Қарахан мемлекеті. Оқушының әрекеті

Білім беру ұйымының атауы
Ғ.Айдаров атындағы № 1 мектеп-лицей КММ
Пәні:
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
Бөлім:
6.2X ғасыр - XІІІ ғасырдың басындағы Қазақстан
Педагогтің аты-жөні:
Демесинова С.К
Күні:
15.11.2023ж
Сынып: 6
Қатысушылар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:
Қарахан мемлекеті.
Зерттеу сұрағы: Неліктен Қарахан мемлекеті ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялады?
Оқу мақсаты:
6.2.1.2 ислам дінінің қоғамдық өмірге ықпалын анықтайды;
6.3.1.4 тарихи ұғымдарды қолданып, Қарахан мемлекетіндегі жер иелену ерекшеліктерін түсіндіреді;
Сабақтың мақсаты
Оқушылар Х ғ ислам дінінің қоғамдық өмірге ықпалын анықтай отырып, Қарахан мемлекетіндегі жер иеленудің ерекшеліктерін түсіндіреді;
ЕББҚ - бұл сыныпта 2 ші топқа жататын гиппербелсенді бір оқушы бар;
Ойлау дағдылары
Білу, түсіну, қолдану

Тарихи ойлау

Тарихи талдау және түсіндіру
Тарихи концепт
Маңыздылық; Қосымша: дәлел интерпретация
Сабақтың кезеңі//уақыты
Педагогтің әрекеті
Оқушының әрекеті
Қалыптастыру бағалау
Ресурстар
Ұйымдастыру
Кезеңі 2 мин
Өзін-өзі тексеру

Өткен білімді еске түсіру

Жаңа білім

2 мин
Ұйымдастыру
Үй жұмысын еске түсіру
1. Қидандар деген кімдер?
2. Қидандардың Хғ құлаған мемлекеті?
3. Х - ХІІІғғ Моңғол жерінде өмір сүрген қандай бірлестіктерді білесіз?
ЕББҚ оқушы қидандардың қай ғасырда өмір сүргенін айтады;

Жаңа сабақ.
Оқушыларға жаңа сабақтың тақырыбы мен мақсатын оқып таныстырып өтемін. Жаңа сабақтың басында бейнесабақ көрсетемін
Ой қозғау:
* Оқушылар, бейнебаянда қай мемлекетті тамашаладық?
* Ол мемлекеттің қандай ерекшеліктері бар екен?

Осы сұрақтармен жаңа сабақты ашып аламын.

1. Тапсырма. Жұптық жұмыс
Мәтін №1
Нұсқаулық: оқушылар №2 мәтінмен танысып, оқып шығып берілген кестені толтырады.

Тапсырма: мәтінді толық оқып шығып <<Қарахан мемлекетіндегі жер иеленудің түрлері>> бойынша кестені толтырыңыз

Кесте

Жер үлесі
Анықтамасы
Иқта

Муқта

Вақф

Барзигар

Музари

Коммендация

ЕББҚ оқушы жер үлестерін сәйкестендіреді:
Жер үлесі

Анықтамасы
Иқта

Әскерилерге берілген жер үлесі (арабша)
Муқта

Дінбасыыларға берілген жер үлесі
Вақф

Әскерилерге берілген жер үлесі (парсы тілінде)
Бұл тапсырманы орындау арқылы біз сабағымыздың оқу мақсатының екінші бөліміне қол жеткіземіз (6.3.1.4 тарихи ұғымдарды қолданып, Қарахан мемлекетіндегі жер иелену ерекшеліктерін түсіндіреді)

Оқушыларды 3 топқа бөлу:
Оқушыларды түрлі-түсті карточкалардың көмегімен топтарға бөлемін.
2 Тапсырма
Топтық жұмыс

№2 мәтінмен жұмыс. Оқушыларға мәтін беріледі.
Нұсқаулық: Оқушылар мәтінге және бейнебаянға сүйене отырып, зерттеу сұрағымен топтық жұмыс жасайды;
ПОПС әдісі
2. Зерттеу сұрағы: Неліктен Қарахан мемлекеті ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялады?
Зерттеу сұрағымен жұмыс барысында оқушылар мына фактілерге тоқталуы тиіс:
1 Топ:
Ислам дінінің мемлекеттік деп жариялануының бір немесе одан да көп себептерін анықтаңыз;
2 Топ:
Ислам дінінің кең таралуын дәлелдейтін фактілер келтіріңіз;
3 Топ:
Ислам дінінің қоғамға әкелген өзгерістерін атаңыз;
Оқушылар өз жауаптарын дәлелдермен жеткізеді.

ЕББҚ оқушы топпен бірге мәтінді талқылайды, мәтін ішінен діни құрылыстарды теріп жазады;

Бұл тапсырма арқылы мен оқу мақсатының бірінші бөлігіне қол жеткіземін (6.2.1.2 ислам дінінің қоғамдық өмірге ықпалын анықтайды)

Оқушылар өз ойларын ортаға салады.
Оқушылар жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу.
Оқушылар мұғалімнің айтқан оқу мақсатымен танысады.

Гипербелсенді тынымсыз оқушыны қабылдау, есте сақтау,ойлауына қосымша уақыт беру арқылы қолдау.

Оқушылар бейнебаян тамашалайды, мұғалімнің қойған сұрақтарына белсенділік танытып жауап береді.

Оқушылар мәтінді оқып шығады, топта талдайды, берілген тапсырма ға сәйкес ПОПС әдісімен ойлары мен себебін айтып, мысал келтіріп, өз ойларын қорытындылайды;

ЕББҚ оқушы Қарахан мемлекетіндегі діни құрылыстарды жазады;

Оқушылар өз -ара бірін-бірі бағалау.

Дескриптор:
oo Иқтаның анықтамасын жазадыы
oo Муқтаның анықтамасын жазады
oo Вақфтың анықтамасын жазады
oo Барзигардың анықтамасын жазады
oo Музаридің анықтамасын жазады
oo Коммендацияның анықтамасын жазады;

ЕББҚ оқушы берілген жер үлесін оның анықтамасымен сәйкестендіреді

Дескриптор:
* Қарахан мемлекетінде ислам дінінің мемлекеттік дін деп жариялау себептерін анықтайды.
* Ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялаудың негізгі бір себебін анықтайды;
* Ислам дінінің мемлекеттік дін деп жариялауының қосалқы екі себебін талдайды.

Әр жауап -2 балл
Дәлел - 2 балл
Өз ойын жеткізе алуы - 1 балл
Барлығы 5 балл
ЕББҚ оқушыны мақтау, мадақтау арқылы және жасаған жұмысына қарай бағалаймын
Интер белсенді тақта
Слайдтар

https://youtu.be/oYsvjYIXavI

https://www.kaznu.kz/content/files/page

10 мин
Сабақты қорытындылау
Жеке жұмыс

<<Білім ағашы>> әдісімен сабақты қорытындылаймын

Тақтаға ағаш бұталарын салып, оның жапырақтарына әр түрлі сұрақтар жазылған 7 карточканы теріс қаратып іліп қоямын. Оқушылар келіп таңдап алады да сұрақты бірден оқып, жауабын береді, бере алмаса басқа оқушы жауап беру мүмкіндігіне ие бола алады;
Нұсқаулық: ағашта ілінген карточканы таңдап, сұрақтарға жауап беріңіз
1 сұрақ: Қарахандар әулеті исламды қай хан тұсында қабылдап бастады? /Сатұқ Боғра/
2 сұрақ: Қарахан мемлекеті қай жылдары өмір сүрді? /942-1212жж/
3 сұрақ: Иқта дегенміз не? /жер үлесі/
4 сұрақ: <<Тарихи Рашиди>> кітабында күніне неше адам мұсылман болған делінген? /360 мың адам/
5 сұрақ: Түркілерден шыққан дін ғұламаларынан кімдерді білесіз? /Ж. Баласағұни, М. Қашқари, А.Яссауи т.б/
6 сұрақ: Вақфтық жерлер кімдерге берілді? /дінбаыларға/
7 сұрақ : Қарахан дәуірінде исламның қай бағыты тарай бастаған? /сопылық/
ЕББҚ оқушы: осы сабақта өтілген, оқыған мәліметтерін қысқаша қорытындылайды;

Оқушылар <<Білім ағашынан карточкалар алып, сұрақтарға қысқа жауаппен нақты жауап береді;

ЕББҚ оқушы тақырыптан түсінгенін қорытындылайды;

ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады

<<бағдаршам>>
Белгісі
арқылы бағалайды.

Дескриптор:
* Қарахандар әулеті исламды қай хан тұсында қабылдағанын айтады;
* <<Тарихи Рашиди>> кітабында күніне неше адам мұсылман болғанын айтады;
* Түркілерден шыққан дін ғұламаларынан өздері білетін тұлғаларды атайды;
* Вақфтық жерлер кімдерге берілгенін айтады; Қарахан дәуірінде исламның қай бағыты тарай бастағанын айтады;
ЕББҚ оқушы: осы сабақта өтілген, оқыған мәліметтерін қысқаша қорытындылай алады;

http://e-history.kz/kz

Қарахан мемлекетінің картасы
https://www.google.kz/imgres?imgurl=https%3A%2F%2Fupload.wikimedia.org

Бекіту

Үйге тапсырма: Қарахан мемлекетіндегі жер иеленуді Батыс Еуропадағы феодалдық жериеленушілік жүйемен салыстырыңыз.
Сабақтың тақырыбын қорытындылау
<<Ең үздік жауап>>
Ақпараттық карточка

Кері байланыс
<<Бағдаршам>> белгісі арқылы оқушылар кері байланыс арқылы өз ойларын айтады.
1.Бүгінгі сабақта білдім,үйрендім?(жасыл стикер)
2.Қиындықтар кездесті,бірақ жеңе білдім. (сары стикер)
3.Түсінбедім,үйренбедім (қызыл стикер)

Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады

Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды

А4, конспект

Мәтін №2
IX ғасырда Қарлұқ қағанаты ыдырап, тарих сахнасына Қарахан мемлекеті (IX ғ.аяғы - XIII ғ.басы) келді. Аумағы - Жетісу мен Шығыс Түркістан аймағын қамтыды. Бұл мемлекет екі ғасырдан астам өмір сүрді. 942 жылы Сатұқ Боғра хан өзін жоғары қаған деп жариялауынан кейін Қарахандар мемлекетінің тарихы басталды. Сатұқ Боғра хан 955 жылдан бастап Ислам дінін қабылдап, өзіне <<Әбулкәрім>> деп мұсылманша есім алғандығын жариялады. <<Қарахандар шежіресінде>> Боғра ханның діншілдігі, білім сүйгіштігі және әр жұма білімділерді жинайтындығы жайлы деректер келген. Сондай-ақ ол өзіне <<Тәңірі жіберген құлы>> деп айтылуын және солай жазылу керектігін құптайтын. 960 жылы Харун Мұса қаған (Боғра ханнан кейін) Ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялады. Бұл шешімнен соң, тарихшы З.Китапчы, В. Кляшторний, С.Сұлтановтардың деректерінде бір күнде он мың отбасы Ислам дінін қабылдаған кездер де болғаны айтылған. Ал <<Тарихи рашиди>> кітабында бір күнде 360 мың адамның мұсылман аталғандығы айтылады. Қорыта айтқанда, Қарахан түркілерінің исламдануы дін таратушылардың белгілі бір күштеуімен емес, бірыңғай мемлекеттік діннің ықпалы негізіндегі экономикалық және саяси пайда күшімен дами түсті. Ал Қарахандықтардың саяси және әскери жеңістері Орталық Азия аумағына Ислам дінінің кеңінен таралып қана қоймай, тұрғылықты халықтың бұқаралық идеологиясы ретінде ресми мәртебеге ие болуына өз әсерін тигізді. IX ғасырдан бастап Ислам күшпен емес, бейбіт түрде насихатталып, түркілер біртіндеп Исламды қабылдай бастады. Қарахан мемлекетінде мұсылманшылықтың мемлекеттік дәрежеге жетуінің арқасында қалалық мәдениет гүлденіп, сол кезеңдегі сәулет өнерінен Айша бибі мен Алаша хан күмбезі, Әулие ата мазары, моншалар және су құбырлары сақталған. Сонымен қатар, түркілер ішінен көптеген дін ғұламалары шыға бастады және түркі тілі алғаш рет ғылыми түрде қолға алынып, М. Қашқаридың <<Түркі тілінің сөздігі>> және Ж. Баласағұнның <<Құтты білігі>> жарыққа шықты. Мұсылмандықты мемлекеттік дін еткен Қарахандықтар әулетінің билігін барша ғалымдар оңды бағалаған: <<Қарахан әулеті тұсында түрік этносының ой санасы өседі, мұсылман әдебиеті түркі тілінде шыға бастайды. Қарахан дәуірі сапалық жағынан қоғамның барша саласындағы жаңа кезең боп табылады. Осының нәтижесінде Фараби, Ибн Сина, Бируни, Матуриди секілді шариғатпен қатар пәлсапа ілімін менгерген ғалымдар шықты. Ал сопылық ілімнің таралуына келетін болсақ, Жүсіп Хамадани, Абдулхалық Ғыждуани, Ахмет Ясауи, Сүлеймен Бақырғани, Нәжмидденн Кубра секілді сопылар өз тариқаттарын құрды. Тек моңғол жаулаушылығы тұсындағы ауыр күйзеліс қана қоғамның дамуға бет алған табиғи процесін үзіп тастады>>.

Мәтін №1
Жер иелену түрлері. Икта.
Қарахан мемлекетіндегі аса маңызды институт әскери- лендік жүйе болды. Хакандар мемлекетке халық жиналатын жерлерді өздерінің туыстарына және жақын адамдарына тарту етіп сыйға берді. Мұндай тартулар парсы тілінде <<Икта>>, ал иеленушілер иктадар деп аталынса, арабша иеленуші <<Мукта>> деп аталынған. Деректерде иктасы бар мукта, муктаны жаудан қорғауға тиісті болған. Бір ескеретін жағдай, икта муктаға заңды түрде бекітіліп берілмеген. Ал муктадар иктаны өздеріне мәңгі мұрагерлікке бекітіп алуға тырысып отырған.
Иктаны берудің бірнеше жолдары болған. Ол муктаның қоғамдағы орнына байланысты болды.
1. Егер мукта қаған әулетінен болса, оған ірі жер үлестері берілген.
2. Орташа үлестік жерлер бектерге.
3. Кіші үлестік жерлер тәуелді қызметкерлерге берілген.
Қарахан мемлекетіндегі жер иеленудің және бір үлкен көп тараған түрі әскери үлестік (лендік) жерлер. Ол әскери қызмет үшін берілетін болған. Үлеске берілетін жердің мөлшері әскери қызметтердің дәрежесіне, сіңірген еңбегіне, қоғам алдындағы бет-беделіне байланысты болды. Шамасы, әскери үлестік жерлер сарбаздар арсында да бөліске түскен. Кейбір деректер, әскери қызметкерлерге заттай, ақшалай да ақы берілгендікті хабарлайды. Үлестік жер алғандар да, иктадарлар да өздерінің билеушілерінің алдында қажет болған кезде, қару-жарағымен қаруланған сарбаздарымен қызметке дайын болған. Иктамен қатар жер иеленудің басқа да түрлері болды. Қарахан билеушілері қазынаға түсетін салықтардың көзі және уақытша сыйлық беру қоры болған үлкен-үлкен жер учаскелерін иеленді. Бұл қарахан әулетінің жаулап алынған жерлер, сондай-ақ мемлекет қарамағындағы жерлерден тұрды.
Ірі жер иеленумен қатар мұсылман дін басыларының негізгі материалдық базасы діни мекемелердің пайдасына атақты және бай жер иеленушілер мен көшпелі-әскербасылары өсиет етіп қалдырған учаскелерден тұратын вақфтық жерлер де болды. Әдетте, вакфтық жерлерден мемлекет пайдасына салықтар алынбады. Ірі және орташа феодалдық жер иеленумен қатар ұсақ шаруалар меншігі мен қауымдық иелену сақталды.
Жері жоқ шаруаларды қанаудың кең тараған түрлерінің бірі үлескерлік арқылы жүзеге асырылды. Араб және парсы - тәжік деректемелерінде үлескерлер (шаруарлар) музари немесе барзигар деп аталды. Үлескерліктердің мәні мынада болды: мемлекеттік немесе мұрагерлік жолмен жер иеленушілердің меншігіндегі жер шаруаларға жалға берілді. . Үлескер (шаруа) түсімінің көбін салық түрінде мемлекетке және жерді меншіктенушіге не вакф (вақфтық жер де жалға берілді) иесіне беруге міндеттенді. Үлескерлерге айналушылар әдетте өзінің суармалы жер учаскелері жоқ шаруалар еді.
X-XII ғғ. Қарахан мемлекетінде шаруаларды қанаудың екінші бір түрі коммендация. Оның мәні, малсыз, жерсіз қалған шаруалар, кедейлер үстем тап өкілдерінің тәуелділігіне толық түсіп отырған. Олар өздерінің <<қорғаушыларына>> алым-салықпен өтей алмаса, өздерінің борыштарын жауынгерлік қызметпен немесе жұмыспен өтеген.