Үндестік заңы

Қазақ тілі. Үндестік заңы. Тоғысбаева Г.А. Шымкент қаласының №31
В.Терешкова атындағы орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің
мұғалімі.

Сабақтың тақырыбы: Үндестік заңы.
Сабақтың мақсаты: 1) Білімділік: Оқушылардың грамматикадан оқып, үй-
ренген ережелерін ойындар арқылы қайталап бекіте түсу. Үндестік заңына ба-
ғынбайтын қосымшалармен таныстыру, мысалдар келтіру арқылы дәлелдеу.
2) Дамытушылық: Жауапты тез таптырып, тапқырлыққа дағдыландыру. Тілі-
міздегі көп қолданылатын мақал-мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестерінен
молырақ мәлімет беру. Жаттығу жұмыстары арқылы мағынаны таныту. Есте
сақтау, ойлау қабілеттерін арттыру.
3) Тәрбиелік: Тіл дамыту жұмыстарын жүйелі әрі қызықты етіп ұйымдас-
тырудың тиімділігін сезіндіру.
Сабақтың көрнекілігі: плакаттар, оқу құралдары (түрлі-түсті қағаздар,
қалам т.б.), кеспе қағаздар, ойындар.
Сабақтың түрі: Тіл дамыту сабағы.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі: сәлемдесу, түгелдеу, оқу құрал-
дарын даярлау, сабаққа назарларын аудару.

Сабақ жоспары:
1. Сұрақ-жауап.
2. Сөз табу.
3. Жаңа сабақ.
4. Шығармашылық жұмыс.
5. Мәтінмен жұмыс.
6. Терме диктант.
7. «Ойлан тап!».
8. Қорытынды.
9. Үйге тапсырма.
10. Бағалау.
Үй тапсырмасын қайталау. Сұрақ-жауап.
Сұрақтар:
1. Қазақ әліпбиінде қанша әріп бар? Қанша дыбыс бар?
2. Әріп деген не? Дыбыс деген не?
3. Дыбыстың қандай түрлері бар?
4. Дауыстылар нешеу? Дауыссыздар нешеу?
5. Буын дегеніміз не?
6. Тасымал деген не?
7. Қандай сөздер тасымалданбайды? т.б.

Топтастыру стратегиясы бойынша схема құру. Еске түсіру.
Кеспе қағаздармен жұмыс

Дыбыстар

Дауысты
Дауыссыз
15. 25
2
3
жуан жіңішке
қатаң ұяң үнді
5 10
11 7 7

Сөз баспалдағы. Сергіту үшін.

Жаңа сабақ:
Үндестік Заңы
Қызығушылықты ояту: Ережені еске түсірейік.
Көрнекі құралдың көмегімен (плакаттар) түсіндіру.
Буын үндестігі Дыбыс
үндестігі
Қа+ғаз+ды Айт-бай –
Айт+пай
Те+ре+зе+ге Қара+көз –
Қара+гөз
Ба+ла+лар+ға қаш+са – қаш+ша
Ең+бек+тің жүрек+і – жүрегі

тап+у – табу
кеп+іп – кеу+іп
Бөген+бай
– Бөгем+бай

Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар:
Көмектес септік: -нікі, -дікі, -тікі -паз, -қор,
-кер, -гер,
-мен, -пен, -бен
-қой, -хана, -кеш, т.б.

Самат+пен Самат+тікі өнер+паз,
еңбек+қор,
Әсем+мен Әсем+дікі ғарыш+кер,
сауда+гер,
Қыз+бен бала+нікі сән+қой,
дәрі+хана, т.б.

Мағынаны ажырату үшін: Жаттығу жұмыстары (Жеке жұмыс).
Төмендегі сөздерге қосымшаларды дұрыс тауып жалғап, қандай үндестік
екенін айтыңдар:
Мал лар қой тар
әйел м
Бала дар қонақ ды
шеше сы
Түйе лар бойдақ қа
аға і

Сөздердің сыңарын екінші бағанадан тауып жазыңдар:
Құлақпен көрген төрге болыпты
асқар бұлағы
Көзбен жерде қаза салу
ағар қанаты
Елсіз естіген сурет отыру
оң тау

Мағынаны тану: Осы мысалдарды жан-жақты талдау. Неге олай?
Тіл дамыту үшін: Мәтінмен жұмыс. Оқып, әңгімелеп беру.
Терме диктант: Серікұлы, Мәлікқызы, Мүсірепов, таңертең, зейнетақы,
атамекен, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, Екібастұз, Амангелді, Жүсіпбек,
Сәрсенбай, Жезқазған, Теміртау.
Ойындар: Кім тапқыр? ойыны. Кроссворд шешу.

|Т | | | |
|А | | | |
| П | | | |
|Қ | | | |
|Ы | | | |
|Ш | | | |
|Т | | | |
|А | | | |
|Р | | | |
|Б | | | |
|А | | | |
|Й | | | |
|Қ | | | |
|А | | | |
|У | | | |
|Ы | | | |

| | | | | |
| Қ | | | |Қ |
|Қ | | | |Қ |
|Қ | | | |Қ |
|Қ | | | |Қ |
|А | |А |
|А | |А |
|А | |А |

Жаңа сабақты қорытып, бекіту. Қорыту сұрақтары:
1. Қазақ әліпбиін жасаған кім?
2. Дыбыс емес, таңба.
3. Қосарлы дыбыстар қаншау?
4. Қазақтың төл әріптері қаншау? Ата.
5. Үнді дауыссыздарды ата.
6. Аяқта: Өз елін сүймеген Адам, ештеңені де ... сүйе алмайды.
7. Тіліңмен жүгірме, (Біліммен жүгір).
8. Оқылмайды, жазылады. Бірақ сөзден табылады. Ол қай әріп еді?
9. Бір дыбыстан құралған қандай сөздерді білесің?
10. Әрі дауысты, әрі дауыссыз, әрі жуан, әрі жіңішке дыбыстар қатарында
қолданылатын қай дыбыс? Мысал келтіріп, дәлелдеп бере алады?
11. Мына сөздерде неше дауысты, неше дауыссыз дыбыстар бар? Қауын, жуан,
жуу, қияр.
12. Үндестік заңы деген не?
13. Буын үндестігіне қандай қосымшалар бағынбайды?

14. «Ойлан тап!». Мына сұрақтарға тиісті тұрақты сөз тіркестерімен жауап
беріңдер:
А) Адамның төбесі аспанға жете ме?
Ә) Сөйлегенде сөз ауыздан түсіп қала ма?
Б) Бір қазанға сыймайтын қандай бастар?
Е) Екі аяқ бір етікке сия ма?
Тұрақты сөз тіркесінің мағынасын тап:
маңдай тер (адал еңбек),
тепсе темір үзеді (күшті),
қолы алтын (шебер)

Ой толғаныс: Эссе түрінде. Шығу парағы.
Білетінім Білгенім
Білгім келеді?

Үйге тапсырма: Үндестік заңына бағынбайтын қосымшалары бар 10 сөйлем
тауып жазып келу.
Оқушыларды мадақтау, білімдерін бағалау, бағаларын журналға, күнделік-
теріне қою.