Дауысты дыбыстардың жіктелуі

Тақырыбы:
Тема: Екпін, екпіннің түрлері
Сабақтың мақсаты:
Цель занятия:
Екпін түрлері туралы теориялық білімді меңгерту, екпін түрлерін ажырата
білуге, ойлау, есте сақтау қабілетін дамыту, іскерлік пен дағдыны
қалыптастыру.
Негізгі ұғымдар:
Основные понятия: тіркес екпіні, сөз екпіні, эмфазалық екпін, логикалық
екпін
Сабақтың әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуі: кластер, бейнетаспа,
ассоциация, венн диаграммасы, кесте
Методическое обеспечение:
Сабақтың типі:
Тип занятия: практикалық сабақ
Сабақтың әдіс-тәсілдері:
Методы и приемы: сұрақ-жауап, түсіндіру, баяндау, СТО технологиясының
элементтері (миға шабуыл, блиц-турнир, «сен – маған, мен – саған» әдісі,
«бес саусақ» әдісі)

Сабақ жоспары:
План занятия:
I. Ұйымдастыру кезеңі
Организационный момент.
Амандасу
Психологиялық дайындық.
«Жүректен жүрекке» жылы лебіздер айту
(Балалар бір-біріне тілек айтады).
- Алмагүл, мен саған сәттілік тілеймін.

-Балалар, біздің әрқайсымыздың ұнататын түстеріміз бар.
- Ендеше, қазір сіздер, өздеріне ұнайтын бір түсті таңдап алыңыздар.
- Осы таңдалған түстер бойынша 4 топқа бөлініп отырады.

«Алтын» ереже
* Ойымызды ашық айтамыз;
* бір-бірімізді тыңдаймыз;
* «қол көтеру» ережесін қадағалаймыз;
* мәселенің мәні бойынша сөйлейміз;
* бір-бірімізді ұғынуға тырысамыз;
* өзгелердің сезімін сыйлаймыз;
II. Студенттердің білімдерін тексеру
Проверка знаний студентов.
«Блиц-турнир» өткізу
1. Фонетика дегеніміз ....
2. Фонетиканың негізгі нысаны .....
3. Дыбыстың түрлері ....
4. Фонетиканы зерттейтiн салалары мыналар:
5. Салыстырмалы фонетика дегеніміз ....
6. Тарихи фонетика дегеніміз ...
7. Сөйлеу мүшелері:
8. Ритмикалық дірілдің нәтижесінде ...... пайда болады.
9. Практикалық мақсатта зерттеген ғалымдар
10. Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан еңбегі ...
11. Әріп дегеніміз ....
12. Дыбыс туралы ілім ...
13. А.Байтұрсынов фонетиканы .... деп атаған.
14. Фонетика .... тілінен аударғанда дыбыстық деген мағына береді.
15. Сөздердің құрамындағы дыбыстарды қалай болса солай бірінің орнына
бірін ауыстырып қоя да  салмаймыз. Себебі, дыбыс
16. Физиологиялық фонетика дегеніміз ...
17. Экспериментальдық фонетика дегеніміз ...
18. Адамның сөйлеу мүшелері ...
19. Сөйлеу мүшелерінің жиынтығы .... деп аталады.
20. Резонанс дегеніміз ....
21. Ғылыми тұрғыда зерттеген ғалымдар
22. «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» атты еңбектің авторы
23. Дыбыс дегеніміз ...
24. Дауысты дыбыстардың жіктелуі ...
25. Дауыссыз дыбыстардың жіктелуі ...
26. Буын дегеніміз не?
26. Тасымалданбайтын жағдайлар ...
III. Жаңа материалды оқыту
Изучение нового материала.
«Миға шабуыл» әдісі
Абайдың жетінші қара сөзін тыңдатқызу.
- Балалар, Абайдың 7 қара сөзі не туралы?
- Не ұқтық?
- Сіздер оны тыңдағанда құлақтарына қалай естілді?
- Оқу мәнерінде өзгерістер болды?
- Неліктен деп ойлайсыңдар?
- Екпінге байланысты.
- Дұрыс, балалар, бүгінгі біздің жаңа тақырыбымыз: «Екпін, екпіннің
түрлері»
Дәрісті төрт топқа бөліп беру. Студенттер өздіктерімен келесі топқа
түсіндіреді.
І топ. Сөз екпініне кластер құру.
ІІ топ. Логикалық екпіні туралы ассоциация жасау
ІІІ топ. Тіркес екпінін кесте арқылы түсіндіру
ІV топ. Венн диаграммасы арқылы логикалық екпін мен эмфазалық екпінді
салыстыру
Дәріс жоспары:
1. Сөз екпіні
2. Тіркес екпіні
3. Логикалық екпін
4. Эмфазалық екпін

Сөйлеу нормасына тән фонетикалық категорияның бірі – екпін болып
табылады. Екпін бір тілде сөйлейтін халықтың ортақ болып есептеледі.
Сөздің дұрыс айтылуы , мағынаның айқын, дұрыс берілуі екпінмен тығыз
байланысты.
Екпін сөз ішіндегі бір буынның басқа буындардан ерекшеленіп күшті
айтылуы. Қазақ тілінде екпін, негізінен, сөздің соңғы буынына түседі.
Дауыс екпіні (акцентуация) сөзбен сөздің шегін бөліп, жігін ажыратады.
Тіліміздегі сөздердің барлығы сөз екпініне ие бола бермейді. Екпінге ие зат
есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, одағай еліктеу сөздер. Екпінге
ие бола алмайтын сөз табы – шылау. Қазақ тілі екпіні оқулықтарда, оқу
құралдарында үш түрге бөлініп жүр. 1.Сөз екпіні. 2. Тіркес екпіні. 3.
Сөйлем екпіні (логикалық екпін).
Екпін ритмика-мелодикалық ерекшелікпен байланысты болады. Ауызекі сөйлеу
сөйлемдегі сөздер бірінен соң бірі шұбыртылып айтыла бермейді. Олардың
айтылуда белгілі бір толасы, кідірісі болады. Сөз арасында не сөйлем
арасында болатын кідірісті пауза дейді. Сөйлеудегі ырғақ пен пауза
(дауыстың бірде көтерілуі, бірде бәсеңдеуі) ритмика-мелодика ерекшелік
делінеді.
1. Сөз екпіні
Қазақ тілі екпіні тұрақты және екпін сөздің соңғы буынына түсетіні ғылыми
жағынан тұжырымдалған. Бірақ зерттеушілердің пайымдауынша екпіннің кейде
сөздің алдыңғы буынына түсетін құбылыстары да кездеседі. Бұл құбылыс түбір
сөзде де, қосымша жалғанған сөзде де ұшырайды. Николай Александрович
Баскаков пен Андрей Николаевич Кононовтың пікірінше түркі тілдерінде
(қарақалпақ, өзбек тілдерінде) түбір сөздердің мына түрлерінде екпін
бірінші буынға түседі:
а) атап-атап санаумен байланысты айрықша интонациямен айтылған септік сан
есімдерде (екі, алты, жеті, сегіз, отыз, алпыс, жетпіс, тоқсан т.б.), егер
есептік сан есімдер атап-атап санаумен байланыспай, айрықша интонациясыз
айтылса, жеке қолданылғанда да, басқа сөздермен тіркесіп айтылғанда да,
әдеттегідей, екпін соңғы буынға түседі. Мұндай құбылыс қазақ тілінде де
бар. Мектеп жасына дейінгі балаларға, өте-мөте санамақ тақпағын ерекше
екпінмен айтқанда не оқығанда есептік сан есімнің екпіні бірінші буынына
түседі: (екім – екі, алтым – алты, жетім – жеті, сегізім-сегіз. Екі дегенім
– егеу, алты дегенім – асық т.б.).
ә) логикалық жатқан айрықша интонациямен айтылатын сұрау есімдіктеріне
(қайсы? қайда?) (қандай? қанша? қашан? т.б.);
б) бұйыру интонациясымен айтылатын етістіктің ІІ жақ түрінде (отыр,
тыңда, ойла, сөйле т.б.);
в) айрықша интонациямен айтылатын қаратпа сөздердің кейбір түрлерінде
(қарағым, жаным, сәулем, қозым т.б.) екпін бірінші буынға түседі.
Мынадай омоформалар бір-бірінен екпіннің алмасып түсуіне қарай
ажыратылады:
Зат есім
Етістік
Көрме, бөлме
көрме, бөлме
Баспа, аялдама
баспа, аялдама және басқалар.
Осындай айтылуы бір, мағынасы бөлек сөздерді дұрыс оқып, дұрыс айту үшін,
олардың әрқайсысын тексттің ішіне ендіріп, айтылу ерекшеліктеріне
оқушыларды төселдірсе, тілдің жалпы ережеден ауытқыған екпіндік ерекшелігін
түсініп, тануына пайдасы тимек. Өйткені қазақ тілінде екпінді өзгертумен
байланысты сөздің дағдылы айтылу мәнері де өзгереді.
Сөйлеу процесінде акцентуациялық жақтан жігі ажыратылмай, бір екпін, бір
ырғақпен айтылатын сөз тобы бар. Оған күшейткіш үстеулер жатады (өте, тым,
аса, орасан, тіпті т.б.). Бұлар басқа сөзбен тіркесіп келгенде бір-ақ
екпінмен айтылады. Мұны тіл білімінде энклитика дейді. Энклитика – гректің
«иілу» деген мағынадағы сөзінен жасалған термин.
Сын есімнің күшейткіш буындары да екпінді өзіне тартып, негізгі мағыналы
сөзді энклитикаға айналдырады. Мысалы: жап-жақсы, әп-әдемі, біп-биік, қып-
қызыл т.б. Күшейткіш буыны дыбыс жағынан деформацияланған: көкпеңбек,
аппақ деген екі сөзде екпін бас буында тұрады.
Қазақ тіліндегі күрделі сан есім мен күрделі сын есімдердің алдыңғы
сөздері екпінсіз айтылып, екпін соңғы сөзге түседі де, бәрі қосылып, бір
ғана екпінге ие болады. Мысалы: он бес, он алты, жүз отыз бес, сары ала,
қара ала, қызыл күрең, қара көк т.т. Мұндай құбылысты, яғни өзінен соң
келген сөзбен қосылып айтлатын екпінсіз сөздерді проклитика дейді.
Проклитика – гректің «алға иілу» деген сөзінен жаслаған термин.
Сөйлеу тілінде, поэзиялық шығармаларда екпін түспеген жіктік жалғауы
қысқартылып айтылады. Бұл орфоэпиялық заңдылыққа жатады. Сондықтан текст
орфоэпияның заңына бағындырылып оқылуға тиіс. Екпін түспеген буын
редукцияланып (ұнатамын – ұнатам, сөйлесемін – сөйлесем, ойнайды – ойнайд
т.с.с.) айтыла береді. Мысалы:
Кіп-кішкене момақан,
Қошақанды ұнатам...
Торғай-торғай тоқылдақ,
Жерден тары шоқып ап,
Бөтегесі томпайып,
«шиқ-шиқ» десіп отырад(ы)
Қазақ тілінде сөздің буын санына қарай негізгі екпінінен басқа көмекші
екпін де болады. Көмекші екпін түскен буынмен салыстырғанда негізгі екпін
қарқындылау айтылады.
Мысалы: айлакерлік, қайырымдылық десек, негізгі екпін –лық/лік
қосымшаларына түседі де, көмекші екпін екінші не үшінші буындар да болады.
Ұранды сөздерде немесе басқаша түрлі мәнерлеп айтылған (Эмфаза – эксрессив
түрде айтылған) сөздердің екпіні бір буыннан екінші буынға көшіп отырады.
Сәуле сурет салды деген сөйлемдегі Сәуле сөзінің дағдылы екпіні оның соңғы
буынында тұр. Ал, Сәуле, әй Сәуле! – дегенде, екпін бастапқы буынға ауысып
кетеді. Октябрь революциясы жасасын! – деген сөйлемдегі жасасын сөзінің
дағдылы екпіннің орны орта буынға ауысқан.
Қазақ тілі екпіні тиянақты тілге жатқанмен осындай екпін ауытқулары, яғни
кейбір жағдайда жылжымалы болып келуі ұшырайды, сондықтан бұл ережелерді
тексті мәнерлеп оқуда есте сақтау керек.
Ал тілімізге орыс тілі арқылы енген сөздер қазақтың ежелден келе жатқан
акцентуациялық нормасына түгел бағына кірген жоқ, олар орыс әдеби тілінің
өз нормасын сақтап енді. Бұл жайды тексті оқығандағы кездесетін термин
сөздерді айтқанда ескеру керек.
Екпін түспейтін қосымшалар:
Тіліміздегі –дай /-дей, -тай /-тей, -ма /-ме, -ба /-бе, -па /-пе, -ша /-
ше сияқты қосымшаларға екпін түспейді. Мысалы: құлындай, көлдей, шаяндай,
таудай
Жіктік жалғауларына да екпін түспейді.
Шылау сөздерге екпін түспейді.

МҰҒАЛІМ СӨЗІ:
Сөйлеу тілінде, поэзиялық шығармаларда екпін түспеген жіктік жалғауы
қысқартылып айтылады. Бұл орфоэпиялық заңдылыққа жатады. Екпін түспеген
буын редукцияланып (ұнатамын – ұнатам, сөйлесемін-сөйлесем) айтыла береді.
Сөзді дұрыс айтуда көңіл аударатын бір жай – дауысты дыбыстардың басқа
дыбыстармен қарым-қатынасқа түскенде естілуіне ұшырайтын өзгерістер. Оны
дауысты дыбыстардың сапалық өзгерісі дейді. Сапалық өзгерістерге
жататындар: 1. Элизия. 2. Редукция. 3. Протеза. Бұл
құбылыстардың ұзақ тарихы, қалыптасу заңы, өзгеру себептері бар.
Элизия (мүлдем түсу)
Сөздің ішінде, болмаса сөз аралығында бір интонация, бір ритм-ырғақпен,
бір екпінмен айтылған сөздерде дауысты дыбыстың айтылмай түсіп қалуын
элизия дейді. Мысалы: Сарыағаш, Қараағаш сияқты біріккен сөздердің
аралығындағы ы, а дыбыстары түсіп, Сарағаш, Қарағаш болып айтылады. Мұндай
құбылыс сөз аралығында да кездеседі. Онда алдыңғы сөздің соңғы дыбысы
түсіріліп айтылады, бірақ жазуда сақталады. Мысалы:

Орфографиясы Орфоэпиясы
қара ала қарала
көре алмайды көралмайд (ы)
т.б.
2. Қос сөздер арасында келген дауыстылар да элизияға ұшырайды.
Орфографиясы Орфоэпиясы
өзді-өз өздөзі
үлгі-өнеге үлгөнөге
3.–ақ, -ау. – ай шылауларының алдындағы дауысты дыбыстар түсіріліп
айтылады
4. еді, екен көмекші етістігімен тізбектеліп келген сөздің соңғы дауысты
дыбысы түсіріліп айтылады: келсе екен (келсекен), айтса екен (айтсекен) ,
қайда екен (қайдекен) т.б
Егер бұл етістік игі сөзімен тіркесіп келсе, элизиялық құбылыс екі жерде
байқалады: білсе игі еді – білсигед т.б.
Сонымен, ауызекі сөзде орфоэпиялық нормамен байланысты элизиялық құбылыс
жиі кездесетінін байқадық, сондықтан мәтін оқығанда бұл ережені бұлжытпай
қолдану қажет.
Редукция ( сусу, сәл айтылу)
Белгілі бір фонетикалық жағдайда дыбыстардың әлсіреп көмескіленуі, соның
нәтижесінде олардың дыбысталуының өзгеру редукция деп аталады.
Редукцияланатын дыбыстар – қысаң дауыстылар. Әдетте екпін түспеген буындағы
дауыстылар сусиды. Бітеу буындағы қысаң дауысты дыбыс тәуелдік жалғауы мен
жұрнақ жалғанғанда, түбірдің соңғы буынындағы қысаң дауысты екпіннің
аффикске ауысу салдарынан редукцияланып, сусып түсіп қалады. Мысалы: ерін-
ерні, орын-орны, мұрын-мұрны, ауыл-аулы, көрік-көркі, бөрік-бөркі, халық-
халқы, ауыз-аузы, жарық-жарқыл т.б.
Редукция сөйлеу тілінде мүлдем айтылмайтын да, жазылмайтын да жағдайда
кездеседі және көмескі естіліп, бірақ жазуда таңбаланатын жағдайы да
болады... Мына сияқты сөздерді қысаң дауыстылар болар-болмас қана естіледі:
кекілік, мағына, дәрігер, соңыра, қабілет, бұрылу, әсіре, әділет болып
жазылса, айтылғанда кеклік, мағна, дәргер, соңра, қаблет, бұрлу, әсре,
әдлет болып естіледі.
Тілімізде сөздің ортаңғы буындарында бр, ңр, жр, зн, пр, қм, нз, лн,
дыбыстарының аралығында келген қысаң дауыстылар сусуға бейім тұрады,
айтылғанда болар-болмас қана естіледі. Бірақ жазуда бұлар сақталады:
Қоңырау қоңрау
Көрініс көрніс
Абырой аброй
Протеза
Протеза дегеніміз – кейбір сөздердің алдынан дыбыс қосылып айтылу
құбылысы.
Қазақ тіліндегі, сондай-ақ, араб-парсы тілінен -Л, -Р дыбыстарынан
басталатын сөздер әрқашан протезалық құбылыспен айтылады. Сөздің жуан,
жіңішке буынды болып келуіне қарай олардың алдынан -ы, -і, -ү,-ұ,-о
дыбыстары қосылады: лақ, лайық, рұқсат, рай, лай, лас, ләззат, (арабша)
т.с.с. сөздерінің ылақ, ылайық, ұрықсат, ырай, ылай түрінде айтылуы –
протезалық құбылыс
Сондай-ақ, орыс тілінен, не орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздер
қатаң –ст, -шк, -сп, -шт дыбыс тізбегінен басталса, алдынан дауысты дыбыс
қосылып, станция- ыстанса, стақан-ыстақан, стол – үстел түрінде айтылатынын
да протеза құбылысы деп қараймыз.
Сонымен дауысты дыбыстарда болатын сапалық өзгерістер дұрыс сөйлеу
нормасына жататындықтан, мәнерлеп сөйлеуге де қатысы бар дейміз.
Тіркес екпіні
Сөйлеуде мәтінде дауыстап оқығанда сөйлемдегі сөздер іркес-тіркес айтыла
бермей, белгілі сөз тіркесі немесе сөз шумағы бір ғана екпінге ие болып
келуі мүмкін. Екінші сөзбен айтқанда акцентуациялық комплекс жасалады.
Мұндай екпінді фразалық (ритмикалық) немесе тіркес екпіні деп атайды.
Келтірілген мысалдардағы асты сызылған тізбектер бір-біріне ілесе келіп,
бір тіркес екпінімен айтылады. Тіркес екпініне, ие сөз тізбектері бір сөз
сияқты айтылатындықтан, естілуінде дыбыстық өзгерістер болады.
Қазақ тілінде мына төмендегі сөз топтары екпін жағынан айрықша комплекс
болып келеді ( тіркес екпіні):
1. Қос сөздер (бала-шаға, ит-құс, жол-жөнекей, шай-пай т.б. )
2. Негізгі мағыналы сөз бен шылаулар (мен үшін, сен ғана, жүз қаралы,
күн сайын т.б. )
3 Күрделі сөздер түйдегі (ән салды, оқып отыр, жығылып қала жаздады, қол
қойды т.б. )
4. Анықтауыш пен анықталатын сөздер тізбегі (биік тау, күміс қасық, жүз
сом т.б. )
5. Пысықтауыш пен баяндауыш болған сөз тізбегі (бүгін келді, жақсы оқиды,
қаладан келді, зорға тұр т.б.)
6. Тұрақты сөз тіркестері (алма мойын, қиғаш қас, тонның ішкі бауындай
т.б.)
7. Жалғаусыз тура толықтауыш пен баяндауыш болған сөз тізбегі (кітап
оқиды, хат жазды, кино көрді, өлең айтты т. б. )
Логикалық екпін (ой екпіні)
Сөздің белгілі бір буынына, сондай-ақ, сөз тіркесіне екпін түсіп ерекше
айтылатыны тәрізді, сөйлемдегі айтылатын ойдың мәніне қарай бір сөзді
айрықша даралап айтамыз. Ол сөз ой екпініне ие болады да, ерекше әуенмен
естіледі. Мұндай екпінді логикалық екпін дейді. Сөйлем ішіндегі көңіл
аударуға қажетті бір сөзді бөлектеп, бөліп айту сол сөзге екпін түсіру
болып табылады. Ой екпіні тұрақты болмайды, өйткені бір сөйлемдегі кез
келген сөзге арнайы көңіл аударылуы керек. Ертең оқушылар Астанаға саяхатқа
барады.

Астанаға барады
саяхатқа барады

оқушылар барады
ертең барады

Логикалық екпін белгілі жағдаймен байланысты болады.
а) белгілі жағдайды қарама-қарсы қою ( Біз онда ертең барамыз, бүгін
емес.)
ә) күшейткіш мәні бар сөздер ( тап-таза, өте, тым , тіпті,мүлде т.б.)
және өз есімдігі
б) белгісіздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері
в) сөйлемдегі бірыңғай мүшелердің ( санамаланып келетін) әрқайсысына
екпін түседі.
г) бастауыш та , баяндауыш та зат есімне болса, екпін баяндауышқа
түседі. Абай- ақын.
ғ ) қаратпа сөз сөйлемнің басында келсе, логикалық екпінмен
ерекшеленеді.
Эмфазалық екпін
Эмфаза – сөйлеуде көңіл-күйінің түрлі толқуларын күшейтпелі түрде
дыбыстаумен жеткізу. Эмоцияны білдіруде дыбыстау тәсілдері Лев
Владимирович Щербаның еңбегінде сипатталған. Ол «эмфазалық екпін» деген
терминді кіргізген. Екпіннің бұл түрі сөздің эмоциялық жағын ерекшелеп,
күшейтеді немесе сөйлеушінің аффективтік жай-күйін бір сөзбен білдіреді.
Лев Владимирович Щерба: «логикалық екпінмен ерекше айтылған сөзге назар
аударылса, эмфазалық екпін сөзді эмоциялық жақтан күшейте түседі. Бірінші
жағдайда айтушының ниеті білінсе, екіншісінде тікелей сезім беріледі».
Эмфазалық екпіннің дыбыс арқылы берілу тәсілі – екпін түскен дауысты
дыбыстың тым созылып айтылуы, яки азырақ созылып айтылуы арқылы іске асады:
тамаша-а-а адам! Жақсы-ы оқушы!
Мақұлдау, таңдану, аяу, мейірім, назды білдіретін сөздер екпін түсетін
дауысты дыбыстардың созылыңқы айтылуымен беріледі (жағымды эмоциялар). Ал
жағымсыз эмоция (қорқыту, ызалану, зығыры қайнау) басқаша болып келеді.
Онда сөз басындағы дауыссыз дыбыстар созылып айтылады. М-м-маған жіберші
өзін! К-көріп алайын !
Үзілді-кесілді айтылған пікірді жеткізуде дауыс келте, шапшаң шығады.
Жауап бересің бе? Ж-ж-жоқ! – деп бір-ақ кесті.
IV. Тақырыптың негізі ұғымдарын бекіту бойынша жұмыс
Работа по закреплению основных понятий темы.
І топ. Эмфазалық екпінге мысалдар жазады. Сөздермен сөйлем
құрастырыңыздар.
Үлгі: Тама-ша-а-а күн!
Қуанышты көңіл күйді; тама-ша-а, бә-ә-рекелді, жара –а-йсың т.б.
Реніш, кею, қынжылу: т-тарт қолыңды, ж-жап есікті т.б.
ІІ топ. Кестені толықтырыңыздар.
|Орфографиясы |Орфоэпиясы |Фонетикалық құбылыс |
|күлсе екен |күлсекен |элизия |
|ойнайды |ойнайд |редукция |
|дәрігер |дәргер |редукция |
|лай |ылай |протеза |
|Отыр еді |отыред |элизия |
|рұқсат |ұрұқсат |протеза |
|топырақ |топрақ |редукция |

ІІІ топ. Мына көркем мәтіннің кейіпкеріне мінездеме беріңіздер, мәнерлеп
оқыңыздар.
Логикалық екпін қойып оқыңыздар.
Құмырсқа мен көгершін
Бір күні шөліркеп келе жатқан, су ішуге өзенге түсті. Бейшараны толқын
соғып, суға кетіп қала жаздады. Сол мезгілде аузында тістеген бұтағы бар
көгершін құмырсқаны көрді де аяп, бұтақты судың үстіне тастады. Құмырсқа
бұтаққа мініп, толқынмен судың жиегіне шығып, ажалдан құтылды. Мұның
артынан бағанағы көгершін өзеннің жағасына қонып, бір аңшының құрып қойған
ауының астындағы бидайды теріп жей бастады. Аңшы ауды тартып қалып,
көгершінді ұстап алайын деп жатқанын құмырсқа көріп қалып, өрмелеп барып,
оның аяғын шағып алды. Аңшы абдырап ауды қоя бергенде, көгершін ұшып кетті.

(С.Көбеев)
ІV топ. Өмірмен байланыстырып, дәлелдер, мысалдар келтіре отыра
«Екпіннің маңыздылығы» туралы ой-толғау жазу.

Сабақты бекіту.
-Балалар, ендеше біз, бүгінгі тақырыбымызды бекіту үшін барлығымыз бірге
мына мәтінді оқып, ішінен екпін түрлерін ажыратайық.
4-топқа тапсырма.
Берілген мәтіннен екпін түрлерін анықтаңыздар.
Баланы жастан
Бірде тоқылдақ пен қарға ұясын қатар басыпты. Қарға әкелген жемін
балапандарының аузына салып тамақтандырады. Ал тоқылдақ балапандарының
тұмсығын шоқуға келер-келместен-ақ жемін ағаштың қуысына тығып: «Өзің тауып
же», - деп, әмір етеді екен. Одан кейін сәл есейісімен, бұтаққа қондырып,
құрт-құмырсқаны өзі іздеп, тауып жеуге баулиды. Мұны байқап жүрген қарға
бір күні:
- Тоқылдақ, сен неткен мейірімсіз едің? Бұғанасы бекімеген
балапандарыңның тұмсығын ауыртып, әкелген жеміңді аузына салмай,
бейнетпен жегізетінің не? – деп, ренжи сұрайды.
- «Баланы жастан» дегендей, бұлардың тұмсығын ерте қатайтып, осы кезден
бастап еңбекке үйретпесең, есейе келе жалқау, әзірге- мәзір болып
өседі, - деп, тоқылдақ қарғаға ақыл айта жауап беріпті.
- Ойбай-ау, мен балаларымды теріс тәрбиелейді екенмін ғой, қап! – деп
қарға өкінді.
Шынында қарғаның балапандары ескі жұрттағы көң-қоқырды, лас нәрсені
шоқитын, сасып, шіріген өлексені аңдудан басқаны білмейтін көр бала, жалқау
болып шығады.
Ал тоқылдақтың балапаны еңбекқор, таңның атуы, күннің батуы ағашқа
жабысып, оның құрт-құмырсқасын тауып, тесіп жейтін, орманның тазалығын
сақтайтын пайдалы құс болып өседі.

(М.Төрежанов)
«Сен-маған, мен – саған» әдісі бойынша бүгінгі өткен тақырып бойынша
сұрақтар дайындайды.

РЕФЛЕКСИЯ.
«Бес саусақ» тәсілі
Бас бармақ – басты мәселе. Бүгін сабақта ең құнды мәселе қандай болды?
Балалы үйрек – бірлесу. Мен топта/жұпта қалай жұмыс жасадым? Кімге көмек
бердім? Кімді риза жасадым? Кім маған көмек берді?
Ортан терек – ойлану. Мен бүгін қандай жаңа білім мен тәжірибе алдым?
Шылдыр шүмек – шынайылық. Сабақ маған ұнады ма? Неліктен?
Кішкентай бөбек – көңіл-күй ахуалы. Мен сабақта өзімді қалайша сезіндім? 
Алақан – алға ұмтылу. Жұмысты жақсарту үшін не жасау керек? Білімімді
қалайша толықтырам? 
V. Үй тапсырмасын беру
Задание на дом. Абай Құнанбаевтың бір өлеңіне екпін қойып, екпіннің
түрін анықтаңыздар.