«абай дәстүрі және шәкәрім»

«Абай дәстүрі және Шәкәрім». Алиева Маржанкүл Әбитбекқызы, Сайрам ауданы,
Қарасу ауылы А.Байтұрсынов атындағы №83 жалпы орта мектебінің қазақ тілімен
әдебиет пәнінің мұғалімі.

Сабақтың тақырыбы: «Абай дәстүрі және Шәкәрім»
Сабақтың білімділігі: Шәкәрім реализмі – Абай реализмінің заңды жалғасы
екендігін, яғни Шәкәрім Абай Құнанбаевтың реалистік дәстүрін, стилін әрі
қарай жалғастырушы екенін жан-жақты салыстыра отырып, оқушыға байқату,
ұқтыру, түсіндіру, қортындылау.
Тәрбиелігі: Гуманистік, адамгершілік, еңбек, имандылық тәрбиесін беру.
Шығармашылығы: Абай, Шәкәрім шығармашылығын сүйіп оқуға, қадірлеуге,
асыл мұрасындай есте сақтауға баулу.
Сабақтың көрнекілігі:
1. Абай портреті
2. Шәкәрім портреті
3. Абай шығармаларының жинағы
4. Шәкәрім шығармаларының жинағы
5. Абай, Шәкәрім өлеңдерінен үзінділерді жазылған сөздер (таблицалар)
6. Қазақстан картасы – Семей
7. Магнитофон. Әндер. Абай, Шәкәрім әндерінің касетасы
8. Видиокасета. Теледидар. «Абай ұрпағының қасіреті». Мәриям Мұхам-
меджанова баяндайды. Абай туралы
9. Абай және Шәкәрім ата – тегі жайлы схема
10. Шығыс ақындары шығармаларының жиынтығы
11. Орыс ақындары А.Пушкин, Ю.Лермонтов, И.Крылов, Л.Толстой
портреттері.
12. Сөзжұмбақ. «Шәкәрім Құдайбердіұлы», «Абай Құнанбаев»
Оқушылар шығармашылығы.
Пәнаралық байланыс: Ән, география, тарих.
Сабақтың әдісі: Сын тұрғысынан ойлау.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру, сабақ мақсатымен таныстыру.
Сыныпты 3 топқа бөлу.
ІІ. Жаңа сабақ:
«Абай дәстүрі мен Шәкәрім»
ІІІ. Құдайбердіұлының шығармашылығын қортындылау.
І-бөлім
Ақындар жайлы мағлұматтар. Сабақты Шәкәрімнің «Жастарға» деген өлеңін
жатқа айтқызудан бастадым.
Үзінді:
Кел, жастар, біз түрлі жол табалық,
Арам, айла, зорлықсыз мал табалық
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік,
Бір білімді данышпан жан табалық...
Жүз айтқанмен, өзгенің бәрі надан,
Жалынарлық Абайға, жүр, барарлық.
Ол өлеңде жастарға өшпес өмір, таусылмас мал берелік бір білімді
данышпан табалық дей отырып, өлеңде нағыз ғалым, данышпан Абай екенін
айтады.
Мынау кімдер? Оқушылар айтады:
Абай, Шәкәрім портреттін көрсету. Абай мен Шәкәрімнің ата-тегі жайлы
схеманы көрсете отырып, оқушыларға айтқыздым. Қазақстан картасынан кәне
қайсың Абай, Шәкәрімнің туған жерін айтып, көрсетесіңдер дей отырып,
оқушыларға айтқызып, көрсеткіздім.
Абай, Шәкәрім шығармалары жинағын көрсету.
Абай қандай шығыс ақындарын оқыды?
Шәкәрім қандай шығыс ақындарын оқыды?
Олар Физули, Сағди, Хожа Хафиз, Науаи, Фердаусиді оқыды. Шәкәрім
Физулидің «Ләйлі – Мәжнүн» поэмасын аударды.
Абай қандай орыс ақындарын оқыды, аударды?
Пушкин, Лермонтов, Крыловтың поэмаларын көп аударды.
Шәкәрім қандай орыс ақындарын оқыды, аударды?
А.Пушкин, М.Лермонтов, Л.Толстой, Н.Некрасов шығармаларын оқыды.
А.С.Пушкин, Л. Толстойдың шығармаларын аударды.
ІІ-Бөлім.
Әдебиет теориясы
Өлең тақырыптары, өлең құрылысы, тілі жайлы
Шәкәрім – Абай дәстүрін жалғастырушы деп айтамыз. Оған дәлел өте көп.
Соның бірі Абайдың шығармаларының, оның ішінде өлеңдерінің тақырыптарына
тоқталайық
Шәкәрім поэзиясы - өзінің көркемдік бар асылымен Абай стилін, реалистік
дәстүрін дамытқан бай мұра. Абайдың реалистік дәстүрі – Шәкәрім шығар-
маларының негізгі идеялық – көркемдік нысанасы. Шәкәрім өзінің ізгі
ойларын, халқына деген ақ, адал көңілін өлеңмен өрнектеген ақын. Қай
тақырыпты жырласа да, ол Абайдың гуманистік идеясы үлгісінде, реалистік
тәсілмен жеткізуге күш салады. Ағартушылықтың бірден – бір жолы халықтың
санасын ояту деп түсінеді. Сондықтан да ақын адамгершілік имандылық ар-
ождан, ақыл мен іс істеу, адалдық әділдік, бірлік, еңбек, өнер - ғылымдарды
насихаттау мәселелеріне айрықша көңіл бөледі. Шәкәрімнің ұстазы Абай
жастарды, елді оқуға, білімге, ғылымға шақырды. Шәкәрім де осы дәстүрді
жалғастырды.
Абайдың осы тақырыптағы қандай өлеңдерін білесіңдер, атап жіберіңдер
дегенде оқушылар:
«Ғылым таппай мақтанба», «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Әсемпаз
болма әр неге», «Интернатта оқып жүр» өлеңдерін атайды.
Ал бұл тақырыпта Шәкәрімнің жазған өлеңдерін ата дегенде оқушылар
«Жастарға», «Ашу мен нысап», «Талап пен ақыл», «Насихат», «Сен ғылымға»,
«Адам немене?» т.б. өлеңдерін атады.
Ғылымның артықшылығын көрсететін Абайдың бір өлеңінен үзінді оқыңдар
дегенде оқушылар «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінен мына үзіндіні оқыды.
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба,
Құмарланып шаттанба...
Ойнап босқа күлуге ...
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ.
Бес дұшпаның білсеңіз,
Талап, еңбек, терең ой
Қанағат, рахым ойлап қой
Бес асыл іс көнсеңіз
Болмасаң да ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз,
Ондай болмақ қайда деп...
Шәкәрімнің өлеңдерінен ғылымның артықшылығын көрсететінін бір үзінді
келтіріңдер дегенде оқушы «Ашу мен ынсап» өлеңінен үзінді оқыды.
Ей, еріншек, жүзі қара
Не қылмадың сен маған?
Сенің қылған ісің ғой,
Қаракетсіз надан ғой,
Ел саңырау надан ғой,
Құлағы мен көзін аш,
Оқу оқыт, ғылым жай,
Насихатты сөйтіп шаш.
Газетке жаз кітап жаз.
Бастыр, оқыт, қазаққа...
Өлең құрылысында қандай ұқсастықтар бар. Абай мен Шәкәрімнің өлең
құрылыстарына келейік. Шәкәрім Абайдың реалистік дәстүрін жалғастырушы
дедік.
Онысын өлең құрылысын салыстыра отырып та байқаймыз, көз жеткіземіз.
Абай қазақ өлеңдеріне таза 8 буынды, 6 буынды, аралас ұйқас буынды
өлеңдердің бірнеше түрін, сондай – ақ шалыс, егіз, аралас түрлерін
кіргізгенін, сондай ақ Шәкәрімде осындай 8, 6 буынды өлең түрлері бар
екенін көреміз деп оқушылар жауап берді.
Нақты мысалдар келтіріңдер, өлең үзінділерінен дегенде Абайдан 6 буынды
өлең түрінен мына үзіндіні оқыды.
1- оқушы:
Қара сөз, имек қас - А
Қараса, жан тоймас - А
Ауызың бал, қызыл гүл - Б
Ақ тісің кір шалма - А
8 буынды өлең түріне мысал келтір дегенде 2-оқушы мына үзіндіні оқыды.
Есіңде бар ма жас күнің - А
Көкірек толы, басың бос - Б
Қайғысыз, ойсыз, мас күнің - А
Кімді көрсең бәрі – дос - Б
Абайдың бұл өлеңдері қанедай ұйқаспен жазылған?
3-оқушы:
Алдынғы өлең қара өлең ұйқасымен, соңғысы шалғыс ұйқаспен жазылған деді.
Дәл осындай буын сандары, өлең ұйқастары Шәкәрімде қалай берілді, қане
қайсың айтасыңдар?
Оқушылар мына үзінділерді оқыды:
Абайша таза 6 буынды өлең үзіндісі
Жібектей қап – қара - А
Таралған шашың бар - Б
Бұлдырсыз тап – таза - А
Жаралған басың бар - Б
Абайша таза 8 буынды өлеңнің үзіндісін айтыңдар.
Қазақтың жаманы болмас - А
Жаманның аманы болмас - А
Бірігіп іс қылатұғын - Б
Түзелер заманы болмас - А
Өлең ұйқастары Шәкәрімге қалай берілген?
Алдыңғы өлең шалыс ұйқаспен, ал соңғысы қара өлең ұйқасымен жазылған.
Бұнда да Абайша өлең ұйқастары қайталанып отыр. Шәкәрім Абай дәстүрін
жалғастырушы дедік. Абай өлеңге, өлеңнің мазмүнына, мақсатына, тіліне шарт
қойды. Ол қандай өлеңдерінде өлеңге деген талабын, шартын айтты, деген
сұраққа оқушы «Өлең – сөздің патшасы» өлеңінен бір шумақ үзінді келтірді.
Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп – тегіс жұмыр келсін айналасы.
Ал Шәкәрім оны қалай жалғастырады, кәне мысал келтіріңдер дегенде
оқушылар «Ақындарға», «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек» өлеңінен үзінді
келтірді.
Бұл ән –
Бұрынғы әннен өзгерек,
Бұған –
Ұйқасты өлең сөз керек
Өзіңе орайлы
Денең –
Жан нұрлы болса, жөнделмек.
Өлең –
Әнге өлшеп айтса, өңдемек.
Ұйқасса қолайлы.
Ән - өлшеуіш
Өлең – күміс,
Қоспаңыз мыс аралас.
Артық алу,
не кем салу
Қалпы қалу жарамас.
Шәкәрім поэзиясының көркемдігі туралы не айтасыңдар?
Шәкәрім поэзиясының көркемдігіне келсек, ол өзінің көркемдік бар
асылымен Абай стилін, реалистік дәстүрін дамытушы, жалғастырушы екенін
көреміз.
Абай поэзиясында троп, эпитет, метафора, теңеу, риторикалық сұрау,
портрет, т.б. көркемдеуші сөздер көп. Шәкәрім де осы көркемдеуіш сөздерді
көп қолданады.
Мысалы, Шәкәрімнің «Шын сырым» өлеңінде, Абайдың «Қақтаған ақ күмістей
кең маңдайлы» өлеңінде де сұлу қыздың портреті жасалып отыр.
ІІІ. бөлім.
Ақын – сазгерлер.
Абайдың сазгерлігіне, Шәкәрім сазгерлігіне тоқталайық, қане қайсың
айтасың-дар дегенде оқушылар Шәкәрім – Абайдың сазгерлік ән дәстүрін әрі
қарай жал-ғастырушы.
Абай бірнеше өлеңіне ән шығарған сазгер «Көзімнің қарасы», «Айттым сәлем
қаламқас», «Желсіз түнде жарық ай», «Татьянаның әні» т.б. бірнеше әндер
шығар-ды. Бір оқушы Абайдың «Көзімнің қарасы» әнін орындады.
Сондай-ақ, Шәкәрім де жиырмаға жуық ән шығарған, сазгер – ақын. Олар:
«Жастық», «Шын сырым», «Ажалсыз әскер», «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек» т.б.
Осы жерде «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек» әні орындалады.
IV. бөлім.
Поэмалары.
Бұл бөлімде поэмаларына тоқталдық. Енді Шәкәрімнің поэмаларына келейік.
Ол «Еңлік – Кебек», «Қалқаман – Мамыр» поэмаларын жазды. Физули Бағдадидің
«Ләйлі – Мәжнүн» поэмасын аударды. Онда Қайыстың (Мәжнүн) Ләйліге
ғашықтығы, махаббаты жырланған.
«Ләйлі – Мәжнүн» поэмасынан үзінді оқыттым.
Білеме сіздің қазақ ғашық жайын,
Ұқсаңыз, білгенімше сипаттайын.
Ғашықтық – махаббаттың ең күштісі,
Жүрекке қатты орнығар басқан сайын.
Осы жерде «Махаббат» деген қазіргі сазгерлердің әні орындалады.
Шәкәрім поэзиясы – оның тақырыптары, тілі, көркемдігі Абай поэзиясының,
дәстүрінің жалғасы дейміз. Оны өз поэмаларында да жалғастырады. Абай шәкірт-
теріне осы поэмаларды жазуды ұсынып, осы оқиғаларды өзі айтып берген.
Шәкәрім соның екеуін де жазған. Оқушылардан бұл поэмалардың тақырыптары
қандай, оған жазуға кім кеңес берді, Абайдың қандай поэмасында әйелді
қоғамның тең мүшесі деп таныған, әлеуметтік өмірдегі орнын көрсеткен, ер
мен әйелдің достығын қадір тұтқан поэмасы қайсы дей отырып, олардың жауабын
алған соң, осы поэмадан үзінді оқыттым. Олар Абайдың «Мақсұт» поэмасы
екенін дәлелдеп жауап берді де үзінді оқыды.
Ағын жесең, ақылың жаннан асар,
Сары жесең, дәулетің судай тасар.
Егер де қызыл жеміс алып жесең,
Ұрғашы да жан болмас сенен қашар, - деген шал сөзіне
Мақсұт-тың жауабын айтады.
Қызылды жесем, мені әйел сүйер,
Арамдыққа жүрмесем де, не жан күйер.
Ұрғашы да көп жан ғой, досым болса,
Деп едім бір пайдасы маған тиер...
Шәкәрім бұл дәстүрді қалай жалғастырды, «Еңлік – Кебек», «Қалқаман –
Мамыр» поэмаларының басты тақырыбы – махаббат, сондай-ақ, поэмада қоғамдық
әлеуметтік қарым-қатынастар да реалистікпен суреттеледі. Бұл поэмадағы
оқиғалар трагедиямен бітеді. Осы поэмалардан бір-екі шумақтан үзінді
келтіріп оқыттым.
Бір оқушы «Қалқаман – Мамыр» поэмасынан мына төмендегі үзіндіні оқыды.
Кешікпей мен өлемін, сен тірісің,
Іс емес құдай кешер қылған ісің.
Өлтіртпе, тілерім сол, Қалқаманды,
Барасың, тәңір алдына, білемісің?
Екінші оқушы «Еңлік – Кебек» поэмасынан мынаны оқыды.
Кебекпен мені азғана арыздастыр,
Өлген соң бірге қосып таспен бастыр.
Мына бала – Тобықты баласы ғой,
Мұны өлтіртпе, Кеңгірбай биге тапсыр.
Жалпы қорытындылай келгенде, Шәкәрім шығармашылығы, тақырыбы, көркемдік
ерекшелігі, сазгерлігі қай жағынан алсақ та Абайдың реалистік дәстүрін
жалғастырушы, дамытушы екеніне сабақ барысында оқушылардың толық көзім
жетті.
IV. бөлім.
Бұл бөлімінде Абаймен Шәкәрімнің тек шығармашылық жағынан ғана емес
туыстық жағынан да өте көп байланыстығы бар екені жайлы Абай өмірінен жаңа
мағлұмат берген Абай немересі Мариям Мұхамеджанованың баяндауымен Абайдың
150 жылдық мерейтойынан кейін түсірілген «Абай ұрпағының қасіреті» оқу
фильмінен 5-7 минуттай үзінді көрсетумен аяқтадым. Фильмнің режиссері –
Сергей Азимов. «Абай Құнанбаев», «Шәкәрім Құдайбердіұлы» деген оқушылар
жасап келген сөзжұмбақты шешуге тапсырдым.
Сабақ үш топқа бөлініп сайыс түрінде өтілді.
Сабақ соңында бірнеше оқушы бағаланды.
Үйге тапсырма берілді. «Абай дәстүрі және Шәкәрім»
1. Шәкәрім – ақын – сазгер
2. «Шәкәрім – Абай дәстүрін жалғастырушы» деген тақырыптың біріне шығарма
жазуды тапсырдым.