Қазақ хандығының басқару жүйесі

Ақтөбе облысы, Байғанин ауданы, Қораши ауылы

Қарабұлақ орта мектебінің тарих пәнінің мұғалімі

Келдібаев Ахмет Бақтыбайұлы

§41. Қазақ хандығының басқару жүйесі.

(Ашық сабақ)

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Қазақ мемлекетінің басқару жүйесі мен ел билеушілері, аты аңызға айналған қазақ хандары туралы баяндау.

Дамытушылық: Оқушыларды қазақ хандарымен таныстыра отырып, жүйелі ойлау мен талдай білуге, жан - жақты іздене білуге, еркін сөйлеп, ойын жеткізе білуге үйрету.

Тәрбиелік: Оқушылардың бойына ұлтжандылық сезімін қалыптастыру, Отанын қастерлеп, бағалай білуге, құрметпен қарауға, қасиет тұтуға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Жаңа сабақты меңгерту

Сабақтың типі: Дәстүрлі

Сабақтың әдісі: Оқулықпен жұмыс, термин сөздермен, қосымша әдебиеттермен жұмыс, ауызша баяндау.

Көрнекілігі: Слайдтар, толғау, кестелер.

Пәнаралық байланыс: Дүние жүзі тарихы, қазақ әдебиеті, құқық, экономика, музыка,

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру. Оқушылармен сәлемдесіп, түгендеу.

ІІ. Өткен тақырыппен байланыс жасау. Ауызша сұрап, бекіту сұрақтарын беру.

1. Есім хан қай жылдары ел биледі?

2. «Қатаған қырғыны» деп неге аталды?

3. Тұрсын хан мен Есімнің арасындағы ұрыстың шығу тарихын қалай түсіндіресің?

4. Бұхар - қазақ қатынасы неліктен жиі бұзылып отырды?

5. Есім хан елдің экономикасын нығайту жолында қандай әрекеттер жасады?т. б

Қазақ хандары таблица

Жәнібек пен Керей

1465-1466 ж. Шу, Сарысу бойында Қазақ хандығын құрды. Олар қазақ мемлекетінің негізін салушы ретінде тарихта қалды.

Жәнібек пен Керей: Қасым хан

1465-1466 ж. Шу, Сарысу бойында Қазақ хандығын құрды. Олар қазақ мемлекетінің негізін салушы ретінде тарихта қалды.:

Жәнібектің баласы. 1511 - 1518 жж. Билік жүргізді. «Қасым ханның қасқа жолы» заңын жасады.

Халқының саны 1 млн-ға жетеді.

Жәнібек пен Керей: Хақназар хан

Қасымның баласы. 1538-1580 жж. ел биледі.

Өзбек хандығына Көшімге қауіп төндірді.

Жәнібек пен Керей: Тәуекел хан

1465-1466 ж. Шу, Сарысу бойында Қазақ хандығын құрды. Олар қазақ мемлекетінің негізін салушы ретінде тарихта қалды.: Шығай ханның баласы. 1582-1598 жж ел биледі. 1598 - 1599 жж Өзбек ханның біраз жерін басып алып, қазаққа қосты.

Жәнібек пен Керей: Есім хан

1465-1466 ж. Шу, Сарысу бойында Қазақ хандығын құрды. Олар қазақ мемлекетінің негізін салушы ретінде тарихта қалды.: Тәуекел ханның інісі. 1598 - 1628 жж. ел билеген. «Есім ханның ескі жолы» заңын жасады.

Жәнібек пен Керей: Салқам Жәңгір

1465-1466 ж. Шу, Сарысу бойында Қазақ хандығын құрды. Олар қазақ мемлекетінің негізін салушы ретінде тарихта қалды.: Есім ханның баласы. 1628-1652 жж. ел билеген. 1643 ж Орбұлақ шайқасында 50 мың жоңғарға қарсы 600 сарбазбен тойтарыс берді.

Жәнібек пен Керей: Тәуке хан

1465-1466 ж. Шу, Сарысу бойында Қазақ хандығын құрды. Олар қазақ мемлекетінің негізін салушы ретінде тарихта қалды.: Жәңгір ханның баласы. 1680 - 1715 жж. ел биледі. «Жеті жарғыны» жасады, өлім жазасын тоқтатты.

Сұрақ - жауап. Семантикалық карта «Мағынаны айыру»

Мазмұны

Керей

Жәнібек

Хақназар

хан

Тәуке

хан

Есім

хан

Қасым

хан

Салқам Жәңгір

Мазмұны: Қазақ хандығының негізін қалады.

КерейЖәнібек: +

Хақназархан:

Тәукехан:

Есімхан:

Қасымхан:

Салқам Жәңгір:

Мазмұны: 1511-1518 жж ел биледі

КерейЖәнібек:

Хақназархан:

Тәукехан:

Есімхан:

Қасымхан: +

Салқам Жәңгір:

Мазмұны: Қасым ханның баласы

КерейЖәнібек:

Хақназархан:

Тәукехан:

Есімхан:

Қасымхан:

Салқам Жәңгір:

Мазмұны: Орбұлақ шайқасына тойтарыс берді

КерейЖәнібек:

Хақназархан: +

Тәукехан:

Есімхан:

Қасымхан:

Салқам Жәңгір: +

Мазмұны: 1628 ж қайтыс болған хан

КерейЖәнібек:

Хақназархан:

Тәукехан:

Есімхан: +

Қасымхан:

Салқам Жәңгір:

Мазмұны: Шығай ханның баласы.

КерейЖәнібек:

Хақназархан:

Тәукехан: +

Есімхан:

Қасымхан:

Салқам Жәңгір:

ІІІ. Жаңа сабақ .

Қазақ хандығында басқарудың ұлттық жүйесі қалыптасты. Басқару жүйесінде бұрыннан келе жатқан ру-тайпалық тәртіп берік сақталды. Қазақ хандығының құрылымы жеті сатыдан қаланды:

1. Ауыл- қазақ халқының ең бірінші қоғамдық ұйымы. Ол туыстас, қандас жақын адамдардан немесе бірнеше отбасынан құралды. Әрбір жеке ауылды басқаратын адамды ауылбасы деп атады.

2. Ата аймақ- жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан құралды. Ата аймақты басқаратын адамды ақсақал деп атады. Ата аймақтағы ауыл адамдары ақсақалдың ақыл - кеңестерін тыңдап, оның шешімін мүлтіксіз орындап отырған.

3. Ру - негізінен он немесе он бес аймақтан құралатын болған. Руды басқаратын аймақты рубасы деп атады. Рубасы көпті көрген, мол тәжірибелі, өте білікті, білгір адам болған.

4. Арыс - бірнеше рудан құралды. Осы бірнеше рудан құралған арысты басқаратын адамды би деп атаған. Бүкіл қауым бидің шешімін, оның билігін орындауға міндетті болды.

5. Ұлыс - бірнеше арыстаг құралды. Ұлыстың билеушісін сұлтан деп атады. Сұлтандар әдетте хандар мен ақсүйектердің әулетінен шыққандар болды.

6. Жүз - бірнеше ұлыстан құралды. Қазақ жүздері ХY - XYI ғасырларда тайпалар одағы негізінде қалыптасты. Жүздің билеушісін хан деп атады. Әрбір жүз өзінің ханын сайлайтын. Ұлы жүз құрамына жалайыр, албан, суан, дулат, сарыүйсін, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты, шанышқылы және қаңлы тайпалары кіреді. Орта жүз руларына арғын, найман, уақ, керей, қыпшақ, және қоңырат тайпалары кіреді. Кіші жүз құрамына 12 ата Байұлы (адай, алшын, жаппас, алаша, байбақты, беріш, масқар, таз, есен-темір, ысық, қызылқұрт, шеркес; ), жетіру (табын, тама, кердері, керей, жағалбайлы, телеу, рамадан; ), Әлімұлы (қаракесек, қарасақал, төртқара, кете, шөмекей, шекті:)

7. Хандық - үш жүзден құралды. Хандықтың ең үлкен әміршісі қаған деп аталды. Хандарды ақсүйек шонжарлардан сайлау қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан ежелгі ата дәстүріне айналған.

(Тәуелсіз Қазақстан Республикасының басқару жүйесімен салыстыра отырып түсіндіру)

Қазақ ханы. XYI ғасырдағы қазақ хандары жалпы қазақ халқының қоғамдық әдет - салтына байланысты сайланып қойылатын болған. Қазақтың ханын сайлауға барлық рудың атақты, сыйлы шонжарлары қатынасты. Ру басшылары хан болып сайланатын адамды ақ киізге отырғызып көтереді. Осыдан соң хан отырған киізді, ханның хан сайланғанға дейін киген киімдерін жапырақтап кесіп, хан сайлауға қатынасқандықтарының белгісі ретінде