Темір монеталары айналымға енді

«Ақайдар жалпы білім беретін мектебі»

коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Ұйымдастырушы педагог – Қанат А.Қ.

Ұлттық валюта- теңге күні
Мақсаты: Қазақстанның ұлттық ақшасына көшу тарихы, оның маңызын
түсіндіру.
Білімділік: ақшаның пайда болу тарихы, өз ұлттық теңгеміздің айналымға
кіруі, қалай, кімдер жасағаны туралы мағлұмат беру. Басқа ел
валюталарымен таныстыру. Жаңадан айналымға енген ұлттық валюта, оны
енгізудің қажеттілігі, безендірілуі туралы кеңірек таныстыру.
Дамытушылық: оқушылардың ақша туралы түсініктерін кеңейту,
белсенділіктерін дамыту.
Тәрбиелік: оқушылардың Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қол
жеткізген жетістіктеріне мақтаныш сезімдерін ояту.
Көрнекілігі: ақшаның түрлері, слайд, бейнетаспа, суреттер
Барысы: Қайырлы күн, оқушылар!: Біздің Отанымыз - егеменді, тәуелсіз
қазақ мемлекеті. 130 - дан аса ұлт өкілдері тұратын осынау қасиетті
мекенде, асқақтаған өлкеде, кеңдігі керемет дархан далада, егіні теңіздей
толқыған, төрт түлігі мыңғырған, өндірісі өркендеген мекенде өмір сүруші
әрбір адам өз Отанын жанындай сүйіп, оның көк байрағын көкке көтеруді
мақтаныш тұтады. Олай болса Тәуелсіздігімізге шаң жұқтырмай, оны ең
қымбат бұйымымыздай сақтап, құрметтеп келер ұрпақтар қолына аманат етіп
тапсыруға тиіспіз. Бүгінгі іс-шарамды жұмбақпен бастамақшымын:
Әлемнің тынысы
Байлықтың белгісі
Ол не? -... (ақша, теңге)
Олай болса Мың жаса, тәуелсіз Қазақ елі! - дей келе «Ұлттық валюта-теңге
күні» атты тәрбие сағатымызды бастаймыз.
Міне, бүгін теңге күнім – мерекем,
Қандай дұшпан «олай - бұлай» дер екен.
Осы теңге арқасында келешек,
Елге келер тойымшылық, берекем.
Әр мемлекеттің өзіне тән белгілері болады. Бүгінгі сабағымызда сол басты
белгілердің бірі Қазақстанның ұлттық валютасы теңге туралы әңгімелейміз.
Сәлемдесу:
Сәлемдесіп алдымен,
Басымызды иеміз.
Бүгінгі күн баршаға
Сәттілікті тілейміз
Топқа бөлу: І топ- теңге
ІІ топ –евро
ІІІ топ- доллар
Ақша ертеден адамзат пайда болуымен қатар өмір сүріп келеді. Әлемде күн
сайын қыруар адам тауар сатып алғанда, қызмет атқарғанда ақшамен
байланыста болады. Ақша дегеніміз не?
Топтық жұмыс: І топ: Ақша(теңге) деген не?
ІІ топ: Ақша не үшін қажет?
ІІІ топ: Ақша қайдан келеді?
Ақша-жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын
көрсететін ерекше тауар. Ақша барлық тауар өндірушілер, сатушылар,
тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қамтамасыз етеді.
Ой қозғау: ақша қандай қызмет атқарады?  ақша – құн өлшемі, айналыс
құралы, қазына, қор, төлем құралы. 7 ғ. ақшалар мыстан, күмістен және
алтыннан жасалды. Алтын айналысына бірқатар елдер 19 ғ. екінші жартысында
өтті.
Түсіндірме жұмыс: теңгенің шығу тарихы туралы баяндалады
(Алғашқы қағаз ақшалар қай елдерде пайда болды?
Алғашқы қағаз ақшалар б.з. 12 ғ. Қытайда, 1690 ж. Ұлыбритан отары болған
солтүстік Америкада, 1762 ж. Австрияда және 1769 ж. Ресейде пайда болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары қағаз ақшалар барлық елдерде
шығарылды.
Кез-келген ақшадан әрбір елдің өткенін, бүгінгісін және болашағының
бейнесін , яғни тарихын көруге болады. Бүгінгі таңда ақша тарихын
зерттейтін арнайы ғылым саласы бар. Ол нумизматика деп аталады.Онда
тиындар, құйма ақша кесектері, т.б. ескерткіштер арқылы тиын соғу тарихы
кеңінен зерделенеді. Нумизматика ғылым ретінде 18 ғ. Екінші жартысында
пайда болды, оның негізін салушы-Вена нумизматигі И. Х. Эккель.
Алғашқы металл тиындар Грекия мен Кіші Азияда күмістен соғылған.
Қазақ жерінде пайда болған монеталар мен қағаз ақшалар туралы не
білесіңдер?
Б.з. 704-706 ж. Таразда арнайы теңгелер құйылып айналымға енгізілген.
Оның бетінде « Түргеш қаған теңгесі» немесе «Түркінің көк ханының
теңгесі» деген анықтама жазулар болған. Орта ғасырда Қазақстан жерінде
Тараз, Отырар, Испиджаб қалаларында теңге соғатын сарайлар болған. 1271
ж. айналымға енген жаңа реформа бойынша алтын ақша орнына күміс ақшалар
көбірек қолданысқа енгізілді. Сонымен қатар ақша тарихында Өзбек хан ,
Жәнібек хан, Бердібек, Наурызбек, Қызыр хандардың атынан шығарылған Алтын
Орда теңгелерінің Жетісу мен Түркістаннан бастап Еділ жағалауына дейін
таралғаны белгілі.
Қазақстан валютасының пайда болу тарихы
1991 жылға дейін КСРО құрамына енген 15 республикалардың ортақ ақшасы-
рубль болды. Тәуелсіздік алғаннан кейін әр ел өзінің теңгелерін шығара
бастады. Елімізде ақшаны бастыратын фабрика жоқ болатын. Тіпті құнды
қағаз бастыратын қаржы да тапшы болатын. Теңгені дайындау үрдісі өте
құпия түрде жүргізілді. Оның бәріне қаржы керек болды, сондықтан Жоғарғы
Кеңестің және Елбасының келісімімен Қазақстанда өндірілетін алтын мен
күмісті сатып ала бастады. 1990 жылдардың басында Қазақстан бар болғаны 6
тоннадай алтын шығаратын. Бір жылдың ішінде бұл көрсеткіш 8 тоннаға
жетті, екінші жылы 10 тоннадан асып кетті. Осылайша алтын қор құрылды.
Артынша 600 тоннадай күміс сатып алынды. Одан кейін күмісті щетелге
шығарып сатты, осыдан қаражат табылды. Франция, Германия, АҚШ, Жапония,
Испания секіді ірі мемлекетерге барып, олардың ақша шығару технологиясы
зерттелді. Сол кезде мақсат шет елде валютаны шығару емес, сол
технологияны елге әкелу болатын. Теңге Ұлыбританиядағы “Харрисон және
оның ұлдары” деп аталатын банкнот фабрикасында басылатын болды. Елбасының
сөзінен: «Ил-76» төрт ұшағын жалдап алып, ақшамыздың 60 пайызын тасып
әкелдік. Құжаттарға: «Мемлекет басшысының салынып жатқан резиденциясына
керекті мүлік» деп жазылды. Оған дейін облыстарда жерасты қойма жасатып
қойдық. Төрт ұшақ аптасына Лондон-Орал, одан облыстарға дейін әрлі-берлі
он сегіз рейс жасап тұрды. 12 қарашаны мен ақшаны енгізу күні деп
жарияладым. Жиырма күнге жетер жетпес уақыт қалды. ҰҚК басшыларының бәрін
операцияны өткізуге жұмылдырдым. Ең қиыны – ақшаны барлық аудандарға,
барлық банкілерге жеткізу. Ол сегіз күннің ішінде атқарылып шықты. Бәлкім
дүние жүзінде жаңа ақшаны енгізу тап осындай тез әрі табысты жүзеге
асырылған жоқ шығар» деп сонау 1993 жылдарды еске алады Елбасы Н.Ә.
Назарбаев.1993 жылдың күзінде Қазақстан ТМД елдерінің ең соңында рубль
аймағынан шықты.15 қарашада сағат 8-де Қазақстан мемлекетінде ұлттық
валюта –теңге енгізілді. Ақша белгілері- теңге мен тиынды Қазақстанның
озық суретшілерінің қатысуымен Ұлттық банк әзірленді. Теңге Қазақстанның
алғашқы ақшасы емес. Ежелгі Қазақстан аумағында ақша бұдан көптеген
ғаырлар бұрын пайдаланылған. Сырдарияда, Отырар алқабында түркі
билеушілері, ал Жетісуда түргештер 7-8 ғасырларда өз ақшаларын шығарған.
Отырар мен Исфиджабта монет сарайлары жұмыс істеген. Оныншы ғасырлардың
ортасы мен сегізінші ғасырларда қалалар тез өсіп,тауар өндірісі мен сауда
көлемі ұлғая түсті. Ұсақ бөлшек саудада көбіне мыс фельстер қолданылды.
Алтын монеталар да айналымға түсті, бірақ ол саудада дара түрінде ғана
емес салмағына қарай пайдаланылды: монетаны қажетіне қарай кесектеп
сындыратын болған. Он төртінші ғасырдың соңыннан бастап Қазақстанда Әмір
Темір монеталары айналымға енді. Бұлардан басқа Қазақстан қалаларында
саудада Самарқанд, Бұхара, Ташкент монеталары, негізінен, мыс динарлар
пайдаланылды. Қазақстан ақшасының бұрынғы тарихы міне, осындай. Күрделі
жиырмасыншы ғасырда Қазақстан біртұтас рубль аймағына кірді. Бұл 1993
жылдың қараша айына дейін жалғасты. Кеңестік рубльдер 1993 жылғы 15
қарашада сағат таңертенгі 8:00-де теңгемен ауыстырыла бастады. Бұл күні
Ұлтық валютаның туған күні болып саналады.
Қазақ валютасын өмірге келтірген суретшілер: Тимур Сүлейменов, Мендібай
Алин, Ағымсалы Дүзельханов, Қайролла Әбжәлелов. Теңге Ұлыбританияның
әлемге әйгілі әрі ең көне «Харрисон және оның ұлдары» деп аталатын
банкноттық фабрикасында / 400 жылдан астам тарихы бар / басылып шықты.
Теңгені Қазақстанға әкелу барысында біраз қиындықтар болды. Біріншісі,
ақща тиелген ұшақты басқа елдердің аумағында қонбайтындай болып
жоспарланған, бірақ ұщақтың майы жетпей Ресейдің бір әуежайында қонуға
тура келді. Екіншісі, Ақтауда кеден комитеттің өкілдері «ұшақта не бар,
тексереміз!» деп әрекеттенген.
Жалпы, әлемдік тәжірибеге жүгінсек, қағаз ақша купюрасын басып шығаруға
кемінде 2 жылдай уақыт керек екен.  Отандық суретшілердің айтуынша, қазақ
теңгесі бірнеше айдың ішінде басылып шықты. Қазіргі күні әу бастағы
Сүйінбай, Құрманғазы, Шоқан, Абайдың портреттері басылған банкноталар
бүгін тарих қойнауында қалды.
Мемлекетаралық қатынастары ескеріліп 1 теңге 500 рубль болды. Ал бірінші
айналымға енген 1 теңгенің АҚШ долларына шаққандағы құны 4,35 теңге
болды. Қазақстанның ақша сарайы металл тиындарды шығаруға дайын
болмағандықтан жедел түрде қағаз түрінде шығарды, бірақ 1 жылдан соң
оларды металл тиындарға ауыстырды. 1994 жылы қағаз тиындар жезден
жасалған монеталармен алмасты.
Жаңа үлгідегі банкноттар 2006 жылы 15-қарашада ұсынылды. Соңғы уақытта
қолдан жасау фактілерінің өсуі негізінен офистік компьютерлік , көшіру
және басу техникасының өсіп отырған мүмкіндіктеріне қатысты. Ақшаны
қолдан жасаумен күрес саласы бойынша құқық қорғау ұйымдарымен бірлесіп
жұмыстар жүргізілуде.
Жаңа банкноттарды әзірлеу кезінде дизайынның бірнеше түрі тақырыпта
жасалған болатын. Банкноттардың түсі мен кейбір шағын элементтер ,
жартастағы бейнелер, қазақтың ою-өрнектері және бабалар мұрасының басқа
да нысандары пайдалана отырып жасалды. Сыртқы жағында негізгі көріністе
табиғат ландшафттары қазіргі және бұрыңғы тарихымызбен, уақыттың ағымында
өзгеріссіз сәулет ғимараттарымен үйлестіріле берілген.
Теңгенің 16 құпия қорғанысы белгісі бар. Қазақстан теңгесі қазіргі ақша
жасау технологиясының соңғы жетістіктеріне сүйеніп жасалған. Құпия
белгіні үкінің көзімен қарасаңыз да, байқай алмайсыз.
Бас кезінде теңгелер тек қазақ тілінде болған, жаңасында орыс тілі де
енгізілген. Екі тілде болсын деген Президенттің Жарлығы болғаны белгілі.)
Ақшаның қандай түрін білесіңдер? Ақша қай елде қалай аталады? Әр елдің
ақшалары слайд арқылы көрсетіледі)
Ресей рублі КСРО заманынан келеді. 90-жылдардың басында Ресей өз рублін
шығарды, жаңа кезеңі басталды.
АҚШ долларын білмейтін адам кемде-кем шығар. Бұл валютаның ата-тегі
талер. Германиядан шыққан. 1519-жылдан бастап талер-доллар болып өзгерді.
1785-жылы АҚШ-тың ұлттық Конгресінде Джефферсонның ұсынысымен Ұлттық
валюта болып қабылданды.
Алдымен монеталар, кейіннен 1895-жылдан бастап қағаз банкноттар шыққан.
1792-жылдан бастап Филадельфияда американдық доллар деген атпен шықты.
Әлемнің 26 елі доллар атты валютаны қолданады.
Европада евро деген валюта 1999 жылдың 1-қаңтарынан бастап Австрия,
Белгия, Испания, Италия, Германия, Люксембург, Грекия, Португалия, т.б.
13 елде қолданысқа енді.
Юань-ҚХР-дың ұлттық валютасы , 1835 жылы күміс монеталар, кейіннен қағаз
банкноттар шыға бастады. Юань-ел билеген династияның құрметіне берілен
атау.

-Біздің теңгеміз болашақта қандай болады деп ойлайсыңдар?
Олай болса, біздің теңгеміздің болашағы мынандай болады:

Теңге отыр шалқайып,
Сом отыр шай құйып.
Доллар отыр қан-жоса,
Франк болса далбаса.
Лира жатыр ес-түссіз,
Иена отыр үн-тұнсіз.
Рубль отыр жымиып,
Риял келеді тыриып.
Бәрі теңгеге қарайды,
Оған бата алмайды.
Аузына қарайды,
Айтқанын орындайды.
Теңгеден озбайды,
Оны тыңдайды.
Артық іс қылмайды,
Себебі теңге
Жамандық қылмайды,
Әділдікті қолдайды.
Тапсырма. Ұлы ғұламалар – теңгемізде. Төл теңгемізде ұлт
қайраткерлерінің, батырлардың, хандардың суреттері салынған.
1 теңгеде – Әл Фараби
3 теңгеде – Сүйінбай
5 теңгеде – Құрманғазы
10 теңгеде – Шоқан
20 теңгеде – Абай
50 теңгеде – Әбілхайыр хан
100 теңгеде – Абылай хан
Жеке жұмыс: дидактикалық-танымдық тапсырмалар
Сабақты пысықтау: Жоғары айтқандарымызды қысқаша бекітіп көрейік.
-Ақша деген не? (барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар)
-Төл теңгеміздің туған күні? (1993 ж 15 қараша)
-Ақша сақтайтын мекеме. (Банк)
-Жеке есепшоты бар төлем-қағаз. (карточка)
-Ақша беретін құрылғы. (Банкомат)
-Төлемді растайтын қағаз. (Чек)
-Біздің елімізде қандай қалаларда «Теңге сарайлары» бар? (Өскемен мен
Алматы)
-Теңгенің неше құпия қорғанысы бар? (16 құпия қорғанысы бар)
-Қазақ теңгесі қайда басылды? (Ұлыбританияда «Харрисон және оның ұлдары»
атты банкноталық фабрикада)
Мақал – сөз мәйегі.
1. Теңге тиыннан өсер, Жылқы құлыннан өсер.
2. Ақша кетуге тырысады, Есеп ұстауға тырысады.
3. Ақша болса – алақанда сорпа қайнайды.
4. Ақша ашпайтын құлып жоқ.
5. Ақшада көз жоқ.
6. Ар-намысы таза адамның ақшасы аз болады.
Түйін сөз: Саябақта серуендеп кележатқан 2 достың әңгімесі.
2 дос саябақта келе жатып, біреуі кенеттен жерге еңкейіп, 1 теңге тауып
алады. Екіншісі оған:
- Оны қайтесің, оған ештеңе сатып ала алмайсың,-депті. Сонда досы:
- Мен елтаңбамды көтеріп жатырмын. Елтаңбамыздың еңсесі биік, көк
байрағымыз көгімізде қалықтай берсін дейік. Ұлттық теңгеміздің – ұлттық
құндылығы жоғалмасын. Елімнің мәртебесін аяқ асты етпей жоғары көтеріп
жүру – өз басым парызым деп білем, - деп жауап беріпті.