар келген дыбыстардың алдыңғысы соңғысына, соңғысы өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етуіне қарай дауыссыз дыбыстар үндестігі екіге бөлінеді: ілгерінді ықпал және кейінді ықпал.
Сөз бен қосымшаның, сөз бен сөз арасындағы алғашқы дыбыстың соңғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуін ілгерінді ықпал деп атаймыз. Мысалы: тас + тар, адам + дар, бағана + лар.
Сөз бен қосымшаның, сөз бен сөз арасындағы соңғы дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуін кейінді ықпал дейміз. Мысалы: білезік - білезігі, тарақ - тарағы, мектеп - мектебі.
3.Екпін
Екпін дегеніміз - бірнеше буынды сөздердің бір буыны қалған буындардан күшті айтылып, айқынырақ естілуі. Екпін буындағы тек дауысты дыбысқа түседі. Орыс тіліндегі екпін жылжымалы болса, қазақ тіліндегі екпін тұрақты, сөздің көбіне соңғы буындарымен байланысты болады. Мысалы: окно - окна, терезе - терезелер. Орыс тіліндегі екпіннің сөз мағынасын өзгертуге тікелей қатысы бар. Мысалы: замок (қорған) - замок (есіктегі құлып), мука (азап) - мука (ұн).
4.Буын
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың бір ерекшелігі буын құрайтындығы болып табылады. Демек, сөзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. Буын - сөз құрамындағы бір немесе бірнеше дыбыстардың тобынан жасалған фонетикалық бөлшек. Ішіндегі дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың алмасып отыруына байланысты буын: ашық, бітеу, тұйық болып үшке бөлінеді. Бір дауыстыдан тұратын немесе дауыссыздан басталып, дауыстыға аяқталатын буынды ашық буын дейміз. Мысалы: а-на, ә-ке, ба-ла. Ортасы дауысты дыбыс болып, екі жағы дауыссызбен келген үш немесе төрт дыбысты буынды бітеу буын дейміз. Мысалы: салт, кілт, бал. Екі немесе үш дыбыстан құралып, дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталған буын тұйық буын деп аталады. Мысалы: ат, ұлт, ант.
Дауысты дыбыстардың жуан-жіңішкелігіне байланысты буындар жуан және жіңішке болып та бөлінеді. Мысалы: ә-же-лер (үш буын да жіңішке), а-дам-дар (үш буын да жуан).
Буынға бөлудің негізгі принциптері мыналар:
Егер екі дауысты дыбыстың ортасында бір дауыссыз дыбыс болса, онда ол келесі буынға жатады. Мысалы: ә-ке, ә-же.
Егер екі дауысты дыбыстың ортасында екі дауыссыз дыбыс болса, онда біріншісі алдыңғы буынға, ал екіншісі келесі буынға жатады. Мысалы: ән-дер.
Буынның жуан-жіңішкелігіне байланысты [л] дыбысы жуан да, жіңішке де айтылады. Мысалы: бал/ъ (мед) - бел/ь (поясница).
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1-жаттығу. Мәтінді дәптеріңізге көшіріп жазыңыз. Сөздердегі жуан дауысты дыбыстардың астын - бір, жіңішке дауысты дыбыстардың астын - екі сызыңыз.
Тіл білімінің негізін салушы
Құдайберген Қуанұлы Жұбанов - қазақ тілі білімінің негізін салушылардың бірі. Өзі парсы, орыс, моңғол, түркі тілдерін жақсы меңгерген.
Құдайберген Жұбанов қазақтың ұлттық мектептері мен жоғары оқу орындары үшін қазақ тілінің бағдарламаларын жасап, оқулықтар мен әдістемелік еңбектер жазған.
Ол саяси-әлеуметтік, халықтық мәні зор - жазу, емле, термин мәселелерімен шұғылданды. Ол қабылданған латын әліппесіне қазақ жазуында болмаған әріптер енгізуді ұсынып, бұл әріптердің интернационалдық терминдер мен орыс тілінен енген сөздерді дұрыс таңбалауға қажет екенін дәлелдеді.
Құдайберген Жұбанов қазақ әдеби тілі мен сөз өнері туралы да пікірлер айтты. Оның аяқталмай қалған <<Абай - қазақ әдебиетінің классигі>> атты кітабы осыған дәлел.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
Құдайберген Жұбановтың аяқталмай қалған кітабын атаңыз
Құдайберген Жұбанов лаитын әліпбиіне қатысты қандай пікірлер айтты?
Құдайберген Жұбанов қазақтың ұлттық мектептері мен жоғары оқу орындары үшін не әзірледі?
Құдайберген Жұбанов қандай тілдерді жақсы меңгерген?
№ 2-жаттығу. Берілген сөздермен <<Менің бөлмем>> тақырыбында шағын әңгіме құрастырыңыз. Осы сөздердің ішінен үндестік заңына бағынбайтын сөздерді теріп жазыңыз.
Үй, бөлме, пәтер, ата-анаммен, көршілер, подъезд, қабат, еден, терезе, есік, төбе, асхана, қонақ бөлмесі, дәліз, жататын бөлме, сөре, кітап, үстел, орындық, компьютер, жұмыс, сабақ, шаммен, емтихан, аға, іні, сіңлі, апа, студент, курстастармен, телефон.
№ 3 - жаттығу. Көп нүктенің орнына жақшадағы сөздердің дұрысын қойып жазыңыз, олардың өзгерісін түсіндіріңіз.
Ақтөбе, Қостанай облыстарында астық ... (орақ, орағы) ерте аяқталды. Бұл облыстардың ... (астық, астығы) бітік шықты. Оның ... (көп, көбі) уақытылы жиналды, элеваторға тасылды. Дала ... (шөп, шөбі) де орылды. Биыл адамның да, малдың да ... (азық, азығы) мол болды.
№ 4 - жаттығу. Берілген сөздерге 3 жақтың тәуелдік жалғауларын (-ы/-і) жалғаңыз және сөздердің өзгерісін түсіндіріңіз. Өзіңіз қалаған 10 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Бақ, жақ, әлек, тілек, доп, топ, қап, қорап, дақ, лақ, жібек, кезек, шарап, жауап, балық, сабақ, есік, бесік, тірек, жіп, қуыршақ, кәсіп, мамандық, білезік, тәулік, есеп, кітап, жүрек, бүйрек.
№ 5-жаттығу. Берілген зат есімдерді құрамындағы буын түрлеріне қарай кестеге жазыңыз.
Сәби, ана, үй, мектеп, оқушы, диплом, баға, бағбан, бұлбұл, гүл, дене, денсаулық, ер, ит, кеме, көже, қошқар, от, ұлт, ұлы, ант, сыйлық, уәде, үн, хикая.
Ашық буынды сөздер
Тұйық буынды сөздер
Бітеу буынды сөздер
Сә-би, ...
Үй, ...
Мек-теп, ...
№ 6-жаттығу. Көп нүктенің орнына Г-Ғ әріптерінің тиістісін қойып жазыңыз. Мәтіннің толық мазмұнын біліңіз.
Ұлылар елі
Әр халықтың тарихында ерекше қадірлі, киелі жерлер бар. Ол - ел өмірінің ұлы белестерін айғақтайтын, ұзақ тарихының әйгілі оқиғалары өткен орындар мен сол халықтың ұлы перзенттерін дүниеге келтіріп, олардың ерлігі мен ғажайып талантының ашылуына куә болған мекендер. Қазақтар үшін сондай қасиетті де киелі мекен - Шыңғыстау. Бұл жерде халқымыздың 3 кемеңгер суреткері дүниеге келіп, өздерінің өлмес жырларын толғаған. Олар: Абай, Шәкәрім, Мұхтар. Шыңғыстау сияқты аймақтың 3 алыпты туып, сөз өнерінің әлемдік биігіне көтеруі азамат тарихында сирек кездесетін құбылыс. Рас, бұл өңірде олардан бұрын да ақын-жыраулар, Кеңгірбай, Өскенбай, Құнанбай секілді даңқты билер де болған. Ақтанберді, Мамай, Тоқтамыс батырлар елінің бостандығы үшін қан кешкен. Осы өңірде Шоқан Уәлиханов, Федор Достоевский, Ахмет Байтұрсынов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әміре Қашаубаев, Қаныш Сәтпаев сияқты ұлы ғұламалар мен ақын-жазушылар, әншілер өмірлерінің талай айлары мен күндерін кешкен. Ертіс суы мен Шыңғыс топырағы олардың бойына шапағат нұрын құйып, қиялына қанат беріп, көкірек көздерін ашқан. Бұл мекенді халық <<ұлылар мекені>> дейді.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
Шыңғыстауда халқымыздың қандай 3 кемеңгер суреткері дүниеге келген?
Халық Шыңғыстауды <<Ұлылар мекені>> деп атауына себеп?
Бұл өңірде қандай ақын-жыраулар мен даңқты билер болған?
Бұл өңірде қандай ғұламалар мен ақын-жазушылар, әншілер өткен?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Сөз бен қосымшаның, сөз бен сөз арасындағы алғашқы дыбыстың соңғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуі қай ықпал түріне жатады?
А. ілгерінді ықпал
Ә. кейінді ықпал
Б. тоғыспалы ықпал
В. екі жақты ықпал
2. қай ықпал түріне жатады: тас + тар, адам + дар, бағана + лар?
А. ілгерінді ықпал
Ә. кейінді ықпал
Б. тоғыспалы ықпал
В. екі жақты ықпал
3. қай ықпал түріне жатады: білезік - білезігі, тарақ - тарағы, мектеп - мектебі?
А. ілгерінді ықпал
Ә. кейінді ықпал
Б. тоғыспалы ықпал
В. екі жақты ықпал
4. Сөз бен қосымшаның, сөз бен сөз арасындағы соңғы дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуі қай ықпал түріне жатады?
А. ілгерінді ықпал
Ә. кейінді ықпал
Б. тоғыспалы ықпал
В. екі жақты ықпал
5. Мәтін мазмұнындағы халықтық мәні зор - жазу, емле, термин мәселелерімен шұғылданған ғалым?
А. Құдайберген Жұбанов
Ә. Ахмет Байтұрсынов
Б. Абай Құдайбергенов
В. Ыбырай Алтынсарин
6. Мәтін мазмұны бойынша Шоқан Уәлиханов қай өңірде күн кешкен?
А. Сыр бойы
Ә. Арқа өңірі
Б. Жетісу
В. Шыңғыстау
7. Абай қай өңірде дүниеге келген?
А. Сыр бойы
Ә. Арқа өңірі
Б. Жетісу
В. Шыңғыстау
8. Шәкәрім қай өңірде дүниеге келген?
А. Сыр бойы
Ә. Арқа өңірі
Б. Жетісу
В. Шыңғыстау
9. Мұхтар Әуезов қай өңірде дүниеге келген?
А. Сыр бойы
Ә. Арқа өңірі
Б. Жетісу
В. Шыңғыстау
10. Шыңғыстау өңірінде қандай даңқты би өткен?
А. Мәтжан
Ә. Ерменбет
Б. Құнанбай
В. Бөлтірік
Тәжірибелік сабақ №3.
Грамматикалық тақырып: Лексика. Бір мағыналы және көп мағыналы сөздер. Сөздердің тура және ауыспалы мағынасы. Синонимдер Омонимдер Антонимдер.
Лексикалық тақырып №3 <<Әлем таныған Абай>>, <<Қазақ халқындағы қонаққа ас берудің түрлері>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге лексика, бір мағыналы және көп мағыналы сөздер, сөздердің тура және ауыспалы мағынасы, синонимдер, омонимдер, антонимдер туралы түсінік беру. <<Әлем таныған Абай>>, <<Қазақ халқындағы қонаққа ас берудің түрлері>> мәтіндерінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: лексика, бір мағыналы және көп мағыналы сөздер, сөздердің тура және ауыспалы мағынасы, синонимдер, омонимдер, антонимдер
Сабақтың жоспары:
1.Лексика туралы ұғым
2. Бір мағыналы және көп мағыналы сөздер.
3.Сөздердің тура және ауыспалы мағынасы.
4.Синонимдер. Омонимдер. Антонимдер.
5.Әлем таныған Абай. Қазақ халқындағы қонаққа ас берудің түрлері
1.Лексика (коне гректің lexikos - <<сөздік>> деген сөзінен алынған) - бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы деген ұғымды білдіреді, оны сөздік құрам деп те атайды. Лексиканы, сөз байлығын зерттейтін ғылымды лексикология дейді.
Семасиология - лексиканың сөз мағыналарын және ол мағыналардың өзгеруінің себептерін зерттейтін бір саласы болып табылады. Лексикологияда мағынасы жағынан дара сөздер мен тұрақты сөз тіркестері, яғни фразеологизмдер де қарастырылады. Фразеологиялық сөз тіркестерді зерттейтін лексикологияның саласын фразеология дейді. Этимология - сөздердің шығу төркінін, тарихын зерттейтін лексикологияның бір саласы. Лексикография - сөздіктер құрастыру ережелерін зерттейтін лексикологияның бір саласы.
2. Бір мағыналы және көп мағыналы сөздер
Әрбір сөз белгілі бір ұғымды білдіреді. Бір ғана ұғымды, лексикалық мағынаны білдіретін сөз бір мағыналы сөз деп аталады. Мысалы: үстел, әке. Екі және одан да көп лексикалық мағынаны, ұғымды білдіретін сөз көп мағыналы сөз деп аталады. Бұл сөздердің мағынасы сөз тіркесі немесе сөйлем ішінде айқындалады.
3. Сөздердің тура және ауыспалы мағынасы
Сөз алдымен тура мағынаны білдіреді. Мұны сөздің тура, яғни тұрақты мағынасы деп атаймыз. Сөздің тура, яғни, тұрақты мағынасы болумен қатар, ауыспалы мағынасы болуы да мүмкін. Сөздің қосымша мағынасы негізгі мағыналардан дамиды, өніп өрбиді. Сөздің ауыспалы мағынасы заттың, құбылыстың немесе сол заттың белгісінің ұқсастығын білдіруден, олардың өзара тығыз байланысынан келіп туады. Сол ұқсастық белгінің бірі екінші затқа - ауыс мағына болады. Мысалы: тура мағынадағы сөз - алтын сағат, алтын сырға; ауыспалы мағынадағы сөз - алтын шаш, алтын күз, қолы алтын.
4. Синонимдер. Омонимдер. Антонимдер.
Синоним - айтылуы, естілуі, жазылуы әр келкі, мағыналары бір-біріне жақын сөздер. Мысалы: адам - кісі, ел - халық, алыс - қашык, надан - топас, нану - сену.
Омоним деген - дыбысталуы бірдей, бірақ мағынасы әр түрлі сөздер. Мысалы:
Жаз:
1. жыл мезгілі - зат есім;
2. <<хат жаз>> деген сөз тіркесінде етістік;
3. <<дастархан жаз>> деген сөз тіркесінде етістік;
Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөзді антоним дейміз. Мысалы: күн - түн, жақсы - жаман, бар - жоқ, жарық - қараңғы, жылдам - ақырын т.б.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1-жаттығу. Бір мағыналы сөздерді бір бөлек, көп мағыналы сөздерді бір бөлек жазыңыз. Сөздердің көп мағыналылығын мысалдар келтіріп дәлелдеңіз.
Аңшы, ақыл, азық, ана, алтын, бұзау, бұлақ, бет, дәптер, кітап, қол, құлақ, су, тау.
№ 2-жаттығу. Сөздердің тура немесе ауыспалы мағынада тұрғандарын анықтаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөз тіркесімен сөйлем құрастырып жазыңыз.
Ашық: ашық бөлме, ашық терезе, ашық хат, ашық ауыз.
Жабық: жабық дүкен, жабық жиналыс, жабық есік, жабық мінез.
Суық: суық ауа-райы, суық күн, суық кабинет, суық адам, суық хабар.
Жылы: жылы киім, жылы қабақ, жылы сөз, жылы үй, жүзі жылы.
Алтын: алтын сақина, алтын сырға, алтын сағат, алтын күз, қолы алтын,
жүрегі алтын.
№ 3-жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқып, жаттаңыз. Өлең ішінен ауыспалы мағынада тұрған сөздерді тауып, көрсетіңіз.
Дарқан дала
О, дала! Мұхит дала, неткен кеңсің!
Ақынның ойынан да сен тереңсің.
Сар дала, сараң едің күні кеше,
Япырмай, бүгін неткен берегенсің!
Барқыт тау, жасыл дала, зеңгір аспан,
Күміс көл, ерке өзен алып қашқан,
Құмартып келем саған бала жастан,
Дариға, жер бар ма екен сенен асқан! (Қ.Аманжолов)
№ 4-жаттығу. Үлгіні пайдалана отырып, мына сөздердің синонимдік қатарларын жазыңыз.
Үлгі: Ұсақ (мелкий) - уақ, ұнтақ, майда.
Алыс, әдемі, ертеде, жанында, кір, керек, мереке, мықты, мұғалім, тағам, танымал, уақыт, шәкірт.
№ 5-жаттығу. Берілген синоним сөздердің аудармасын жазыңыз, мағыналарын есте сақтаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Алыс - қашық, шет, алшақ, аулақ.
Анда-санда - кей кезде, баз-базда, ілуде-шалуда.
Әлем - дүние, жиһан, жер жүзі, ғалам.
Ас - тамақ, тағам, дәм.
Ат - есім.
№ 6-жаттығу. Берілген етістік-синоним сөздердің мағыналарын есте сақтаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Мақтау, мадақтау, көтермелеу - хвалить.
Сыйлау, құрметтеу, дәріптеу - уважать, превозносить.
Қуану, көңілдену - радоваться, веселиться.
Мазалау, тынышын алу - беспокоить.
Ашулану, ызалану - сердиться.
Назар аудару, көңіл бөлу - обратить внимание.
Қонаққа бару, қыдыру - пойти в гости, гулять.
№ 7-жаттығу. Мәтінді мәнерлеп оқып, аударыңыз. Мәтін ішіндегі <<халық>>, <<ас>>, <<кісі>>, <<ат>>, <<алыс>>, <<ағайын>> сөздерінің синонимдерін табыңыз. Мәтін мазмұнын толық игеріңіз.
Қазақ халқындағы қонаққа ас берудің түрлері
Қазақ халқы өзінің тұрмыс-салтына, шаруашылығына байланысты ішер асында өзіндік ерекшелігі көп халық. Қазақтың <<қазан асты>>, <<қазан көтерді>>, <<ас берді>>, <<астан ауыз тиді>>, <<асқа қарамады>> деген сөздерінен мал сойылып, ет асылатыны бірден аңғарылады. Қонаққа ас берудің бірнеше түрлері бар:
Қонақасы - үйге арнайы немесе жолы түсіп келген таныс не бейтаныс
жолаушыға берілетін ас. Қонағасы үшін арнайы мал
сойылады.
Ерулік - көшкен ауылға, көшіп келген ауылға, көршіге берілетін
қонақасы.
Соғым - қысқа арнап түйе, жылқы, сиыр сойылады. Сойылған малдың
қуырдағына қонақ шақырылады.
Сыбаға - соғым сойған үй сыйлы кісісіне, алыстағы ағайынға, т.б.
еттен, қазы-қартадан сыбаға сақтайды. Кейде сол сақталған
сыбағаны асып береді, кейде беріп жібереді.
Ас - қайтыс болып кеткен ата-ана, туған-туысқанды еске түсіру үшін
беріледі, онда мал сойылады, ат шабыс болады.
Тоқымқағар - сапарға шыққалы жатқан жолаушыны шығарып салуға
келген адамдарға берілетін қонақасы.
Наурызкөже - жаңа жылдың басында берілетін, жеті түрлі тағамнан
жасалатын көже.
Асар - көмекке келген кісілерге берілетін қонақасы.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1. Үйге арнайы немесе жолы түсіп келген таныс не бейтаныс жолаушыға берілетін ас қалай аталады?
2. Көшкен ауылға, көшіп келген ауылға, көршіге берілетін қонақасы қалай аталады?
3. Сыбаға дегеніміз не?
4. Сапарға шыққалы жатқан жолаушыны шығарып салуға келген адамдарға берілетін қонақасы қалай аталады?
5. Қайтыс болып кеткен ата-ана, туған-туысқанды еске түсіру үшін берілетін жиын қалай аталады?
6. Көмекке келген кісілерге берілетін қонақасы қалай аталады?
№ 8-жаттығу. Сөздікті пайдалана отырып, үлгі бойынша берілген сөздердің омонимдік мағыналарын анықтап, түсінік беріңіз.
Үлгі: Асық - 1. Асық ойнау (зат есім - играть в альчики, кости).
2. Үйге асық (етістік - торопись домой).
Асық, ана, айыр, ара, алма, ат, аяқ, асау, бақ, біз, бу, ет, ер, жау, жас, жаз, жар, көрші, қой, қорық, мақта, мін, саз, сый, сен, тарау, тер, тоқсан, түс.
№ 7-жаттығу. Үлгі бойынша зат есім, сын есім, етістік антоним сөздерге 10 мысал келтіріңіз.
Үлгі: Күн (день) - түн (ночь), кір (грязный) - таза (чистый), бер (дай) - ал
(возьми).
№ 8-жаттығу. Берілген сөздердің антонимдерін табыңыз, олармен сөйлем құрастырыңыз.
Ақ, жақсы, ескі, қиын, кәрі, үлкен, терең, арық, ыстық, аш (голодный), ашық, ұзын.
№ 9-жаттығу. Ішінде антоним сөздер кездесетін мақал-мәтелдерге 10 мысал келтіріңіз.
Үлгі: Жақсы берсең де дос, бермесең де дос. Жаман берсең - дос, бермесең
- қас. Көз - қорқақ, қол - батыр.
№ 10-жаттығу. Мына мақал-мәтелдердің ішінен антонимдерді табыңыз.
Қорлық өмірден ерлік өлім артық.
Ер бақыттың қонғанын білмейді, ұшқанын біледі.
Ақымақ бұзуға бар, түзеуге жоқ.
Өлі арыстаннан тірі тышқан артық.
Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі.
Алтау ала болса - ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса - төбедегі келеді.
Ескіні жамап киіп, жаңаны іздеп тапқан артық.
Көп ақымақтың ағасы болғанша, бір ақылдының інісі бол.
Ащы менен тұщыны татқан білер, алыс пенен жақынды жортқан білер.
№ 11-жаттығу. Мәтінді мәнерлеп оқып, аударыңыз. Мәтін ішіндегі <<халық>>, <<бүкіл>>, <<данышпан>>, <<уақыт>>, <<әлем>>, <<келешек>> сөздерінің синонимдерін, <<жылы>>, <<бас>>, <<біз>> сөздерінің омонимдерін, <<жоқ>>, <<артық>>, <<өмір>> сөздерінің антонимдерін табыңыз. Мәтін мазмұнын толық игеріңіз.
Әлем таныған Абай
Абай Құнанбаев - қазақ халқының ғана емес, бүкіл адамзаттың ақыны. Сондықтан ЮНЕСКО шешімі бойынша 1995 жыл - Абай жылы аталды.
Ұлы ақын Абайдың 150 жылдық мерейтойының аталып өтілуі туралы ЮНЕСКО-ның бас директоры Федерико Майор былай деді: <<Абай - әлемдік маңызы зор тұлға. Ол оқырманға өзінің ақындық сезімімен ғана әсер етіп қойған жоқ, ол азаматтың санасына даналықтың дәнін сепкен данышпан, ойшыл... Оның гуманистік идеялары Еуропаның классикалық философиясымен қалай үйлесіп, өріліп жатқанына таң қалмасқа шара жоқ. Бір кезде қазақ ақынын толғандырған проблемалар қазіргі таңдағы кез келген халық өкілінің көкірегінде күмбірлеп жатыр десем, артық айтқандық емес. Егер біздің уақытымыз тұрғысынан қарасақ, Абай - әлемдік поэзия алыптарымен қатар тұрған ғаламат тұлға. Сондықтан да біз Абайдың 150 жылдығын 1995 жылы ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде салтанатты түрде атап өтуді дұрыс деп таптық>>.
Әлем таныған Абай өмірі, оның шығармалары - келешек ұрпақ үшін үлгі, өнеге.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
ЮНЕСКО шешімі бойынша 1995 жыл қалай аталды?
Ұлы ақын Абайдың 150 жылдық мерейтойының аталып өтілуі туралы пікір айтушы?
ЮНЕСКО-ның бас директоры Федерико Майордың пікірі?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Сөздердің шығу төркінін, тарихын зерттейтін лексикологияның бір саласы
А. Семасиология
Ә. фразеология
Б. лексикология
В. Этимология
2. Фразеологиялық сөз тіркестерді зерттейтін лексикологияның саласын
А. Семасиология
Ә. фразеология
Б. лексикология
В. Этимология
3. Сөз байлығын, лексиканы зерттейтін ғылым
А. лексикография
Ә. фразеология
Б. лексикология
В. Этимология
4. Сөздіктер құрастыру ережелерін зерттейтін лексикологияның бір саласы.
А. Семасиология
Ә. лексикография
Б. лексикология
В. Этимология
5. Көмекке келген кісілерге берілетін қонақасы
А. Қонақасы
Ә. Тоқымқағар
Б. Ерулік
В. Асар
6. Сапарға шыққалы жатқан жолаушыны шығарып салуға келген адамдарға берілетін қонақасы.
А. Қонақасы
Ә. Тоқымқағар
Б. Ерулік
В. Асар
7. Үйге арнайы немесе жолы түсіп келген таныс не бейтаныс жолаушыға берілетін ас
А. Қонақасы
Ә. Тоқымқағар
Б. Ерулік
В. Соғым
8. Қысқа арнап түйе, жылқы, сиыр сойылады. Сойылған малдың
қуырдағына қонақ шақырылады
А. Қонақасы
Ә. Тоқымқағар
Б. Соғым
В. Асар
9.Ауыспалы мағынада тұрған сөз: ашық сөмке, ашық пікір, ашық аула, ашық қалта, ашық шкаф
А.
Ә.
Б.
В.
10. Тура мағынада тұрған сөз: жылы шырай, жылы қабақ, жылы сөз, жылы үй, жүзі жылы
А.
Ә.
Б.
В.
Тәжірибелік сабақ №4.
Грамматикалық тақырып: Диалект сөздер. Кәсіби сөздер. Кірме сөздер. Архаизмдер. Неологизмдер. Фразеологизмдер
Лексикалық тақырып: <<Түркістан>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі диалект сөздер, кәсіби сөздер, кірме сөздер, архаизмдер, неологизмдер, фразеологизмдер туралы түсінік беру. <<Түркістан>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: диалект сөздер, кәсіби сөздер, кірме сөздер, архаизмдер, неологизмдер, фразеологизмдер
Сабақтың жоспары:
1.Диалект сөздер.
2.Кәсіби сөздер.
3.Кірме сөздер.
4.Архаизмдер.
5.Неологизмдер.
6.Фразеологизмдер
7. Түркістан
1.Диалект деп тілдегі жалпы халықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығын атаймыз. Мысалы: сіріңке - кеуірт, күкірт, шырпы, оттық, шақпақ; кесе - самал, пиялай, кәсе, тас аяқ, шыны аяқ, ақпар, кәрлен.
2.Кәсіби сөздер.
Белгілі бір кәсіппен, мамандықпен айналысатын адамдардың ғана өзара қолданылатын сөздер кәсіби сөздер деп аталады. Мысалы: тіл білімінде - қосымша, бастауыш, одағай; математикада - гипотенуза, катет, синус, тангенс; географияда - риф, магма, вулкан, цунами.
3.Кірме сөздер.
Кірме сөздерге басқа тілдерден әр түрлі себептермен енген сөздер жатады. Қазақ тілінде моңғол, араб және иран, орыс тілінен енген сөздердің саны мол.
Кірме сөздер
(заимсвованные слова)
Қай тілден енген
(с какого языка заимствованы)
Қашан енген (когда заимствованы)
Алтын, аймақ, аға, жиен, бажа, бұқа балта, бұрғы, бура т.б.
моңғол тілінен
(с монгольского языка)
Х-ХІ ғасыр
(в Х-ХІ вв.)
1. Шаруашылық, сауда қатынастары арқылы енген сөздер: айна, базар, таба, орамал, таразы, мақта, таға т.б.
2. Мәдени және ғылыми қарым-қатынастар арқылы енген сөздер: емтихан, кітап, мектеп, ғылым, медресе, кағаз, қалам, пән т.б.
3. Дінмен енген сөздер: шариғат, ораза, намаз, аруақ т.б.
араб, иран тілінен
(с арабского и иранского языков)
орта ғасырлар
(в средние века)
Кірпіш, саман, болыс, жәшік, сот, кереует, самауыр т.б.
орыс тілінен
(с русского языка)
ХҮІІІ ғасыр
(в ХҮІІІ в.)
Трактор, автомобиль, комбайн, клуб, колхоз, совхоз, институт т.б.
Қазан револю-циясынан кейін
(после Октябрьской революции)
4.Архаизмдер.
Архаизм дегеніміз - тілдегі қолданудан шығып, өздері атайтын заттарымен бірге жоғалған сөздер. Олар ескі әдебиеттерде, ескі әдет-ғұрыпта қолданылатын сөздер. Мысалы: байрақ, отарба, аэроплан, хан, ханым, ханзада, ауылнай старшын, сәукеле, торсық, кебеже, уәзір, би, найза, нарком, кедейлер комитеті т.б.
5.Неологизмдер.
Архаизмге қарама-қарсы құбылысты неологизм дейміз. Ол - тілдің сөздік құрамына енген жаңа сөздер. Мысалы: флэшка, ноутбук, ұялы телефон, сенсорлы экран т.б. Уақыт өткен сайын кейбір сөздер үйреншікті, бұрыннан да бар секілді болғанда, олар неологизм болудан қалады. Мысалы: радио, партия, комбайн, теледидар, ғарыш, ғарышкер, компьютер, дисплей, плейер, жердің жасанды серігі т.б.
6.Фразеологизмдер
Фразеологизм дегеніміз - құрамындағы сөздердің орны тұрақты, бекем, бір бүтін мағынаны білдіретін сөз тіркесі. Мысалы: көзді ашып жұмғанша, қас пен көздің арасында (лезде); түймедейді түйедей ету (бір нәрсені өсіріп, асырып айту); қаны қайнау (ашулану), ит өлген жерде (алыста) т.б.
ТАПСЫРМАЛАР
№1-жаттығу. Көркем әдеби шығармалардан диалект сөздері бар сөйлемдерді теріп жазыңыз.
№2-жаттығу. Әртүрлі мамандықтар бойынша кәсіби сөздерге мысал келтіріңіз.
№3-жаттығу. Берілген сөздердің қай мамандықтың кәсіби сөздері екенін анықтаңыз.
Қармақ, сүзекі, қайық, жылым, бекре, бүркеніш, шөктірме.
Шеге, балға, егеу, ағаш.
Диагноз, анамнез, шприц, анестезия.
Арматура, бетон, цемент, кірпіш.
Очерк, мақала, интервью, гонорар.
№ 4-жаттығу. Сөйлемдер ішінен кірме сөздерді тауып, астын сызыңыз. Олардың қай тілден енгенін жазыңыз.
- Марш! - деп жігіттерге <<кет>> деді. Жігіттер күйіп кетті. Бірнешеуі бір барқыт диванды алуға қол қойды. Угар барып жиылыс басқармасының үстеліндегі жасыл сукноны жұлып кеп алды. Үй іші апыр-топыр. Айқай-ұйқай. Бұлардың жанжалын күтіп тұрған клубтағы жүкшілердің барлығы да қаптап кетті.
Ертісте паровоз жүргеннен кейін қала мен даланың бір күшті көлігі табылып, алыс пен алыс жуықтасып, қатынай бастады.
Олбай - Ертіс өзенін өрлеп, құлдап жүретін үш пассажир пароходы, бірнеше баржалардың қожайыны.
Бірі - арбакеш, бірі - жүкші, бірі - көшір, бірі - тағы бірдеме болып қала қыстайды, мұндайлар өздерін <<зимовщик>> дейді.
Лена деген жерде алтын алатын шахта бар екен.
Жігіттер он минуттың ішінде довереныйды барлық есеп кітабымен, ақша жабдығымен көшіріп, өздерінің жатқан барағындағы жігіттердің ортасына алып келді.
№ 5-жаттығу. Сөйлемдер ішінен архаизмдерді тауып, астын сызыңыз.
Сыбан, Тобықты, Керей, Уақ болыстары, кандидаттары, долынжы билері қастарына тілмаштарын алыпты.
Абайдың бұл келісін ұрын келу деп, жыртыс сала келу деп, кейде есік көре келу, қол ұстау деп те атайды.
Наурызда көрісу кезінде келіншектер енелеріне, апаларына, абысындарына көйлектік мата мен жаулық апарады.
Қазақ халқының ұлттық бас киімі - сәукеле қазіргі кезде қалыңдықтың киімінің бір элементі ретінде сақталған.
Қазақ батырларының қару-жарақтарына садақ, найза, айбалта т.б. жатқан.
№6-жаттығу. Архаизмдер мен неологизмдерге мысал келтіріңіз, олармен сөйлем құрастырып жазыңыз.
№7-жаттығу. Берілген фразеологизмдерді есіңізге сақтаңыз. Өзіңіз қалаған 7 фразеологизмді пайдаланып, сөйлемдер құрастырып жазыңыз.
Ауызын ашпады - рта не раскрыл.
Көзі түсті - заметил.
Көз қырын салмады - не взглянул и краем глаза.
Көзімен атып жіберердей - готов застрелить взглядом.
Қабағынан қар жауып тұр - мрачен.
Көзді ашып жұмғанша - и глазом моргнуть не успеешь.
Түймедейді түйедей ету - делать из мухи слона.
Төбе шашы тік тұрды - волосы дыбом встали
Өзінің бес саусағындай біледі - знает как свои пять пальцев
Ағама жеңгем сай - два сапога пара
Судай жаңа - новый с иголочки
Жүрек жалғау - заморить червячка
Жылы орын - теплое местечко
№8-жаттығу. Төмендегі сөз тіркестердің қайсысы фразеологизмге, қайсысы мақал-мәтелдерге жататынын ажыратыңыз.
Бүйректен сирақ шығару; тісін қайрау; қоян жүрек; жүрегі тас төбесіне шығу; көзімен көріп, құлағымен есту; көз - қорқақ, қол - батыр; айтқан сөзің - атқан оқ; өлгеніңше үйрен.
№9-жаттығу. Фразеологизмдерді орыс тіліне аударып, үлгі бойынша түсіндіріңіз.
Үлгі: Тонның ішкі бауырындай (тату болу) - быть в близких дружественных
отношениях.
Айдай сұлу; барар жері, басар тауы жоқ, бір табан жақын; екі кеменің құйрығын ұстады; жақсы көрді; жарқын жүзді; инемен құдық қазғандай; көз жүгіртті.
№10-жаттығу. Мәтін мазмұнын толық игеріңіз
ТҮРКІСТАН
Түркістан - ата-бабаларымыздың көне қаласы. Ол Қаратау мен Сырдария өзенінің ортасына орналасып, Ұлы Жібек жолының бойында жатқан. Бұл ежелгі қалаға тізілген қоңыраулы керуендер батыстан да, шығыстан да келіп жататын болған. Ол кезде қала Шабғар деп аталатын. Мұсылман діні келгеннен бастап қала Иассы деп аталған. Ақын Қожа Ахметтің Иассауй атану себебі де осы қаладан шығуынан еді.
Мұңғыл (маңғол) жаугершілігінен кейін қала Түркістан атанды. Түркістан <<түріктер мекені>> деген сөзді білдіреді.
Ертедегі сақ дәуірінен бабаларымыз түрік тайпасының бір бұтағы болған. Олар Отырар, Тараз, Түркістан секілді қалаларды салған. Бұл қалаларда шәкірттер оқитын медреселер ашылған. Сондай бір ғажайып медресе-мектеп Түрістанда болды. Медресенің бас мұғалімі - ақын Қожа Ахмет Яссауи еді. Көне Исфиджабта дүниеге келген ол бала кезінен алғыр, зерек болып өсті. Ахмет ақын, діни ғұлама және түрік халықтарының рухани көсемі болды. Бала оқыта жүріп, <<Даналық сөздер>> деген кітап жазды. Кітапқа кісінің таза жүруі, өтірік айтпауы, адал болуы туралы ақыл, сөздері енді. Осы сөздерін ақын <<хикмет>> деп атады. Ол ұзақ өмірінде төрт мыңдай хикмет жазған. Әзірге бізге жеткені жетпіс <<хикмет>> қана.
Атақты Әмір Темір Қожа Ахметтің ақындық сөзінің қасиетіне таң қалады. Көшіп-қонып жүрген қазақтар Әмір Темірдің қылышынан қорықпайды, ал ақынның уағыз сөзіне сенеді. Осыған орай Әмір Темір Қожа Ахметтің қүрметіне дүние жүзінен ұста, зергер, сәулетші, өнерпаздарды жинап, ақын зиратының басына ғажайып ғимарат орнатуға жарлық береді. Ғимаратты тұрғызу үшін мыңдаған адам қатар тұрып күйген қышты бір-біріне қолдан беріп, алыстан осы әдіспен жеткізген. Құрылыс іргесін үйір-үйір жылқы айдап, мал тұяғымен бекітеді. Ғимарат әр түрлі бөлмелерден тұрады. Солардың бірі - <<қазандық>> деп аталатын бөлме. Осы бөлмеде салмағы екі тонна болатын үлкен қола қазан орнатылған. Қазанды Әбділәзиз деген шебер Қарнақ деген жерде құйған. Оған жеті жылқының еті сияды. Ернеуінде қазанды құйған ұстаның есімі араб тілінде жазылған.
Түркістандағы ғажайып ғимарат он жыл көлемінде салынып бітті. Сәулетті шебер ұста Ғұбайдулла Сыдыр жүргізді. <<Ол өз шеберлігіне өзі риза болып, сағананың ең биік басынан жерге түспей қойыпты. Ақырында, сол арада өлген екен>> деген де аңыз бар.
Түркістандағы осы ғажайып ғимараттың салынғанына 600 жылдай болды. Оның бір қышы сынбай, бір шегесі босамай, сыры түспей әлі тұр. Ата-бабаларымыз көне заманнан Түркістан топырағына барып, тәу етіп, қасиет тұтқан. Хандар таққа отырған кезде Қожа Ахмет ақынның басында тұрып ант берген, ал өлген соң ол кісілерді осы жерге жерлеген. Көне Түркістан топырағында сексен бір хан, би, батырдың сүйегі жерленген. Ата-бабаларының ерлік жолын, тасқа басылған сөзін іздеген жас жеткіншек көне Түркістаннан табады, өйткені тарихы терең бұл қала қышпен, таспен жазылған кітап секілді.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1.Салынғанына 600 жылдай болған ғажайып ғимарат қай жерде орналасқан?
2. Көне Түркістан топырағында қанша хан мен батырдың сүйегі жерленген?
3. Хандар таққа отырған кезде қандай рәсім жасаған?
4. Түркістандағы ғажайып ғимарат неше жыл көлемінде салынып бітті?
5. Сәулетті жүргізген шебер ұста кім?
6. Түркістан қай жерде орналасқан?
7. Түркістан бұрын қалай аталатын?
8.Мұсылман діні келгеннен бастап қала қалай аталған?
9. Қазанды кім және қандай жерде құйған?
10. Қазанға неше жылқының еті сияды?
11. Қазанның ернеуінде араб тілінде қандай сөз жазылған?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Тілдегі жалпы халықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығы:
А. Кәсіби сөздер
Ә. Диалект
Б. Кірме сөздер
В. Архаизмдер
2. Басқа тілдерден әр түрлі себептермен енген сөздер:
А. Кәсіби сөздер
Ә. Диалект
Б. Кірме сөздер
В. Архаизмдер
3. Белгілі бір кәсіппен, мамандықпен айналысатын адамдардың ғана өзара қолданылатын сөздер
А. Кәсіби сөздер
Ә. Диалект
Б. Кірме сөздер
В. Архаизмдер
4. Тілдегі қолданудан шығып, өздері атайтын заттарымен бірге жоғалған сөздер
А. Кәсіби сөздер
Ә. Диалект
Б. Кірме сөздер
В. Архаизмдер
5. Құрамындағы сөздердің орны тұрақты, бекем, бір бүтін мағынаны білдіретін сөз тіркесі
А. Кәсіби сөздер
Ә. Фразеологизм
Б. Кірме сөздер
В. Архаизм
6. Архаизмге қарама-қарсы құбылысты
А. Кәсіби сөздер
Ә. Фразеологизм
Б. Неологизм
В. Архаизм
7. Түркістан сөзі қандай мағынаны білдіреді?
А. шат мекен
Ә. бақыт мекені
Б. сәулет мекені
В. түріктер мекені
8. <<Түркістан>> мәтіні мазмұны бойынша құрылыс іргесін немен бекітеді?
А. үйір-үйір жылқы айдап, мал тұяғымен
Ә. арнайы дайындалған ерітіндімен
Б. ауыр тастармен
В. жағалай ағаш егіп бекітеді
9. <<Түркістан>> мәтіні мазмұны бойынша Қожа Ахмет ақынның басында тұрып ант берген кімдер?
А. жыршылар
Ә. ақындар
Б. хандар
В. ақсүйектер
10. Фразеологизмді көрсетіңіз
А. жүрегі тас төбесіне шығу
Ә. жүрегі ауырып жатыр
Б. жүрек тұсын ұстады
В. журегі шаншығанын айтты
Тәжірибелік сабақ №5.
Грамматикалық тақырыбы: МОРФОЛОГИЯ. СӨЗ ҚҰРАМЫ.
Лексикалық тақырып: <<Отырар>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі морфология, сөз құрамы, морфема және қосымша туралы түсінік беру. <<Отырар>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: морфология, сөз құрамы, сөз таптары, морфема және қосымша түбір, сөз тудырушы жұрнақ, сөз түрлендіруші жұрнақ, жалғау
Сабақтың жоспары:
1. Морфология туралы ұғым
2.Сөз құрамы. Морфема және қосымша туралы жалпы мәліметтер
3. Отырар
1. Морфология туралы ұғым.
1.Морфология (гректің morphe - <<форма>> + logos - <<ұғым, ілім>> деген сөзінен алынған) - сөз және оның формалары туралы ілім. Морфология сөз құрамы мен сөз таптарын зерттейді. Сөздің лексика-грамматикалық мағыналарына қарай саралануын сөз таптары дейміз. Қазақ тіліндегі сөз таптарының саны тоғыз.
2.Сөз құрамы. Морфема және қосымша туралы жалпы мәліметтер.
Әрбір сөздің өзіне тән тұлға-тұрпаты болады. Сөздер белгілі бір бөліктерден (морфемалардан) тұрады. Мағынасына қарай морфемалар түбір және қосымша болып екіге бөлінеді. Түбір дегеніміз - сөздің мағыналы бөлшегі, негізгі морфемасы. Түбірден кейін қосылып түрған сөз бөлшектерін қосымша дейміз. Қосымшаның қазак тілінде екі түрі бар: бірі - жұрнак, екіншісі - жалғау. Жұрнақтар сөз тудыратын және сөз түрлендіретін болып екі топқа бөлінеді. Өзінің жалғанған сөзінен жаңа мағыналы сөз тудыратын жұрнақ сөз тудырушы жұрнақ деп аталады. Мысалы: қой + шы = қойшы. Жалғанған сөздің негізгі мағынасын өзгертпей, оған тек сәл ғана үстеме мағына беретін жұрнақ сөз түрлендіруші жұрнақ делінеді. Мысалы: қызыл + ырақ = қызылырақ. Жалғау - жалғанған сөзін екінші бір сөзбен қарым-қатынасқа түсіріп оларды өзара байланыстырып, жалғастырып және жалғанған сөзіне азын-аулақ мағына беріп тұратын грамматикалық тұлға. Мысалы: <<Асқардың інісі Мәскеуде оқиды>> деген сөйлемді қосымшаларсыз <<Асқар... іні... Мәскеу... оқи...>> деп айтсақ, ешнәрсе түсіне алмаған болар едік. Қазақ тілінде жұрнақ түрі мол да, жалғау түрі төртеу ғана.
ТАПСЫРМА
№1 - жаттығу. Мәтінді оқыңыз. Қосымшасы бар сөздердің астын сызыңыз.
Жыл мезгілдері
Жылда төрт мезгіл бар: қыс, көктем, жаз, күз. Әр мезгілде үш ай бар. Қыс айлары: желтоқсан, қаңтар, ақпан. Көктем айлары: наурыз, сәуір, мамыр. Жаз айлары: маусым, шілде, тамыз. Күз айлары: қыркүйек, қазан, қараша. Әр айда төрт апта бар. Әр аптада жеті күн бар. Олар: дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбі.
№2 - жаттығу. Асты сызылған сөздердің түбірі мен қосымшасын көрсетіңіз. Сөз тудырушы жұрнақтар көмегімен басқа сөздерден пайда болған есімдер мен сын есімдерді теріп жазыңыз. Мәтінді аударыңыз.
Жыл мезгілдерінің ауа-райы
Жылдың төрт мезгілі бір-біріне ұқсамайды. Жылдың әр мезгілінде ауа-райы өзгеріп тұрады. Жазда желсіз, аспан көбінесе бұлтсыз ашық болады. Жаңбыр онша көп жаумайды. Жазда күн ұзақ, түн қысқа болады. Маусымның 22-сінде күн мен түн теңеледі. Жаздан кейін қоңыр салқын күз де келіп жетеді. Қараңғылық ерте түседі. Аспанда қара бұлт қаптап, жауын да жиі-жиі жауады. Қар аралас жауын-шашын болады. Қыста дала, орман, үйлер ақ қар жамылады. Өзендер мен көлдердің бетін көгілдір мұз жабады. Күн аязды, жер тайғақ болады. Бұл кезде енді күн қысқа, түн ұзақ болады. Қыстан кейін көптен күткен көктем де келеді. Бұл кезде күн жылына бастайды. Табиғат қысқы ұйқысынан оянады. Түн қысқарып, күн ұзарады. Күннің көзі жарқырайды. Кейде жылы жаңбыр жауып, оңтүстіктен жылы жел еседі. Енді көктем өз орнын жазға береді. Ауа-райын 1-2 күн, апта, ай бұрын алдын ала болжауға болады.
Мұнымен метеорология ғылымы айналысады. Ауа-райының құбылысын алдын ала біліп отыру кеме капитандарына, ұшқыштарға, автомобиль жүргізушілеріне, теміржолшыларға, құрылысшыларға, егіншілерге және малшыларға аса қажет.
№3 - жаттығу. Асты сызылған сөздердегі жұрнақтардың қайсысы сөз тудырушы, қайсысы сөз түрлендіруші екенін анықтаңыз.
Көктем
Көктемді үлкен де, кіші де сағына күтеді, қуана қарсы алады. Көктемде күн жыли бастайды. Қар еріп, жер бетін жасыл кілем жабады. Көктемде жылы жаңбыр жауады, ағаштар жасыл жапыраққа оранады, айнала түрлі-түсті әдемі гүлдерге толады. Адамдар да жеңіл, әдемі киімге ауысады. Көктемде құстар ұшып келеді.
Көктемде адамдар егін салу, бау-бақша жұмыстарына кіріседі, мал өсіреді. Адамдардың көктемгі жұмысының нәтижесі оларды қысқы азықпен қамтамасыз етеді. Сондықтан адамдар аянбай көп еңбек етіп, қысқы азығының көктемде негізін салады. Бірақ жұмыс онымен бітпейді, жақсы өнім алу үшін оларды бағып-қағу, өсіру, баптау жұмысы әрі қарай жалғаса береді. <<Еңбек түбі - береке>> деп түсінетін халқымыз еңбектенуден жалықпайды.
Көктем - мерекеге бай кезең. 8 наурыз - асыл аналарымыздың, абзал апа-сіңлілеріміздің мерекесі. Бұл мерекені тойламайтын отбасы жоқ шығар. Өйткені әр отбасының ұйытқысы, әкеміздің қадірлі жұбайы, туған-туысқанымыздың қамқоршысы - ананың орны ерекше. Сондықтан 8 наурызды әрқашан қуанышпен тойлаймыз.
Наурыз - қазақта үлкен мереке, бабаларымыз жаңа жыл наурызда басталады деп санаған. Наурызда ағаштар отырғызады, наурыз көже пісіреді. Қала, ауыл алаңдарында үлкен мейрам болады, музыка ойнайды, ән айтылады. Мектеп, университеттерде концерт беріледі, би биленеді. Наурыз - көңілді мейрам.
№4 - жаттығу. -Шы/-ші сөз тудырушы жұрнақтары арқылы жасалған сөздерге үлгі бойынша 10 мысал келтіріңіз, сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: тарих (история) + шы = тарихшы (историк). Тарихшылардың айтуы
бойынша, б.з.б. 3 ғасырдағы хуннулар ақша орнына күміс пышақты
пайдаланған.
№5 - жаттығу. Төмендегі мамандықтар атауларын білдіретін сөздерді аударыңыз. Олардың жасалу жолдарын көрсетіңіз. 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Животновод, лесовод, моряк, рыбак, певец, продавец, шахтер, танцор, архитектор, скульптор, журналист, домбрист, тракторист, строитель, водитель, художник, сапожник, преподаватель, воспитатель, секретарь, библиотекарь, переводчик, бухгалтер, доярка.
№6 - жаттығу. Сұрақтарға жауап беріңіз. Мамандық атауларының қандай сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалғанын көрсетіңіз.
Менің атам ауылда мал баққан. Оның мамандығы кім?
Әжем ауылда сиыр сауған. Оның мамандығы кім?
Әкем үлкен мекемеде ақша санап жүр. Оның мамандығы кім?
Анам адамдарды емдеп жүр. Оның мамандығы кім?
Ағам шетел фирмасында адамдарға бір-бірін түсінуге көмектесіп жүр. Оның мамандығы кім?
Апам газеттерге мақала жазып жүр. Оның мамандығы кім?
Анар балаларды оқытып жүр. Оның мамандығы кім?
Шынар мейрамханада тамақ пісіріп жүр. Оның мамандығы кім?
Жанар тігін шеберханасында киім тігіп жүр. Оның мамандығы кім?
Ернар қаламызда жаңа үйлер салып жүр. Оның мамандығы кім?
Роза сахнада ән айтып жүр. Оның мамандығы кім?
Шұғыла сахнада би билеп жүр. Оның мамандығы кім?
Әбіш кітап жазып жүр. Оның мамандығы кім?
№7 - жаттығу. Мәтін мазмұнымен толық танысып шығыңыз.
Отырар
Отырар - Қазақстанның орта ғасырлардағы әйгілі қалаларының бірі. Қаланың қалдығы Отырар төбе деген атпен белгілі, қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданының Шәуілдір елді мекенінің жанында орналасқан. Отырар қаласы туралы көптеген саяхатшылардың жазба деректерінде айтылады. Ежелгі Отырар Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданында орналасқан. Территориясында 130 астам ескерткіштер бар. Отырар ортағасырлық ұлы ойшыл Әбу Насыр әл-Фараби туған аймақ астанасы ретінде кеңінен танымал.
Қала жұрттың жалпы сипаты Қазақстан мен Орта Азиядағы ортағасырлық ескерткіштердің көпшілігінің сипатына тән. Отырарда сонымен қоса ғажайып үлкен қыш ыдыстар көптеп кездеседі. Олардың кейбірінің үлкендігі адам бойындай зор болып келеді. Ол ғажайып ыдыстарда, құмыраларды астық, жем сақталатын болған. Қазір Отырар қазынасының аса бір көзге елеулі көрінетіні - оның керамикалық ыдыстары, күміс, қола құмғандары және түрлі қыш қақпақ дастархандары. Әсіресе Отырар керамикалары өзінің композициялық құрылымы жағынан, ою-өрнектерінің күрделігі, ерекшелігі жағынан назар аударады. Қаншама ғасыр өтсе де, табақтардағы бояулар өз сапасын жоймаған. Бояу түрлерінің бір-бірімен жымдасуы, әдемі нақышты өрнегі, жасалу сапасы берік. Кейінгі қазба жұмыстарының нәтижесінде Отырарда сәулетті сарай, мешіттердің болғанын дәлелдейтін олардың қалдықтары аршылып алынады. Отырардағы алғашқы қазбаны археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің мүшелері А.К.Кларе мен А.А. Черкасов 1904 жылы жүргізді. Олар бірқатар траншеялар салып, материал жинақтады. Кейінгі зерттеулер, тек, ХХ ғасырдың 40-жылдары профессор А.Н.Бернштам басшылығымен жалғасын тапты. 1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы (1971 ж. бастап ҚазКСР ҒА Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы болып аталады) ұйымдастырылып, оны Ақышев К.А. басқарды, ал 1991 жылдан Байпақов К.М. басқарып келеді. 2001 жылы ЮНЕСКО-Қазақстан-Жапония бастауымен <<Ежелгі Отырар қала жұртын консервациялау және сақтау>> Қорының халықаралық жобасы жұмысын бастады. Жобаның негізгі мақсаттары: құжаттық база жасау мен консервациялық шаралар болды. 2004-2007 жылдары <<Мәдени мұра>> және <<Ежелгі Отырарды жаңғырту>> мемлекеттік бағдарламалары аясында Отырар қалашығының бірқатар ескерткіштерін (XIV ғ. жұма мешіті, XVI ғ. тұрғын үй орамы, XI-XII ғғ. тұрғын жайлары, қабырғалар, орталық қақпа және <<Дарваза-и суфи>> (<<Сопы қақпасы>>), стратиграфиялық шурф, XIV ғ. моншасы) зерттеу, консервациялау және музейлендіру бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілді. 8 мыңнан астам аэросуреттер түсірілді. Бұл - Қазақстан археологиялық ғылымында жасалған ең ақпаратты және ауқымды жүйе. Отырар - Қазақстан Республикасы археологиясының жауһары.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
Қаланың қалдығы қандай атпен белгілі?
Отырардағы алғашқы қазбаны кімдер және қай жылы жүргізді?
Ежелгі Отырар қазір қандай жерде орналасқан?
Территориясында қаншадан астам ескерткіштер бар?
Отырар ортағасырлық қандай ұлы ойшылдың туған аймақ астанасы ретінде кеңінен танымал?
1969 жылдан бастап ұйымдастырылған Отырар археологиялық экспедициясын кімдер басқарып келеді?
1969 жылы ұйымдастырылған Отырар археологиялық экспедициясы 1971 ж. бастап қалай аталды?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Жалғанған сөзін екінші бір сөзбен қарым-қатынасқа түсіріп оларды өзара байланыстырып, жалғастырып және жалғанған сөзіне азын-аулақ мағына беріп тұратын грамматикалық тұлға.
А. шақ категориясы
Ә. шырай категориясы
Б. жұрнақ
В.жалғау
2. сөз түрлендіруші жұрнақ жалғанған сөзді көрсетіңіз
А. қызылырақ
Ә. малшы
Б. қойшы
В. ақтаушы
3. Жалғанған сөздің негізгі мағынасын өзгертпей, оған тек сәл ғана үстеме мағына беретін жұрнақ:
А. сөз түрлендіруші
Ә. шақ категориясы
Б. шырай категориясы
В. сөз тудырушы
4. Өзінің жалғанған сөзінен жаңа мағыналы сөз тудыратын жұрнақ
А. сөз түрлендіруші
Ә. шақ категориясы
Б. шырай категориясы
В. сөз тудырушы
5. Морфемалар мағынасына қарай қалай бөлінеді?
А. түбір, қосымша
Ә. дара, күрделі
Б. сапалық, қатыстық
В. жұрнақ, жалғау
6. Қазақ тілінде қосымшаның түрлері:
А. түбір, қосымша
Ә. дара, күрделі
Б. сапалық, қатыстық
В. жұрнақ, жалғау
7. Сөздің мағыналы бөлшегі, негізгі морфемасы.
А. түбір
Ә. қосымша
Б. жұрнақ
В. жалғау
8. Түбірден кейін қосылып түрған сөз бөлшектерін қосымша дейміз.
А. түбір
Ә. қосымша
Б. жұрнақ
В. жалғау
9. Отырарда қай ұлы ойшыл дүниеге келді?
А. Әл-Фараби
Ә. Жанна д Арк
Б. Мағжан Жұмабаев
В. Абай Құнанбаев
10. <<Отырар>> мәтінінде қанша аэросурет түсірілді деп берілген?
А. 300-ге жуық
Ә. 8 мыңнан астам
Б. 12 500-нан астам
В. 89 аэросурет
Тәжірибелік сабақ №6.
Тақырыбы: Жұрнақтар.
Лексикалық тақырыптар: <<Газет тарихынан>>, <<Қазақ кітаптарының басылуы>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі зат есім тудыратын жұрнақтар, сын есім тудыратын жұрнақтар, сан есім тудыратын жұрнақтар, туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар туралы түсінік беру. <<Газет тарихынан>>, <<Қазақ кітаптарының басылуы>> мәтіндерінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: зат есім тудыратын жұрнақтар, сын есім тудыратын жұрнақтар, сан есім тудыратын жұрнақтар, туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар
Сабақтың жоспары:
1.Зат есім тудыратын жұрнақтар.
2.Сын есім тудыратын жұрнақтар.
3.Сан есім тудыратын жұрнақтар.
4.Туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар.
5. Газет тарихынан. Қазақ кітаптарының басылуы
1.Зат есім тудыратын жұрнақтар.
Зат есімнің өзіне тән арнаулы жұрнақтары бар. Ол жұрнақтар арқылы есімдерден де, етістіктерден де, еліктеуіш сөздерден де туынды зат есімдер жасала береді.
-шы/-ші - сурет сурет+ші жазу жазу+шыоқу оқу+шы
-дас/-дес, -тас/-тес,-лас/-лес жол, ат ауыл жол+дас ат+тас ауыл+дас
-хана, -жай-- мейрам, дәріс, ем,жылы, жаға мейрам + хана, дәріс+хана ем+хана жылы+жай жаға+жай
-лық/-лік,-дық/-дік,-тық/-тік бай, шебер жалғыз, Америка, от бай+лық, шебер+лік, жалғыз+дық, американ+дық, от+тық
-шылық/, -шілік адам, шаруа, егін, тірі-- адам+шылық, шаруа+шылық, егін+шілік, тір+шілік
-қы/-кі, -ғы/-гі ашыту, ұйыту ашыт+қы, ұйыт+қы
-ым/-ім тыну білу өру өну тын+ым біл+ім, өр+ім, өнім
-ақ/-ек,-ық/-ік/-к төсеу сұрау қону сызу төс+ек сұр+ақ қон+ақ сыз+ық
2.Сын есім тудыратын жұрнақтар.
Зат есімдер сияқты сын есімдердің де өздеріне тән арнаулы жұрнақтары бар. Ол жұрнақтар арқылы есімдерден де, етістіктерден де туынды сын есімдер жасала береді.
-лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-ті тау тас дене көрік өнер тау+лы тас+ты дене+лі көрік+ті өнер+лі
-сыз/-сіз үй жұмыс ұят үй+сіз жұмыс+сыз ұят+сыз
-ғы/-гі, -қы/-кі жаз түн соң сырт жаз+ғы түн+гі соң+ғы сырт+қы
-лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік азамат+тық жыл+дық кәмелет+тік көлем+дік өлке+лік
-шыл/-шіл ұйқы+шыл күлкі+шіл
-дай/-дей, -тай/-тей қой+дай жуас түлкі+дей қу
-шаң/-шең бой+шаң сөз+шең
-ғар/-гер, -қар/-кер,-қой, -қор, -паз табыс+кер сән+қой адам өнер+паз
-ы/-і/-и тарих+и дін+и
-ғақ/-гек, -қақ/-кек ұрыс+қақ
-ақ/-ек қорқ+қақ бөл+ек
-ғыш/-гіш,-қыш/-кіш біл+гіш көр+гіш айт+қыш
-малы/-мелі, -балы/-белі, -палы/-пелі көтер+мелі таңда+малы көш+пелі
-ма/-ме, -ба/-бе,-па/-пе қыз+ба бұр+ма
3.Сан есім тудыратын жұрнақтар.
Сан есім мағынасына қарай 6 топқа бөлінеді. Туынды сан есімге реттік, жинақтық, болжалдық, топтау, бөлшектік сан есімдер жатады. Олар есептік сан есімге әр түрлі жұрнақтар қосу арқылы жасалады.
-ншы/-нші, -ыншы/-інші--алты жеті он бес алты+ншы жеті+нші он+ыншы бес+інші
-ау/-еу үш алты үш+еу алт+ау
-лаған/-леген, -даған/-деген, -таған/-теген, -лап/-леп, -дап/-деп,-тап/-теп,
-дай/-дей,-тай/-тей, мың+даған жүз+деп елу+дей
-нан/-нен,-дан/-ден,-тан/-тен он+нан алты+дан үш+тен
4.Туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар.
Туынды етістіктер басқа сөз таптарынан (есімдер мен еліктеуіш сөздерден) белгілі жұрнақтар арқылы жасалады. Ол жұрнақтар мыналар.
-ла/-ле,-да/-де,-та/-те шеге+ле таза+ла тіс+те бас+та есеп+те
-а/-е ойн+а түн+е сан+а
-ар/-ер/-р ағ+ар+ды көг+ер+ді көг+ер+ді
-ғар/-гер,-қар/-кер бас+қар ес+кер
-ай/-ей/-й аз+ай+ды көб+ей+ді
-ық/-ік, -қ/-к кеш+ік+ті бір+ік+ті
ТАПСЫРМАЛАР
№1 - жаттығу. -дас/-дес, -тас/-тес, -лас/-лес сөз тудырушы жұрнақтары арқылы жасалған сөздерге үлгі бойынша 5 мысал келтіріңіз. Олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: курс (курс) + тас = курстас (однокурсник). Аудитория тазалығын сақтау
үшін біз курстастарымызбен кезекшілік атқарамыз.
№2 - жаттығу. -Лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік сөз тудырушы жұрнақтары арқылы жасалған сөздерге үлгі бойынша 5 мысал келтіріңіз. Олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: бай (богатый) + лық = байлық (богатство). Денсаулық - зор байлық.
№3 - жаттығу. -хана сөз тудырушы жұрнағы арқылы жасалған сөздерге үлгі бойынша 10 мысал келтіріңіз. Олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: ауру (болезнь) + хана = аурухана (больница). Жан-жақты тексеруден
соң дәрігер науқасқа ауруханаға жолдама жазып берді.
№4 - жаттығу. -Ақ/-ек, -ық/-ік/-к сөз тудырушы жұрнақтары арқылы жасалған сөздерге үлгі бойынша 5 мысал келтіріңіз. Олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: сұрау (спрашивать) + ақ = сұрақ (вопрос). Мәтін бойынша мына
сұрақтарды пайдаланып, мәтінді пікірлесімге айналдырып, бір-біріңмен
сөйлесің.
№5 - жаттығу. Үлгі бойынша берілген сөздерден -ғы/-гі, -қы/-кі сөз тудырушы жұрнақтар көмегімен сын есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: қыс (зима) + қы = қысқы (зимний). Студенттердің қысқы демалысы
қаңтарда болады.
Қыс, көктем, жаз, күз, таң, түс, кеш, түн, биыл, былтыр, алды, арты, соң, кейін, күндіз, бас (начало), іш, сырт, бұрын, қазір, кеше, бүгін, ертең.
№6 - жаттығу. Үлгі бойынша берілген сөздерден -лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-ті сөз тудырушы жұрнақтар көмегімен сын есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастыр.
Үлгі: құрмет (почет) + ті = құрметті (уважаемый). Құрметті Әлия апай! Сізді
мұғалімдер күнімен құттықтаймыз!
Су, саз, балшық, сәуле, бұлт, бой, талант, құрмет, ардақ, инабат, салтанат, жаңбыр, тау, жауап, көңіл, жауын, мәдениет, мұң, пайда, өнер, талап, ынта, сабыр, ажар, көрік, қажет, абырой, айып, әдеп, баян, бақыт, боран, дау, жеміс, намыс, бедел, құнар, шырай, табыс.
№ 7 - жаттығу. Үлгі бойынша берілген сөздерден -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік сөз тудырушы жұрнақтар көмегімен сын есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: жыл (год) + дық = жылдық (годовой). Барлық мекемелерде Жаңа жыл
қарсаңында жылдық есеп беріледі.
Жыл, тоқсан, ай, апта, күнбе-күн, республика, облыс, аудан, қала, ауыл, азамат, қылмыс, студент, мектеп іші, университет іші.
№8 - жаттығу. Берілген сөйлемдердегі сан есімдердің қандай сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалғанын көрсетіңіз.
1) Біз ХХІ (жиырма бірінші) ғасырда өмір сүріп жатырмыз. ХХІ (жиырма бірінші) ғасыр - жаңа технология дәуірі. Қазіргі адамдар өз өмірінде 1 жылға, 1 айға, 1 аптаға, тіпті 1 күнге жоспар жасамай отыруы мүмкін емес.
2) Атадан алтау, анадан төртеу, жалғыздық көрер жерім жоқ. Біреуінің күні жоқ біреуінсіз, ғылым сол үшеуінің жөнін білмек. (Абай)
3) Бір түн отырып ел адамдарын төрттен, бестен жиып алып, бір түрлі іс тапсырған. (М.Әуезов)
4) Олар екі-үштен қолтықтасып, үйдің ішін шыр көбелек айналып жүр. (Б.Майлин)
5) Алты совхозға келетін тракторлардың ғана саны үш жүздей.
6) Бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық - ақ жаулық, үшінші байлық - он саулық.
№9 - жаттығу. -Ла/-ле, -да/-де, -та/-те сөз тудырушы жұрнақтарын пайдаланып, төмендегі сөздерден етістіктер жасаңыз, орыс тіліне аударыңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастыр.
Қадір, есеп, ой, баян, орын, іс, аяқ, қол, би, ем, баға, бейне, үтік, гүл, арман.
№10 - жаттығу. -Лас/-лес, -дас/-дес, -тас/-тес жұрнақтарын пайдаланып, төмендегі сөздерден етістіктер жасаңыз, орыс тіліне аударыңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Ақыл, қате, сәлем, көмек, кез, тіл, сот, көз.
№11 - жаттығу. -А/-е жұрнақтарын пайдаланып, төмендегі сөздерден етістіктер жасаңыз, орыс тіліне аударыңыз Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Ат, түн, түзу, бос, тең.
№12 - жаттығу. -Қар/-кер, -ғар/-гер жұрнақтарын пайдаланып, төмендегі сөздерден етістіктер жасаңыз, орыс тіліне аударыңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Бас, ес, ат, құт, өз.
№13 - жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. Асты сызылған сөздердің түбірі мен қосымшасын көрсетіңіз, түсіндіріңіз.
Алып ағаш
Индияда түс кезінде көлеңкесі гектардан көбірек жерді жауып кететін ағаш бар. Оның биіктігі отыз метрден асады. Жапырағының ұзындығы бір метр. Ағаштың жуандығы - он метр. Оның бұтақтарының саны мыңнан асады. Яғни бір ағаштың өзі бір орман секілді.
№14 - жаттығу. Асты сызылған сөздердің жұрнақтарын көрсетіңіз, олардың сөз тудырушы немесе сөз түрлендіруші екенін анықтаңыз.
Тікұшақты жер бетін барлау жұмыстарында пайдаланады. Тікұшақпен таулы жерге де қонуға болады. Ол теңізге бақылау жасауға да қолайлы. Шаруашылық салаларында да жиірек пайдаланылады.
Мұхаметжан Тынышбаевтың айтуымен Алматы-Талдықорған жолы Сарыөзек арқылы жүрілетін болды. Бұрынғы жолмен салыстырғанда, бұл жол бір жарым есе қысқарақ, төте еді.
1927 жылы Мұхаметжан Тынышбаев Қызылордаға, Ташкентке, Бішкекке барып, ол жерлердегі басшылармен кездесіп, Түріксіб темір жолына қажетті құрылыс материалымен, ағашпен, жұмысшы күшімен, азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесін шешеді.
Анаңа беретін нанды екі есе көбейт, сені ол бір кезде қалай сақтаса, сен де оны солай сақта. Ол саған көп қамқорлық жасады.
Күндізге қарағанда кеш салқындау болады, сондықтан жылы киініп кет, балам.
Өткен сабақтың тақырыбынан гөрі бүгінгі сабақтың тақырыбы қиынырақ.
Мұғалімдер мен дәрігерлерге қарағанда, мұнайшылардың табатын айлықтары көбірек.
№15 - жаттығу. Мына сөздерден әртүрлі сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жаңа сөздер жасаңыз.
Қоғам, заң, ғарыш, зерттеу, адал, адам, әскер, балық, бас, ғылым, дәрі, ер, заман, кәрі, негіз, орта, оқу, өндіріс, таза, таң, тоңу, ұйқы, хабар.
Мәтіндер мазмұнымен толық таныс болыңыз
Газет тарихынан
Қазіргі заманғы газеттердің әуел бастағы ізашарлары ежелгі Шығыс қалаларында жұрт көп жиналатын жерлерге ілініп қойылатын жаңалықтар мен ресми хабарлардың жинақтары болды деуге келеді. ХҮІ ғасырда Венецияда жаңалық хабарларды жинақтайтын бюролар құрылып, <<жаңалық жазатын>> кәсіп пайда болды. Осы бюрода жаңалық жазатындар шығаратын қолжазба парақтар Венецияның сол кездегі <<гадзетта>> деп аталатын мәнетіне сатылатын еді. 1631 жылы француздың Ремадо деген кәсіпкері Парижде <
Біздің елімізде қазақ тіліндегі алғашқы газет - <<Түркістан уалаятының газеті>> 1870-1882 жылдары шығып тұрған. Патша үкіметінің отаршылдық билігін нығайту мақсатында шығарылғанына қарамастан, газетте қазақ халқының тарихы, әлеуметтік-экономикалық жағдайы, мәдениеті мен фольклоры жөнінде көптеген материалдар жарияланып тұрды.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған пысықтау сұрақтары:
1.Жаңалық жазатын кәсіп қашан пайда болды?
2. Біздің елімізде 1870-1882 жылдары шығып тұрған қазақ тіліндегі алғашқы газет қалай аталады?
3. ХҮІ ғасырда Венецияда қандай бюролар құрылды?
4. Жаңалық жазатындар шығаратын қолжазба парақтар Венецияның қандай мәнетіне сатылатын еді?
5. <<Газет>> деген сөз осы күнгі мағынасында қашаннан бастап кеңінен тарады?
Қазақ кітаптарының басылуы
Қазақ тілінде кітап бастыру ісі Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейін ХІХ ғасырдан басталады. Алғашқы қазақ кітаптары Петербургте, Қазанда, Орынборда, Омбыда, Ташкентте басылды. Көп кітаптар Қазан университетінің Каримовтар мен Хусаиновтардың баспаларынан шығып тұрды. Қазақ кітабының тарихы Қазан гимназиясының баспаханасынан жарық көрген <<Сейфілмәлік>> кітабынан басталған. Шығыс сюжетінен алынған бұл дастан - революцияға дейінгі ең көп басылған кітап. Сонымен қатар 1831 жылы Қазаннан <<Иғланнама>>, 1840 жылы <<Қисса-Шәкір-Шәкірат>>, 1848 жылы <<Хатымтай жомарт>>, 1857 жылы <<Мансұрұлы-халлаж>> атты кітаптар басылып шықты. Ал А.Е.Алекторовтың 1900 жылы Қазаннан шыққан <<Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах>> атты көрсеткішінің күні бүгінге дейін маңызы зор.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған пысықтау сұрақтары:
1. Қазақ тілінде кітап бастыру ісі қашан басталды?
2. Алғашқы қазақ кітаптары қай жерлерде басылды?
3. Көп кітаптар қай баспалардан шығып тұрды?
4. А.Е.Алекторовтың 1900 жылы Қазаннан шыққан кітабы қалай аталады?
5. Қазақ кітабының тарихы қай кітаптан басталады?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Біздің елімізде қазақ тіліндегі алғашқы газет -
А. <<Қазақстан>>
Ә. <<Айқап>>
Б. <<Түркістан уалаятының газеті>>
В. <<Садақ>>
2. Алғашқы қазақ кітаптары қай қалаларда басылды?
А. Ташкентте, Алматыда
Ә. Қазанда, Орынборда
Б. Петербургте, Семейде
В. Омбыда, Қызылордада
3. Зат есім тудыратын жұрнақтар
А. -лаған/-леген, -даған/-деген, сан
Ә. -дас/-дес, -тас/-тес,-лас/-лес з
Б. -лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-ті сын
В. -ғар/-гер,-қар/-кер ет
4. Туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар.
А. -лаған/-леген, -даған/-деген,
Ә. -дас/-дес, -тас/-тес,-лас/-лес
Б. -лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-ті
В. -ғар/-гер,-қар/-кер
5. Сан есім тудыратын жұрнақтар
А. -лаған/-леген, -даған/-деген,
Ә. -дас/-дес, -тас/-тес,-лас/-лес
Б. -лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-ті
В. -ғар/-гер,-қар/-кер
6. Сын есім тудыратын жұрнақтар
А. -лаған/-леген, -даған/-деген,
Ә. -дас/-дес, -тас/-тес,-лас/-лес
Б. -лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-ті
В. -ғар/-гер,-қар/-кер
7. Қандай сөз табын тудыратын жұрнақтар: -дай/-дей,-тай/-тей
А. Сан есім тудыратын жұрнақтар
Ә. Туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар
Б. Зат есім тудыратын жұрнақтар
В.Есімдік тудыратын жұрнақтар
8. Қандай сөз табын тудыратын жұрнақтар: -нан/-нен,-дан/-ден,-тан/-
А. Сан есім тудыратын жұрнақтар
Ә. Туынды етістіктер жасайтын жұрнақтар
Б. Зат есім тудыратын жұрнақтар
В.Есімдік тудыратын жұрнақтар
9. 1848 жылы басылып шыққан кітап:
А. <<Қисса-Шәкір-Шәкірат>>
Ә. <<Хатымтай жомарт>>
Б. <<Мансұрұлы-халлаж>>
В. <<Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах>>
10. 1900 жылы Қазаннан шыққан басылып шыққан кітап:
А. <<Қисса-Шәкір-Шәкірат>>
Ә. <<Хатымтай жомарт>>
Б. <<Мансұрұлы-халлаж>>
В. <<Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах>>
Тәжірибелік сабақ №7.
Лексикалық тақырыбы: Көптік жалғау. Тәуелдік жалғау. Жіктік жалғау.
Грамматикалық тақырып: <<Ұлыстың ұраны - Бекет>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге қазақ тіліндегі көптік жалғау, тәуелдік жалғау, жіктік жалғау туралы түсінік беру. <<Ұлыстың ұраны - Бекет>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: көптік жалғау, тәуелдік жалғау, жіктік жалғау, морфологиялық тәсіл, лексикалық тәсіл, синтаксистік тәсіл, оңаша тәуелдену, ортақ тәуелдену, көптік түрде тәуелдену
Сабақтың жоспары:
1.Көптік жалғау
2.Тәуелдік жалғау
3.Жіктік жалғау
4. Ұлыстың ұраны - Бекет
1.Көптік жалғау
Көптік жалғау заттың көптігін білдіреді. Көптік жалғау 6 түрлі болып келеді: -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер. Сөзге (зат есімге) үндестік заңы бойынша жалғанады. Мысалы: бала + лар, қалам + дар, жігіт + тер. Көптік жалғаудың дауыссыз дыбысы сөздегі (зат есімдегі) соңғы дыбысының әуеніне қарай үндесуіне, үйлесуіне байланысты.
-лар/-лер дауысты дыбыстардан кейін Бала+лар дәптер+лер
Й, Р, У үнді дауыссыздардан кейін үй+лер,тау+лар
-дар/-дер Ж, З ұяң дауыссыздардан кейін Экипаж+дар, қаз+дар
Л, М, Н, Ң үнді дауыссыздардан кейін көл+дер адам+дар сан+дар өлең+дер
-тар/-тер Қатаң дауыссыздардан кейін Б, В, Г, Д ұяң дауыссыздардан кейін Қазақ+тар орыс+тар геолог+тар, клуб+тар
Тиісті қосымшалар арқылы (-лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер) сөздерге көптік ұғымының берілуін морфологиялық тәсіл дейміз. Бұл тәсілден басқа сөздердің көптік мағынада жұмсалуының тағы 2 тәсілі бар. Олар: лексикалық және синтаксистік тәсілдер.
Көптік ұғымды ешқандай қосымшаларсыз өз лексикалық мағынасы арқылы білдіруді лексикалық тәсіл деп атайды. Мұнда:
- жеке-даралап санауға келмейтін сұйық, ұсақ заттардың аттары (сүт, ұн);
- ру, халық, ел аттары (қазақ, орыс);
- жәндік, аң, хайуан аттары (құрт, құмырсқа);
- өсімдік аттары (бидай, жусан);
- қоғамдық ұйымдардың атаулары (коммунизм, дін);
- адамның ішкі сезімі, жай-күйі атаулары (жалқаулық, кәрілік, түс.
Көптік ұғымдарды сөз тіркестері арқылы білдіруді синтаксистік тәсіл дейді. Олар төмендегідей:
1) <<Көп>>, <<аз>>, <<әлденеше>>, <<бірнеше>>, <<бірталай>>, <<қыруар>> сияқты сөздер зат есімдердің алдынан келсе, ешқандай көптік жалғауынсыз көптік мағына береді (көп адам, бірнеше жыл).
2) Зат есімнің алдынан сан есім келсе, ешқандай көптік жалғауынсыз-ақ көптік мағынаны білдіреді (бес сабақ, жиырма студент).
3) Осылармен бірге қазақ тілінде өлі жұрнақтар делініп жүрген -ыз/-із/-з жұрнақтары арқылы берілетін көптік мағына да морфологиялық тәсілге жатқызылып жүр (біз, сіз, көз, егіз).
4) Кейбір қос сөздер де көптік жалғауынсыз-ақ көптік мағынаны білдіре алады (ән-күй, бала-шаға).
5) Көптік жалғауы бірыңғай мүшелі сөйлемнің ішіндегі бірыңғай мүшелерінің әрқайсысына жалғанып жатпай-ақ, ең соңғы мүшеге ғана жалғанады (Хайуанаттар бағынан қасқыр, арыстан, түлкі, аюларды көрдік).
2.Тәуелдік жалғау
Тәуелдік жалғау - сөзді қатынасқа түсіретін қосымшаның бір түрі. Бұл бір заттың біреуге не бір нәрсеге тәуелді, меншікті екендігін көрсету үшін қолданылады. Тәуелдік жалғауы дегенде, меншіктеуші (иеленуші) жақ пен меншіктелуші (иеленуші) зат қоса-қабат жүреді. Иеленуші жақ жіктеу есімдіктерінің үш жағының бірімен байланысты болып отырады. Осылардың қайқайсысы болмасын ілік септігінің жалғауында тұрады. Сөздердің тәуелдік жалғауын қабылдауын олардың тәуелденуі дейді.
Тәуелденудің бірнеше түрі бар:
Сөз жекеше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді. Егер сөз (зат) жекеше түрде тәуелденіп тұрса, бір зат бір ғана адамға, затқа тән екендігін білдіреді. Ал сөз (зат) көпше түрде тәуелденіп тұрса, көп зат я біртектес бірнеше зат бір адамға (я бір затқа) ғана меншікті екендігін білдіреді. Тәуелдіктің бүл түрі оңаша тәуелдену деп аталады. Мысалы:
1 жақ Менің аға+м
2 жақ (қарапайым түрі) Сенің аға+ң
2 жақ (сыпайы түрі) Сіздің аға+ңыз
3 жақ Оның аға+сы
Бір зат я нәрсе бір адамға (я затқа) тәуелді болмай, әлденеше адамға тиісті, меншікті болса, ондай тәуелденуді ортақ тәуелдену дейді. Мысалы:
1 жақ Біздің аға+мыз
2 жақ (қарапайым түрі) Сендердің аға+ңыз
2 жақ (сыпайы түрі) Сіздердің аға+ңыз
3 жақ Олардың аға+сы
3. Ал егер бір емес, бірнеше зат я нәрсе бір немесе бірнеше адамға (я затқа) тәуелді болса, ондай тәуелденуді көптік түрде тәуелдену деп атайды. Бұл тәуелденудің ерекшелігі - тәуелдік жалғау көптік жалғауға жалғанады. Мысалы:
1 жақ Менің аға+лар+ым
2 жақ (қарапайым түрі) Сенің аға+лар+ың
2 жақ (сыпайы түрі) Сіздің аға+лар+ыңыз
3 жақ Оның аға+лар+ы
1 жақ Біздің аға+лар+ымыз
2 жақ (қарапайым түрі) Сендердің аға+лар+ыңыз
2 жақ (сыпайы түрі) Сіздердің аға+лар+ыңыз
3 жақ Олардың аға+лар+ы
Тәуелдену мағынасы кейде -нікі, -дікі, -тікі жұрнақтары арқылы да беріледі. Мысалы: оқулық кітапхана+нікі, болашақ сендер+дікі, ғимарат университет+тікі.
3.Жіктік жалғау
Жіктік жалғауы - қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін қолданылатын қосымша, ол сөз бен сөзді жақ жағынан қиыстырып тұрады. Жіктік жалғауы есім сөзге де, етістікке де жалғанады. Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады. Өйткені, жіктік жалғаулы сөз сөйлемде әрдайым баяндауыш болады.
I жақтың жекеше түрінде сөздің негізіне -мын/-мін, -бын/-бін, -пын/-пін жалғаулары, ал көпше түрде -мыз/-міз, -быз/-біз, -пыз/-піз жалғаулары жалғанады.
-мын/-мін,-мыз/-міз Дауысты дыбыстардан кейін оқушы+мын дәрігер+мін
-бын/-бін,-быз/-біз Б, В, Г, Д дыбыстарынан басқа ұяң дауыссыздардан кейін жалғыз+бын мәз+бін
-пын/-пін,-пыз/-піз Қатаң дауыссыз дыбыстардан кейін жас+пын студент+пін Б, В, Г, Д ұяң дауыссыз дыбыстардан кейін педагог+пын
II жақтың жекеше түрінде сөздің негізіне -сың/-сің және -сыз/-сіз (сыпайы форма үшін) жалғаулары жалғанады. Мысалы: Сен кезекте бесінші+сің, Сіз енді әже+сіз. II жақтың көпше түрі -сың/-сің және -сыз/-сіз жіктік жалғауларына -дар/-дер көптік жалғауларын жалғау арқылы пайда болады. Мысалы: Сендер студент+сің+дер.
III жақтың жекеше түрінде де, көпше түрінде де жіктік жалғау жалғанбайды. Мысалы: Ол мұғалім. Олар дәрігер+лер.
I жақ пен II жақтың жекеше және көпше түрінің болымсыз формасы жіктік жалғауды <<емес>> сөзіне жалғау арқылы пайда болады. Мысалы: Біз студент емес+піз.
ТАПСЫРМАЛАР
№1 - жаттығу. Мына сөздерге көптік жалғауын жалғаңыз. Оларды пайдалана отырып, <<Ақтау қаласы>> тақырыбында шағын әңгіме құрастырыңыз.
Республика, облыс, қала, шағын аудан, көше, алаң, даңғыл, үй, сауда орталығы, стадион, бизнес-орталық, дүкен, театр, ескерткіш, ағаш, гүл, жол, университет, колледж, мектеп, балабақша, теңіз, өзен, көл, жағажай, саябақ, адам, ауыл, жұмыс, мұнайшы, мұғалім, дәрігер, студент, оралман, зейнеткер, бағдаршам, аялдама.
№ 2 - жаттығу. Мәтінді аударыңыз. Көптік жалғаулы сөздердің астын сызыңыз.
Қарағанды
Біздің Қазақстанда Қарағанды қаласы бар. Ол - Республикамыздың ең үлкен қалаларының бірі. Қаланың төңірегінде шахталар бар. Сол шахталардан көмір шығарылады. Біздің Отанымызға көмір керек. Зауыттар, фабрикалар, паровоздар, электр станциялары тас көмірсіз жұмыс істей алмайды. Қарағанды жыл сайын Отанымызға көп көмір береді.
№3 - жаттығу. Мына сөйлемдердегі көптік мағыналы сөздер қандай жолмен жасалғанын түсіндіріңіз.
1. Жұмыскерлер түскі демалысқа келіп, үйшіктерінде, барақтарында, күрке, баспана көлеңкелерінде тыныстап жатыр. Шөл дала сусын ішсін - шөлі қансын.
2. Бала-шағаңыз аман ба?
3. Қазақстанда ұйғыр да, қазақ та, орыс та, украин да, неміс те бар.
4. Біздің институтта ән-күй үйірмесі бар.
5. Он қыз нөкер қасында, өзі он бес жасында.
6. Запас бөлшек жоқтығынан көптеген автомашина жөнделмей тұр.
7. Тасығандары өзінше өскен шөп емес, қолдан еккен жоңышқа, мысыққұйрық.
8. Мұнда бүгін үлкен әбігер бар. Ақ үйлер мен отаулар, қонақ үй, ұранқайлар арасында асығып басып жүргендер көп. Көрпе-жастық, асжаулық, тегене, тостаған, самауырлар тасыған жас әйелдер, еркектер қарбаласады. Таза көйлек, қамзол киіп, көкбазарлаған кимешек-шаршы тартқан келіншектер мен үкілі бөріктері бар қыздардың ажарында мереке күн белгісі сезіледі. Әлденеге қуанып, шулап жүгіріскен үлкенді-кішілі балалар да таза киімдер киіскен. Оларды оқудан да босатқан күн сияқты.
№4 - жаттығу. Тәуелдік жалғаулы сөздердің астын cызыңыз. Мәтінді аударыңыз.
Батыр Баймағанбетов
Сұлтан Баймағанбетов 1920 жылы туылды. 1940 жылы әскер қатарына шақырылды. Жас жауынгер өзінің әскери шеберлігін арттырумен болды. Ол атқыштар бөлімінің, одан кейін пулеметшілер бөлімінің командирі болды. Ұлы Отан соғысында Сұлтан Баймағанбетов алты рет жараланды. Ол ұрыстарда үлкен ерлік көрсетті. Сұлтан Баймағанбетовке қайтыс болғаннан кейін, 1944 жылы <<Батыр>> деген атақ берілді.
№5 - жаттығу. Тәуелдік жалғаулы сөздердің астын сызыңыз. Мәтінді аударыңыз.
Махмұт атай
Махмұт Эйвазов - бақытты адам. Оның 23 баласы, 150-ден аса немересі мен шөбересі бар. Махмұт атай 1808 жылы Әзірбайжанда туылды. Оның жасы 179-дан асқан. Оның ұрпақтары әр жерде тұрады.
№6 - жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқыңыз. Тәуелдік жалғаулы сөздерді табыңыз.
Жаңаша жыл санау
Тышқан жылы - тыңғылықты жыл басы,
Сиыр жылы - саналықтың жалғасы.
Барыс жылы - береке-ырыс тасқыны,
Қоян жылы - қажыр-қайрат қарқыны.
Ұлу жылы - ұйымшылдықтың үлгісі,
Жылан жылы - жаңашылдықтың жеңісі.
Жылқы жылы - жақсылықтың жеңісі,
Қой жылы - құт, қайырымды еңбек жемісі.
Мешін жылы - молшылықтың мәресі,
Тауық жылы - тоқшылықтың төресі.
Ит жылы - игі, игерілген жұмыстар.
Доңыз жылы - дәулет, сәулет, құрылыстар.
№ 7 - жаттығу. Жақша ішіндегі сөздерге тәуелдік жалғауларын жалғап жазыңыз. Мәтінді аударыңыз.
Бурабай көлі
Бурабай - Көкшетау қыратындағы көл. Ол Ақмола (облыстың) Щучье (ауданда), Көкше (таудың) шығыс (баурайда), теңіз (деңгейден) 320,6 м биіктікте орналасқан. (Ұзындық) 4,5 км, (ен) 9 км, орташа (тереңдік) 4,5 м, ең терең (жер) 7 м. Бурабайдың (су) жұмсақ және мөлдір, түбіне дейін айқын көрінеді. Жақын жатқан көлдерден аласа жоталармен бөлінген. Көлдің солтүстік батыс (бөлікте) кішігірім Жұмбақтас (арал) орналасқан. Оның (шоқтық) 20 м көтерілген. Солтүстік батыс және оңтүстік (жағалауларды) айнала қоршаған әртүрлі жартастар әрі көлге сұғына енген әсем мүйістер де, сыңсыған қарағайлы-қайыңды ормандар да Бурабайға ерекше көрік береді. (Төңіректе) Бурабай (курорт), <<Оқжетпес>>, <<Голубой залив>> демалыс (үйлер) орналасқан. Көл (суда) алабұға, шабақ, сазан, шортан, табан балық бар. Бурабай табиғатының ерекше (сұлулық) мен (көркемдік) көптеген әдебиет және көркемсурет (шығармаларға) арқау болған.
№8 - жаттығу. Көп нүктенің орнына -нікі, -дікі, -тікі тәуелдік жалғауларының тиістісін қойып жазыңыз.
1) <<Диуани луғат ат-түрк>> атты еңбек - Махмұд Қашқари...
2) <<Диуани хикмет>> атты еңбек - Қожа Ахмет Яссауи...
3) <<Айттым сәлем, Қаламқас>>, <<Көзімнің қарасы>> әндері - Абай...
4) Қазақтың ержүрек, мерген, батыр қызы Әлия Молдағұлова - Ақтөбе...
5) <<Боранды бекет>> атты роман - Шыңғыс Айтматов...
6) <<Алты шаһардың, яғни Қытайдың Нан-Лу провинциясының, шығыстағы алты қаланың жайы>> атты еңбек - Шоқан Уәлиханов...
7) <<Абай жолы>> эпопеясы - Мұхтар Әуезов...
8) Қаланың орталығында орналасқан әдемі биік ғимарат - университет...
9) Ауылымыздағы ең үлкен үй - Жания...
10) Қабырғада ілулі тұрған сурет - Сәния...
№9 - жаттығу. Берілген сөздерді жекеше және көпше түрде жіктеңіз. Өзіңізқалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Студент, экономист, заңгер, мұнайшы, инженер, аспаз, ұстаз, әртіс, адам, қазақ (орыс, әзірбайжан, лезгин, украин т.б.), менеждер, турист, маркетолог, геолог, педагог, аудармашы, елші, консул.
Мәтінмен толық таныс болыңыз
Ұлыстың ұраны - Бекет
Маңғыстау, Үстірт өлкесі ежелгі мәдени және тарихи ескерткіштерге өте бай өлке. Республикалық дәрежедегі қорғауға жататын сондай ескерткіштердің бірі - Ескі Бейнеудегі Бекет Атаның Жер асты мешіті. Ол туралы 1821 жылдарда Үстіртте болған ғалымдардың бірі Э.Эверсман былай деп жазды: <<Үстірттегі таудан қашап жасалған мешіт парсы, араб, татар жазуларымен безендірілген. Мұндай ескерткішті Бекет төрт жерден жасаған. Оның бірі - Маңғыстаудан қашық емес Оғландыда, екіншісі - Бейнеуде, үшіншісі - Жем бойында, төртіншісі - Арал жағасындағы Баялыда. Оның бірінде - қыста, бірінде - күзде, бірінде - көктемде, бірінде - жазда болады екен>>.
Дәуірдің белгілі бір тұсында халықтың сеніміне берік орныққан, табиғи қасиеті, таланты, адамгершілік ұлағаты, кісілік пейіл-ниеті, зерде қорының теңдессіздігі ерекшелігімен дараланған, тарыққанда жәрдем, зарыққанда демеу тұтқан адамдары болғандығы тарихи дамудан, әр халық пен тайпалардың, ұлыстардың өмір өресінен айқын аңғарылатыны бекер емес. Маңғыстауды жайлаған Адай ұлысы әруақты перзенті Бекет Ата есіміне сиынған, қасиетіне табынған. <<Жар бола гөр, Бекет Ата!>> деп елін, жерін қорғаған батырлар ұран сап жауына қарсы шапқан. Қуанғанда да, қорыққанда да тіліне <<Иә, Бекет!>> сөзі оралған. Бекет атын ауызға алған адам қандай қиыншылықтан болса да жол тауып шығатындай көрінеді.
Ел санасында өшпестей боп орныққан Бекет Ата өмірде болған адам. Ол 1650 жылы Жем өзені бойындағы Ақмешіт деген жерде туған. Өзінің қасиетті дарынымен ол елден ерекше болды. Тауды қашап жер асты мешітін салды. Бекет - ел арасында ақыл-парасатымен, имандылығымен, әділдігімен <<әулие>> деген атаққа ие болған ірі тұлға. Оның қасиетіне, әруағына, табиғи дарынына, ерлігіне қатысты аңыз әңгімелер, шежірелер өте көп, олар ақиқаттығымен де ерекше.
Маңғыстаудағы аса киелі жер - Оғландыдағы Бекет Атаның мешіті. Ол салған мешіттер қасиетті орын есебінде қадірленіп, сақталып келеді. Ұлыстың ұраны, сомдалған пірі Бекет Атаның шыққан тегі, қасиетінің танылуы, әруағының айбын танытуына қатысты шежірелік деректер ұрпақ санасын жаңғыртуға, сенімін беркіндіруге, имандылыққа жүгінуіне ауқымды өрістер аша алады.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1.Мәтін бойынша республикалық дәрежедегі қорғауға жататын ескерткіштердің бірін көрсетіңіз
2. Бекет Ата қай жерде дүниеге келген?
3. Бекет Ата жер асты мешітін қалай салған?
4. Мәтін бойынша Маңғыстаудағы аса киелі жерді атаңыз?
5. 1821 жылдарда Үстіртте болған ғалымдардың бірі Э.Эверсман Бекет Ата мешітінің санын қанша деп көрсеткен?
6. 1821 жылдарда Үстіртте болған ғалымдардың бірі Э.Эверсман көрсеткен Бекет Ата мешіттерін атап шығыңыз
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Тиісті қосымшалар арқылы (-лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер) сөздерге көптік ұғымының ..........берілуін дейміз.
А. морфологиялық тәсіл
Ә. синтаксистік тәсіл
Б. лексикалық тәсіл
В. этимологиялық тәсіл
2. Көптік ұғымдарды сөз тіркестері арқылы білдіруді ........ дейді.
А. морфологиялық тәсіл
Ә. синтаксистік тәсіл
Б. лексикалық тәсіл
В. этимологиялық тәсіл
3. Көптік ұғымды ешқандай қосымшаларсыз өз лексикалық мағынасы арқылы білдіруді ........ деп атайды
А. морфологиялық тәсіл
Ә. синтаксистік тәсіл
Б. лексикалық тәсіл
В. этимологиялық тәсіл
4. <<Ұлыстың ұраны - Бекет>> мәтініндегі дерек бойынша Бекет ата мешіттерін қай жерлерде салған?
А. Қармақшыда, Жиделібайсында
Ә. Жем бойында,
Б. Оғландыда, Бейнеуде
В. Оғландыда, Сыр бойында
5. <<Ұлыстың ұраны - Бекет>> мәтініндегі дерек бойынша Бекет ата мешіттерін санамалап жазған ғалым?
А. Э.Эверсман
Ә. Ш.Уәлиханов
Б. З.Ақышев
В. В.Радлов
6. <<Диуани луғат ат-түрк>> атты еңбектің авторы:
А. Абай Құнанбаев
Ә. Махмұд Қашқари
Б. Қожа Ахмет Яссауи
В. Шыңғыс Айтматов
7. <<Айттым сәлем, Қаламқас>>, <<Көзімнің қарасы>> әндерінің авторы:
А. Абай Құнанбаев
Ә. Махмұд Қашқари
Б. Қожа Ахмет Яссауи
В. Шыңғыс Айтматов
8. <<Диуани хикмет>> атты еңбектің авторы:
А. Абай Құнанбаев
Ә. Махмұд Қашқари
Б. Қожа Ахмет Яссауи
В. Шыңғыс Айтматов
9. <<Боранды бекет>> атты романның авторы:
А. Абай Құнанбаев
Ә. Махмұд Қашқари
Б. Қожа Ахмет Яссауи
В. Шыңғыс Айтматов
Сұлтан Баймағанбетов 1920 жылы туылды. 1940 жылы әскер қатарына шақырылды. Жас жауынгер өзінің әскери шеберлігін арттырумен болды. Ол атқыштар бөлімінің, одан кейін болды. Ұлы Отан соғысында Сұлтан Баймағанбетов алты рет жараланды. Ол ұрыстарда үлкен ерлік көрсетті. Сұлтан Баймағанбетовке қайтыс болғаннан кейін, 1944 жылы <<Батыр>> деген атақ берілді.
10. <<Батыр Баймағанбетов>> мәтіні мазмұны бойынша Сұлтан Баймағанбетов қандай қызметте болды?
А. пулеметшілер бөлімінің командирі
Ә. жаяу әскер қатарында
Б. атты әскер құрамында
В. полк командирі
Тәжірибелік сабақ №8.
Грамматикалық тақырып: Септік жалғау
Лексикалық тақырыбы: <<Қазақтың данышпан ұлы - Абай Құнанбаев>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге септік жалғауы, атау септік, ілік септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік туралы түсінік беру. <<Қазақтың данышпан ұлы - Абай Құнанбаев>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: септік жалғауы, атау септік, ілік септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік
Сабақтың жоспары:
1. Септік жалғауы. Атау септік
2. Ілік септік
3.Барыс септік
4. Табыс септік
5. Жатыс септік
6. Шығыс септік
7. Көмектес септік
8. Қазақтың данышпан ұлы - Абай Құнанбаев
1. Септік жалғауы. Атау септік
Септік жалғауы көптік жалғауы секілді сөз бен сөздің арасын байланыстырып, оларды өзара қарым-қатынасқа түсіреді. Септік жалғау дегендегі <<септік>> деген термин <<сеп>> (жәрдем, көмек, дәнекер) деген ұғымды білдіреді. Осы сөзден туған <<септеу>> деген сөз екі түрлі мағынада жұмсалады: бірі - екі нәрсені (жіпті) жалғау, ұластыру; екіншісі - сөздердің септік жалғауларын қабылдап өзгерту жүйесі.
Атау септіктің (А.с.) арнаулы жалғауы болмайды. А.с-тің сұрақтары кім? не? А.с-тегі сөздер сөйлемде негізінген бастауыш болады, ал сөйлемнің соңында келсе, баяндауыш қызметін де атқарады. А.с-тегі зат есімдер үшін, сайын, сияқты, тәрізді, секілді, туралы, жайында, жайлы, арқылы, бойынша, жөнінде т.б. септеуліктермен қоса қолданылады.
2. Ілік септік
Ілік септіктегі (І.с.) сөз тәуелдік жалғаулы сөзбен байланысты болады да, заттың иесін я қатысын білдіреді. І.с-тің сұрақтары кімнің? ненің? І.с-тің жалғаулары: -ның/-нің, -дың/-дің, -тың/-тің ілгерінді ықпал және үндестік заңдарына бағынып жалғанады. Көптік түрде зат есімдерге ілік септікте -дың/-дің жалғаулары ғана жалғанады, себебі көптік жалғаулардың барлығы -р дыбысымен аяқталады.
3.Барыс септік
Барыс септіктегі (Б.с.) сөздер әрқашан етістік сөздермен байланысып, қимылдың бағытын, мақсатын білдіреді. Б.с-тің сұрактары кімге? неге? қайда? Б.с-тің жалғаулары: -ға/-ге, -қа/-ке, -на/-не, -а/-е ілгерінді ықпал және үндестік заңдарына бағынып жалғанады. Барыс жалғаулы зат есімдер кейде дейін, шейін, таман, қарай, жақын, жуық, сәйкес тәрізді септеулік шылаулармен тіркесіп айтылады. Б.с-тегі сөздер кімге? неге? сұрақтарына жауап берсе, толықтауыш болады, қайда? деген сұраққа жауап берсе, пысықтауыш болады.
4. Табыс септік
Табыс септіктегі (Т.с.) сөздер әрқашан сабақты етістіктермен тікелей байланысты болады. Т.с-тің негізгі сүрақтары кімді? нені? қайда? Табыс жалғауларының түрлері -ны/-ні, -ды/-ді, -ты/-ті сөзге ілгерінді ықпал және үндестік заңдарына бағынып жалғанады. Т.с-тің жалғаулары сөйлемде бірде түсірілмей (ашық), бірде түсіріліп (жасырын) айтылады. Мысалы: Мен кітап+ты оқыдым. - Мен кітап оқыдым.
5. Жатыс септік
Жатыс септіктегі (Ж.с.) сөздер де етістіктен болған сөйлем мүшелерімен байланысып, мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіреді. Ж.с-тегі сөз кімде? неде? қайда? қашан? деген сұрақтарға жауап береді. Ж.с-нің -да/-де, -та/-те, -нда/-нде жалғаулары сөзге ілгерінді ықпал және үндестік заңдарына бағынып жалғанады. Ж.с-тегі сөздер сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та, баяндауыш та болады.
6. Шығыс септік
Шығыс септіктің (Ш.с.) сұрақтары кімнен? неден? қайдан? қашаннан? Ш.с-тің -дан/-ден, -тан/-тен, -нан/-нен жалғаулары сөзге ілгерінді ықпал және үндестік заңдарына бағынып жалғанады. Ш.с-тегі сөздер сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та болады. Ш.с-тегі зат есімдер ілгері, соң, әрі, бері, былай, тыс, бөтен, аса, бұрын, астам, көрі т.б. септеуліктермен қоса қолданылады.
7. Көмектес септік
Көмектес септік (К.с.) кіммен? немен? қалай? деген сұрақтарға жауап береді. К.с-тегі зат есімдер істің нендей құралмен істелетінін, істің
бірлестігін, орындау тәсілін білдіреді. Сөйлемде толықтауыш, пысықтауыш
қызметін атқарады. Мысалы: Ол шегені балғамен қақты. Мен пойызбен келдім. Машина жолмен келе жатыр. К.с-тің қосымшаларының басқа септіктерден бір ерекшелігі - бұлардың жуан варианты жоқ, сөздерге үнемі жіңішке тұлғада жалғанады. К.с-тің жалғаулары: -мен, -бен, -пен.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Белгіленген атау тұлғадағы сөздерге сұрақ қойып, құрамын анықтаңыз.
Қыс. Ызғарын сезгесін-ақ күзеуде отырған ел қыстауға асығыс көшіп, қор-қопсының қамын жеп, қай ауыл да абыр-сабыр. Оның үстіне суық түскелі, қырды қыстайтын көп ауыл көгеріп, дірдектеп тоңып, кішкене қылтанақ тістері сақ-сақ етеді.
Жанды қара жоқ... Бірен-саран шалшақ сулардың басында ұйлығып отырған топ-топ қаздарды көрсең.
Жолдасым - отыз-қырықтардың шамасындағы жер ортасы адам. Сиректеу сақал-мұрты бар, қара бұжыр. Астында қойшылар мінген қара кер бесті, үсті-үстіне ұрып отырмаса, кейін қалып қоя береді.
Сол көп сарыңның ішінде екі-үш рет алыстан атылған мылтық даусы гүрс-гүрс етіп естіліп қалды.
№ 2 - жаттығу. Мәтін ішінен атау тұлғадағы сөздерді табыңыз. Олардың сөйлемде қандай қызмет атқарып тұрғанын айтыңыз.
Кентау - жаңа типтегі жас қала. Кентауды кішкентай Алматы деуге де болады. Оның ірге тұсында Қаратау 1954 жылы картаға түсірілді.
Ағаш ішіндегі ең қызулы отын - сексеуіл. Сексеуілдің жаңа ғана жарылған дымқылының өзі бірден жалыны көгілдірленіп, лаулап жанады.
Жақсылық басқарған ауданда шаруасы күйзелген жер жоқ. Колхозды ауылдың дәулеті дамудан ешбір төмендеген емес...
№ 3 - жаттығу. Мақал-мәтелдерден ілік септіктегі сөздерді табыңыз, оларға сұрақ қойып, жалғауларын көрсетіңіз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
Тойдың болғанынан, боладысы қызық.
Арыстанның ойынынан түлкінің мойыны үзіледі.
Әзілдің алысқа бармағаны жақсы.
Сыйласқанның суын іш.
Аспаздың қарыны асқанына тояды.
Тышқанның тәңірі - мысық.
Шын аңшының алдына аңның өзі келеді.
№ 4 - жаттығу. Мына мақал-мәтелдерді дәптеріңізге көшіріңіз. Жақшадағы сөздерді ілік септікке қойып жазыңыз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
1. (Бақыт) алды - келісім.
2. Ас - (адам) арқауы.
3. Әр (бас) ауруы әр басқа.
4. Сүйген (іс) түбі - кеніш, сүймеген (іс) түбі - реніш.
5. (Қыс) да, (іс) де соңы бар.
6. Қар қара (жер) көрпесі.
7. Жаз - (жетім) жанашыры.
8. (Жаз) қамын қыс ойла, бір ойлама үш ойла.
9. (Сыр) суы сирағымнан келмейді.
10. Су - (диқан) қаны, жер - (диқан) жаны.
11. Туған (жер) жері де көрікті, елі де сүйікті.
12. Туған (жер) қадірін шетте жүрсең білерсің.
13. (Ән) естісі бар, есері бар.
14. (Өнерлі) өрісі ұзақ.
15. (Өнерлі) қолы алтын, (өлеңші) сөзі алтын.
№ 5 - жаттығу. Мына мақал-мәтелдерден барыс септігінде тұрған сөздерді тауып, оларға сұрақ қойып, барыс септік жалғауларын көрсетіңіз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
Жаманға жан жуымас, жалқауға мал жуымас.
Өнерліге есік ашық.
Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні кәріп.
Қазанға түскен қайтып қапқа түспейді.
Аласыға алтау аз, бересіге бесеу көп.
Біреуге мал қайғы, біреуге жан қайғы.
Жоққа жүйрік жетпейді.
Шөлдегенге қара су да бал татыр.
Бай атқа мінсе - құтты болсын дейді,
Кедей атқа мінсе - қайдан алдың дейді.
№ 6 - жаттығу. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз. Мәтін ішінен барыс септікте тұрған сөздерді дәптеріңізге көшіріп жазыңыз. Мәтін мазмұнын толық игеріңіз.
Қазақтың данышпан ұлы - Абай Құнанбаев
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай 1845 жылы Семей облысының Абай ауданында туған. Абай - ақын, ағартушы, философ, қазақтың жазба әдебиетінің негізін қалаушы. Абайдың әкесі Құнанбай аға сұлтан болған, өз елінің беделді адамы. Шешесі Ұлжан қайырымды, мінезі жұмсақ, тілге бай адам болған. Әжесі Зере мен анасы Ұлжан Абайға ертегі, аңыз әңгімелерді айтып, халықтық ауыз әдебиетімен таныстырып отырған. Молдадан 3-4 жыл оқығанда, зеректігі байқалып, әкесі оны Семейдегі Ахмет Риза медресесіне оқуға жібереді.
Медреседе ол 4 жыл оқығанда, араб, иран, Орта Азия классиктерінің шығармаларымен танысқан. Әкесі Абайды ел басқару ісіне бейімдеу үшін оқудан қайтарып алады. Семейде жүргенде Абай орыс тілін үйрену үшін 3 ай орыс мектебінде оқиды. Абай қазақтың білгірлері, шешендері, ақындары, жыршы, әнші-күйшілерімен жиі кездесетін, өз халқының рухани мәдениетімен танысады. Өзі де билер үлгісінде шешен сөйлеуге жаттығады. Өлең жазуға бала жасынан әуестенгенімен, бірыңғай өлең жазуды 40 жасында бастайды. Абай Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың шығармаларын аударған. Абай өзі аударған Пушкиннің <<Татьянаның әні>> және <<Қараңғы түнде тау қалқып>> деген өлеңдеріне ән де шығарған. Абайдың <<Айттым сәлем, Қаламқас>>, <<Көзімнің қарасы>> - қазір де халықтың сүйіп айтатын әндері. Демек, Абай композитор да болған. Абай - дүние жүзіне таныс классик ақын, өлең, шығармалары орыс тіліне, шетел тілдеріне көп аударылған. Абайдың қара сөздері - философиялық тұжырымдарға толы, ақыл-ой толғаулары - қазір де өте мәнді, мазмұнды шығарма. Абай 1904 жылы қайтыс болды. Ол өз шығармаларының кітап болып басылғанын көре алмады. Абай өлгеннен кейін - 1909 жылы Петербургте <<Қазақтың ақыны Ыбырайым Құнанбайұлының өлеңдері>> деген атпен кітап шықты. Қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов <<Абай жолы>> эпопеясын Абай өміріне арнады. Бұл роман да көптеген шетел тілдеріне аударылған, ол Абайды дүние жүзі халықтарына таныстырды.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1.Абай қай жерде дүниеге келген?
2. Абайдың әкесі Құнанбай қандай қызмет атқарған?
3. Абайға ертегі, аңыз әңгімелерді айтып, халықтық ауыз әдебиетімен таныстырып отырған жақын жандарды атаңыз
4. Абайды әкесі қандай медресеге оқуға жібереді?
5. Абай орыс ақын-жазушыларынан кімдердің шығармаларын аударған?
6. Абай өзі аударған Пушкиннің қандай өлеңдеріне ән шығарған?
7. Абайдың қазір де халықтың сүйіп айтатын әндерін атаңыз
8. Абай қайтыс болғаннан кейін - 1909 жылы Петербургте қандай кітап шықты?
9. <<Абай жолы>> эпопеясын Абай өміріне арнаған қай жазушы?
№ 7 - жаттығу. Мына мақал-мәтелдерден табыс септігінде тұрған сөздерді тауып, оларға сұрақ қойып, табыс септік жалғауларын көрсетіңіз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
Ескі киімді баптағаның, жаңа киімді сақтағаның.
Жұмыртқаны жегенің - тауықты құрттым дегенің.
Жақсыны арман алдырар, жаманды құлқын тоздырар.
Бермегенді беріп ұялт.
Суды шым тоқтатар, сөзді шын тоқтатар.
Таршылықты көрмесең, кемшілікті білмессің.
Үлкенді сен сыйласаң, кіші сені сыйлайды.
Әкені көріп ұл өсер, шешені көріп қыз өсер.
№ 8 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Табыс септікте тұрған сөздердің астын сызыңыз.
Күз
Күз - жыл мезгілінің халыққа жайлы да қуанышты кезеңі. Күзде халық өз еңбегіңің жемісін көріп қуанады. Егіншілер өсірген бидайын, арпасын, тарысын жинап, қамбаларын толтырады. Бақташылар қауын-қарбыз, сәбіз, қияр, қызанақ, асқабақ, картоп, пияздарын жинап, ол көкөністерді қысқа сақтаудың қамына кіріседі.
Күз - табиғаттың да тамаша кезеңі, оны халық <<алтын күз>> деп бекер атамаған. Өйткені жап-жасыл ағаштар бірте-бірте сарғаяды, түрлі түске боялып, табиғатқа өзінше әсемдік береді.
№ 9 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Көп нүктенің орнына табыс септіктің -ды/-ді, -ты/-ті, -ны/-ні жалғауларының тиістісін жазыңыз.
Тамақ түрлері
Біздің қандай тамақ түрін жейтініміз тұрған жерімізге байланысты. Мәселен, Қытайдың оңтүстігіндегілер күріш..., ал солтүстігіндегілер кеспе... көбірек жейді. Жапон елінде адамдар балық..., ал теңізден қашық жатқан Орталық Европада ет тағамдар... молырақ пайдаланады.
Тамақ... қалай, немен жеу де әр елде әр түрлі. Мысалы, Солтүстік Америкада, Австралия мен Европада пышақ пен шанышқы... пайдаланса, Қытай, Жапон елдері қос таяқша... пайдаланады, ал Үндістан және Таяу Шығыс елдеріндегі адамдар тамақ... қолмен жейді.
№ 10 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Жақшадағы сөздерді табыс септікке қойып жазыңыз.
Қазақ - қонақжай халық
Қазақ халқы танымаса да, <<құдайы қонақпын>> деген (адам) қарсы алады. Жол жүріп келе жатқан адам кез келген ауылға, үйге келіп қонақ бола береді. қазақ халқында <<қырықтың бірі қыдыр>> деген сөз бар. Бұл сөздің мағынасы: <<Алланың жіберген сыйы қырық адаммен бірге келуі мүмкін>>. Сондықтан <<қонақпен бірге құт, ырыс келеді, (қонақ) қусаң құт, ырыс кейін қашып кетеді>> деген сөз бар.
Қазақ үшін (қонақ) қарсы алмау, күтпеу - ұят. (Қонақ) қарсы алуға, шығарып салуға ерекше мән береді. Қонақ келгенде үй иесі қарсы алып, (есік) өзі ашып, үйге кіргізіп, өзі қонақтардан кейін кіріп (есік) жабуы керек. Бұл - қонақпен келген <<құт>>, <<ырыс>> бірге кірсін дегені. Ал (қонақ) шығарып саларда, (есік) қонақтарға аштырып, соңынан өзі жауып шығады. Бұл - <<құт>>, <<ырыс>> қонақтармен бірге шығып кетпесін дегені.
Қонақ күту - қазақ халқының ең жауапты ісі. (Олар) риза етуге тырысады. Ең алдымен қонақтарға қымыз, шұбат сияқты сусын беріледі. Содан кейін шай ішіледі. Шайдан кейін қонақтардың көңілді отыруына үй иесі бар жағдайды жасайды. Ауылдағы (әншілер), (күйшілер) шақырып, қонақтардың көңілін көтереді. (Қонақ) жақсы қарсы алған үй туралы <<мырза үй>>, ал (қонақ) дұрыс қарсы алмаған (үй) <<сараң>> дейді.
Осы дәстүр қазір де бар. Шетелден келген қонақтар <<Қазақ халқы - қонақжай халық>> деп бекер айтпайды.
№ 11 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Көп нүктенің орнына жатыс септіктің -да/-де, -та/-те, -нда/-нде жалғауларының тиістісін жазыңыз.
Араб жазуы
Араб жазуы - ежелгі Вавилондағы (б.з.б. 2000 жыл) аккад, шумер тайпаларының жазба әріптері негізі... пайда болған көне жазулардың бірі. Ол оңнан солға қарай жазылады. Бас әріптері болмайды. Әріптер бір-біріне қосылып жазылады. Араб жазуы... 28 әріп бар. Олардың үшеуі (а, и, у) созылыңқы дауысты дыбыстарды, қалғандары дауыссыз дыбыстарды бейнелейді. Дауыссыз дыбыстардың асты-үстіне харакаттар (көмекші белгілер) қойылады. Бұл белгілер құран..., сөздік..., оқу құралдары... міндетті түрде қойылады. Олар қалған кездер... қойылмауы мүмкін. Араб жазуы қазіргі кез... барлық араб елдері..., ислам дінін ұстанатын бірқатар мемлекеттер... (Индонезия, Үндістан, Ауғанстан, Кавказ елдері және Орта Азия...) қолданылады. Қазақстан... араб жазуы ислам діні арқылы ҮІІ-ІХ ғасырлар аралығы... таралған. Әбу Насыр әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Сүлеймен Бақырғани т.б. ғұламалар араб жазуын өздері туып-өскен орталары... үйренген, сол дәуірлер... арабша оқытатын медреселер болған. Араб жазуы алғашқы... <<қадым>>, кейін <<төте>> жазу үлгілері түрі... Қазақстан жері... 1928 жылға дейін пайдаланылып келді.
№ 12 - жаттығу. Мына мақал-мәтелдерден жатыс септігінде тұрған сөздерді тауып, оларға сұрақ қойып, жатыс септік жалғауларын көрсетіңіз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
Қолында жоқ - жомарт.
Әзілде кек жоқ, өсекте шек жоқ.
Саудада достық жоқ.
Қаңтарда қалпақ киім болмайды.
Ашаршылықта жеген құйқаның дәмі кетпейді.
Жасыңда қылжың болсаң, өскенде мылжың боларсың.
Әр заманда бір көреген.
Ашу үстінде ант жүрмейді.
№ 13 - жаттығу. Мына мақал-мәтелдерден шығыс септігінде тұрған сөздерді тауып, оларға сұрақ қойып, шығыс септік жалғауларын көрсетіңіз. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсіндіріңіз.
1. Құдықтан су ішкен - қазғанға рахмет айтады,
Ағашты көлеңкелеген - еккенге рахмет айтады.
2. Қотыр қолдан жұғады, таз тақиядан жұғады.
3. Кешегі күннен алыс жоқ, ертеңгі күннен жақын жоқ.
4. Жаманнан жарты қасық ас қалар.
5. Көптен дәметкен - аздан құр қалар.
6. Есіктен орын тапсаң - төрге озба.
7. Қой ауызынан шөп алмас.
8. Кішіпейілділіктен кішіреймейсің.
9. Қойдан қалған қозы қасқырға тап болады.
10. Екі жүзді пышақтан сақтанба,
Екі жүзді адамнан сақтан.
№ 14 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Көп нүктенің орнына шығыс септіктің -дан/-ден, -тан/-тен, -нан/-нен жалғауларының тиістісін жазыңыз.
Тұңғыш мүсінші
Хакімжан Есімханұлы Наурызбаев 26 жасында Харьков қаласы... Мемлекеттік сурет институтының мүсіндеу факультетін бітірді. Талантты студенттің дипломдық жұмысы - <<Жас шахтер>> мүсіні Донбасс өңіріндегі қалалардың көпшілігінде көше көркі, бақ сәні болып тұр. Жалпы қазақта тас мүсін өнері сонау Қола дәуірі... бастау алған. Оған Республикамыздың әр өңірі... табылған бет әлпеті мен бітім тұлғалары бір сыдырғы келбетті тас мүсіндер дәлел бола алады. Осындай ықылым заман... ішіне құпиясын бүккен тастар сырын ашуды мақсат еткен жас мүсінші еліміздің атақты адамдарының бейнелерін сомдай бастады.
Бұл күндері Алатаумен астасқан Абай ескерткішін кім білмейді? Кәрі де, жас та алдына барып тағзым етеді, гүл шоқтарын қояды. Шоқан, Амангелді ескерткіштері ұлттық мәдениет өнеріміздің таңдаулы туындылары қатары... орын алды, халқымыздың көз қуанышына айналды.
Сондай-ақ ол жасаған Құрманғазының, Н.Алдабергеновтің мүсін портреттері де халық көңілі... шықты. <<Жас Жамбыл>>, <<Амангелді>>, <<Бала Жамбыл>> т.б. мүсіндері өнеріміздің мақтанышына айналды.
Осының бәрі - Хакімжан Есімханұлы Наурызбаев қолы... шыққан өшпес мұралар, шоқтығы биік монументтер.
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: <<Шын аңшының алдына ..... өзі келеді>>.
А. мылтықтың
Ә. аңның
Б. садақтың
В. жебенің
2. Араб жазуында неше әріп бар?
А. 26
Ә. 28
Б. 31
В. 42
3. <<Тұңғыш мүсінші>> мәтіні мазмұны бойынша Х.Е.Наурызбаевтың Донбасс өңіріндегі қалалардың көпшілігінде көше көркі, бақ сәні болып тұрған дипломдық жұмысы қалай аталады?
А. <<Жас Жамбыл>>,
Ә. <<Жас шахтер>>
Б. <<Амангелді>>
В. <<Бала Жамбыл>>
4. <<Тұңғыш мүсінші>> мәтіні мазмұны бойынша қазақта тас мүсін өнері қай дәуірден бастау алған?
А. темір дәуірі
Ә. алғашқы қауымдық құрылыс
Б. тайпалық одақ дәуірінде
В. Қола дәуірі
5. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: <<Жаманнан ...... қасық ас қалар>>
А. шөміш
Ә. жарты
Б. ішілмеген
В. піспеген
6. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: Ашаршылықта жеген ......дәмі кетпейді
А. тәтті
Ә. ащы
Б. берекелі
В. құйқаның
7. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: Құдықтан су ішкен - рахмет айтады
А. қанып
Ә. тойып
Б. көңілденіп
В. қазғанға
8. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: Көптен дәметкен - .... құр қалар
А. алтыннан
Ә. ақшадан
Б. аздан
В. берекеден
9. Абай Құнанбаев қайда білім алған?
А. Ахмет Риза медресесінен
Ә. Бағдат қаласынан
Б. Мысыр жерінен
В. Отырар кітапханасынан
10. Қазақстанда 1928 жылға дейін пайдаланылып келген араб жазуының түрлері:
А. кириллица, шағатай
Ә. қадым, латын
Б. төте жазу, кириллица,
В. қадым, төте жазу
Тәжірибелік сабақ №9.
Грамматикалық тақырып: МОРФОЛОГИЯ. СӨЗ ТАПТАРЫ
Тақырыбы: <<Ыбырай Алтынсарин - тұңғыш педагог>>
Сабақтың мақсаты: Студенттерге сөздің лексика-грамматикалық мағыналарына қарай сөз таптарына сараланатын, зат есімнің тұлғасына құрамына, мағынасына қарай бөлінетіндігі туралы түсінік беру. <<Ыбырай Алтынсарин - тұңғыш педагог>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Сөз таптары, зат есім, біріккен, қосарланған, тіркескен, қысқарған, негізгі, туынды, дара, күрделі, жалпы, жалқы, деректі, дерексіз, заттық, жинақтау
Сабақтың жоспары:
1.Сөз таптары
2. Зат есім
3.Ыбырай Алтынсарин - тұңғыш педагог
1.Сөздің лексика-грамматикалық мағыналарына қарай саралануын сөз таптары дейміз. Қазақ тіліндегі сөз таптарының саны - 9. Олар: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, одағай, еліктеу сөздер, шылау сөздер.
2.Зат есім - заттың атын білдіріп, кім? кімдер? не? нелер? деген сұрақтарға жауап беретін сөз табы.
Зат есім тұлғасына қарай негізгі және туынды болып бөлінеді. Негізгі зат есімдер тұлғалық құрамы жағынан, ең алдымен, түбірлі зат есім болып келеді. Мысалы: ат, қол, терезе, бор. Басқа сөз таптарынан (зат есім, сын есім, етістік, одағай) жұрнақтар қосылу арқылы жасалатын зат есімдерді туынды зат есім деп атаймыз. Мысалы: мал+шы, су+сын, біл+ім, кең+шілік.
Зат есім құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді. Дара зат есімдер бір сөзден, күрделі зат есімдер бірнеше сөзден құралады. Мысалы: дара - бал, доп, ойын, күрделі - өнеркәсіп, бала бақша.
Зат есім мағынасына қарай бірнеше жікке бөлінеді: жалпы-жалқы, деректі-дерексіз, заттық, жинақтау, жанды-жансыз. Деректі зат есім деп көзге көрінетін, денеге сезілетін деректі зат атауларын атаймыз. Мысалы: Асан, қоян, балға. Дерексіз зат есім деп көзге көрінбейтін, денеге сезілмейтін, тек ойша топшылап барып қана айтуға келетін заттарды атаймыз. Мысалы: мінез, кек, реніш. Жалпы зат есім деп бірыңғай көптеген заттардың жалпылама атын көрсететін зат есімдер аталады. Мысалы: кітап, сиыр, ағаш, сия. Бірыңғай көптеген заттың ішінен дараланған жеке нәрсенің арнаулы атын білдіретін сөздер жалқы зат есімдер деп аталады. Мысалы: Абай Құнанбаев, Жамбыл облысы, <<Егеменді Қазақстан>> газеті, Құлагер. Лексика-семантикалық жақтарынан үнемі жалпылық мағынада қолданылып, оларға көптік жалғауы жалғанбайтын сөздерді заттық зат есім деп атайды. Мысалы: су, мұнай, көмір, ұн, сүт т.б. Жинақтау зат есім деп жинақтық, топтау ұғымдарды білдіретін зат есімдер аталады. Мысалы: ата-ана, жастық, туыс-бауыр, бала-шаға, мал-мүлік т.б.
Қазақ тілінде кім? кімдер? деген сұрақтар адамға ғана қойылады. Оған кісі аттары, адамның туыстық қатынасы мен кәсіби мамандығына байланысты атаулар жатады. Мысалы: Жәнібек, Самат, нағашы, құда, ұшқыш, балықшы. Не? нелер? деген сұрақтар адамнан басқа жанды, жансыз заттардың бәріне де қойылады. Мысалы: қой, жылқы, ағаш, ауыл, кітап, ит.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Мәтін ішіндегі жалқы зат есімдерді тауып көрсетіңіз. Мәтін мазмұнымен толық танысыңыздар.
Ыбырай Алтынсарин - тұңғыш педагог
Ыбырай Алтынсарин Торғай облысының Затабол ауданында туған. Ыбырай Алтынсариннің өз әкесі ерте қайтыс болғандықтан, ол атасы Балғожа бидің тәрбиесінде өседі. Балғожа би өзінің сүйікті немересін 1850 жылы Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға береді. Ыбырай Алтынсарин мектеп білімімен қанағаттанып қалмай, дүниежүзі әдебиеті классиктерінің шығармаларын өз бетімен оқып, одан үлгі нәр алады. Сабақ берген шығыс зерттеушісі В.Григорьевтің үйінде жиі болып, оның кітапханасынан көркем әдебиет, тарих, философия кітаптарын үнемі оқып, білімін тереңдетеді. Оқуын үздік бітіргеннен кейін, Ыбырайға Орынбор бекінісінде қазақ балалары үшін мектеп ашуды тапсырады, сол мектепте оны орыс тілінің мұғалімі етіп белгілейді. Осыдан бастап Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық-педагогикалық қызметі басталады. 1879 жылы Ыбырай Алтынсариннің әйгілі <<Қазақ хрестоматиясы>> (<<Киргизская хрестоматия>>) және <<Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы>> (<<Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку>>) атты екі кітабы шықты. Сонымен бірге, Ыбырай Алтынсарин жазушылық қызмет те атқарған, оның <<Бай мен жарлы баласы>>, <<Қыпшақ Сейтқұл>>, <<Киіз үй мен ағаш үй>>, <<Надандық>> т.б. шығармалары халыққа белгілі. Ыбырай Алтынсарин аудармашылық талантымен де ерекше танылған. Ыбырай Алтынсарин туралы көркем шығармалар, ғылыми зерттеулер көп жазылды, Қостанайда ескерткіш қойылды. Республикадағы ғылыми мекемелердің бірі Педагогикалық-зерттеу институты Ыбырай Алтынсарин атымен аталады. Ыбырай Алтынсаринді халық <<Ұстаздардың ұстазы>> деп біледі.
Мәтінді пысықтауға арналған сұрақтар:
1. Ыбырай Алтынсарин қай жерде дүниеге келген?
2. Ыбырай Алтынсаринды кім тәрбиеледі?
3. Ыбырай Алтынсаринды атасы Балғожа би қай мектепке береді?
4. Ыбырай өзіне сабақ берген шығыс зерттеушісі В.Григорьевтің үйінде немен айналысты?
5. 1879 жылы Ыбырайдың қандай кітаптары шықты?
6. Ыбырай Алтынсарин жазушылық қызметінің қырын танытатын шығармаларын атаңыз?
7. Ыбырай Алтынсарин ескерткіші қай жерде қойылған?
8. Республикадағы қандай ғылыми мекеме Ыбырай Алтынсарин атымен аталады?
№ 2 - жаттығу. Берілген сөздерді екі бағанға бөліп жазыңыз: деректі зат есімдерді бір бөлек, дерексіз зат есімдерді бір бөлек.
Абырой, ағартушы, адалдық, адамгершілік, адам, ажал, азамат, азаматтық, азап, азаттық, ай, аққу, ақыл, ақымақшылық, аман-саулық, аңшы, арыз, әке-шеше, бағбан, байлық, бақыт, бала-шаға, балалық, батыр, батырлық, бауырсақ, бедел, белбеу, ғарышкер, ғашықтық, даналық, дана, дастан, егемендік, егін, жалын, жауапкершілік, жоқшылық, жолдас, зергер, илан, кеңес, кеңсе, кешірім, қайғы, қуаныш, қойшы, құдағай, мақсат, мақпал.
№ 3 - жаттығу. Берілген сөздерден -шы/-ші жұрнақтары арқылы зат есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем ойлап жазыңыз.
Үлгі: зерттеу (исследование) + ші = зерттеуші (исследователь).
Шығысты зерттеуші әйгілі ғалым Е.И.Ковалевский Шоқанды <<Асқан
данышпан жас жігіт, тамаша ғалым>> деп атады.
Зерттеу, мүсін, сәулет, тіл, есеп, жүргізу, аударма, хат, әдебиет, сын, тарих, теңіз, орман, мұнай, домбыра, қобыз, өтірік.
№ 4 - жаттығу. Берілген сөздерден -ғар/-гер, -қар/-кер жұрнақтары арқылы зат есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем ойлап жазыңыз.
Үлгі: ғарыш (космос) + кер = ғарышкер (космонавт). Қазақтың тұңғыш
ғарышкері - Тоқтар Әубәкіров.
Ғарыш, жауын, тәлім, зер, дәрі, заң, бал, қызмет, талап, саясат, мұра, жауап.
№ 5 - жаттығу. Берілген сөздерден -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік жұрнақтары арқылы зат есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем ойлап жазыңыз.
Үлгі: сөз (слово) + дік = сөздік (словарь).
Қазақ тілі сабағында біз әрқашан сөздікті пайдаланамыз.
Сөз, оқу, күнде, тыныш, бала, дос, туыс, жаман, жақсы, ерке, өкіл, терең, дайын, тұз, түн.
№ 6 - жаттығу. Берілген сөздерден -лас/-лес, -дас/-дес, -тас/-тес жұрнақтары арқылы зат есімдер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем ойлап жазыңыз.
Үлгі: курс (курс) + тас = курстас (однокурстник).
Менің курстастарымның арасында әртүрлі ұлт өкілдері бар.
Курс, топ, одақ, қонақ, тілек, заман, жол, жұмыс, қызмет, ат, жер.
№ 7 - жаттығу. Мақал-мәтелдердің ішінен туынды зат есімдерді тауып көрсетіңіз, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
1. Бірлік болмай, тірлік болмас. 2. Бірлік, ынтымақ - байлық бақ. 3. Қойшыны таяғы асырайды, қасқырды аяғы асырайды. 4. Қолы қимылдаған адамға кедейлік жоқ. Аяғы қимылдаған адамға алыстық жоқ. 5. Қызметте туыстық болмайды.
№ 8 - жаттығу. Көркем әдебиеттерден келтірілген мысалдардағы туынды зат есімдерді көрсетіңіз, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
1. Жарысқан қыз-бозбаланы көргенде қойшы Әлжан да бір жасап қалды.
2. Амантай деген басшы адамымыз бар еді.
3. Ол жалғыз Бурабай көлеміндегі қалаға сырнайшы атанған.
4. Олар мал өсіруші, май жасаушы, түбіттен шәлі тоқушы кәсіпшілігімен айналысатын.
5. Ол екеуінің достық пен туысқандығы, құрбылығы қосылып, заң жүзінде ең бір тәтті, ыстық жақындар болатын.
6. Теңгелі жерде теңдік жоқ.
7. Түлкінің қызылдығы өзіне сор.
8. Түстік өмірің болса, кештік мал жи.
9. Ол сөз алып, мінбеге шықты.
10. Кісі аттары жазылған тізім ұзақ оқылды.
№ 9 - жаттығу. Күрделі зат есімдерді жасалу тәсіліне қарай төмендегі кестеге жазыңыз.
Біріккен Асқазан, ...
Қосарланған Ата-ана, ...
Тіркескен Бас киім, ...
Қысқарған АҚШ, ...
Ата-ана, әке-шеше, бала-шаға, азық-түлік, қыз-келіншек, жеміс-жидек, асқазан, бас киім, аяқ киім, іш киім, сырт киім, сиыр еті, қой еті, жылқы еті, баспасөз, оңтүстік, солтүстік, ыдыс-аяқ, аяқ-табақ, көзқарас, қолхат, қолжазба, көкөніс, аты-жөні, қолшатыр, телекөрермен, қонақ үй, мерейтой, мұражай, отбасы, пікір-талас, өнертапқыш, автотұрақ, балабақша, Талдықорған, Қызылорда, Ыстықкөл, Көктөбе, Алмагүл, АҚШ, Ш.Есенов атындағы КМТИУ, БҰҰ, ТМД, Қазмұнайгаз, <<ММГ>> АҚ, Казтрансойл.
№ 10 - жаттығу. Көркем әдебиеттерден келтірілген мысалдардағы күрделі зат есімдердің қандай жолдармен жасалғанын түсіндіріңіз.
Оқу жасына жетпей-ақ баланы ата-анасы, аға-інісі, апа-қарындастарынан басқа адамдармен сөйлескенде <<сіз>> деп айтуға дағдыландыру керек.
Жұлдыз жусап аспанда,
Күзетте тұр <<Жетіқарақшы>>.
Қорған болып Отанға,
Шегарада тұр сақшы.
Ауыр МАЗ-дар қант плантациясынан зауытқа қант құрақтарын,
шикізатты тасымалдайды.
№ 11 - жаттығу. Төмендегі мемлекеттік үкімет пен басқару ұжымдарының, қоғамдық ұйымдарының, кәсіпорындар мен мекемелердің, лауазымдар мен атақтардың қазақша атаулары мен олардың жазылуына көңіл аударыңыз. Өзіңіз қалаған 5-6 атауға газет-журналдардан мысал келтіріңіз.
Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті, Маңғыстау облыстық әкімшілігі, Түпқараған аудандық әкімшілігі, Ұлттық саясат, мәдениет пен тілді дамыту жөніндегі комиссия, Қазақстан Републикасының Премьер-министрі, Халықаралық <<Қазақ тілі>> қоғамы, Дүниежүзілік кәсіподақтар федерациясы, Қарулы Күштер, филология ғылымдарының кандидаты, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Қазақстан Республикасының халық әртісі.
№ 12 - жаттығу. Әр ел адамдары аты-жөнінің жазылуына көңіл аударыңыз. Оларға газет-журналдардан, көркем әдебиеттерден мысал келтіріңіз.
1.Араб, түрік және де басқа шығыс фамилиялардағы <<ибн>> шылауы әкесінің атын білдіреді және бас әріппен жазылады. Мысалы: Ибн Сина, Ибн Мұстафа, Ибн әл-Фарид т.б.
2.Туыстық қатынастарды, әлеуметтік жағдайды білдіретін түркі және араб халқы есімдері <<оғлы>>, <<зада>>, <<заде>>, <<бей>>, <<паша>>, <<әл>>, <<бек>>, <<зұл>>, <<шах>>, <<хан>> бөлшектері кіші әріппен дефис арқылы жазылады. Мысалы: Тұрсын-заде, Ильяс-паша, әл-Бируни, Омар-бей т.б.
3.Қазақ аты-жөніндегі әкесінің атын білдіретін <<ұлы>>, <<қызы>> сөздері бірге жазылады. Мысалы: Бауыржан Момышұлы, Сара Алпысқызы т.б.
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. <<Ыбырай Алтынсарин - тұңғыш педагог>> атты мәтін мазмұны бойынша Ыбырай Алтынсаринды халық қалай атайды?
А. <<Ұстаздардың ұстазы>>
Ә. <<Педагог>>
Б. <<Мейірімді ұстаз>>
В. <<Алтын жүректі ұстаз>>
2. Тұлғалық құрамы жағынан, ең алдымен, түбірлі зат есім болып келеді.
А.
Ә.
Б.
В. Негізгі зат есімдер
3. Зат есім тұлғасына қарай қалай бөлінеді?
А.
Ә. негізгі және туынды
Б.
В.
4. Сөздің лексика-грамматикалық мағыналарына қарай саралануы:
А. етістік
Ә. сөз таптары
Б. шылау сөздер
В. еліктеу сөздер
5. Басқа сөз таптарынан (зат есім, сын есім, етістік, одағай) жұрнақтар қосылу арқылы жасалатын зат есімдер:
А. туынды зат есім
Ә. жалқы зат есімдер
Б. Жалпы зат есім
В. Дерексіз зат есім
6.
А.
Ә.
Б.
В.
7.
А.
Ә.
Б.
В.
8.
А.
Ә.
Б.
В.
Негізгі зат есімдер тұлғалық құрамы жағынан, ең алдымен, түбірлі зат есім болып келеді. Мысалы: ат, қол, терезе, бор. деп атаймыз. Мысалы: мал+шы, су+сын, біл+ім, кең+шілік.
Зат есім құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді. Дара зат есімдер бір сөзден, күрделі зат есімдер бірнеше сөзден құралады. Мысалы: дара - бал, доп, ойын, күрделі - өнеркәсіп, бала бақша.
Зат есім мағынасына қарай бірнеше жікке бөлінеді: жалпы-жалқы, деректі-дерексіз, заттық, жинақтау, жанды-жансыз. Деректі зат есім деп көзге көрінетін, денеге сезілетін деректі зат атауларын атаймыз. Мысалы: Асан, қоян, балға. Дерексіз зат есім деп көзге көрінбейтін, денеге сезілмейтін, тек ойша топшылап барып қана айтуға келетін заттарды атаймыз. Мысалы: мінез, кек, реніш. Жалпы зат есім деп бірыңғай көптеген заттардың жалпылама атын көрсететін зат есімдер аталады. Мысалы: кітап, сиыр, ағаш, сия. Бірыңғай көптеген заттың ішінен дараланған жеке нәрсенің арнаулы атын білдіретін сөздер жалқы зат есімдер деп аталады. Мысалы: Абай Құнанбаев, Жамбыл облысы, <<Егеменді Қазақстан>> газеті, Құлагер. Лексика-семантикалық жақтарынан үнемі жалпылық мағынада қолданылып, оларға көптік жалғауы жалғанбайтын сөздерді заттық зат есім деп атайды. Мысалы: су, мұнай, көмір, ұн, сүт т.б. Жинақтау зат есім деп жинақтық, топтау ұғымдарды білдіретін зат есімдер аталады.
9.
А.
Ә.
Б.
В.
10.
А.
Ә.
Б.
В.
Тәжірибелік сабақ №10.
Грамматикалық тақырып: Көмекші есімдер. Қосымшалардың орын тәртібі.
Лексикалық тақырып: <<Халыққа үлгі болған Мұхамед Әбу Насыр әл-Фараби>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге көмекші есімдер, қосымшалардың орын тәртібі туралы түсінік беру. <<Халыққа үлгі болған Мұхамед Әбу Насыр әл-Фараби>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: көмекші есімдер, орын тәртібі
Сабақтың жоспары:
1.Көмекші есімдер.
2.Қосымшалардың орын тәртібі.
3.Халыққа үлгі болған Мұхамед Әбу Насыр әл-Фараби
1.Көмекші есімдер - лексикалық мағынасынан айрылған, зат есімге тіркесіп, оның мағынасын толықтыратын сөздер. Олар көп емес: алды, арты, асты, үсті, жаны, қасы, арасы, ортасы, іші, сырты, басы, беті, шеті, түбі, төбесі, тұсы, маңы. Көмекші есімдер сөйлемде ілік септік жалғаулы зат есімдермен тіркеседі. Мысалы: есіктің алды, үйдің арты, үстелдің асты. Сөйлемде зат есімге жалғанатын септік жалғаулары көмекші есімдерге жалғанады. Мысалы: есіктің алды+нда, үйдің арты+нан, үстелдің асты+мен.
Сонымен, жеке тұрып, дербес, толық мағынаға ие бола алмайтын және сөйлемде өз алдына мүше болу қасиеті де жоқ, біршама сөздер бар. Ондай сөздер алдындағы есімдердің біріне көмекшілік қызмет атқарады. Мысалы, сырт, іш, аст, үст, ара, қас, жан, маң, түп, алды деген сөздердің жеке тұрғанында мағыналары айқын болмай көмескіленіп, солғындап қана көрінеді: Ал, осыларды негізгі есімдерге тіркесек, тіркескен сөзіне көлемдік мағына үстеп, оның мекенін, айналасын дәлелдеп көрсетіп тұрады. Мысалы, заттың сырты,заттың асты, заттың үсті, заттың арты, заттың алды, заттың қасы, заттың жаны, заттың маңы, заттың түбі, заттың арасы.
Көмекші есімдер негізгі есімдермен ілік септігі арқылы байланысады,яғни, негізгі есімдер ілік септігінде, көмекші есім тәуелдік жалғауында келеді.
Көмекші есімдер зат есім сияқты тәуелденеді, септеледі. Олар септелгенде тәуелдік жалғауын жалғап барып септеледі.
Көмекші есімдер қосарланып та келеді. Мысалы, жан-жағы, үсті-басы, басы-қасы т.б.
Көмекші есімдер негізгі есімдермен тіркесіп көбіне күрделі пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалы, Отан алдында борыштымыз. Жер астынан жік шықты,екі құлағы тік шықты.
Көмекші есімдер өзі тіркескен зат есім құрамында онымен бір сөйлем мүшесі қызметін атқарады. Көмекші есімдердің дербес сөздерге қосатын қосымша мағыналары көбінесе мекендік, мезгілдік катысты білдіреді. Мысалы, Құдық басында жылқы су ішіп жатыр (Ж. Аймауытов). Абай кеш батар алдында Баймағанбетті жіберіп, Әбішті шакыртып алған ( М. Әуезов ).
Дербес сөз бен көмекші есім белгілі бір морфемалар, яғни ілік септік жалгауы мен тәуелдік жалгауының 3-жағы арқылы байланысады: қаланың ортасы, көшенің шеті, өзеннің жаны т.б. Бұл екі қосымшасыз дербес сөз бен көмекші есім бірімен-бірі байланыспайды.
2.Қосымшалардың орын тәртібі.
Жұрнақ сөз тудыратын, оны түрлендіретін сөз бөлшегі болғандықтан, үнемі түбірден кейін, жалғаулардан бұрын келеді. Жалғаулар сөз бен сөзді байланыстыратын, қарым-қатынасқа түсіретін қосымшалар болғандықтан, сөздің соңында келеді. Мысалы: үй (түбір) + шік (жұрнақ) + тер (жалғау).
Жалғаулардың бірнешеуі бір сөзге жалғанғанда, ең алдымен - көптік жалғауы, одан кейін - тәуелдік жалғауы, ең соңына - жіктік жалғауы мен септік жалғауы жалғанады. Мысалы: үй (түбір) + шік (жұрнақ) + тер (көптік жалғау) + іміз (тәуелдік жалғау) + ге (септік жалғау).
Көптік жалғауының сөздерге 2 рет қайталанып келетін жағдайлары да болады. Мұндайда: бірінші - көптік жалғауы түбірге жалғанады да, ал екіншісі - жіктік жалғауынан ажыратылмайды. Мысалы: оқушы + лар (1-ші көптік жалғау) + сыңдар (2-ші көптік жалғау).
Встречаются и такие случаи, когда окончание множественного числа прибавляется к одному и тому же слову дважды. В таком случае: первое - прибавляется к корню, а второе - к личному окончанию. Например: оқушы + лар (1-ші көптік жалғау) + сыңдар (2-ші көптік жалғау) - вы ученики.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Берілген сөйлемдерден көмекші есімдерді тауып көрсетіңіз.
1.Құнанбайдың мықты жері Тобықты іші болса, әлсіз жері де осы Тобықты ішінде. 2. Қарағайдың түбіне күн сәулесі түспейді. 3. Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты. 4. Сыртын көріп, ішінен түңілме. 5. Сырттан аяз, іштен жалын шарпиды. 6. Құдық басында, кешкі ауыл сыртында, от басында әр кезде Абай сөздерін бұларға оқытып отырып тыңдайтын Дәркенбай, көп кәрі-жас бар.
№ 2 - жаттығу. Берілген сөйлемдердегі <<іші>> көмекші есімнің қай септікте тұрғанын ажыратыңыз.
1. Ол үй ішін жинады. 2. Үй іші жым-жырт еді. 3. Үй ішінің сөзі тыйылды. 4. Оның үй ішінде ол жақын. 5. Ол үй ішімен қонаққа келді. 6. Үй ішінен шаң-шұң дауыс шықты.
№ 3 - жаттығу. Жақшадағы сөздерді аударып жазыңыз.
1. Ыдыс-аяқ серванттың (внутри) тұр. 2. Диванның (возле) екі кресло тұр. 3. Терезенің (перед, на) гүлдер тұр. 4. Кереуеттің (под) мысық жатыр. 5. Біздің үйдің (возле) балабақша бар. 6. Үйдін (внутри) жина. 7. Мен базардың (около) тұрамын. 8. Автобус Ақтау мен Жаңаөзеннің (между) қатынайды. 9. Мектеп стадионға (напротив) орналасқан. 10. Мектептің (за) спорт алаңы бар.
№ 4 - жаттығу. Кестені толтырыңыз. Келтірілген мысал-сөздермен сөйлем құраңыз.
Үлгі: 1) Былтыр мектеп бітірген оқушыларымның барлығы да жоғары оқу
орындарына оқуға түсті.
2) Біздер Ш.Есенов атындағы КМТИУ-дің оқытушыларымыз.
№ 5 - жаттығу. Мына сөздерді үлгі бойынша құрамына қарай талдаңыз, аударыңыз.
Үлгі: Малшыларыңызданбыз
Мал - түбір
шы - сөз тудырушы жұрнақ
лар - көптік жалғау
ыңыз - тәуелдік жалғау (ІІ жақ сыпайы түрі)
дан - септік жалғау (шығыс септік)
быз - жіктік жалғау (І жақ көпше түрі)
Малшыларыңызданбыз, жолдастарымызға, еңбекшілердің, Ақтауданбыз, әке-шешелерінен, зейнеткерлерге, институттарыңызданбыз, қалашыларымызсыңдар, әжелеріміздей.
№ 6 - жаттығу. Төмендегі берілген көмекші есімдерге сөйлем құраңыздар.
Сырт, іш, аст, үст, ара, қас, жан, маң, түп, алды
№ 7 - жаттығу. Қосарланып келген көмекші есімдерге көркем әдебиеттерден мысал келтіріңіз.
Мәтінмен толық танысып, мазмұнын біліңіз.
Халыққа үлгі болған Мұхамед Әбу Насыр әл-Фараби
Әбу Насыр әл-Фараби - дүние жүзіне әйгілі ұлы ғалым. Әбу Насыр әл-Фараби орта ғасырда қазақтың ежелгі қаласы Отырарда дүниеге келген. Туған жері - Отырарды арабтар Фараб деп атаған, осыдан ол Әбу Насыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбу Насыр атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент облысында. Отырар өз кезінде ірі мәдени-сауда орталығы болған. Ал Отырардағы кітапхана ХІ-ХІІ ғасырларда өзінің кітап қоры жағынан дүние жүзіне әйгілі кітапханалар қатарында болған. Отырар медресесінде дәріс алып, ондағы аса бай кітапханадағы қолжазбаларды оқып меңгерді. Әбу Насыр әл-Фараби білімін тереңдету үшін сол кездегі білім орталықтары саналатын Бағдад, Дамаскі (Шам), Каирде болған. Мұнда ол өз білімін әбден тиянақты толықтырып, өзінің ақылының, алғырлығы мен асқан байсалдылығы арқасында көп ұзамай ірі ғалымдардың арасында үлкен абырой-беделге ие болған. Ғалымдардың зерттеу бойынша, Әбу Насыр әл-Фараби 150-200-ден астам ғылыми еңбек жазған. Оның ішінде <<Музыканың ұлы кітабы>>, <<Ғалымдардың шығуы>>, <<Әлеуметтік-этникалық трактаттары>>, <<Философиялық трактаттары>> т.б. еңбектері әлемге әйгілі, ғылымның дамуына жол ашты. Замандастары мен шәкірттері оны <<екінші Аристотель>>, <<екінші ұстаз>> деп атаған. Ғұлама 950 жылы 80 жасында Дамаскіде дүние салған.
Әбу Насыр әл-Фарабидің қолжазбалары дүние жүзінің көп кітапханаларына тарап кеткен және ол жерлерде сақтаулы тұр. Алматы қаласындағы Қазақ Ұлттық университеті Әбу Насыр әл-Фараби есімімен аталады. Университет алдында оған орнатылған ескерткіш бар. Алматыдағы әсем көшелердің бірі де ғұлама ғалым есімімен аталған.
1.Әбу Насыр әл-Фараби қай кезеңде және қай жерде дүниеге келген?
2. Отырар кітапханасының деңгейі қандай болған?
3. Әбу Насыр әл-Фараби білімін тереңдету үшін қандай білім орталықтарында болған?
4. Ғалымдардың зерттеу бойынша, Әбу Насыр әл-Фараби қанша ғылыми еңбек жазған?
5. Әбу Насыр әл-Фарабидің қандай еңбектері әлемге әйгілі, ғылымның дамуына жол ашты?
6. Замандастары мен шәкірттері Әбу Насыр әл-Фарабиді қалай атаған?
7. Қазақстанда қандай жоғарғы оқу орны Әбу Насыр әл-Фараби есімімен аталады?
8. Әбу Насыр әл-Фараби қай жерде және қашан дүние салған еді?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Лексикалық мағынасынан айрылған, зат есімге тіркесіп, оның мағынасын толықтыратын сөздер.
А. Сөз таптары
Ә. Есімдік
Б. Көмекші есімдер
В. Етістік
2. алды, жаны, асты, үсті сөздері қай нұсқаға сай?
А. Сөз таптары
Ә. Есімдік
Б. Көмекші есімдер
В. Етістік
3. маңы, басы, ортасы сөздері қай нұсқаға сай?
А. Сөз таптары
Ә. Есімдік
Б. Көмекші есімдер
В. Етістік
4. Сөйлемнен көмекші есімді табыңыз: Барлығымыз үй жанына жиналдық
А. Барлығымыз
Ә. жиналдық
Б. жанына
В. үй
5. Сөйлемнен көмекші есімді табыңыз: Қимай артына қарайлай берді.
А. қарайлай
Ә. берді
Б. Қимай
В. артына
6. Сөйлемнен көмекші есімді табыңыз: Дауыс үстіңгі қабаттан шықты
А. Дауыс
Ә. қабаттан
Б. шықты
В. үстіңгі
7. Сөйлемнен көмекші есімді табыңыз: Ерлан жанына Асылды ертті
А. жанына
Ә. Асылды
Б. ертті
В. Ерлан
8. Әбу Насыр әл-Фараби еңбегі:
А. <<Философиялық трактаттары>>
Ә. <<Қазақ хрестоматиясы>>
Б. <<Жағрапия>>
В. <<Іле Алатауы>>
9. Әбу Насыр әл-Фарабиді <<екінші Аристотель>> деп атаушылар:
А. балалары
Ә. анасы
Б. замандастары
В. ұстаздары
10. Әбу Насыр әл-Фараби білімін тереңдету үшін қай жерлерде болған еді?
А. Бағдад, Каир
Ә. Дамаск, Дубай
Б. Каир, Сарайшық
В. Елорда, Еуропа
Тәжірибелік сабақ №11.
Грамматикалық тақырып: Есімдік
Лексикалық тақырып: <<Мұражайлар сыр шертеді>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге есімдіктердің мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай топқа бөлінуі туралы түсінік беру. <<Мұражайлар сыр шертеді>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Есімдік, дара, күрделі, негізгі, туынды, жіктеу, сұрау, жалпылау, болымсыздық, сілтеу, белгісіздік, өздік
Сабақтың жоспары:
1.Есімдік
2.Есімдіктердің мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай топқа бөлінуі
1.Есімдік - есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есім) орнына жүретін сөз табы. Есімдік заттың өз атауын білдірмейді, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де, олардың орнына қолданылады. Тұлғасына қарай есімдіктер негізгі және туынды болып бөлінеді. Негізгі есімдіктер: мен, сен, кім, осы т.б. Туынды есімдіктер: біреу, әлдеқайда, әрқашан, өзің т.б. Құрамына қарай есімдіктер дара және күрделі болып бөлінеді. Дара есімдіктер: ол, міне, Сіз т.б. Күрделі есімдіктер: әлдекім, қай-қайсысы т.б.
2.Қазақ тілінде есімдіктер мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай 7 топқа бөлінеді:
Жіктеу есімдігі - жақтық ұғыммен байланысып келіп, затқа, адамға қатысты болады. Мұнда сөйлеуші жақ - <<мен>>, <<біз>>, тыңдаушы жақ - <<сен>>, <<сендер>>, <<сіз>>, <<сіздер>>, бөгде жақ - <<ол>>, <<олар>> болып келеді.
Сұрау есімдігі - сұрау мағынасын білдіру үшін жұмсалады. Мысалы: кім, не, қандай, қай, қалай, қанша, неше, қашан, қайда т.б.
Жалпылау есімдігі - кем дегенде екі я одан да көп заттар мен құбылыстарды жинақтап айту үшін қолданылады. Мысалы: бәрі, барлык, бар (адам), барша, күллі, бүтін, түгел т.б.
Болымсыздық есімдігі - <<еш>> түбіріне басқа есімдіктер бірігу, қосылу арқылы жасалған есімдіктер жатады. Мысалы: ешкім, ештеңе, ешбір, ешбіреу, ешқайсысы, ешқандай, ешқашан, ешқайда, бірде-бір, түк, дым т.б.
Сілтеу есімдігі - нұсқау, көрсету сияқты мағынаны білдіріп, қай? қайсы? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: бұл, бұлар, осы, осынау, осылар, сонау, ол, олар, мына, мынау, мыналар, анау, ана, аналар, әне, әнеки, міне, мінеки т.б.
Белгісіздік есімдігі - заттар мен құбылыстарды нақты түрде көрсете алмайды, оларды нұсқайды, меңзейді. Белгісіздік есімдігіне <<бір>>, <<әр>>, <<әлде>> деген үш сөзден жасалған 30-дан аса есімдік жатады. Мысалы: біреу, бірдеңе, бірнеше, кейбір, әлдекім, әлдеқайда, алдақашан т.б.
Өздік есімдігі - оған жалғыз <<өз>> деген сөз жатады. Бұл есімдік түбір тұлғада басқа сөздермен тіркесіп келіп, иемдену мағынасын білдіреді.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Берілген есімдіктерді қатыстырып, сөйлем құрастырып жазыңыз.
Сен, өзің, анау, сол, әрқашан, кейбіреу, міне, ешқашан, барлық, бұл, сіз, осы, ештеңе, күллі.
№ 2 - жаттығу. Мәтінді қазақ тіліне аударып, есімдіктерді көрсетіңіз
№ 3 - жаттығу. Өлең шумақтарын мәнерлеп оқыңыз. Құрамындағы есімдіктерді дәптеріңізге теріп жазыңыз.
Кейбіреу тыңдар үйден шыққанша,
Кейбіреу қояр көңіл ұққанынша.
Сөз мәнісін білерлік кейбіреу бар,
Абайлар әрбір сөзді өз халінше.
Керек іс бозбалаға - талаптылық,
Әр түрлі өнер, мінез, жақсы қылық.
Кейбір жігіт жүреді мақтан сөйлеп,
Сыртқа пысық келеді, көзге сынық.
(Абай)
№ 4 - жаттығу. Мақал-мәтелдерді көшіріңіз. Өздік есімдіктердің астын сызыңыз.
1. Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол. 2. Өз үйім - өлең төсегім. 3. Сараң өз затын өзінен қызғанады. 4. Қорқақ өзінің көлеңкесінен де қорқады. 5. Отанға опасыздық еткенің - өз түбіңе жеткенің. 6. Өз басыңды дауға берсең де, жолдасыңды жауға берме.
№ 5 - жаттығу. Көркем әдебиет шығармаларынан алынған мысалдардан есімдіктерді тауып, олардың түрін ажыратыңыз.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін. (Абай)
Мен саған ораламын ақ сезіммен,
Қайта оралам өзіңе пәк сезіммен.
Өзің жайлы жақсы бір ән шырқасам,
Сөйлестім бейне өзіңмен деп сезінем. (Г.Сейілжанова)
Күнім осы, балапанын қанатының астына тыққан кәрі тауықтай отырғаным - мынау. (М.Әуезов)
Абай неге жақсы? Мұның күйеуінен неге артық? Неге бар ел соны білгіш, данышпан ғып алды? (М.Әуезов)
Қыз десе әркім кетер қызуланып,
Көңілден әлдеқайдан от кеп жанып. (С.Торайғыров)
Ажал тілің жалаңдаған тілінен басқа ештеме көрінбейді. (<<Мың бір түн>>)
Атшабар, көкпар, серке тарту, теңге алу, балуан күрестіру - баршасы да осы күні болып жатыр. (М.Әуезов)
№ 6 - жаттығу. Мына сөйлемдердегі мақал-мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестерін ажыратыңыз. Ондағы есімдіктерді тауып, түрлерін анықтаңыз.
1. Әркімдікі өзіне - ай көрінер көзіне. 2. Әркімнің қолы өз аузына жақын. 3. Біреуге мал қайғы, біреуге жан қайғы. 4. Біреудің отына жылыну. 5. Ештен кеш жақсы. 6. Еш жерге сыймау. 7. Қайда барса да, Қорқыттың көрі. 8. Өз билігі өзінде. 9. Өз қолы өз аузына жету. 10. Өз обалы өзіне. 11. Өзімдікі дегенде өгіз қара күшім бар, Өзгенікі (кісінікі) дегенде, анау-мынау ісім бар. 12. Өзін-өзі ұстау.
№ 7 - жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден есімдіктерді тауып, олардың қандай сөздердің орнына жұмсалып тұрғанын айтыңыз.
Менің ұлым - сенікі,
Сенің ұлың - менікі,
Ер туған ұл - сенікі,
Бақытты біздің жердікі. (Жамбыл)
Менің жегенім - күйреуік,
Сенің жегенің - күйреуік,
Саған келсін түйнеуік. (Ауыз әдебиетінен)
Менсіз таңы атпаған,
Мен деп тыным таппаған.
Жүрсем оның жанында,
Күлімдеймін, шаттанам. (Фариза Оңғарсынова)
№ 8 - жаттығу. Есімдіктердің түрлерін ажыратыңыз. Қосымшаларын анықтаңыз.
<<Өнер - жігіт көркі>>, - деп,
Ескермедік мақалды,
Біз болмасақ, сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды. (Ы.Алтынсарин)
Мен сендерді басқалардан бұрын көрем,
Мен қолымды сендерге бұрын берем.
Сендермен тек алысар жау табылса,
Мен бәріңнің қолында бұрын өлем. (С.Мұқанов)
№ 9 - жаттығу. Сөйлемдерден есімдіктерді тауып, түрлеріне қарай ажыратыңыз.
1. Мен біраз жүріп қайтамын. 2. Бірер күнде малды көшіреміз. Өзің де болатын шығарсың жайлауда. 3. Электр жөнінде электриктермен бірнеше әңгіме өткізу керек. 4. Бір уақытта бірдеме сытыр-сытыр етті. 5. Осы даланың асты толған көмір, бірнеше жүз жылға жетеді. 6. Әрбір тәртіпсіздік, салақтық кейін тартады. 7. Өзім демей, біз деп, ерлік білекте емес, жүректе деп үйретті. 8. Ешбір дыбыс естілмейді. 9. Ақсұлу еш нәрсе демеді. 10. Көптің ақылынсызешқайда бара алмаймыз. 11. Үйренудің ешбір айыбы жоқ. 12. Әне, Қарағанды! - деді жолаушы. 13. Мүмкін, Горький жырлаған сұңқары осылар болар. 14. Бұлар әңгімелесіп көп отырды. 15. Мінеки, келіп қалдым біраз жасқа. 16. Сонымен, сіз маған қандай ақыл бересіз? 17. Өзіңнің қайда жүргеніңді, кім болғаныңды, жақында болсаң - ауызша хабарла, алыста болсаң - хатпен хабарла.
№ 10 - жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден есімдіктерді тауып көрсетіңіз.
1. Қолындағы елу сиырды жүз елуге жеткізген колхозшылар әлдеқашан орден алды. 2. Сен, шамасы, ешкімге айтпаған боларсың. 3. Кейбіреулер бұрын ел құлағы естімеген рекордтар жасады. 4. Мына құрылысшылардың көпшілігі - жасамыс еркектер мен әйелдер, біразы - ересек балалар. 5. Ол мені анау-мынау емес, ойсырата қапты ғой. 6. Кейбір сұраулары бола тұра, Сырбайдың Масақбай туралы айтқан сөздерін Естай бөлген жоқ. 7. Егістік мәдениетінің әрқайсысы әр түрлі өңдеуді тілейді. 8. Әлдекім есік қақты. 9. Сонша бұрысты жолда шофер ешкімнен де жөн сұрамай, қонақтарын нысаналы жеріне дәл әкеп түсірді. 10. Әрі сөйлесіп, бері сөйлесіп еш нәрсе бітіре алмадық. 11. Ол әлденені айтқысы келген қозғалысын жасыра алмаса да, аузы батып айта алмады. 12. Әркім жөніне кетті. 13. Тыңға барам десең, сені ешкім тоқтатпайды.
Мәтін мазмұнымен толық таныс болыңыз
МҰРАЖАЙЛАР СЫР ШЕРТЕДІ
Мұражайлардың басты жұмысы - табиғат пен адам қоғамының дамуы туралы білімнің алғашқы деректемесі - материалдық және рухани мәдениет ескерткіштерін, табиғат коллекциялары мен тарихи нұсқаларды жинақтау, оларды зерттеу және сақтау, жәдігерлерді (экспонаттарды) халыққа көрсету, насихаттау.
Қазақстанда Қазан төңкерісіне дейін 3 мұражай болды. Қазір елімізде 50-ден астам мемлекеттік мұражай бар. Сол сияқты қоғамдық негізде жүздеген мұражай жұмыс істейді. Бұл мұражайлар өлкетану, тарихи-мемориалдық, этнографиялық мұражайлар болып бірнеше түрге бөлінеді.
Еліміздегі Республикалық мемлекеттік мұражай 1929 жылы құрылған. Барлық облыс орталықтарында тарихи-өлкетану мұражайлары кеңінен ұйымдастырылған. Бұл мұражай жәдігерлері қазақтың көне тарихынан, салт- дәстүрінен, әдет-ғұрпынан дерек береді, еліміздің тарихи даму жолын қөрсетеді, облыс жұртшылығының еңбек табыстарын насихаттайды.
Алматы қаласында мұражайлар көп. Алматыдағы кітап мұражайында 530 мыңнан аса жәдігер (экспонат) қойылған. Олардың ішінде ежелгі дәуір кітаптары да бар. Осы қаладағы М.О.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Семейдегі А.Құнанбаевтың, Ұзынағаштағы Ж.Жабаевтың мемориалдық мұражайларының ғылыми мәні зор. Халқыңның тарихын біліп, еліңді танығың келсе, мұражайға бар. Көргенінді, білгеніңді зердеңе тоқы.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған сұрақтар:
1. Қазақстанда қашанға дейін 3 мұражай болды?
2. Елімізде 1929 жылы қандай мұражай құрылды?
3. Қай қалада, қандай мұражайда 530 мыңнан аса жәдігер (экспонат) қойылған?
4. Ж.Жабаевтың мемориалдық музейі қайда орналасқан?
5. С.Мұқановтың мемориалдық музейі қайда орналасқан?
6. А.Құнанбаевтың мемориалдық музейі қайда орналасқан?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Қай ақынның өлеңі?
Кейбір жігіт жүреді мақтан сөйлеп,
Сыртқа пысық келеді, көзге сынық.
А. Мұқағали
Ә. Абай
Б. Мағжан
В. Мұхтар
2. Кем дегенде екі я одан да көп заттар мен құбылыстарды жинақтап айту үшін қолданылады.
А. Сілтеу есімдігі
Ә. Болымсыздық есімдігі
Б. жалпылау есімдігі
В. Белгісіздік есімдігі
3. ешкім, ештеңе, ешбір, ешбіреу, ешқайсысы, ешқандай, ешқашан, ешқайда, бірде-бір, түк, дым сөздері арқылы жасалатын есімдік:
А. Сілтеу есімдігі
Ә. Болымсыздық есімдігі
Б. жалпылау есімдігі
В. Белгісіздік есімдігі
4. Қоғамдық негізде қанша мұражай жұмыс істейді?
А. жүздеген
Ә. үшеу
Б. отыз бес
В. алпыс шақты
5. Қоғамдық негіздегі мұражайлар неше түрге бөлінеді?
А. әдеби, мәдени, өлкелік
Ә. материалдық, рухани, қолжазбалық
Б. өлкетану, тарихи-мемориалдық, этнографиялық
В. өндірістік, аймақтық, тарихи-мемориалдық,
6. Еліміздегі 1929 жылы қандай мұражай құрылған?
А. Республикалық әдеби-мәдени,
Ә. Республикалық этнографиялық
Б. Республикалық тарихи-мемориалдық,
В. Республикалық мемлекеттік мұражай
7. Барлық облыс орталықтарында қандай мұражайлар кеңінен ұйымдастырылған?
А. рухани-қолжазбалық
Ә. өндірістік-аймақтық
Б. тарихи-өлкетану
В. мәдени-өлкелік
8. бәрі, барлык, бар (адам), барша, күллі, бүтін, түгел сөздері арқылы жасалатын есімдік
А. Сілтеу есімдігі
Ә. Болымсыздық есімдігі
Б. жалпылау есімдігі
В. Белгісіздік есімдігі
9. бұл, бұлар, осы, осынау, осылар, сонау, ол, олар, мына, мынау, мыналар, анау, ана, аналар, әне, әнеки, міне, мінеки т.б. сөздері арқылы жасалатын есімдік
А. Сілтеу есімдігі
Ә. Болымсыздық есімдігі
Б. жалпылау есімдігі
В. Белгісіздік есімдігі
10. біреу, бірдеңе, бірнеше, кейбір, әлдекім, әлдеқайда, алдақашан т.б. сөздері арқылы жасалатын есімдік
А. Сілтеу есімдігі
Ә. Болымсыздық есімдігі
Б. жалпылау есімдігі
В. Белгісіздік есімдігі
Тәжірибелік сабақ №12
Грамматикалық тақырып: Сын есім
Лексикалық тақырып: <<Домбыраның тарихы>>, <<Айжан қыз>>
Сабақтың мақсаты: студенттерге сын есімнің мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай топқа бөлінуі туралы түсінік беру. Домбыраның тарихы, <<Айжан қыз>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Сын есім, Негізгі сын есім, Туынды сын есім, Дара сын есім, Сын есімнің шырайлары
Сабақтың жоспары:
1.Сын есім
2.Сын есімнің шырайлары
Сын есім - заттың түрін, түсін, сипатын, көлемін, сапасын, т.б. белгілерін білдіретін сөз табы. Сын есім қандай? қай? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: жақсы, таза, үлкен, кең, кіші, әдемі, қара торы.
Тұлғасына қарай сын есім негізгі және туынды болып екіге бөлінеді. Негізгі сын есімдер тұлғалық құрамы жағынан, ең алдымен, түбірлі сын есім болып келеді. Мысалы: үлкен, тәтті, жұмсақ, қыска. Туынды сын есімдер басқа сөз таптарынан (зат есім, сын есім, етістік, одағай) жұрнақтар қосылу арқылы жасалатын сын есімдер. Мысалы: кеш+кі, аудан+дық, тарих+и, қыс+қы.
Құрамына қарай сын есім дара және күрделі болып бөлінеді. Дара сын есімдер бір сөзден, күрделі сын есімдер бірнеше сөзден құралады. Мысалы: дара - ақ, ащы, жақсы, салқын, тар, күрделі - қара торы, шүбар ала, ақ-қара, көпбалалы.
Семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сын есімдер сапалық және қатыстық болып екіге бөлінеді. Сапалық сын есімдер деп мағынасы жағынан заттың әр алуан сыр-сипатын білдіретін, атап айтқанда, түрі мен түсін, сыры мен сапасын, көлемі мен аумағын, дәмі мен исін және де басқа қасиеттерін білдіретін сөздерді айтамыз. Мысалы: ақ, көк, жақсы, нашар, ауыр, кең, тәтті, хош иісті т.б. Қатыстық сын есімдер деп бір зат пен екінші заттың қатысын, байланысын білдіретін сын есімдерді атаймыз. Қатыстық сын есімдер басқа есімдер мен етістіктерден жұрнақтар арқылы жасалады да, заттың түрі мен түсіне, кескіні мен келбетіне, сыры мен сынына, я ішкі қасиеті мен сипатына, мекені мен мезгіліне және басқа да сол сияқты қасиетіне қатыстық үғымды білдіреді. Мысалы: сусыз жер, сөзшең адам, темір есік, теңіз порты, кешкі жаңалықтар.
Сын есімнің шырайлары
Заттың саны мен сапасы үнемі бір деңгейде бола бермейді. Мысалы: ақ, ақшыл, ақшылтым, ақтау, аппақ, өте ақ, тым ақ. Осындай заттың сынының әркелкі дәрежеде болуын шырай деп атайды. <<Шырай>> деген сөздің мағынасы <<өң>>, <<түр>>, <<кейіп>>, <<көрік>>, <<ажар>> дегенді білдіреді. Сонымен, заттың сындық сапасының белгілі бір заттың сындық сапасынан артық не кем екендігін білдіретін сын есімнің белгісін шырай дейміз. Қазақ тілінде төрт шырай бар: жай шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай, асырмалы шырай.
Жай шырай Заттың жай белгісін, түрін, түсін, сапасын, көлемін, сал-мағын, аума-ғын, иісін, дә-мін т.б. көрсететін белгі мысалы: әдемі
Салыстырмалы шырай Біркелкі сынның, сапаның бір-бірінен артық не кем екенін көрсететін сын есімнің түрі. -рақ/-рек, -ырақ/-ірек, -лау/-леу, -дау/-деу, -тау/-теу, -ғыл/-қыл, -ғылт/-қылт, -ғыш, -ілдір, -шыл/-шіл, -аң/-ең, -ша/-ше жұрнақта-ры мысалы: әдемілеу
Күшейтпелі шырай Заттың бастапқы жай белгісін, са-пасын, көлемін, аумағын, дәмін, иісін т.б. қасиет-терін күшейте түсетін сын есімнің түрі. Күшейтпелі буын арқылы жасала-ды. Ал ол буын сын есімнің ал-ғашқы дауысты дыбысынан кейін <<п>> дыбысы қосылып жасалады мысалы: әп-әдемі
Асырмалы шырай Заттың сындық белгісін я тіпті асыра, я тіпті төмендете көрсететін сын есімнің түрі. Ең, аса, өте, тым, тіпті, нағыз, нақ, шымқай, кілең, орасан, тамаша, тәрізді сияқты күшейткіш үстеу-лер көмегімен жасалады мысалы: ең әдемі
1) Заттың жай белгісін, түрін, түсін, сапасын, көлемін, салмағын, аумағын, исін, дәмін, т.б. көрсететін белгіні жай шырай дейміз. Мысалы: ақ, қара, жақсы, жаман, үлкен, кіші, ащы, тәтті. Бүл шырай қалған шырайларды жасауға негіз болады.
2) Заттың сындық сапасының белгілі бір заттың сындық сапасынан артық не кем екендігін білдіретін сын есімнің белгісін шырай дейміз.
3) Заттың бастапқы жай белгісін, сапасын, көлемін аумағын дәмін, иісін т.б. қасиеттерін күшейте түсетін сын есімнің түрін күшейтпелі шырай дейміз. Күшейтпелі шырай күшейтпелі буындар арқылы жасалады. Сын есімнің алғашқы дауысты дыбысынан кейін <<п>> дыбысы қосылып күшейткіш буын жасалады. Мысалы: қып-қысқа, жеп-жеңіл, топ-толық, әп-әдемі, үп-үлкен.
4) Заттың сындық белгісін я тіпті асыра, я тіпті төмендете көрсететін сын есімнің түрін асырмалы шырай дейміз.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Үлгіні пайдалана отырып, берілген зат атауларына байланысты сын есімдер тауып, сөз тіркестерін жасаңыз.
Үлгі: Кең дала, дарқан дала, сары дала, жазық дала, ...
Дала. Аспан. Тау. Теңіз. Ауыл. Орман. Өзен. Қала. Жаңбыр.
№ 2 - жаттығу. Үлгіні пайдалана отырып, төмендегі сын есімдерді мағыналық жағынан байланысатын зат есімдермен тіркестіріп жазыңыз.
Үлгі: Салқын су, салқын ауа, салқын түн, салқын күз, салқын бөлме, ...
Ыстық. Терең, тайыз, ауыр, жеңіл, ұзын, қысқы, қатты, жұмсақ, әдемі, ақ.
№ 3 - жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті сын есімдерді қойып жазыңыз.
<<Айжан қыз>>
Қиын да қысталаң шақта өмір сүрген Құрманғазының әр күйі өмірдің аш өзегін жарып шыққандай ... шындықты жайып салады. Алдында, көп күйлердің қай-қайсысын алсаң да, ... бір тарихы бар дүниелер.
Композитордың сондай ... шығармаларының бірі - <<Айжан қыз>> күйі.
Ел басқарып, әкімшілік құрып жүрген ... күйші Дәулеткерей шен-шекпен беделіне бұрын да назар аудара қоймайтын. Ал, Құрманғазымен танысып-табысқаннан кейін, бірге жүріп, ел аралап, домбыра тартып, өнерге ... көзбен қарайтын болды. Бірде екеуі төңірекке аты ... болған күйші қыз Айжан ауылына келеді. Әйелдерді шалғайдан тартқан бұл кездің ... тәртібіне қарамастан, ол жиын-тойларға, жұрт жиналатын жерлерге еркін барып, өнер жарыстарына қатысатын. Айжан қыздың бұл қылығын кейбір кертартпа, діндарлар тобы жақтырмағанмен, қалың көп оның өнеріне өріс тілеп, өзін қадір тұтатын еді. Сондықтан да Айжан қыз келген қонақтарына айрықша қошамет көрсетіп, қуана қарсы алды. Алғашында халық арасына ... тараған ... күйлерді тартқан ол соңынан қолқалаған көп тілегіне орай өз туындыларын да төгілдіреді.
Міне, осы кезде күйші қыздың өнеріне сүйсініп риза болған Құрманғазы қолына домбыра алып, аңыратсын келіп. Ол дүниеге ... келген өз шығармасына күйші қыздың құрметіне ... ат бермек ойда-тұғын. Ал, бұған дейін шабыт шеңберінен шыға алмай, ... отырған Дәулеткерей Құрманғазы шығарған ... күй Айжан қыздың тағдырына ұқсастығын ұғып, оның аты <<Айжан қыз>> болсын, - деді. Үш күйшінің кездесуіне шығарылған өнер ескерткішіндей <<Айжан қыз>> күйі дүниеге, міне, осылай келген еді.
(Е.Зікібаев)
Керек сөздер: жақсы, ащы, белгілі, атақты, қатал, өзгеше, әйгілі, лайық, көне, жаңа, кең, үнсіз.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1. <<Айжан қыз>> күйі кімдікі?
2. Дәулеткерей кім?
3. Құрманғазы мен Дәулеткерей кімнің аулына келеді?
4. <<Айжан қыз>> күйі кімнің тағдырына ұқсас еді?
5. <<Айжан қыз>> күйі неше күйшінің кездесуінде шығарылған?
№ 4 - жаттығу. Мақал-мәтелдердегі сын есімдердің мағыналарын айқындаңыз, негізгі және туынды сын есімдерді ажыратыңыз.
1. Мейірімі мол ананың жүрегі жылы, қолы кең. Кеңпейілді атаның жүзі жылы, жолы кең. 2. Ұрысқақ болса - ұлың жау, керіскек болса - келін жау. 3. Ақылды кісі ісіне сенеді, ақымақ кісі - күшіне сенеді. 4. Ер жігіттің өлгені - ессіз болса алғаны. Әділ бидің өлгені - сөзінің болса жалғаны. 5. Әлсіз адам сүріншек, ақылсыз адам еріншек. 6. Білекті адам бірді жығады, білімді адам мыңды жығады.
№ 5 - жаттығу. Сапалық сын есімдер мен қатыстық сын есімдерді екі бағанға бөліп жазыңыз.
Кең, жарық, еріншек, сөзшең, күшті, ыстық, ащы, әлді, өткір, суық, тәтті, жазғы, көтеріңкі, ағаш, темір, әдемі, түлкідей, кешкі, айлы, жомарт, білгіш, жас, ақылды, кәрі, сазды, балалы, иманды, айтқыш, шексіз, биылғы.
№ 6 - жаттығу. Туынды сын есімдерді қатыстырып, сөйлем құрастырыңыз.
Көрікті, таудай, жерсіз, күзгі, жылдық, өлкелік, күлкішіл, тарихи, мақтаншақ, әдеби, таңдамалы.
№ 7 - жаттығу. Мына өлең шумақтарындағы сапалық сын есімдердің астын - бір, қатыстық сын есімдердің астын - екі сызыңыз.
Желсіз түнде жарық ай,
Сыбырласып өзді-өзі,
Ауылдың маңы - терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп.
Қалың ағаш жапырағы,
Сәулесі суда дірілдеп,
Көрінбей жердің топырағы,
Құлпырған жасыл жер жүзі.
Көкірегі сезімді, тілі орамды.
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
Қызыл арай, сары алтын шатырына
Күннің кешке кіргенін көрді көзім.
Сұр бұлт түсі суық, қаптайды аспан
Күз болса, дымқыл тұман жерді басқан.
(Абай)
№ 8 - жаттығу. Берілген сын есімдерден салыстырмалы шырай жасаңыз.
Биік, аласа, толық, арық, терең, тайыз, қалың, жұқа, ыссы, мұздай, кіші.
№ 9 - жаттығу. Берілген сын есімдерден күшейтпелі шырай жасаңыз.
Жасыл, қызыл, ақ, кең, тар, тәтті, тұщы, дәмді, әдемі, сұлу, анық, жарық.
№ 10 - жаттығу. Берілген сын есімдерден асырмалы шырай жасаңыз.
Түзу, қисық, жуас, қатал, жақын, алыс, қымбат, арзан, ыңғайлы, қадірлі.
№11 - жаттығу. Берілген сын есімдерді қазақ тіліне аударып, кестені толтырыңыз. Шырайлардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
№ 12 - жаттығу. Сөйлемдегі сын есімдердің қай шырайда тұрғанын анықтаңыз.
1. Ақ көңіл, өте қарапайым адамдар... 2. Жап-жас әйелсіз... 3. Ауа тұп-тұнық, тап-таза, жібектей жұмсақ. 4. Қап-қараңғы, көгілдір үңгір... 5. Саусақтары жұп-жұмсақ, жып-жылы екен. 6. Үлкен көкшіл көзі мөлдіреп, күлімдеп тұр. 7. Тап-таза тұнық ауа, көгілдір аспан, ну орман, сылдырап аққан су... 8. Зағипа құп-қу болып кетті. 9. Өте кекшіл, әрі сезімтал және өр көкіректеу Зағипаға Шолпанның сөзі табанға басқан шоқтай тиді. 10. Оның сүмбідей сұп-сұлу денесі, жай теңселген шолақ көк толқындармен бірде тұтас көміліп, бірде тұтас көрініп, суға қара қоңыр сәуле түсіреді. 11. Хакім оның қуқыл бетіне жүгірген қызыл шырайды көзі шалып, қыздың әлденеден қысылғанын сезді. 12. Екеуі екі түрлі: қыз нәзік те, келіншек сүйріктей жұп-жұмыр; қыз қуқыл өңді, үлкен қоңыр көзді, қыр мұрынды; Шолпан қызыл шырайлы, дөңгелек бетті, өте сүйкімді.
№13 - жаттығу. Сөйлемдердегі сын есімдерді мағынасына, тұлғасына, құрамына қарай талдаңыз.
1. Салмақпен бетін бұрып, кейін қараған Сарыбасқа Асқардың көзі түссе, көнтек ауыз, домалақ мұрын, тұз көз, бет пернесі татарға ұқсас, шашын <<ёжик>> қып қырыққан, тапал бойлы, талдырмаш сары жігіт екен. 2. Қара сақалды, қара қалпақты, жүзі суық үлкен кісіге өз аруағын қорғай тіл қатқаны да қызға әйелдің батыл адам екенін байқатты. 3. Қыз: сұңғақ бойлы, талдырмаш, қанаттанып жетпеген қаздың балапанындай сары шашты, кескіні аршыған жұмыртқадай аппақ, көзі тұнық, қара, қылдырықтай қиылған қасы бар, садақтың оғындай тізіліп қайқиған ұзын кірпігі бар.
4. Келін - тамаша адам, ақылды, парасатты және шығыстың әдет-ғұрпын бірде-бір бұлжытпай орындайтын өз ортасының өте көргенді әйелі. - Онда бұл қалай, өте ұяң, жасқаншақ, тіпті келіссіз ұялшақ адам болғаны ма? Әлде жаннан асқан өр көкірек, тәкаппар әйел ме?
№ 14 - жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден заттанған сын есімдерді көрсетіңіз, түсіндіріңіз.
1. Сақал-шашының ағы көбейген. 2. Осыны ұққан сайын барлық кәрілерді жанындай жақсы көре бастады. 3. Жастар тегіс телміре қарады. 4. Соқтыққыш жуандар кімге көкірек керсін. 5. Әлсізге тимекші емес. 6. Болып қалды, тынып қалды - деп, қарасын да қараға, ағын да қараға жориды! 7. Жақсы байқап сөйлер, жаман шайқап сөйлер. 8. Жаманға жүзіңді салма, малды екен деп, Жақсыдан күдер үзбе, жарлы екен деп. 9. Жақсы болсаң - жақын көп.
№ 16 - жаттығу. Мәтінді көшіріңіз. Жақшадағы сөздерді шығыс септікке қойыңыз. Мәтінді толық мазмұндаңыз
Домбыраның тарихы
Қазақтарда күйші, жырау, әншілердің шығармашылығымен көрсетілген классикалық кәсіби саздық дәстүр бұрын да болған. Саз өнері көшпенділердің өмірімен әрқашан бірге жүреді. Олар өнертапқыш адамдар еді, сондықтан саз аспаптарын іс жүзінде далада табылған материалдардың (барлығы): (қамыс), (ағаш), (саз), (сүйек), (мүйіз), (тұяқ) жасады.
Қойшылар әдетте қой отарларын сыбызғыда әуен ойнай жүріп бақты. Діни дәстүрлер кезінде кішкентай қоңыраулары бар аспап - асатаяқты естуге болады. Соқпалы аспаптардың үнімен жауынгерлер ұрысқа аттанады. Ақындар екі шекті домбыра мен жетігеннің сүйемелдеуімен ән салды.
Алматы облысындағы Майтөбе қойтасында табылған екі ішекті домбыраның бейнесі осы аспаптың негізі ертеде басталғанын көрсетеді. Көптеген (мыңжылдықтар) өтіп, осы күнге дейін қазақтың екі ішекті (тұмар-домбырасы) мүлде айырғысыз екі ішекті домбыраның үнімен хореографиялық квартет өміршеңдігін көрсетіп келеді. Орта Азия мен Қазақстан аудандарында аңшылар мен қойшылардың ең ежелгі тайпаларының арасында саз мәдениеті жақсы дамыған.
Мәтін бойынша пысықтау сұрақтары:
1. Жауынгерлер ұрысқа қандай аспаптардың үнімен аттанған?
2. Діни дәстүрлер кезінде қандай аспаптың үнін естуге болады?
3. Саз мәдениеті қайда жақсы дамыған?
4. Екі ішекті домбыраның бейнесі қай жерден табылған?
5. Ақындар қандай аспаптардың сүйемелдеуімен ән салды?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Мәтін мазмұнында екі шекті домбыра мен жетігеннің сүйемелдеуімен ән салушылар
А. Қойшылар
Ә. Ақындар
Б. Әншілер
В. Жастар
2. Мәтін мазмұнында көшпенділердің өмірімен әрқашан бірге жүрген қай өнер түрі көрсетілген?
А. тоғызқұмалақ
Ә. би
Б. саз
В. айтыс
3. <<Айжан қыз>> күйі дүниеге қалай келді?
А. Құрманғазы түрмеден қашқанда
Ә. Жұт жайлағанда
Б. Айжан қыз ұзатылғанда
В. Үш күйшінің кездесуінде
4. Ең, аса, өте, тым, тіпті, нағыз, нақ, шымқай, кілең, орасан, тамаша, тәрізді сияқты күшейткіш үстеулер көмегімен жасалатын шырай түрі?
А. күшейтпелі шырай
Ә. жай шырай
Б. асырмалы шырай
В. салыстырмалы шырай
5. Заттың сындық белгісін я тіпті асыра, я тіпті төмендете көрсететін сын есімнің түрі қандай шырай?
А. күшейтпелі шырай
Ә. жай шырай
Б. асырмалы шырай
В. салыстырмалы шырай
6. Заттың бастапқы жай белгісін, сапасын, көлемін аумағын дәмін, иісін т.б. қасиеттерін күшейте түсетін сын есімнің түрі қандай шырай?
А. күшейтпелі шырай
Ә. жай шырай
Б. асырмалы шырай
В. салыстырмалы шырай
7. Заттың жай белгісін, түрін, түсін, сапасын, көлемін, салмағын, аумағын, исін, дәмін, т.б. көрсететін белгі
А. күшейтпелі шырай
Ә. жай шырай
Б. асырмалы шырай
В. салыстырмалы шырай
8. -рақ/-рек, -ырақ/-ірек, -лау/-леу, -дау/-деу, -тау/-теу жұрнақтары арқылы жасалатын шырай түрі:
А. күшейтпелі шырай
Ә. жай шырай
Б. асырмалы шырай
В. салыстырмалы шырай
9. Семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сын есімдер қалай бөлінеді?
А. сапалық, қатыстық
Ә. жалқы, жалпы
Б. негізгі, туынды
В. дара, күрделі
10. Тұлғасына қарай сын есім қалай бөлінеді?
А. сапалық, қатыстық
Ә. жалқы, жалпы
Б. негізгі, туынды
В. дара, күрделі
Тәжірибелік сабақ №13
Грамматикалық тақырып: Сан есім
Лексикалық тақырып: Киелі сандар. Сағат
Сабақтың мақсаты: студенттерге сан есімнің мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай топқа бөлінуі туралы түсінік беру. Киелі сандар, Сағат мәтіндерінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Сан есім, Дара сан есімдер, Күрделі сан есімдер , Негізгі сан есімдер, Туынды сан есімдер, Сан есімнің мағыналық топтары
Сабақтың жоспары:
1. Сан есім
2. Сан есімнің мағыналық топтары
Сан есім - белгілі бір заттың санын, мөлшерін, ретін білдіріп, неше? қанша? нешінші? нешеу? деген сұрақтарға жауап беретін сөз табы.
Сан есім құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді. Дара сан есімдер бір сөзден тұрады. Мысалы: бір, екі, отыз, қырық, жүз, мың т.б. Күрделі сан есімдер екі және одан да көп сөзден тұрады. Мысалы: он екі, елу алты, үш жүз алпыс бес т.б. Тұлғасына қарай сан есім негізгі және туынды болып бөлінеді. Негізгі сан есімдер басқа сөзден жасалмайды. Мысалы: бес, жеті, елу, жүз т.б. Туынды сан есімдер әр түрлі жұрнақтар арқылы басқа сөздерден жасалады. Мысалы: үшінші, екеу, қырықтай, мыңдаған т.б.
Сан есімнің мағыналық топтары
Мағынасына қарай сан есімдер 6 топқа бөлінеді: есептік, реттік, жинақтық, болжалдық, топтау, бөлшектік.
1. Есептік сан есім - заттың жалпы санын білдіреді, неше? қанша? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: тоғыз, төрт, жиырма жеті, екі мың бес т.б.
2. Реттік сан есім - заттың рет санын білдіріп, нешінші? қаншасыншы? деген сұраққа жауап береді. Реттік сан есімнің жасалуына есептік сан есім негіз болады. Реттік сан есім -ншы/-нші, -ыншы/-інші жұрнақтар арқылы жасалады. Мысалы: алты+ншы, жеті+нші, тоғыз+ыншы, бес+інші. Реттік сан есім күрделі де болып келеді. Ондай жағдайда жұрнақтар күрделі сан есімнің ең соңғы сөзіне жалғанады. Мысалы: он алты - он алты+ншы.
3. Жинақтық сан есім - заттың жинақталған санын білдіреді, нешеу? деген сұраққа жауап береді. Жинақтық сан есім есептік сан есімге -ау, -еу жұрнақтарын жалғау арқылы жасалады. Жинақтық сан есім бірден жетіге дейін ғана: біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу. <<Біреу>> деген жинақтық сан есімі белгісіздік есімдігі ретінде де қолданылады. Мысалы: Сізге біреу келді. Біреу есік қақты.
4. Болжалдық сан есім - заттың санын дәл атамайды, шамалап көрсетеді, қанша? неше? қаншадан? қай шамалы? деген сұрақтарға жауап береді. Болжалдық сан есімдер есептік сан есімдерден келесі жұрнақтар арқылы жасалады: -лаған/-леген, -даған/-деген, -таған/-теген, -лап/-леп, -дап/-деп, -тап/-теп, -дай/-дей, -тай/-тей. Болжалдық сан есім есептік сан есімге шамалы, астам, шақты, тарта, жуық, жақын, таяу т.б. көмекші сөздер қосу арқылы да жасалады. Мысалы: Тойда жүз елу шақты қонақ болды. Кездесуге отызға жақын студент катысты.
5. Топтау сан есімі заттың санын топтап көрсетеді, нешеден? қаншадан? сұрақтарына жауап береді. Топтау сан есімдер дара сан есімдер мен қосарланған сан есімдерге Шығыс септік жалғауын қосу арқылы жасалады. Мысалы: екіден, жүзден, қырық-елуден, бес-алтыдан т.б. Күрделі түрде де, қосарланған түрде де қолданылады. Мысалы: екі-екіден, он-он бестен, жиырма бестен, жүз елуден т.б.
6. Бөлшектік сан есім - заттың бөлшектік санын білдіреді. Бөлшектік сан есімдер жай бөлшек және ондық бөлшек болып екі түрде қолданылады. Жай бөлшек сандар есептік сан есімнің бөлімі Шығыс я Ілік септікте, алымы Тәуелдік тұлғада жұмсалады. Мысалы: 1/2 (екіден бірі), 1/3 (үштен бірі), 2/10 (оннан екісі) т.б. Сол сияқты бөлшектік сан есімдер есептік сан есімге бүтін, жарты, жарым, ширек сөздердің тіркесінен де жасалады. Мысалы: 2,3 (екі бүтін үш ондық); 5,04 (бес бүтін төрт жүздік) т.б.
Математикалық амалдар үлгісі - Примеры математических действий
<< + >> - қосу (прибавить)
<< - >> - алу (отнять)
<< х >> - көбейту (умножить)
<< : >> - бөлу (разделить)
<< = >> - тең болады (равняется)
<< % >> - пайыз (процент)
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Үлгі бойынша берілген есептік сан есімдерден реттік, жинақтық (мүмкін болса), топтау, болжалдық сан есімдер жасап, сөзбен жазыңыз.
Үлгі: Есептік сан есім: бір, екі, ...
Реттік сан есім: бірінші, екінші, ...
Жинақтық сан есім: біреу, екеу, ...
Топтау сан есім: бір-бірден, екі-екіден, ...
Болжалдық сан есім: бірер, екеудей, ...
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 21, 23, 30, 31, 35, 100, 150, 1000.
№ 2 - жаттығу. Үлгі бойынша берілген сан есімдермен сөз тіркесін жасаңыз, олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: Бірінші курс. Мен бірінші курста оқимын.
Бірінші ..., екінші ..., жеті ..., елудей ..., жиырма шақты ..., жүзге жуық ..., бес-бестен ..., үштен бір ... .
№ 3 - жаттығу. Сан есіммен келген мақал-мәтелдерді есте сақтаңыз.
1. Алпыстағы атаңды жыққанша, алтыдағы атанды жық. 2. Он екі айда он үш той. 3. Екі баланың ортасындағы шал бала болады. Екі шалдың ортасындағы бала дана болады. 4. Алты бала таппай ана атанбайды. Бес бала таппай белгілі әйел болмайды. 5. Бір күн ұрыстың қырық күндік қырсығы бар. 6. Бірінші байлық - денсаулық. Екінші байлық - ақ жаулық. Үшінші байлық - он саулық.
№ 4 - жаттығу. Көркем әдебиет шығармаларынан алынған мысалдардан сан есімдерді тауып, олардың сан есімнің қай түріне жататындығын анықтаңыз.
Атадан алтау, анадан төртеу,
Жалғыздық көрер жерім жоқ.
Біреуінің күні жоқ біреусіз,
Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек. (Абай)
Бір түн отырып ел адамдарын төрттен, бестен жиып алып, бір түрлі іс тапсырған. (М.Әуезов)
Олар екі-үштен қолтықтасып, үйдің ішін шыр көбелек айналып жүр. (Б.Майлин)
Алты совхозға келетін тракторлардың ғана саны үш жүздей.
Сол жолды біз жеті сағаттай жүріппіз. (С.Мұқанов)
Сәтемір жетілерде атасынан жетім қалған. (Ы.Алтынсарин)
Судың үштен бірі қалғанда, көлжұтардың ұрты ғана суға толады. (Қазақ ертегілері)
№ 5 - жаттығу. Сөйлемдерді аударыңыз. Сан есімдерді сөзбен жазып көрсетіңіз.
№ 6 - жаттығу. Мына сұрақтарға жауап беріңіз.
1) Сенің туған күнің, айың, жылың қашан? 2) Ақтау қаласында қай жылдан бері тұрасың? 3) Мекен-жайың қандай? 4) Сен нешінші мектепте оқыдың? 5) Ол мектепке нешінші жылы бардың? 6) Мектепті нешінші жылы бітірдің? 7) Сен қай университетке оқуға түстің? 8) Ол нешінші шағын ауданда орналасқан? 9) Университетке қай жылы түстің? 10) Университетті қай жылы бітіресің?
№ 7 - жаттығу. Сөйлемдерді оқып, аудар. <<Біреу>> сөзінің үстіне оның қай жерде жинақтық сан есімі, қай жерде белгісіздік есімдігі болып жұмсалып тұрғанын анықтап, жаз.
1. Нұрым маған екі кітап бермек: біреуі - экономикадан, екіншісі - тарихтан. 2. Біздің көшеде екі үй тұр: біреуі - үлкен, екіншісі - кішілеу. 3. Сізге біреу телефон соқты. 4. Көше бойымен екі бала келе жатыр: біреуі - Ержан, екіншісі - Нұржан. 5. Біреу есік қағып тұр. Ол кім екен?
6. Гүлайым біреумен сөйлесіп тұр. 7. Абзал хатты біреуден беріп жіберіпті. 8. Мыналар кім? - Біреуі - Есет, екіншісі - Әділет. 9. Сенің небе балаң бар? - Әзір біреу ғана. 10. Сабақта болмаған күннің тапсырмасын курстастарыңнан сұрап ал.
№ 8 - жаттығу. Мына есептерді шығарыңыз да, қазақша оқып шығыңыз.
№ 9 - жаттығу. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. Ондағы сан есімдердің мағыналық топтардың қайсысына жататынын анықтаңыз.
№ 10 - жаттығу. Мәтінге ат қойыңыз. Сан есімдерді тауып, оларды құрамына, тұлғасына, мағынасына қарай талдаңыз. Осы тақырыпта баяндама жазып, жалғастырыңыз.
Каспий аймақтық тау-кен металлургия комбинаты жанынан 1976 жылы 1 сәуірде Шевченко қаласында жалпы техникалық факультет ашылды. Оның тұңғыш деканы профессор Кеңесбай Табылдиев болды. 1988 жылға дейін кешкі, сырттай оқу нысандарымен 5 мамандық бойынша инженерлер дайындады. 1980 жылы 1 мамандық бойынша күндізгі бөлім ашылды. 1983-1990 жылдары бұл факультеттің күндізгі, кешкі және сырттай бөлімдерінде 16 мамандық бойынша жоғарғы білімді кадрлар даярланды. 1990 жылдың 5 қыркүйегінде Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің № 3 қаулысымен жалпы техникалық факультет Қазақ политехникалық институтының Маңғыстау филиалы болып қайта құрылды. Филиалдың директоры болып профессор Е.Бозжанов бекітілді. Оқу процесі 145 профессор-оқытушылар ұжымымен жүзеге асырылды. Оның 15 кафедрасында 4 профессор, 27 доцент, ғылым кандидаттары жұмыс істеді. Олар оқудың барлық түріндегі 2445 студентке дәріс берді.
№ 11 - жаттығу. Мәтінге ат қойыңыз. Сан есімдерді тауып, оларды құрамына, тұлғасына, мағынасына қарай талдаңыз. <<Маңғыстаудағы кен орындары>> тақырыбы бойынша баяндама жазыңыз.
1961 жылы 5 маусымда Жетібайда тұңғыш рет мұнай фонтаны атқылады. 1964 жылы <<Маңғыстаумұнайгаз>> өндірістік бірлестігі құрылды. Осы жылы аталған кәсіпорын жанынан <<Өзенмұнайгаз>> бірлестігі ұйымдастырылды. Маңғыстау мұнайын зерттеуге 1959 жылы геологиялық ғылыми-зерттеу институтынан экспедиция келді. 1966 жылы Маңғыстау мұнайын ашқандардың ішінде Ш.Есенов те болды.
№ 12 - жаттығу. Цифрмен және жазбаша жазылған сандар сан есімдердің қай түріне жататынын айтыңыз.
1. Ермек екі айтпайды. 2. Қанша табасың? - 2000-3000 сом. Кейде одан да асып түсеміз. 3. Екеуінің де ойына Жамал, Сағынтай, таң кезең елестеді. 4. Еңгезердей біреу кіріп келеді екен.
5. Аяқ киім 5 есе, маталар 5,5 есе, кондитер тағамдары 8 есе, сары май 2,5 есе, ет консервілері 2,8 есе артық шығарылады. 6. 1000 шақты кісі қосыла Украинаның тамаша халық әндерін шырқаған. 7. Мен екеуінен де үлкенмін.
8. Былай санасаң да - үшеу, олай санасаң да - үшеу. 9. Айбарша биыл 10 жылдық мектепті бітіреді білем. 10. Экскаватор делінетін машинада 250 аттың күші бары рас. 1 ат 50 пұт жүк тартады дейік, сонда 250 ат 12500 пұттық жүк сүйрейді.
№ 13 - жаттығу. Ұлағатты ұлттық ұғымдармен танысыңыз. Оларды есіңізге сақтаңыз. Мәтін ішіндегі сан есімдерді көрсетіңіз.
Ұлағатты ұлттық ұғымдар
<<Үш>>.
3 қуат: ақыл, жүрек, тіл.
3 асыл: көз, тіл, көңіл.
3 байлық: денсаулық, ақ жаулық, он саулық.
3 қуаныш: алғыс алу, өзіңді көптің іздеуі, ісіңнің өшпеуі.
3 жұрт: өз жұрты (ағайыны), нағашы жұрт, қайын жұрт.
3 би: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би.
3 қат: жоғары қат (аспан), орта қат (жер үсті), төменгі қат (жер асты).
3 дауасыз: мінез, кәрілік, ажал.
3 арсыз: ұйқы, күлкі, тамақ.
<<Төрт>>.
4 тұлға: от, су, жел, жер.
4 құбыла: шығыс, оңтүстік, батыс, солтүстік.
4 маусым: көктем, жаз, күз, қыс.
<<Бес>>.
5 парыз: Құдайдың бірлігі мен Мұхамбеттің пайғамбарлық қасиетін мойын-
дау, намаз оқу, ораза тұту, қайыр садақа беру, қажылыққа бару.
5 асыл: талап, еңбек, ой, қанағат, рақым.
5 дұшпан: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, мал шашпақ.
5 қатер: от, жау, борыш, ауру, сөз.
5 өсиет: топасқа сенбе, жауға иілме, әрқашан сақ жүр, аш үйге қонба, жарлы-
дан сый алма.
<<Алты>>.
6 игілік: денсаулық, қазына, дос, әйел (жар), білім, бала (ұрпақ).
6 асқар: ақыл, білім, жомарттық, әділдік, шыншылдық, кең пейіл.
6 парыз: Адамдардың бір-біріне деген 6 парызы бар. Олар:
Әдейі барып бір-біріне сәлем беруі,
Арнайы шақырса, міндетті түрде баруы,
Егер кеңес сұраса, ақыл қосуы,
Қойылған сұраққа жауап беруі,
Аурудың көңілін сұрауы,
Қайтыс болса, жерлеуге қатысуы.
(Мұхамбет пайғамбар)
<<Жеті>>.
7 ата: әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, туажат.
7 қазына: ер жігіт, сұлу әйел, ақыл-білім, жүйрік ат, қыран бүркіт, берен мыл-
тық, жүйрік тазы (ит).
7 жұт: құрғақшылық, жұт (мал қырылу), өрт, оба (ауру), соғыс, топан су, зіл-
зала (жер сілкіну).
7 керемет: Египет пирамидалары, Олимпиядағы Зевстің мүсіні, Родос алыбы,
Семирамида бағы, Диана ғибадатханасы, Карнас мұражайы, Алек-
сандрия маягі.
7 күн: дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі (сәтті күн), бейсенбі, жұма (қасиетті күн),
сенбі, жексенбі.
7 ғашық: Ләйлі - Мәжнүн, Зылиқа - Жүсіп, Фархат - Шырын, Таһир - Зухра,
Арзи - Қамбар, Сейфіл Мәлік - Жамал, Бозжігіт - Анул (Қарашаш).
7 жоқ: Жерде өлшеуіш жоқ, Аллада бауыр жоқ,
Аспанда тіреуіш жоқ, Аққуда сүт жоқ,
Таста тамыр жоқ, Жылқыда өт жоқ.
Тасбақада талақ жоқ,
7 жетім: Тыңдамаған сөз жетім,
Киюсіз тозған бөз жетім,
Иесіз қалған жер жетім,
Басшысы жоқ ел жетім,
Аққу-қазсыз көл жетім,
Жерінен айырылған ер жетім
Замандасы қалмаса -
Бәрінен де сол жетім.
Мәтіндермен толық таныс болыңыз
Киелі сандар
Қазақ халқында жеті, тоғыз, он екі, қырық сандары қасиетті, киелі сандар болып есептеледі. Жеті сөзімен байланысты халқымызда 7 жоқ, 7 күн, 7 жұрт, 7 қазына, 7 жұт, 7 ғалам, 7 қат көк, 7 ғашық сөздері пайда болған. ХҮІ ғасырда өмірге келген Тәуке ханның <<Жеті жарғысы>> да жеті сөзінің қасиетіне, киелі жағына мән беруден туған болу керек.
Тоғыз саны араб елінен дінмен байланысты енген тәрізді. Халқымыздың <<Тоғыз ай тоғыз күн бала көтеру>>, <<Тоғыз жолдың торабы>> т.б. сөздері тегін шықпаған болу керек.
Он екі саны да - халқымыздың құрметтейтін саны. Қазақ күнтізбесі бойынша 12 жылға арнайы хайуанаттардың аты берілген. 12 жылды 1 мүшел, қауіпті жас деп, оны адамдар атап өтуі де тегін емес. 12 сөзімен байланысты <<12 мүшең сау болсын>> сөздері де айтылады.
Халқымыздың қасиет тұтатын тағы бір саны - қырық. Нәрестенің өмірге келгеніне 40 күн толып, мойны бекігенде, <<қырқынан шығару>> ырымы жасалады. Сол сияқты өлген адамның <<қырқын беру>> дәстүрі де бар. Халқымыз келген қонақты <<Қырықтың бірі - қыдыр>> деп, ерекше құрмет тұтқан. Ел ішінде 7, 9, 12, 40 сандарымен байланысты тағы басқа да сенімдер, ырымдар баршылық.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған сұрақтар:
1. Қазақ халқында қанлдай сандар киелі сандар болып есептеледі?
2. Араб елінен дінмен байланысты енген тәрізді қай сан?
3. 40 санына қатысты қандай ырымдар мен дәстүрлер бар?
4. Мәтінде 12 санына қатысты қандай мысалдар берілген?
Сағат
Мыңдаған жылдар бұрын адамдарға уақытты дәл білу онша қажет болмады. Олар күн шыға оянып,күн бата ұйықтаған. Біртіндеп өмір күрделене бастағанда, сағаттың қажеттілігі туып, рөлі артты.
Уақытты санаудың ең алғашқы қарапайым құралы күн сағаты болған.
Ол бұдан 3500 жыл бұрын пайда болды. Бірақ күн бұлтты күні бұл сағат қолайсыз болды. Сондықтан адамдар су сағатын ойлап тапты.
Су бір ыдыстан екінші ыдысқа тамшылап тұрады. Бірінші ыдыстың суы біртіндеп азайып уақыттың дәл мезгілін білдіреді. Құм сағаты да осылай жұмыс істейді.
Механикалық сағаттар жөніндегі деректер VI ғасырдың аяғында-ақ белгілі болған. Ол туралы ғалымдар Византиялық қолжазбалардан тапты. Мұнда сағаттың бір ғана тілі болған.
Голландиялық ғалым Х. Гюйгенс 1657 жылы маятникті сағат ойлап тапты.
Кварцты сағат 1929 жылдары пайда бола бастады, ал 1404 жылы Мәскеуде тұңғыш мұнара сағаты орнатылды.Кремльдегі бұл сағат Ресейдің басқа қалаларында да орнатылды. Кварцты сағат отыз жылда бір секундқа қана қателесуі мүмкін.
Уақытты бұдан да дәлірек көрсететін атомдық және молекулалық сағаттар ойлап шығарылды. Атомдық сағат 1948 жылы орнатылды.
ХХ ғасырдың 70-жылдары электронды сағат кеңінен тарады. Соңғы кезде өздігінен жүретін сағаттар да пайда бола бастады.
Сіз сағатқа жиі қарайсыз ба? Сағаттың керектігі қазіргі кезде аса қажет екені әр адамға түсінікті. Автокөлікке немесе кездесуге кешікпеу үшін сағатқа еріксіз қарайсыз, өйткені қазіргі кезде іскер адамның бәріне сағат қажет.
Ең алғашқы сағаттар қалта сағаты деп аталған, өйткені олар киімнің қалтасына салынатын болған. Қалта сағатының алтын не күміс шынжырының екінші басында сағатты бұрап отыратын болған. Қазіргі кезде қалта сағаты сәннен шыға бастады.
Кейіннен қол сағаты пайда болды. Ең алғашқы қол сағатын 1910 жылы Роллекс компаниясы жасап шығарды.
Сағаттың өмірде алатын орны ерекше: жүректің соғуы, теңіз суының көтерілуі мен қайтуы, күннің шығуы мен батуы, жыл мезгілінің алмасуы - бәрі белгілі біруақытпен өлшеніп, анықталып отырады.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған сұрақтар:
1. 1929 жылдары пайда бола бастаған қандай сағат?
2. VI ғасырдың аяғында-ақ қандай деректер белгілі болған?
3. Маятникті сағат ойлап тапқан ғалым?
4. 1948 жылы қандай сағат орнатылды?
5. Электронды сағат қай кездері кеңінен тарады?
6. Ең алғашқы сағаттар қалай деп аталған?
7. Ең алғашқы қол сағатын қай компания жасап шығарды?
8. 1404 жылы Мәскеуде қандай сағат орнатылды?
9. Бір ғана тілі болған қандай сағат?
10. Ғалымдар Византиялық қолжазбалардан қандай деректер тапты?
11. Уақытты санаудың ең алғашқы қарапайым құралы қандай сағат болған?
12. Күн сағаты бұдан қанша жыл бұрын пайда болды?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. 6 игілікке қайсылар жатады?
А. ақыл, білім, жомарттық, әділдік, шыншылдық, кең пейіл.
Ә. денсаулық, қазына, дос, әйел (жар), білім, бала (ұрпақ).
Б. ит, жүйрік ат, сұлу әйел, су, жер, ұрпақ
В. садақ, бес қару, асыл киім, сұлу қыз, берекелі шаңырақ, дәмді ас
2. 6 асқарға қайсылар жатады?
А. ит, жүйрік ат, сұлу әйел, су, жер, ұрпақ
Ә. денсаулық, қазына, дос, әйел (жар), білім, бала (ұрпақ).
Б. ақыл, білім, жомарттық, әділдік, шыншылдық, кең пейіл.
В. садақ, бес қару, асыл киім, сұлу қыз, берекелі шаңырақ, дәмді ас
3. Бұлтты күні қандай сағат қолайсыз болды?
А. құм сағат
Ә. су сағат
Б. күн сағат
В. ағаш сағат
4. Уақытты дәлірек көрсететін сағаттар?
А. құм сағат және су сағат
Ә. ағаш және су сағат
Б. қалта сағаты мен қол сағаты
В. атомдық және молекулалық
5. Тұңғыш мұнара сағаты қайда орналастырылды?
А. Верныйда
Ә. Мәскеуде
Б. Лондонда
В. Португалияда
6. Отыз жылда бір секундқа қана қателесуі мүмкін сағат
А. кварц сағат
Ә. құм сағат
Б. су сағат
В. атомдық сағат
7. Сан есім құрамына қарай қалай бөлінеді?
А. сапалық, қатыстық
Ә. негізгі, туынды
Б. жалқы, жалпы
В. дара, күрделі
8. Сан есім тұлғасына қарай қалай бөлінеді?
А. сапалық, қатыстық
Ә. негізгі, туынды
Б. жалқы, жалпы
В. дара, күрделі
9. -лаған/-леген, -даған/-деген, -таған/-теген жұрнақтары арқылы жасалатын сан есім
А. Топтау
Ә. Реттік
Б. Бөлшектік
В. Болжалдық
10. нешеден? қаншадан? сұрақтарына жауап беретін сан есім
А. Топтау
Ә. Реттік
Б. Бөлшектік
В. Болжалдық
Тәжірибелік сабақ №14
Грамматикалық тақырып: Етістік.
Лексикалық тақырып: <<Сарайшық - ортағасырлық қала>>
Сабақтың мақсаты: Студенттерге етістіктің мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай топқа бөлінуі туралы түсінік беру. <<Сарайшық - ортағасырлық қала>> мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: етістік, дара етістіктер, күрделі етістіктер, негізгі етістіктер, туынды етістіктер, көмекші етістік,болымды етістік, болымсыз етістік, сабақты етістік, салт етістік
Сабақтың жоспары:
1.Етістік
2.<<Сарайшық - ортағасырлық қала>>
Етістік - заттың қимылын, іс-әрекетін, күй-жайын білдіретін сөз табы. Етістік не істеді? не қылды? қайтті? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: үйретті, тапты, оқыды, жинады, көрсетті, сатып алды т.б.
Етістік құрамына қарай дара және күрделі болып екіге бөлінеді. Дара етістіктер бір сөзден немесе түбірден тұрады: Бар, кел, бер, ал, айт, тұр т.б. Күрделі етістіктер екі және одан да көп сөзден немесе түбірден тұрады: Құлақ сал, кіріп шық, сатып ал т.б. Тұлғасына қарай етістіктер негізгі және туынды болып бөлінеді. Негізгі етістіктерге түбір сөздер жатады: қой, ек, тер, сеп т.б. Туынды етістіктерге жұрнақ арқылы басқа сөздерден жасалған етістіктер жатады: гүлде, сана, қарат т.б.
Тілде іс-қимыл, қозғалыс, әрекет бірнеше сөздердің тіркесуінен де көрінеді. Мысалы: сатып ал, келе жатыр, өлең айт, сурет салды т.б. Бұлардың қайсысы болса да бір ғана сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқарады. Осындағы күрделі етістіктердің құрамындағы сөздер бір өңкей етістіктен құралады (сатып ал, келе жатыр) немесе есім сөздер мен етістіктер араласып келуі мүмкін (өлең айт, сурет салды). Күрделі етістіктердің құрамына кірген, енген сөздердің қайсысы негізгі ұғымға ие болса, сонысы негізгі етістік деп аталады, ал келтірінді мағынада айтылып, көмекші мәнде, жұмсалып тұрғаны көмекші етістік делінеді.
Мысалы: сатып ал, келе жатыр дегендердің алғашқылары сатып, келе сөздері негізгісі де, соңғылары - ал, жатыр көмекші етістіктер.
Етістіктің лексика-грамматикалық категоряларына болымды-болымсыз етістіктер мен салт-сабақты етістіктер де жатады. Қазақ тілі етістіктері болымды және болымсыз ұғымда болып, бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі мағынада топталады. Мысалы: оқы - оқы+ма, сөйле - сөйле+ме, отыр - отыр+ма, кел - кел+ме, жаз - жаз+ба, сен - сен+бе, айт - айт+па, көш - көш+пе. Етістіктің болымды түрі әрқашан алғашқы формада келіп, болымсыз түрі оған -ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе жұрнақтары қосылу арқылы жасалады. Болымсыздық етістік кейде өткен шақтық етістікке <<жоқ>>, <<емес>> сөздері тіркесіп келу арқылы да жасалады. Мысалы: оқыған жоқ, сөйлеген жоқ, айтқан емес, келген емес.
Етістік қыр-сыры мол, күрделі сөз табы. Етістіктердің бір қатары табыс септікті сөздерді тілейді де, енді бір қатары оны меңгере алмайды. Мысалы, елді көрдім, құжатты толтырдым сияқты етістіктерге нені? кімді? деген сұрақтарға жауап беретін сөздерді тіркестіріп, ал енді күл, жүр, кел деген етістіктерге кім? не? деген сұрақтарды қамтитын сөздер ғана тіркесе алады. Сөйтіп, табыс септікті форманы меңгеруге қабілетті етістіктерді сабақты етістік дейміз, табыс септікті меңгере алмайтын етістіктерді салт етістік дейміз.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Мәтінді көшіріп жазыңыз. Етістіктердің астын сызыңыз.
Мұнайды шахталық әдіспен де өндіреді. Мұнайды шахталық әдіспен өндіру мұнай қабатына тікелей жүргізілген құбырлар мен құдықтар, мұнай қабатының үстінен не астынан қазылған тік немесе көлбеу қондырғылар арқылы іске асырылады. Мұнай мен судың, газ бен судың шектескен жерлері ғылымда мұнай-су, газ-су аралықтары деп аталады. Каспий ойпатында, Маңғыстаудың оңтүстігі мен Үстірттің солтүстігінде мұнай көздерін ашу жобалануда.
№ 2 - жаттығу. Берілген сөздердің қайсысы негізгі, қайсысы туынды етістік екенін анықтап, екі бағанға бөліп жазыңыз.
Шығар, жаптыр, отыр, жазғыз, жар, өргіз, көгенде, буландыр, күркіре, барған, жүгір, сөйле, оқы, ал, келтір, кешір, келетін, айт, төсе, ағарту, көгеріп, жеткен, қайт, қал, аула, ұста, мұнарту, біл, көр, үйрен, көмектес.
№ 3 - жаттығу. Туынды етістік жасаушы жұрнақтарды тауып, ол етістіктердің қай сөз табынан жасалғанын анықтаңыз. Мәтінді аударыңыз.
Қыз қуу
Қыз қуу - халқымыздың ертеден келе жатқан ұлттық ойындарының бірі. Бұл ойын жазда табиғаттың ең бір тамаша кезінде өткізіледі. Ол басында қалыңдық пен күйеудің алғашқы танысу салтанаты ретінде шыққан. Ойын былай басталады: күйеу жағынан беделді 2-3 адамы қыздың аулына барып, оның әкесіне жастар көңіл көтерсін, қыз көрейік, ойын өткізейік деген тілек білдіреді. Бұған қыз жағы өте бір дәлелді себеп болмаса, қарсылық жасамайды. Ойын осыдан 10 күн өткен соң басталады. Бұл уақыттың ішінде ойынға қатысатын қыз-келіншектер әзірленеді, олардың ойынға мініп шығатынаттары бапталып, жаратылады. Белгіленген күні 2 ауылдың адамдары жылдағы ойын өткізіліп жүрген жерге жиналады. Көмбе жұрттың көз алдында, ара қашықтығы 4-5 км болатын кеңістікте өткізіледі. Оған қыз бен жігіттің өзі шығады. Ойынды қалыңдық пен күйеудің өзі бастайды. Бұл - әсіресе, күйеуден гөрі қалыңдық үшін үлкен сын.
Қалыңдық жігітті қуған кезде жығылып қалмауы, аттың басына ие бола білуі, жігітті тақымдай отырып қамшымен жиі-жиі ұрып отыруы керек. Ойын ауыл адамдарының көз алдында өтетіндіктен, кейін қорытынды жасап, баға беретіндер де солар болады. Халық <<қыз-келіншектерден мықтап таяқ жеді>> немесе <<ана ауылдың қыз-келіншектерінің сөзбен түйрегендері болмаса, қамшы үйіргендері шамалы болды>> десіп жатады.
№ 5 - жаттығу. Мәтінді көшіріп жазыңыз. Күрделі етістіктердің астын сызып, құрамына және мағынасына қарай талдау жасаңыз.
Анда-санда демалып, зытып келем, зытып келем. Әбден шаршасам керек, жүрісім баяулап, аяғым ауырлай бастады. Мұз алаңын өрттей қызыл сәулесімен жауып, ай да көзден таса болды. Шытырман жұлдыздар қанша жымыңдағанмен, ай сәулесінің орнын толтыра алмай, түн қараңғысы қоюлана түсті. Біраз тынығып ап, жаңадан заулай жөнеліп едім, имек қабырға табанымнан тайып кетті де, шалқалап барып құладым. Мен ғана емес, бүкіл жұлдызды аспан аударылып бара жатқандай, көз алдымнан жылт-жылт етіп өте шықты. Тым-ақ оңбай жығылсам керек, мұз да шатыр-шұтыр ете қалды, қарақұсымның қатты соғылғанына төзе алмай, жарылып кеткен тәрізді.
№ 6 - жаттығу. Сабақты етістігі бар сөз тіркесін бірінші бағанға, салт етістігі бар сөз тіркесін екінші бағанға бөліп жазыңыз.
Досыңа көмектес, тапсырманы орында, ауладан шықты, малды өргіз, ісіңе абай бол, таза жүр, адал бол, қарындасыңа көмектес, аттан түс, үйде отыр, айтқанды істе, кітапты оқы, көшеде даурықпа, үй жина, сабақтан қалма, адамгершілікті ескер, анаңды ренжітпе.
№ 7 - жаттығу. Болымды етістіктерден болымсыз етісіктер жасаңыз. Өзіңіз қалаған 5 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: асық - асықпа, ...
Асық, жүгір, кешік, тарық, бөгел, айқайла, шақыр, көрсет, сүрін, күл, ойна, айт, жалғас, сыз, кет, ти, ұмыт, жоғалт, атта, ал, секір, боя, өшір, қи, аш, тасы, сұра, төк.
№ 8 - жаттығу. Сөйлемдегі болымсыз етістіктерді жасалу жолына қарай екі бағанға бөліп жазыңыз.
Жұрнақтар жалғану арқылы жасалған (синтетикалық тәсілмен) Отырмай, ішпей, кетпейді, ...
Тіркесу арқылы жасалған (аналитикалық тәсілмен) Алған жоқ, қараған жоқ, ...
1. Келген адам шайға отырмай, не шұбат ішпей кетпейді. 2. Олжабек жөнін жөнді айтпады. 3. Екі көзін аттылардан әлі алған жоқ. 4. Оған Бақтығұл қараған жоқ. 5. Түн мөлшерін біле алмады. 6. Араларына Бақтығұлды шақырған да жоқ. 7. Арада қанша мезгіл өткенін Бақтығұл білмейді. 8. Мынау көрген - көрген емес. 9. Тоқтаған жоқ, өрлей берді. 10. Бұл тұста аңнан басқа мал да, адам да болмайтын. 11. Бірақ бойын түгел жаза алған жоқ. 12. Бұл күнге шейін Бақтығұл қолдарына түспей келді. 13. Кәсібім - мал өсіру емес, сауда болған. 14. Әйгерім Абайды кінәламаса да, ақтамақшы емес.
Мәтін мазмұнымен толық таныс болыңыз.
Сарайшық - ортағасырлық қала
Сарайшық Атырау қаласының солтүстігінен 55 километр жерде Жайық өзенінің оң жағалауында орналасқан. Қала іргесі 11 ғасырда қаланған. Алтын Орда дәуірінде Кавказ бен Қырымды Қарақорым, Қытаймен байланыстырған керуен жолы бойындағы маңызды діни, саяси-экономикалық орталық. Алтын Орданың, қазақ және ноғай хандарының алғашқы пантеоны. Қаланың гүлденген дәуірі ХIII-ХIV ғасырлар аралығы. Алтын Орданың күйреуіне қарай қала әлсірегенімен артынша Ноғай ордасының астанасы атанып, қайтадан дәуірледі. Қасымхан тұсында Қазақ хандығының алғашқы астанасы болды. 1580 жылы Дон, Еділ казактарының Жайық бойына дендеп кіріп, тағылық шапқыншылық жасау нәтижесінде Сарайшық біржолата қирады. Кейін гүлденген қала орнына Ресей патшалығы отаршылдық бекініс салды. Ол осы мақсатта Қазан төңкерісіне дейін сақталып келді. Көне Сарайшық орнына соңғы ғасырда археологиялық қазба жұмыстары жүргізіле бастады. Солардың ішіндегі ең нәтижелісі 1937, 1950 жылы Ә.Марғұлан жүргізген зерттеу. Кезінде қалада үлкен қыш күйдіру, темір қорыту цехтары мен ұстахана, ақша жасау шеберханалары болған. Тұрғындар егін, балық шаруашылығымен айналысқан. Жаз кездерінде Алтын Орда хандары осы Сарайшықты саялаған. Үстірт пен Жайық бойындағы тоғайда саят құрған. 1966 жылдан бері мұнда Ә.Марғұлан атындағы археологиялық институтының Батыс Қазақстан экспедициясы тұрақты қазба жұмыстарын жүргізуде. 1999 жылы қала орнынан құрамына ескерткіш-пантеон (Ноғайлы, қазақ хандары жерленген), мешіт, мұражай кіретін Сарайшық мемориалдық кешені бой көтерді.
<<Қазақ тарихында терең із қалдырып, заманында қазақ мемлекетін басқарған ұлы хандардың бірі - Әз Жәнібек хан. Ел ішінде Жәнібек ханның өзі салдырған Сарайшық қаласының іргесіндегі әйгілі "Секер көлі" туралы деректі әңгіме көп. Секер көлдің орны қазіргі Сарайшық ауылының орнында қалып қойған. - Теп-тегіс жерде ойпаңдау болған түбінен, кезінде жиектерін қолмен нығыздап, кейбір жерлерінің тас, топырақпен, қызыл қышпен көмкерілгені көлдің заманында қолдан жасалғанын дәлелдейді, - дейді ауыл қарттары. Кезінде Шамполов деген орыс көпесі 1920 жылдары осы жерден кірпіш зауытын салып жүріп, көлден алып жұмыртқа тауып алған көрінеді. Көлге аққулар үнемі қонып жүрсін деп Жәнібек хан арнайы секер төктіріп қояды екен. Аққулардың көп болғаны сондай, Сарайшықтың қыздары көлден су алғанда, аққуларды ығыстырып жіберіп, шелектерін содан соң ғана суға батырады екен. Бұл көл "Жәнібек ханның аққу көлі", "Сарайшықтың аққу көлі", "Аққу көлі" аталыпты.
Хан қызы өзінің құрбыларымен бірге әкесі жасатып берген аққу мүсінді алтын қайығымен (мұражайда сақталған суреті бар) құстарға жем беріп, кісіден үрікпеуге үйретеді. Құс атаулы жаз бойы Секер көлде еркін жүзіп жүреді екен. Жәнібек ханның сол қызы ұзатылғалы жатқанда, 15 жасқа қараған шағында ауырып, кенеттен қайтыс болады. Хан қызын алтын табытпен, барлық жасауымен, алтын қайығымен қоса жерлеуге әмір етіпті. "Қызыңыздың осынша байлықпен қоса жерленгенін білген бір қатыгез моланы ашып, байлықты тонап кетсе, жалғызыңыздың мүрдесі айдалада қалар. Сондықтан қызыңыздың денесін жасырын жерлеңіз"- деп ақыл айтқандар болыпты. Осы кеңеске құлақ асқан Жәнібек хан жеті кісіні шақырып, құпия тапсырма беріпті. Қабір қазылып, түнде қызы жерленген соң, әлгі жеті кісі де сол бойда өлтіріледі. Ал қызының қабірін ешкім білмесін, ашпасын деген пиғылмен жас қабірдің үстінен түнімен бірнеше үйір жылқыны өткізіпті. Ат тұяғынан тып-типыл болып тегістелген жерден ертеңіне ханның өзі де қызының моласын таба алмапты, - деседі аңызда>>
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған сұрақтар:
1. Сарайшық қай жерде орналасқан?
2. Қала іргесі қашан қаланған?
3. 1937, 1950 жылы қай хандықтың алғашқы астанасы болды?
4. Сарайшық қашан және кімдердің шапқыншылығынан біржолата қирады?
5. Кейін гүлденген қала орнына Ресей патшалығы не салды?
6. Сарайшыққа 1937, 1950 жылы археологиялық қазба жұмыстарын нәтижелі түрде кім жүргізді?
7. Көлге аққулар үнемі қонып жүрсін деп Жәнібек хан арнайы не төктіріп қоятын болған?
8. Хан қызы өзінің құрбыларымен бірге әкесі жасатып берген қандай қайығымен серуендеген?
9. Хан қызын қалай етіп қоса жерлеуге әмір етіпті?
10. Жәнібек ханның қызын жерлеген адамдардың тағдыры не болады?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Жәнібек хан қызының моласын немен тегістетеді?
А. сумен шайып
Ә. күрекпен
Б. ат тұяғымен
В. таспен
2. Сарайшық Қасымхан тұсында қалай дәуірледі?
А. алтын табыт, жасаулармен
Ә. атақты көлімен
Б. астана болып
В. аққуларымен
3. <<Қыз қуу>> ойынында қыз жігітті неліктен қамшымен жиі-жиі ұрады?
А. күйеуге шығу үшін
Ә. қуып жете алмағаны үшін
Б. қымыз ішпегені үшін
В. Ойнамағаны үшін
4. Етістік құрамына қарай қалай бөлінеді?
А. сапалық, қатыстық
Ә. деректі, дерексіз
Б. дара, күрделі
В. жалқы, жалпы
5. табыс септікті форманы меңгеруге қабілетті етістіктер қалай аталады?
А. болымсыз
Ә. болымды
Б. етіс
В. сабақты
6. табыс септікті меңгере алмайтын етістіктер қалай аталады?
А. болымсыз
Ә. салт
Б. сабақты
В. болымды
7. Тұлғасына қарай етістіктер қалай бөлінеді?
А. жалқы, жалпы
Ә. негізгі, туынды
Б. дара, күрделі
В. деректі, дерексіз
8. Сабақты етістік қайсы?
А.жанына бардым
Ә. төбесінде тұр
Б. шетімен жүр
В. жазғанды оқы
9. Салт етістік қайсы?
А. айтқанды істе
Ә. оқытушыны тыңда
Б. атпен шап
В. күректі ал
10. Мұнайды қандай әдіспен өндіреді?
А. күрекпен
Ә. шахталық әдіспен
Б. су құю арқылы
В. арқан байлап
Тәжірибелік сабақ №15
Грамматикалық тақырып: Етіс категориясы.
Лексикалық тақырып: Маңғыстау.
Сабақтың мақсаты: студенттерге етіс категориясы, оның түрлері туралы түсінік беру. Маңғыстау мәтінінің мазмұнын игерту.
Негізгі ұғымдар: Негіз етіс, Өздік етіс, Ырықсыз етіс, Өзгелік етіс, Ортақ етіс
Сабақтың жоспары:
1.Негіз етіс
2.Өздік етіс
3.Ырықсыз етіс
4.Өзгелік етіс
5.Ортақ етіс
Етістіктің істеушіге (субъектіге) және істелетін затқа (объектіге) қатынасына байланысты мағыналық және тұлғалық жақтан құбылуын етіс дейміз. Қазақ тілінде етістің 5 түрі бар. Олар: негіз етіс, ырықсыз етіс, өздік етіс, өзгелік етіс және ортақ етіс.
1. Негіз етіс
Түбір етістіктің де, басқа сөз табынан жасалган туынды етістіктің де алғашқы тура қалпында айтылған түрін негіз етіс дейміз. Бұл етістің басқа түрін жасауға негіз болады. Мысалы: Берік кітап оқиды.
2. Өздік етіс
Іс істеуші айтылып, іс субъектінің яғни іс істеушінің өзіне жұмсалса өздік етіс дейміз. Мысалы, Марат жуынды десек, жуушы да, жуынушы да Марат. Мұнда іс-әрекет өзіне-өзі жұмсалып тұр. Өздік етіс етістіктің түбіріне -ын, -ін, -н жұрнағы қосылу арқылы жасалады.
3. Ырықсыз етіс
Істің кімнің істегендігі көрсетілмей, не істелгендігі көрсетілген етістіктің түрі ырықсыз етіс деп аталады. Мысалы, бөлме тазаланды, дүкен ашылды дегендерде істі істеуші де, істетуші де жоқ, қимылға түсетін зат қана аталған. Ырықсыз етіс -л, -ыл, -іл жұрнақтары арқылы (дүкен ашылды), кейде -н, -ын, -ін жұрнақтары арқылы (бөлме тазаланды) сабақты етістіктен ғана жасалады.
4. Өзгелік етіс
Істеудің біреу арқылы істелгенін; істелетінін көрсететін етістіктің түрін өзгелік етіс дейміз. Өзгелік етісті жасайтын жұрнақтар әр түрлі: -ыт/-іт/-т; -тыр/-тір, -дыр/-дір; -қыз/-кіз, -ғыз/-гіз; -ыр/-ір; -ыз/-із. Мысалы: Біз оған өлең айт+қыз+дық. Мен көйлек сатып ал+дыр+дым.
5. Ортақ етіс
Істі істеуші нақты айтылмай, біреу емес, бірнеше адам істегенін көрсететін етістікті ортақ етіс дейміз. Ортақ етіс етістіктің түбіріне -с/-ыс/-іс жұрнақтары қосылу арқылы сабақты, салт етістіктің екеуінен жасала береді. Мысалы: Мен досыммен хат жаз+ыс+тым.
ТАПСЫРМАЛАР
№ 1 - жаттығу. Мына сөздерден өздік етіс жасаңыз. Өзіңіз қалаған 3 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: қозға (двигай) - қозғалды (сдвинулся).
Машина орнынан қозғалды. (Машина сдвинулась с места).
Қи, көр, қыс, жаз, кер, жу, тара, қара, қос, бер, соз, сыла, ойла, қозға.
№ 2 - жаттығу. Мына сөйлемдерді оқыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Айырмашылығын көрсетіп айтыңыз.
Сәбит ауылға хат жіберді. - Хат поштамен жіберілді.
Әкем кітап жазды. - Жазушының бұл кітабы тез жазылды.
Дәрігер науқасты емдеді. - Ол қалада емделді.
Әлия қонақ шақырды. - Қонақ ертең түске шақырылды.
Әсет еденді сыпырды. - Еден сыпырылды.
Шаруалар жерді қазды. - Жер көктемде қазылды.
Әсем кір үтіктеді. - Кір таңертең үтіктелді.
Біз терезе жудық. - Үйдің түгел терезесі жуылды.
Мен мәтінді аудардым. - Мәтін өте жақсы аударылды.
Ашық сабақта біз ән айттық. - Бүгінгі кеште жақсы ән айтылды.
Әже шай ішті. - Көп шай ішілді.
Тәрбиеші балаларды жинады. - Балалар тәрбиешінің қасына жиналды.
№ 3 - жаттығу. Берілген етістіктерден ырықсыз етіс жасап, кестені толтырыңыз.
Айт, Жаз,Тап, Қаз, Соқ, Аш, Бер, Піш, Сез, Пісір, Сүрт, Аяқта, Істе, Оқы, Баста, Емде
№ 4 - жаттығу. Мына сөздерден ырықсыз етіс жасаңыз. Өзіңіз қалаған 3 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: баста (начинай) - басталды (начался).
Қоңырау соғылды, сабақ басталды. (Прозвенел звонок, начался урок).
Сал, қой, апар, ал, қос, бекі, тарт, баста, ора, қала, жи, іл, әкел, бөге, байқа.
№ 5 - жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. Ырықсыз етісте тұрған етістіктерді дәптеріңе көшіріп, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
Кеше демалыс күні болды. Біз үйде болдық. Қаншама іс істелді! Түске дейін үй жиналды: заттар орнына қойылды, терезелер мен еден жуылды, шаң сүртілді, кір жуылды да үтіктелді. Түсте ет туралды, картоп аршылды да етпен бірге қуырылды, салат жасалды. Түстен кейін сабақ оқылды, реферат жазылды, қазақ тілінен жаттығулар орындалы. Көп іс істелді!
№ 6 - жаттығу. Мына сөйлемдерді оқыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Айырмашылығын көрсетіп айтыңыз.
Серік диванда жатты. - Баланы төсегіне жатқызды.
Апам хат жазды. - Мұғалім бізге сынақхат жазғызды.
Қалаға әрең жеттім. - Сенің сәлемдемеңді жеткіздім.
Мына орындыққа отыр. - Үлкен кісіні төрге отырғыз.
Сіз бүгін менің сабағыма қатысыңыз. - Балаларды ойынға қатыстырыңыз.
Жерді күрекпен қаз. - Жерді ініңе қаздыр.
Күн салқын, жылы киін. - Баланы жылы киіндір.
Біз сені бір сағат күттік. - Сен бізді күттіріп қойдың ғой!
Әжем түскі астан кейін ұйықтады. - Баланы әрең ұйықтаттым.
Күнде таңертең тісіңдң тазала! - Бөлмесін өзіне тазалат!
№ 7 - жаттығу. Берілген етістіктерден өзгелік етіс жасап, кестені толтырыңыз.
Айт, Жат, Жет, Өт, Жаз, Сал, Бер, Ки, Тап, Соқ, Піш, Күт, Қаз, Жан, Сез, Сен, Тазала, Сана, Оқы, Ойна, Жыла, Баста, Емде, Жүгір, Пісір, Өзгер
№ 8 - жаттығу. Мына сөздерден өзгелік етіс жасаңыз. Өзіңіз қалаған 3 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: же (ешь) - жегіз (покорми). Анам кішкентай ініме ботқа жегізді.
(Мама покормила младшего брата кашей).
Қал, кел, жүр, отыр, ал, же, тыңда, шық, сайла, кет, таны, тоқта, есті, түс, көн, панала, дүрілде.
№ 9 - жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. Өзгелік етісте тұрған етістіктерді дәптеріңе көшіріп, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
Кеше бізде қазақ тілі сабағы болды. Мұғаліміміз өте білімді адам. Ол бізді қазақша сөйлетеді. Кеше бізді жаңа тақырыппен таныстырды, жаңа тақырып бойынша жаңа сөздерді үйретті, сөздердің мағынасын түсіндірді. Сабақта бізге көп жұмыс істетті: мәтінді оқытты және орыс тіліне аудартты, мәтінге сұрақтар қойғызды, сұрақтарға жауап бергізді, жаттығулар орындатты. Сабақтың көпшілік бөлігін ауызша сөйлесуге арнады. Магнитофоннан бізге өте қызықты әңгіме тыңдатты. Мұғаліміміз дыбыстарды, сөздерді, сөйлемдерді дұрыс айтуымызға көп көңіл бөледі. Сабақтың аяғында үй тапсырмасын берді. Сабағымызды әдеттегідей өте қызықты өткізді.
№ 10 - жаттығу. Мына сөйлемдерді оқыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Айырмашылығын көрсетіп айтыңыз.
Сурет бойынша әңгімеле. - Көптен кездеспегесін біз ұзақ әңгімелестік.
Мұғалім қатты сөйледі. - Алматыдағы құрбыммен кеше сөйлестім.
Мәтінді өзім аудардым. - Мәтін қиын болғасын оған аударыстым.
Мен әжемді құшақтадым. - Екеуі көп кездеспегесін құшақтасты.
Күні бойы үй жинадым. - Үй үлкен болғасын оған жинастым.
Оған ойымдағыны айттым. - Екі ақын айтысты.
№ 11 - жаттығу. Берілген етістіктерден ортақ етіс жасап, кестені толтырыңыз.
Айт, Жаз, Пісір, Піш, Кес, Сүрт, Тап, Қаз, Соқ, Әңгімеле, Құшақта, Жина
№ 12 - жаттығу. Мына сөздерден ортақ етіс жасаңыз. Өзіңіз қалаған 3 сөзбен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: сөйле (говори) - сөйлестік (разговаривали).
Біз телефонмен ұзақ сөйлестік. (Мы долго разговаривали по телефону).
Сөйле, бөл, ал, біл, сұра, байла, арала, ойла, сана, бақ, сыбырла, қой, қабатта, жібер.
№ 13 - жаттығу. Мәтінді оқып, аударыңыз. Ортақ етісте тұрған етістіктерді дәптеріңе көшіріп, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіз.
Өткен аптада саяжайға бардық. Әкемізге көмектестік, көп жұмыс істестік. Жер қазыстық, ағаштардың былтырғы жапырақтарын жинастық, ағаштардың бұтақтарын кесістік. Үйдің алдындағы ауланы сыпырыстық, су әкелістік. Мен анама тамақ пісірістім. Содан кейін бәріміз отырып тамақ іштік, әңгімелестік. Алыстан туысқанымыз келді, хал-жағдайымызды сұрастық, содан соң шай іштік. Біраз сөйлестік те, қайтадан жұмысқа кірістік.
№ 14 - жаттығу. Сөйлемдерден етістерді тауып, оларды түріне қарай ажыратыңыз.
1. Қамар Ахметке күдер үзерліктей етіп хат жазды. 2. Алуан-алуан ойлар, кесек-кесек ұшқыр сөздер айтылды. Ел бірлігін тілге тиек еткен нелер әшекейлі толғаулар ортаға салынды. 3. Әсіресе, солар осындай реті келіп тұрғанда атыстырып, тартыстырып, ұстағанның қолында, тістегеннің аузында тоздырып өш алып қалғысы келген еді. 4. Бұлар құда болып, мал бергенде, Әжібай бесте, Жамила он бірде. 5. Менің қасымда байқамаған болып, басқа жолдастарымен әңгімелесіп кетеді. 6. Оларға: - Жоғары білім алыңдар да, туған ауылдарыңды көркейтуге ат салысыңдар, - деді. 7. Достар ол күні Ертіс бойына барды, қаланы аралады, кешке жақын қош айтысты. 8. Зейнептің апасына басқа да ауыл әйелдері көңіл айтуға түсті. 9. Ғ.Мүсірепов ең алғаш 1928 жылы газетте жарияланған <<Тулаған толқында>> повесімен көрінді. 10. Теңізге теңбіл аспан төңкеріліп, Толқында жұлдыз жүзіп жөңкеріліп, Керілген кең Каспийдің жарын кернеп, Көпірген күміс көбік көмкеріліп. 11. Арманға бізді жеткізіп, Қайғыны ойдан кеткізіп, Мәңгі жарық, алтын күн. Туғызған бізге бұл заман Сүйсіндірді, күлдірді, Ортама келді ырыс-құт.
Мәтіннің мазмұнымен толық таныс болыңыз. Мәтін ішінен етіс түрлерін тауып, ажыратыңыз.
Маңғыстау
Маңғыстау өлкесі кен байлықтары мол өлке. Маңғыстауда өзен сулары болмағанмен жерасты, оның ішінде шипалы сулардың көзі мол. Маңғыстаудан көмір кені де табылып, 1944 жылы Таушық жерінен 18 мың тонна көмір өндірілді. Маңғыстауда сирек кездесетін қымбат странций металын алуға мүмкіндік беретін целестин және мыс кен орындары да бар. Уран кен орны ашылған соң құрылған тау-кен металлургия комбинаты уранмен қатар сирек кездесетін құнды металдарды да шығарды.
Каспий - дүние жүзіндегі ең үлкен ағынды көл. Оның қазіргі ауданы теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты нақты анықталмаған, ал 1977 жылы 371 мың км болды. Жаға сызығының ұзындығы 7 мың км, оның 1,7 мыңы Қазақстанға, 1,1 мыңы Маңғыстау облысына кіреді. Каспий теңізін қазақтар <<Атырау теңізі>> десе, Маңғыстау түрікмендері <<Хазар теңізі>> деп атаған. Әр кезеңде оның Гиркан, Хвалын, Абескун,т.б. атаулары қолданылған.
Каспий теңізі балыққа бай. Бекіре, сазан, шортан, пілмай, қаракөз, мүңгірт, ақ балық, албырт, судақ, майшабақ, шоқыр, минога, кефаль, т.б. жалпы саны 30 астам кәсіптік балықтар мекендейді.
Арасан және ыстық сулар - емдік қасиетке ие сулар болып табылады және олар біздің өлкемізде де кездеседі.
Соңғы кезде геологиялық ізденістер нәтижесінде Шетпе маңында <<Көгез>> минералды суы табылды. Осындай жер асты сулары Қорғанбай, Жоласқан - Еспелісай, Дөңге, Солтүстік Үстірттегі Арыстан, Қарақұдық, Терең, Ұялы, Арнасай жерлерінен де табылып отыр
Қазақстанда кездесетін 163 жабайы аңның 44 осы аймақты мекен етеді, ал оның 9 Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (қарақұйрық, үстірт қойы, т.б.). Ірі жануарларға муфлон - үстірт қойы, киік, қарақұйрық, қарақал, мәлін, қасқыр, құм мысығы, түлкі, қарсақ, т.б. жатады. Үстірт қойы - арқардан екі есе кіші, үстірт ернектерінде ғана мекендейді. Шөлдің тұяқтыларына тән ортақ қасиет олардың жүйріктігі. Киіктер мен қарақұйрықтардың жылдамдығы 80 км/сағ дейін жетеді.
Маңғыстау жерінде мысық тұқымдастардан барыс(гепард), қарақал, құм және дала мысықтары, мәлін бар.
Бауырымен жорғалаушылардан кесірткенің 17 түрі, жыланның 9 түрі, тасбақаның 1 түрі кездеседі. Жыландардың ішіндегі улылары - теңбіл жылан, оқ жылан және қалқантұмсық болып табылады.
Маңғыстауда 150 құс түрі мекендейді немесе уақытша маусымдық ұшу кезінде аялдайды. Оның ішінде 44 құс түрі Қызыл кітапқа енгізілген.
Маңғыстау құдықтары - өлкенің көпшілік түпкірінің негізгі су көздері болып табылады. Құдық адам қолынан шыққан болғанмен, Маңғыстау табиғатының ажырамас элементі іспетті. 1870 жылы облыс аумағында 1139 құдық болса, ХХ ғ.басында 4,2 мыңға жеткен.
Мәтін мазмұнын пысықтауға арналған сұрақтар:
1. <<Көгез>> минералды суы қай жерден табылды?
2. Қазақстанда кездесетін 163 жабайы аңның нешеуі Маңғыстауды мекен етеді?
3. Маңғыстауда қанша құс түрі Қызыл кітапқа енгізілген?
4. Маңғыстауда қанша құс түрі мекендейді?
5. 1870 жылы Маңғыстау облысы аумағында қанша құдық болды?
6. Маңғыстау облысындағы құдықтар саны ХХ ғ.басында қанша мыңға жеткен?
7. Маңғыстаудың қай жерінен көмір кені табылған?
Өтілген материал бойынша тест сұрақтары:
1. Ырықсыз етістің жұрнағын көрсетіңіз
А. -ын, -ін,
Ә. -қыз/-кіз
Б. -ыл, -іл
В. -с/-ыс/-
2. Істі істеуші нақты айтылмай, біреу емес, бірнеше адам істегенін көрсететін етістікті ...дейміз
А. Негіз етіс
Ә. Өздік етіс
Б. Ырықсыз етіс
В. ортақ етіс
3. Ортақ етістің жұрнағын көрсетіңіз
А. -ын, -ін,
Ә. -қыз/-кіз
Б. -ыл, -іл
В.-с/-ыс/-
4. Істің кімнің істегендігі көрсетілмей, не істелгендігі көрсетілген етістіктің түрі ..... деп аталады
А. Негіз етіс
Ә. Өздік етіс
Б. Ырықсыз етіс
В.Өзгелік етіс
5. Іс істеуші айтылып, іс субъектінің яғни іс істеушінің өзіне жұмсалса ....... дейміз
А. Негіз етіс
Ә. Өздік етіс
Б. Ырықсыз етіс
В.Өзгелік етіс
6. Қазақ тілінде етістің неше түрі бар?
А. 4
Ә. 5
Б. 6
В .8
7.Өзгелік етістің жұрнағын көрсетіңіз
А. -ын, -ін,
Ә. -қыз/-кіз
Б. -ыл, -іл
В.-с/-ыс/-
8. Каспий теңізі ертеректе қалай аталған?
А. Жайық
Ә. Гиркан
Б. Уран
В. Еділ
9. Маңғыстау жерінде мысық тұқымдастардан қандай түрлері бар?
А. пантера
Ә. жолбарыс
Б. арыстан
В. мәлін
10. Маңғыстау жыландардың ішіндегі улылары
А. тік жылан
Ә. кобра
Б. қалқантұмсық
В.мүйізтұмсық
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz