Ежелгі дәуір әдебиеті 8-сынып

Түсініктеме

Ұсынылып отырған бағдарлама «Қазақстан Республикасы жалпы орта білім
берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына» сәйкес Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 09.07.2010 жылғы № 367
бұйрығымен бекітілген оқу бағдарламасының негізінде жасалынды.
Бағдарламада бүкіл қазақ әдебиеті тарихының тұтас күйін ойда ұстай
отырып, ежелгі дәуір әдебиетінің тарихи орнын, мән-маңызын аңғарту, сөйтіп
оқушы бойында біртұтас әдеби сананы қалыптастыру міндетін жүзеге асыру
мақсат етіліп қойылды. Ежелгі дәуір әдебиеті ұғымын оқушылар ертедегі ауыз
әдебиетінен ажырата білуге, ежелгі дәуір әдебиеті деп оқылатын шығармалар
қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі халықтарының ортақ қазынасы екенін
пайымдауға тиіс болады. Ежелгі дәуір әдебиеті қазіргі қазақ тілінен едәуір
өзгешеліктері бар көне түркі тілінде жазылғандығын, солай бола тұра оның
болмысы, мазмұн-мәні қазақ әдебиеті тарихының іргетасы болып табылатындығын
меңгертуді көздейді.
Әдебиеттегі кереметтердің бірі болып табылатын Орхон және Енисей
өзендері бойынан табылған айналасы ат шаптырым жерді алып жатқан мол
көлемді құлыптастарға ойылып жазылған жырлар біздің төл жазба
әдебиетіміздің басы болуымен де аса құнды екені меңгертіледі. Күлтегін
жырларының табылу тарихынан, оның қазіргі қазақ тіліне аударылып баяндалу
тарихынан мағлұматтар беру оқушылар қызығушылығын арттыра түседі. Мұндай
жыршы тастардың, ақын тастардың Талас бойынан да табылғаны қазақ жазба
мәдениетінің әріден келетін тарихының орнықты, дәйекті екенін көрсететініне
көңіл бөлінеді.
«Қорқыт ата кітабы» деп аталатын жинақтың ішінде он екі жыр
топтастырылғанын, олардың әр түрлі дербес жырлар бола тұра ерлік пен
ізгілік мәселелерін қатар өріп отыратыны көрсетіледі.
Ежелгі дәуір әдебиеті үлгілері ішінде «Оғыз нама» сияқты қара сөзбен
жазылған шығармалардың да бар екені қазақ жазба прозасының желісі сонау
бұрынғы замандардан таратылатынын ұғындыруға назар аударылды. Бұның өзі
ұлттық сананың жан-жақты қалыптасуына әсер етеді.
Ежелгі дәуір әдебиетінің көрнекті өкілдері Ахмет Иассауи, Әбу Насыр әл-
Фараби, Махмұд Қашқари т.б. мұраларын оқыту оқушылар түсінігі үшін аса
күрделі екені ескерілді. Ежелгі түркі дәуірінің қоғамдық, әдеби, мәдени
өмірін жыр ететін ғажайып дастандардың озық үлгілері қамтылды.Бұл әдебиет
үлгілерінде ақыл-парасат, өнер-білім, әдептілік, тәлім-тәрбие, мінез-құлық,
кішіпейілділік, жомарттық, тіл мәдениеті, әке-шешені құрметтеу т. б. кең
көлемде сөз болады. Мұның бәрі бала тәрбиесіне оң әсерін тигізері сөзсіз.

Мақсаты:

Ежелгі дәуір әдебиетінің мән-маңызы мен өзіндік ерекшеліктері,
көркемдік сипатын таныту. Оқушы бойында тарихи сананы қалыптастырып,
ұлттық рухты егу. Ежелгі мұраларымызды өнер табиғатына сай оқи білуін,
оның идеялық-эстетикалық мән-мағынасына терең бойлап, тебірене қабылдауына
мүмкіндік туғызу.

Міндеті:

Танымдық бағыт бойынша:

1.Көркем шығармалардағы сөз тереңдігін түсініп, бағалай білуге баулу.

2.Оқушыларға әдеби білімнің әр жақтылығын, жүйелілігін, мақсаттылығын
түсіндіру.

3.Туындының адамгершілік түпкі мазмұн-мәнін түсіндіру.

4.Шығарманың тілдік, стильдік ерекшеліктерін, жеке сөз қолданыстардың
шығармадағы көркемдік-эстетикалық жүгін түсіне білулерін қамтамасыз ету.

5.Шығарма әлеміне оқушыны енгізе отырып, ой қозғалысына жетелеу, көркем
туындыға қызығушылығын арттыру.

Практикалық бағыт бойынша:

1. Оқушыларды өз бетімен ізденуге дағдыландыру.

2. Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол ашу,
шығармашыл тұлға қалыптастыру.

3.Өзіндік ой пікірін айта білуге, дәйекті, жүйелі айта білуге, ұтымды,
шешен сөйлеуге баулу.

Күтілетін нәтиже:

Ежелгі дәуір әдебиеті үлгілерін ұлттық құндылық ретінде бағалап,
құрметтей білетін білімді әрі мәдениетті тұлға.

Пәнді меңгеру деңгейінің талаптары

1. Ежелгі дәуір әдебиеті үлгілерін өз бетімен ізденіп оқу.

2. Әдебиет үлгілерінің мән-маңызын, ерекшіліктерін тани білу.

3. Берілген деректерді жинақтап қорытынды шығара білу.

4. Шығармалардың тарихи-әлеуметтік мәні мен әдеби сипатын дұрыс аңғара
білу.

5.Ежелгі мұралардың сюжетін, композициялық құрылысын, стильдік
ерекшеліктерін, идеялық- көркемдік маңызын түсіне білу.

6. Жырлардың поэтикалық тіліне талдау жасау .

7. Тақырыбы бір-біріне үндес шығармалардың кейіпкерлерін, оқиғаларын
салыстыру жұмыстарын, сөздік жұмысын жүргізу.

8-сынып

Аптасына – 1 сағат. Барлығы – 34 сағат
|№ |Тақырыбы |Сағат | Мерзімі |
| | |саны | |
|І |Ежелгі дәуір әдебиеті – ата-баба мұрасы | | |
|1. |Ежелгі дәуір әдебиеті туралы жалпы шолу |1 | |
|ІІ |Көне түркі әдебиеті (VІ-ІХ ғ. ғ.) | | |
|2. | Орхон-Енисей жазба мұралары түркі халықтарына |1 | |
| |ортақ мұра | | |
|3. |Орхон-Енисей жазба ескертіштерінің тілі |1 | |
|4. |Көне сөздер құпиясы |1 | |
|5. |Ежелгі түркі жазулары |1 | |
|6. |Орхон-Енисей ескерткіштерін зерттеушілер |1 | |
|7. |Күлтегін жыры (бірінші жазу) |1 | |
|8. |Күлтегін жыры (үлкен жазу) |1 | |
|9. |Тоныкөк |1 | |
|10. |Қорқыт ата |1 | |
|11. |Қорқыттың нақыл сөздері |1 | |
|12. |Дерсе хан ұлы Бұқашхан туралы жыр |1 | |
|13. |Оғыз қаған жыры |1 | |
|ІІІ |Ислам дәуіріндегі әдебиет |1 | |
|14. |Әбу Насыр әл-Фараби |1 | |
|15. |Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат |1 | |
|16. |Әл-Фараби өлеңдері |1 | |
|17. |Махмұд Қашқари өмір жолы, шығармашылығы |1 | |
|18. |Түркі тілдерінің жинағы |1 | |
|19. |Жүсіп Баласағұни. «Құтты білік» |1 | |
|20. |Ахмет Иассауидің танымдық өмірі |2 | |
|21. |Даналық кітабы |1 | |
|22. |Кітаптағы сопылық хикметтер |1 | |
|23. |Сүлеймен Бақырғани. «Бақырғани кітабы» |1 | |
|ІІІ |Алтын Орда – қыпшақ дәуіріндегі әдебиет | | |
| |(ХІІ-ХІV ғ.ғ.) | | |
|24. |Кодекс Куманекус |1 | |
|25. |Жұмбақтар |1 | |
|26. |Рабғузи. Лұқман хакім хикаялары |1 | |
|27. |Хазрет Сүлеймен хикаялары |1 | |
|28. |Харут пен Марут хикаясы |1 | |
|29. |Құтып. «Хұсрау-Шырындағы» мақал-мәтелдер |1 | |
|30. |Хорезми. «Махаббатнама» |1 | |
|31. |Хұсам Кәтиб. «Жұмжұма сұлтан» |1 | |
|32. |Сәйф Сараи хикаяттары |1 | |
|33. |Жинақтау. Қорытындылау |1 | |
| | |34 | |

Оқу курсының тақырып мазмұны

|1. |Ежелгі дәуір әдебиеті – |Ежелгі дәуір әдебиетіне жалпы шолу жасалады. |
| |ата-баба мұрасы | |
|2. |Көне түркі әдебиеті |Орхон-Енисей жазба мұралары түркі халықтарына |
| | |ортақ мұра екендігі ұғындырылып, көне сөздер |
| | |құпиясы туралы сыр шертіледі. Қорқыт атаның нақыл |
| | |сөздерінен нәр алады. |
|3. |Ислам дәуіріндегі |Ислам дәуірі әдебиетінің көрнекті өкілдері Әбу |
| |әдебиет |Насыр әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұни |
| | |сынды ұлы ғұламалардың өмір жолымен танысып, |
| | |шығарамаларының мазмұны ұғындырылып, талдау |
| | |жасалады. |
|4. |Алтын Орда – қыпшақ |Алтын Орда – қыпшақ дәуірінде өмір сүрген |
| |дәуіріндегі әдебиет |шайырлардың шығармаларымен танысады. |

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. «Ежелгі дәуір әдебиеті» Алматы «Ана тілі» 1991 жыл

2. Ә.Әбіласан. «Көне сөздер құпиясы» Алматы 1995 жыл

3. Ә.Қоңыратбаев. «Қорқыт ата кітабы» Алматы «Жазушы» 1986 жыл

4. Ә.Дербісалин. « Қорқыт ата» Алматы 1993 жыл

5.Б.Ысқақов. «Қорқыт ата» Алматы «Жазушы» 1994 жыл

6. «Орхон жазбалары» Алматы «Атлас» 2001 жыл

7.Қ.Бітібаева. «Қазақ әдебиетін тереңдетіп оқыту әдістемесі» Алматы 1997 ж.

Оқушыларға ұсынылатын әдебиеттер

1. «Ежелгі дәуір әдебиеті» Алматы «Ана тілі» 1991 жыл

2. Ә.Әбіласан. «Көне сөздер құпиясы» Алматы 1995 жыл

3. Ә.Қоңыратбаев. «Қорқыт ата кітабы» Алматы «Жазушы» 1986 жыл

4. Ә.Дербісалин. « Қорқыт ата» Алматы 1993 жыл

5.Б.Ысқақов. «Қорқыт ата» Алматы «Жазушы» 1994 жыл

6. «Орхон жазбалары» Алматы «Атлас» 2001 жыл

7.Қ.Бітібаева. «Қазақ әдебиетін тереңдетіп оқыту әдістемесі» Алматы 1997 ж.

Оқу деңгейін бақылау

1.Шығармашылық жұмыс түрлерін жүргізу.

2.Өтілген тақырыптарға байланысты тест жұмыстарын алу.

3.Деңгейлік тапсырмалар орындау.

Пәнді оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз ету

1.Әдістемелік оқу құралы. 8-сынып Алматы . «Атамұра» 2009 ж.

2.Ұ.Байсақалова. «Шығармашылық жұмыстың түрлері». Алматы. «Мектеп» 1989ж.

3. М.Балақаев. «Қазақ тілінің мәдениеті». Алматы 1989ж.

4.«Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы

5. «Білім шуағы» газеті

6.Ұ.Байсақалова. «Әдебиет сабағындағы шығармашылық жұмыстың түрлері» Алматы
– 1991 ж.

7. Қ.Бітібаева. «Әдебиетті оқытудың инновациялық технологиясы»,
Өскемен -2002ж.

8.З.Ахметов. «Әдебиеттану». «Рауан». Алматы- 1998 ж.

9.С.Мақпырұлы. «Әдебиеттану». Алматы – 2000 ж.

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Тоныкөк
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Тоныкөк туралы мәлімет беру, жыр мазмұнымен, нақыл сөздерімен
таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
Деңгейлік тапсырмаларға жауап беру.
ІІІ Жаңа сабақ
Орхон жазба ескерткіштері ішінде «Тоныкөк» жыры ерекше орын алады. Бұл
жырдың авторы Тоныкөктің өзі деген болжам бар. «Тоныкөк» жыры 313 өлең
жолдынан тұрады. Тоныкөк екінші шығыс Түркі қағанатының негізін
қалаушылардың бірі, оғыз тайпасынан шыққан ұлы дана, заманында Түркі
қағанатының үш бірдей қағанына уәзір болып, түркі елінің халқын көбейтіп,
жерін кеңейтуге үлес қосқан кемеңгер.
«Тоныкөк» жырынан үзінді:
Білге Тоныкөк, мен өзім, табғаш елінде тәрбиелендім.
Түркі халқы табғаштарға бағынышты еді.
Түркі халқы, ханы болмай,
Табғаштардан ажырады, хандық құрды.
Хандығын тастап,
Табғашқа қайта бағынды.
Тәңірі былай деген екен
Хан бердім,
Ханыңды тастап, бағындың
Бағынғаның үшін
Тәңірі өлімші етті,
Түркі халқы қырылды.
Әлсіреді, жойылды.
Ойда, қырда қалғаны
Жиылып, жеті жүз болды.
Екі бөлігі атты еді,
Бір бөлігі жаяу еді. Жеті жүз кісіні ерткен
Ұлығы шад еді.
- Ілесіңдер – деді.
Ілескен мен едім –
Білге Тоныкөк.

«Топтастыру» стратегиясы

қағанның кеңесшісі
уәзір

ұлы дана

күндіз отырмады,
түнде ұйықтамады
ақыл-парасатты

мәңгілік мұра қалдырған
көреген

«Бес жолды өлең»
1.Зат есім- Тоныкөк
2.Сын есім- ақыл-парасатты, дана, көреген.
3.Етістік – ақылшы болды, адал қызмет етті,
4.Сөйлем – Түркі қағанатының үш бірдей қағанына уәзір болды.
5.Синоним – уәзір, ақылшы.
ІV Сабақты пысықтау
Білге Тоныкөк кім болды?
Оның ақыл иесі, сөз иесі екендігін жырға сүйене отырып дәлелдеңдер.
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: Төнікөк жырын оқу, мазмұнын баяндау

Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Қорқыт ата
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Қорқыт шешендігі туралы мәлімет беру. Нақыл сөздерімен
таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер, «Қорқыт ата»
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Қорқыт шешендігі арнайы зерттелмесе де, қазақ шешендік өнерінің тарихын
бес кезеңге бөлген Б.Адамбаев Қорқытты Майқы би мен Аяз биге қосып, қазақ
шешендік өнерінің бірінші кезеңіне жатқызады. Қорқыт, зерттеушілер
пікірінше, оғыз-қыпшақтардың Баят-қият руынан шығып, VІІІ- ІХ ғасырларда
өмір сүрген. Түрік ғалымы Константин Богародный Қорқытты ІХ ғасырда Дон
бойындағы пешенелердің көсемі болған дейді. М.Қашқари пешенелерді
оғыздардың бір тайпасы ретінде көрсетсе, енді біреулер оларды Дон
қыпшақтардың бір бұтағы деп біледі.
Қорқыт Сырдария өлкесін қоныс еткен оғыз-қыпшақ тайпаларының ортасынан
шыққан данышпан философ, ақылшы батагөй, асқан ақын, сәуегей шешен кісі
болған. Шоқн Қорқытты «Бірінші бақсы, қазақтарды қобыз тартуға, сарын
айтуға үйретті,» - деп жазды. Ш.уәлихановтың суреттеуінше, бақсы – тылсым
дарыған білгіш, өзі ақын, өзі музыкант, ол болашақты болжайды әрі дәрігер
болады.
Бақсы деген сөз – түрікмен тілінде ақын, моңғол тілінд – үйретуші. Қорқыт
туралы айтылған қазақ аңызарында Қорқыт халықтың кемеңгер ұстазы, кеңес
беретін данасы, тарихи дәуірдегі асқан жырау, қазақтың күйшілерінің ұлы
атасы.
Қорқыт айтты дейтін сәуегейлік сөздер қазіргі қазақ мақалдарының түпкі
негізі болып табылады.
Қорқыттың нақыл сөздері Қазақ
мақал-мәтелдері
Күлді қанша үйгенмен, төбе болмас.
Ежелгі жау ел болмас.
Ат қиналмай жол болмас.
Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас.
Анадан өнеге көрмеген қыз жаман,
Атадан тағылым алмаған ұл жаман.
Ақылсыз балаға ата дәулетінен қайран жоқ.
ІV Сабақты пысықтау
Қорқыт нақыл сөздері мен қазіргі мақал-мәтелдердің ұқсастығы бар ма?
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: Қорқыттың нақыл сөздерін оқу.

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Тоныкөк
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Тоныкөк туралы мәлімет беру, жыр мазмұнымен, нақыл сөздерімен
таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
Деңгейлік тапсырмаларға жауап беру.
ІІІ Жаңа сабақ
Орхон жазба ескерткіштері ішінде «Тоныкөк» жыры ерекше орын алады. Бұл
жырдың авторы Тоныкөктің өзі деген болжам бар. «Тоныкөк» жыры 313 өлең
жолдынан тұрады. Тоныкөк екінші шығыс Түркі қағанатының негізін
қалаушылардың бірі, оғыз тайпасынан шыққан ұлы дана, заманында Түркі
қағанатының үш бірдей қағанына уәзір болып, түркі елінің халқын көбейтіп,
жерін кеңейтуге үлес қосқан кемеңгер.
«Тоныкөк» жырынан үзінді:
Білге Тоныкөк, мен өзім, табғаш елінде тәрбиелендім.
Түркі халқы табғаштарға бағынышты еді.
Түркі халқы, ханы болмай,
Табғаштардан ажырады, хандық құрды.
Хандығын тастап,
Табғашқа қайта бағынды.
Тәңірі былай деген екен
Хан бердім,
Ханыңды тастап, бағындың
Бағынғаның үшін
Тәңірі өлімші етті,
Түркі халқы қырылды.
Әлсіреді, жойылды.
Ойда, қырда қалғаны
Жиылып, жеті жүз болды.
Екі бөлігі атты еді,
Бір бөлігі жаяу еді. Жеті жүз кісіні ерткен
Ұлығы шад еді.
- Ілесіңдер – деді.
Ілескен мен едім –
Білге Тоныкөк.

«Топтастыру» стратегиясы

қағанның кеңесшісі
уәзір

ұлы дана

күндіз отырмады,
түнде ұйықтамады
ақыл-парасатты

мәңгілік мұра қалдырған
көреген

«Бес жолды өлең»
1.Зат есім- Тоныкөк
2.Сын есім- ақыл-парасатты, дана, көреген.
3.Етістік – ақылшы болды, адал қызмет етті,
4.Сөйлем – Түркі қағанатының үш бірдей қағанына уәзір болды.
5.Синоним – уәзір, ақылшы.
ІV Сабақты пысықтау
Білге Тоныкөк кім болды?
Оның ақыл иесі, сөз иесі екендігін жырға сүйене отырып дәлелдеңдер.
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: Төнікөк жырын оқу, мазмұнын баяндау

Күні:
Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Түркі тілдерінің жинағы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Түркі халықтарының тілдерінің өзіндік ерекшеліктері туралы
түсінік беру
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер,
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Тіл адамдардың өзара түсінісу, қарым-қатынас жасау қажеттіліктерін өтеу
нәтижесінде пайда болды, қалыптасты, жетілді.
Түркітану ғылымында түркі тілдерінің дамуын алты кезеңге бөліп
қарастырады. Түркі тілдері көне дәуір аталатын заманға дейін де алтай, ғұн
дәуірі сияқты кезеңдерді бастан өткізген көрінеді. Ал жазба мәлімет,
деректер түркі халықтарының тас кітаптарында жатыр. Түркілер оларды «бітіг
таш» деп атаған. «Бітіг» жазу дегенді білдіреді. Сонда бұл – тастағы жазу
деген сөз. Демек, ертедегі түркі халықтары өзіне тән алфавиттік жүйесі,
емлесі бар жазуды дүниеге әкелген. Ескерткіштер сол замандағы түркі тектес
халықтың бәріне ортақ тіл болған деуге болады. Ескерткіштердегі сөздердің
басым көпшілігі қазір де сол қалпында қолданылады. Мысалы, ескерткіште тағ,
таш, қазақ тілінде тау, тас.
Бұлардың қатарына үч- үш, қара, төрт, қыш – қыс, ата, апа, көз, арқа,
тай, ат, ер, алтун – алтын, көңүл – көңіл сияқты толып жатқан сөздерді
қосуға болады.
Қазақ тілі қыпшақ-ноғай тіліне жатады. Оның басқа топтағы тілдерден
мынадай айырмашылықтары бар
1.Жалпытүркілік сөз соңында (ш) дыбысының орнына қазақ тілінде (с) дыбысы
қолданылады. Таш – тас, қыш – қыс.
|Қазақша |Қырғызша |Өзбекше |Татарша |
|ана |Эне |Она |Ана |
|іні |Ини |Ини |Эне |
|жүрек |Жүрөөк |Юрак |Йөрек |
|тіс |тіш |тиш |теш |

ІV Сабақты пысықтау
Ежелгі түркі жазулары мен қазақ тілінің арасында қандай ұқсастықтар бар?
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: Түркі халықтарының тіл ұқсастықтарын дәлелдейтін сөздер
жазып келу

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Орхон-Енисей жазба ескерткіштері
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Ежелгі түркі жазуларының өзіндік ерекшеліктері туралы түсінік
беру
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер,
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Ал жазба мәлімет, деректер түркі халықтарының тас кітаптарында жатыр.
Түркілер оларды «бітіг таш» деп атаған. «Бітіг» жазу дегенді білдіреді.
Сонда бұл – тастағы жазу деген сөз. Демек, ертедегі түркі халықтары өзіне
тән алфавиттік жүйесі, емлесі бар жазуды дүниеге әкелген. Ескерткіштер сол
замандағы түркі тектес халықтың бәріне ортақ тіл болған деуге болады.
Ескерткіштердегі сөздердің басым көпшілігі қазір де сол қалпында
қолданылады. Мысалы, ескерткіште тағ, таш, қазақ тілінде тау, тас.
Бұлардың қатарына үч- үш, қара, төрт, қыш – қыс, ата, апа, көз, арқа,
тай, ат, ер, алтун – алтын, көңүл – көңіл сияқты толып жатқан сөздерді
қосуға болады.
Қазақ тілі қыпшақ-ноғай тіліне жатады. Оның басқа топтағы тілдерден
мынадай айырмашылықтары бар.
Орхон- Енисей ескерткіштерінің әріп таңбалары
|Таңбалар |Мәні |Таңбалар |Мәні |
| |Аа, Ее | |НИ ни |
| |Бб | |НТ нт |
| |Бь Бь | |НЧ нч |
| |Ғғ | |Оо Уу |
| |Гг | |Өө Үү |
| |Дд | |Пп |
| |Дь дь | |Рр |
| |Зз | |Рь рь |
| |Ыы Іі | |Сс |
| |Йй | |Сь сь |
| |Ққ | |Тт |
| |Кк | |Ть ть |

ІV Сабақты пысықтау
Ежелгі түркі жазулары мен қазақ тілінің арасында қандай ұқсастықтар бар?
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: Орхон-Енисей ескерткіштерінің әріп таңбаларын жаттау.

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Қорқыттың нақыл сөздері
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Қорқыт шешендігі туралы мәлімет беру. Нақыл сөздерімен
таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер, «Қорқыт ата»
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Сырдария өлкесін қоныс еткен оғыз-қыпшақ тайпаларының ортасынан шыққан
данышпан философ, ақылшы батагөй, асқан ақын, сәуегей шешен кісі болған.
Шоқан Қорқытты «Бірінші бақсы, қазақтарды қобыз тартуға, сарын айтуға
үйретті,» - деп жазды. Ш.Уәлихановтың суреттеуінше, бақсы – тылсым дарыған
білгіш, өзі ақын, өзі музыкант, ол болашақты болжайды әрі дәрігер болады.
Бақсы деген сөз – түрікмен тілінде ақын, моңғол тілінд – үйретуші. Қорқыт
туралы айтылған қазақ аңызарында Қорқыт халықтың кемеңгер ұстазы, кеңес
беретін данасы, тарихи дәуірдегі асқан жырау, қазақтың күйшілерінің ұлы
атасы.
Қорқыт айтты дейтін сәуегейлік сөздер қазіргі қазақ мақалдарының түпкі
негізі болып табылады.
Қорқыттың нақыл сөздері Қазақ
мақал-мәтелдері
Күлді қанша үйгенмен, төбе болмас.
Ежелгі жау ел болмас.
Ат қиналмай жол болмас.
Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас.
Анадан өнеге көрмеген қыз жаман,
Атадан тағылым алмаған ұл жаман.
Ақылсыз балаға ата дәулетінен қайран жоқ.
Күл төбе болмас, күйеу бала ұл болмас.
Ежелгі дұшпан дос болмас.
Мінген атың қиналмайынша, жол алынбас.
Тәкаппарлықты Тәңірі сүймес.
Ер малын қимайынша, аты шықпас.
ІV Сабақты пысықтау
1.Қорқыт ата кім болған?
2.Ол қандай қасиеттерімен ел есінде қалған?
3.Қорқыт ата өлімнен құтыла алды ма?
4.Қорқыт нақыл сөздері мен қазіргі мақал-мәтелдердің ұқсастығы бар ма?

V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: Қорқыттың нақыл сөздерін оқу.
Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Әбу Насыр әл-Фараби
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Әбу Насір әл-Фараби туралы мәлімет беру. Нақыл сөздерімен
таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер, «Қорқыт ата»
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Бүкіл шығыс ғалымдары Аристотельден кейінгі екінші ұстазымыз деп таныған
Әбу Насыр әл-Фараби қазақ жерінде, Отырар қаласында дүниеге келген. Оқу-
білім іздеумен сол кездегі Араб халифатындағы ірі білім орталығы болған
бағдатқа кетіп, Сирияда, шам шаһарында қайтыс болған. Өз ана тілі түркі
тілінен басқа араб, парсы, түрік тілдерін жетік біліп, түрлі ғылымдар
бойынша 100-ден астам еңбек жазған.
Өлеңдері

Үнің жетер жаңғырып жырақтан ең,
Сезініп мен деміңді гүл атқанмен,
Оның өзі бір-ақ сәт,,, содан кейін,
Мұңды әуенді жалғаймын бірақ та мен...

Тіршілікте құрыштай бол төзімді,
Сан мәртебе алдаса да өзіңді.
Тағдырыңды еш уақытта жазғырма,
Тіпті кейде болса әзәзіл азғырған.

Өрге жүзген өнегелі ісімен,
Таңда адал дос өз теңіңнің ішінен.
Жүргендер көп достық атын малданып,
Алайда тек қалма оған алданып.

ІV Сабақты пысықтау
1. Әл-Фараби кім?
2. Ғылымның қандай салаларымен айналысқан?
3. Өлеңдерінде қанда йойлар айтылған?
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: Қорқыттың нақыл сөздерін оқу.

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Өлең өнерінің қағидалары туралы мәлімет беру. Нақыл сөздерімен
таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер, «Қорқыт ата»
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Рақматы күшті раббымның атынан бұл зерттеудегі біздің мақсатымыз – тынық
ой маржанын сүзіп, онымен танысқандарға философтардың поэзия туралы
айтқандарын түсінуге қол ұшын беру еді.
Жалпы айтқанда, сөздің мағыналы, яки мағыначыз болмағы жарт.
Алғашқысының ішінде кейбір қарапайым, басқаларға күрделі келмекші. Күрделі
сөздің жәй айтылуы да, тұспалмен жеткізілуі де мүмкін.
Мамыражай күйдегі адам кейде қиялға шомып, мәселен, серуендеп жүргендей,
жағадағы жапырлаған тынығушыларға қарағанда немесе жерде тұрып, көкткмгі
бұлтардың жөңкіген көшін аспандағы ай мен жұлдыздарды көргендей бір түрлі
күй кешеді.
Философтың поэзия өнеріне байланысты тұжырымдарында келтірген топтауына
сәйкес өз ретімен келтіре кеткен жөн. Грек поэзиясы сипаттағандай,
төменднгі топқа бөлінеді.
1. Трагедия
2. Дифирамбы
3. Комедия
4. Драма
5. Эпос
6. Диаграмма
7. Эпос
8. Сатира
9. Поэма
10. Эпос
11. Риторика
12. Акустика

ІV Сабақты пысықтау
1. Әл-Фараби кім?
2. Ғылымның қандай салаларымен айналысқан?
3. Өлеңдерінде қанда ойлар айтылған?
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: Қорқыттың нақыл сөздерін оқу

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Әбу Насыр әл-Фараби өлеңдері
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Әбу Насір әл-Фараби туралы мәлімет беру. Өлеңдерімен таныстыру,
мағынасын ашу.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Бүкіл шығыс ғалымдары Аристотельден кейінгі екінші ұстазымыз деп таныған
Әбу Насыр әл-Фараби қазақ жерінде, Отырар қаласында дүниеге келген. Оқу-
білім іздеумен сол кездегі Араб халифатындағы ірі білім орталығы болған
Бағдатқа кетіп, Сирияда, шам шаһарында қайтыс болған. Өз ана тілі түркі
тілінен басқа араб, парсы, түрік тілдерін жетік біліп, түрлі ғылымдар
бойынша 100-ден астам еңбек жазған.
Өлеңдері
Қағаздың түсіп бетіне,
Сызықтай бейне тартылған.
Тап болып, жігер сарқылған,
Кездейсоқ өмір өтіне,
Қайыспай тұрса нар тұлғаң.

Сонда да беріп кетеміз,
Жүректің отын молында
Арманды аңсап өтеміз,
Біз ұлы мұрат жолында.

Қайтейін мен көкжиек көңілімді,
Келер күнге үмітпен жол ашамын.
Қос шөлмекпен өткіздім өмірімді,
Соны медет етеді болашағым.

|Өлең шумақтары |Менің түсінігім |
|1 шумақ | |

Бір шөлмекте көк сия толып тұрса,
Екіншіде – шарап бар жайы мәләм.
Даналықты сиямен молықтырсам,
Шарабымен шерімнен айығамын.

Бауырым, қанша сүйгенмен,
Өтеді өмір күйбеңмен.
Шындыққа бас тік алаулап,
Пенделіктен бол аулақ.
Жататын дәйім жаңғырып,
Бұл ғұмыр емес мәңгілік.
Бейопа мына заманда,
Бақұл боп кетер адам да.
Жұрт кілең күнін көп қызық,
Жіберер зая өткізіп.

ІV Сабақты пысықтау
1. Әл-Фараби кім?
2. Ғылымның қандай салаларымен айналысқан?
3. Өлеңдерінде қанда ойлар айтылған?
VІ Үйге тапсырма: Қорқыттың өлеңдерін жаттау

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Ахмет Иассауи. «Даналық кітабы»
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: «Даналық кітабы» шығармасының мазмұнымен таныстыру
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Ақынның «Диуани хикмет» («Даналық кітабы» немесе «Парасатты сөздер жинағы»)
атты өлең кітабы шығыста кең тараған сопылық поэзия дәстүрәнде жазылған.
Кітаптағы адамгершілік, әдептілік, ынсап, қанағаттылықты дәріптейтін
өлеңдер, шешендік ақыл-нақыл сөздері дидактикалық үлгіде айтылып, өзінен
кейінгі сыр өңірі бойында жасаған Сүлеймен бақырғани, Ахмет Йүгінеки сынды
ақындарға дәстүр болған.
Ахмет Иассауидің сопылық жолын ұстаған өз өмірі де, кітабындағы өсиеттері
де дінге берік болу, адалдықпен өмір сүріп, адамды сүюге арналған. Қазақ
ішінде ғана емес, бүкіл Орта Азия мұсылмандарының рухани ұстазы
болғандықтан, ол кісіні Әзіреті сұлтан Қожа Ахмет Иассуи деп атаған.

«Даналық кітабы» шығармасынан үзінділер
Шын талапкерді сұрасаңыз іші-тысы – гауһар тұр.
Хаққа аян сырлары жегендері таза нұр.
Арыслан бабам сөздерін есітіңіз – тәбәрік.
Сурететрі софы тәріздес қияметтен қорықпайды.
Пасық, жиіркенішті, ұлан-ғайыр күнәларынан шімірікпейді.
Талапкерім деп айтады көңілінде зәрредей жарық жоқ...

Жеті жаста Арыслн бабам сөздерін есітіңіз- тәбәрік.
Жеті жаста Арыслан бап Түркістанға келді.
Мың бір зікір үйретіп мейірбандық жасады.
Құл Қожа Ахмет сөзіңді надандарға айтпа.
Сөзіңді айтып наданға соқыр тиынға сатпа.
Аштан өлсең де ешқашан оңбағанна қайыр күтпе.
Арыслан бабам сөздерін есітіңіз – тәбәрік.
ІV Сабақты пысықтау
1. Ахмет Иассауи кім?
2. Өлеңдерінде қанда ойлар айтылған?
VІ Үйге тапсырма: Үзінді жаттау

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: «Даналық кітабындағы» сопылық хикметтер
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: «Даналық кітабындағы» сопылық хикметтермен таныстыру
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
3. Сабаққа назарын аудару
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ

Ахмет Иассауидің сопылық жолын ұстаған өз өмірі де, кітабындағы өсиеттері
де дінге берік болу, адалдықпен өмір сүріп, адамды сүюге арналған. Қазақ
ішінде ғана емес, бүкіл Орта Азия мұсылмандарының рухани ұстазы
болғандықтан, ол кісіні Әзіреті сұлтан Қожа Ахмет Иассуи деп атаған.

«Даналық кітабы» шығармасынан үзінділер
Арыслан бабам сөздерін есітіңіз – тәбәрік.

Кел, жиылыңдар, зікірші құлдар зікір айталық.
Зікір айтушыларды құдай өте жақсы көреді.
Кәмбіл пірдің қызметіне беліңді байла.
Қылыштан өткір қыл көпірдің аты – Ысрат.

Жалған тақуалық еткен өте алмай қалады.
Жалған ғибадат еткендерден құдай безеді.
Ел көзіне бетегеден биік ,жусаннан аласа, сыры құпия.
Жан-тәнімен алланы еске түсіретін дұға айтып жүреді.
Ахиреттің саудасын саудаласаң,
Бұл дүниенің күйбеңін ойыңа алма.
Еңбек ет те, пейіштің рақат-ләззатына ие бол.

ІV Сабақты пысықтау
1. Ахмет Иассауи кім?
2. Өлеңдерінде қанда ойлар айтылған?
3. Сопылық хикметтердің қандай тірбиелік мәні бар?
VІ Үйге тапсырма: Үзінді жаттау

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Сүлеймен Бақырғани. «Құтты білік»
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Сүлеймен Бақырғанидің өмірі мен шығармашылығы туралы мәлімет
беру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Сүлеймен Бақырғанидің лақап аты – Хакім ата, 1186 жылы қайтыс болған,
түркістандық ақын. Ол Ахмет Иассуидің жолын қуған мүриті болған. Ұстазының
үлгісімен діни мазмұнда өлең кітбын жазған. Кітапта сопылық дәстүр
дәріптеледі. Адамгершілік, ғашықтық, білім, тағы да басқа жайында
дидактикалық өсиет өлеңдер бар. Діни аңыздардың желісіне сюжетті өлеңдер
жазған. Сөйтіп түркі әдебиетінде кең өріс алып, қазақтың кейінгі қиссашыл
ақындарының шығармашылығында дамытылған нәзирашылдық әдістің алғашқы
бастаушыларына жол алған.
Бақырғани кітабынан
Құдайға құлшылық еткің келсе,
Таңсәріде тұруды әдет қыл.
Таңсәріде тұрмай ісің бітпейді.
Құдайдың құлы мақсатына жетпейді.
Сәрі ұйқысы пайда бермейді.
Таңсәріде тұруды әдет қыл.
Таңсәріде тұру – ғибадат.
Таңсәріде тұру – бақыт.
Таңсәріде тұру – сүйіспеншілікке ие болу.

Жан-тәніммен жинадым
Бұл дүниеде мал-мүлікті.
Ол мал-мүліктің ақыр соңы
Ойран екенін білмедім.
Жиһаз, тағам ідедім,
Сауық сайран, жан тыныштық жолында.
Әттең, бұл істердің бәрі
Шектеулі екенін білмедім.
ІV Сабақты пысықтау
1. Сүлеймен Бақырғани кім?
2. Өлеңдерінде қанда ойлар айтылған?
3. Сопылық хикметтердің қандай тірбиелік мәні бар?
VІ Үйге тапсырма: Үзінді жаттау
Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Сүлеймен Бақырғани. «Құтты білік»
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Сүлеймен Бақырғанидің өмірі мен шығармашылығы туралы мәлімет
беру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Сүлеймен Бақырғанидің лақап аты – Хакім ата, 1186 жылы қайтыс болған,
түркістандық ақын. Ол Ахмет Иассуидің жолын қуған мүриті болған. Ұстазының
үлгісімен діни мазмұнда өлең кітбын жазған. Кітапта сопылық дәстүр
дәріптеледі. Адамгершілік, ғашықтық, білім, тағы да басқа жайында
дидактикалық өсиет өлеңдер бар. Діни аңыздардың желісіне сюжетті өлеңдер
жазған. Сөйтіп түркі әдебиетінде кең өріс алып, қазақтың кейінгі қиссашыл
ақындарының шығармашылығында дамытылған нәзирашылдық әдістің алғашқы
бастаушыларына жол алған.
Бақырғани кітабынан
Құдайға құлшылық еткің келсе,
Таңсәріде тұруды әдет қыл.
Таңсәріде тұрмай ісің бітпейді.
Құдайдың құлы мақсатына жетпейді.
Сәрі ұйқысы пайда бермейді.
Таңсәріде тұруды әдет қыл.
Таңсәріде тұру – ғибадат.
Таңсәріде тұру – бақыт.
Таңсәріде тұру – сүйіспеншілікке ие болу.

Жан-тәніммен жинадым
Бұл дүниеде мал-мүлікті.
Ол мал-мүліктің ақыр соңы
Ойран екенін білмедім.
Жиһаз, тағам ідедім,
Сауық сайран, жан тыныштық жолында.
Әттең, бұл істердің бәрі
Шектеулі екенін білмедім.
ІV Сабақты пысықтау
1. Сүлеймен Бақырғани кім?
2. Өлеңдерінде қанда ойлар айтылған?
3. Сопылық хикметтердің қандай тірбиелік мәні бар?
VІ Үйге тапсырма: Үзінді жаттау

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Кодекс Куманикус
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Кодекс Куманикус кітабы туралы мәлімет беру
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
«Кодекс Куманикус» (куман – қыпшақ деген сөз) ХІІІ ғасырдың екінші
жартысында құрастырыла бастап, ХІV ғасырдың басында (1303 жылы) аяқталған
кітап. Қолжазба екі бөлімнен тұрады. 1) Латынша – парсыша – куманша
сөздік, 2) куманша – немісше-латынша сөздік. Сөздіктің көлемі 164 бет. Онда
сөздердің бірнеше тілдегі мағынасымен қатар, 50-ге тарта жұмбақтар, діни
хикаялар бар. Діни хикаялар христиан аңыздарынан алынып, кумандар арасында
христиан дінін уағыздау мақсатын көздеген.
Қолжазбаның жалғыз данасы Венециядағы Марк әулиенің шіркеуінде сақталған.
Төмендегі мәтіндер көне готикалық шрифтерімен жазылған қолжазбаның
К.Гренбек бастырған түпнұсқасы бойынша берілген.
Жұмбақтар
1. Там-там тамызық,
Таматұғын тамызық,
Көлеңдеп жүріп, күйетұғын тамызық.
Ол – көбелек.
2.Онда-мұнда түйіндер бар,
Айыр ағаштан май тамады.
Ала-құла түйіндер бар
Қу ағаштан май тамады.
Ол – жүзім жемісі мен ағашы.
3.Аппақ алды жабулы,
Шоқпардай алтын басты.
Ол – тырна.
4. Сенде, менде жоқ,
Сеңгір тауда жоқ,
Өте берік таста жоқ,
Қапшықта жоқ.
Ол – құстың сүті.
5. Сиырдың сырты,
Қойдың қоң еті.
Ол – кереге.
6. Жазда жаңа келін иіліп тұрады.
Ол – қамыстың басы.
7.Айдалада майлы тоқпақ жатыр.
Ол – кірпі.
8.Міне барды – ізі жоқ.
Ол – кеме.
8.Көкше лағым көгенде семіреді.
Ол – қауын.
9.Сарайдағы сары айғыр
Күлдір-күлдір кісінейді.
Ол – қазан.
ІV Сабақты пысықтау
1. Кодекус Куманикус нешінші ғасырларда құрастырылған?
2. Қолжазба неше бөлімнен тұрады?
3. Қолжазбаның жалғыз данасы қай жерже сақталған?
VІ Үйге тапсырма: Жұмбақтарды жаттау

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Жұмбақтар
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Кодекс Куманикус кітабындағы жұмбақтармен таныстыру және қазақ
жұмбақтармен ұқсастығын таныту.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Жұмбақтар

1.Күннен елші келеді,
Күміс ашашып келеді,
Айдан елші келеді,
Алтын шашып келеді.
Ол – күн мен айдың шашылған нұр сәулесі.
2. Ұзын ағаш басына
Ұлы жазу жаздым,
Алтын қабыршақтының тұқымы келсін деп,
Өзім күтіп отырдым.
Ол – қармақ пен балық.
3.Отырғаным – оба жер.
Басқаным – бақыр шанақ.
Ол – үзеңгі.
4.Түйін түйдім,
Тұтылатынға салдым.
Ол – лашын.
5.Көктен түскен тоқпақ,
Төрт аяқты, маймақ.
Ол – кірпі.
6. Қызыл тері қалтам бар,
Алты-ақ турам асым бар.
Ол – жаңғақ.

|«Кодекс Куманикустағы» жұмбақтар |Қазіргі қазақ жұмбақтары |
|Көкше лағым көгенде семіреді. | |
|Ол – қауын. | |
|Міне барды – ізі жоқ. | |
|Ол – кеме. | |
|Ақ үй не аузы жоқ. | |
|Ол – жұмыртқа. | |

ІV Сабақты пысықтау
1. Кодекус Куманикус нешінші ғасырларда құрастырылған?
2. Қолжазба неше бөлімнен тұрады?
3. Қолжазбаның жалғыз данасы қай жерже сақталған?
VІ Үйге тапсырма: Жұмбақтарды жаттау

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Сүлеймен Бақырғани. «Құтты білік»
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Сүлеймен Бақырғанидің өмірі мен шығармашылығы туралы мәлімет
беру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
1.Деңгейлік тапсырмалар
2.Тест жұмысы
ІІІ Жаңа сабақ
Сүлеймен Бақырғанидің лақап аты – Хакім ата, 1186 жылы қайтыс болған,
түркістандық ақын. Ол Ахмет Иассуидің жолын қуған мүриті болған. Ұстазының
үлгісімен діни мазмұнда өлең кітбын жазған. Кітапта сопылық дәстүр
дәріптеледі. Адамгершілік, ғашықтық, білім, тағы да басқа жайында
дидактикалық өсиет өлеңдер бар. Діни аңыздардың желісіне сюжетті өлеңдер
жазған. Сөйтіп түркі әдебиетінде кең өріс алып, қазақтың кейінгі қиссашыл
ақындарының шығармашылығында дамытылған нәзирашылдық әдістің алғашқы
бастаушыларына жол алған. Оның басты және көпке танымал "Ақырзаман",
"Бақырғани кітабы" еңбектерінде эстетика, этика, тазару, адам жанының
үндестігі (гармония) мәселелеріне көңіл бөлінеді. Оның ойынша, мәңгілік
әдемілік — Құдай. Алла — таза абсолюттік болмыс. Алла төрт бірліктен (от,
су, жер, ауа) құралатын төрт тарап дүниені жаратты. Сосын өсімдіктерді,
жәндіктерді, жан-жануарларды, оларға әмірін жүргізуші төрт мүшеден (аяқ,
қол, бас, дене) түратын адамдарды дүниеге келтірді. Бақырғани пікірінше,
қүдайдың сұлулығын пәни жалған пендесі танып-біле алмайды. Өйткені
қарапайым адам мен Алла тағала арасында көзге көрінбейтін "перде" ілінген.
Аталмыш "пердені" ысырып, құдайды танып-біліп, дидарына тәнті болғысы
келген адам, ең алдымен, сопылық жолға түсіп, оның негізгі сатыларынан
(шариғат, тарихат, хақиқат, мағрипат) өтуі қажет. Нәтижесінде "ішкі көзі"
ашылып, рухани тазарған адам Аллаға бір табан жақын болады. Құдайды ақыл
емес, оған деген махаббат арқылы танып-білуге болады. Махаббат — жоғары
сезім. "Құдайды не үшін сүюге болады?" деген сұраққа Қасиетті Алла
кітабының 61-аятымен жауап береді. Құдай сұлулығы — оның рақымшылдығында,
кешірімділігінде, пенделеріне жасайтын шексіз жақсылығында. Жақсылығы өзі
жаратқан пенделеріне деген махаббатында. Тек жаны жомарт, сабырлы, білімді
адам ғана Құдайға жақын тұра алады. Алла адам мен оның жүрегінің ортасында.
Бір кездері адамдар оның қол астына жиналады. Табиғат пен адамзат заңдары
бір-бірімен байланысты. Адам өзін-өзі танып-білу арқылы ғана Құдайды тануы
мүмкін. Менмендік, сараңдық, қызғаншақтық, көрсеқызарлық, ұрыс-керістен
тазарған адам ғана толық рухани азаттық алмақ. Сопылыққа барар жол
соқпақты. Қиындығынан қорықпай, белді бекем буғандарға алғы шарт — өзіне
ұстаз белгілеп алу. Тарихат сатыларынан өтіп, кемелденген шәкірт дәрежесіне
жеткенше, ұстазының қолында тәрбие көріп, білім алмақ. Ол үшін шәкірт
бірнеше сатылардан өтеді. Тарихат деп аталатын бірінші сатыда ол толығымен
тазарады. Ал екінші сатыда шәкірт біреу жайында жаман нәрсе айтпақ түгіл,
сынай да алмайды. Үшінші сатыда жас сопы жан тыныштығына енеді. Адам
әрқашан да кімге көмек қажет болса, соған көмектесуі керек. Бесінші сатыда
адам жаны қанаттанады. Мұнда сопы Алла дидарын тамашалай алады.
Шығармасының соңында Сүлеймен Бақырғани әдемілікті 3 түрге бөлген: 1.
Абсолютті өзгермейтін Алла сұлулығы; 2. Жаратылыс сұлулығы немесе Құдай
сұлулығының шағылысып түскен жердегі көрінісі; 3. Рухани сұлулық. Адам
жерге Алла арқылы рухани сұлулыққа жету үшін жіберілген. Философияның
түсінігінше, шынайы өмірдің негізін адамгершілік, демократия, әлеуметтік
әдемілік қүрайды. Міне, осы ойлардың бәрі сопылық ілімнен бастау алып
жатыр. Дәлірек айтқанда, өз ұстазы Қожа Ахмет Йассауи көзқарасын ұстанып,
оны ілгері дамытқаны ақиқат. Діни аңыздар желісінде жырлар жазу арқылы
Сүлеймен Бақырғани түркі әдебиетінде ХӀӀӀ-ХӀV ғасырларда кең өріс алған
нәзирашылдық (бурыннан белгілі сюжеттерді жаңғыртып жазу) алғашқы
бастауларына жол салған еді. С.Бақырғани 82 жасында Түркістанға жақын жерде
дүние салды. Оның кітабын 1897 ж. Е.А.Малов "История общества археологии,
истории, этнографии" (XIV том) деген еңбегінде басып шығарды
Бақырғани кітабынан
Құдайға құлшылық еткің келсе,
Таңсәріде тұруды әдет қыл.
Таңсәріде тұрмай ісің бітпейді.
Құдайдың құлы мақсатына жетпейді.
Сәрі ұйқысы пайда бермейді.
Таңсәріде тұруды әдет қыл.
Таңсәріде тұру – ғибадат.
Таңсәріде тұру – бақыт.
Таңсәріде тұру – сүйіспеншілікке ие болу.

Жан-тәніммен жинадым
Бұл дүниеде мал-мүлікті.
Ол мал-мүліктің ақыр соңы
Ойран екенін білмедім.
Жиһаз, тағам ідедім,
Сауық сайран, жан тыныштық жолында.
Әттең, бұл істердің бәрі
Шектеулі екенін білмедім.
ІV Сабақты пысықтау
1. Сүлеймен Бақырғани кім?
2. Өлеңдерінде қанда ойлар айтылған?
3. Сопылық хикметтердің қандай тірбиелік мәні бар?
VІ Үйге тапсырма: Үзінді жаттау

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Сүлеймен Бақырғани. «Құтты білік»
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Сүлеймен Бақырғанидің өмірі мен шығармашылығы туралы мәлімет
беру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Сүлеймен Бақырғанидің лақап аты – Хакім ата, 1186 жылы қайтыс болған,
түркістандық ақын. Ол Ахмет Иассуидің жолын қуған мүриті болған. Ұстазының
үлгісімен діни мазмұнда өлең кітбын жазған. Кітапта сопылық дәстүр
дәріптеледі. Адамгершілік, ғашықтық, білім, тағы да басқа жайында
дидактикалық өсиет өлеңдер бар. Діни аңыздардың желісіне сюжетті өлеңдер
жазған. Сөйтіп түркі әдебиетінде кең өріс алып, қазақтың кейінгі қиссашыл
ақындарының шығармашылығында дамытылған нәзирашылдық әдістің алғашқы
бастаушыларына жол алған.
Бақырғани кітабынан
Құдайға құлшылық еткің келсе,
Таңсәріде тұруды әдет қыл.
Таңсәріде тұрмай ісің бітпейді.
Құдайдың құлы мақсатына жетпейді.
Сәрі ұйқысы пайда бермейді.
Таңсәріде тұруды әдет қыл.
Таңсәріде тұру – ғибадат.
Таңсәріде тұру – бақыт.
Таңсәріде тұру – сүйіспеншілікке ие болу.

Жан-тәніммен жинадым
Бұл дүниеде мал-мүлікті.
Ол мал-мүліктің ақыр соңы
Ойран екенін білмедім.
Жиһаз, тағам ідедім,
Сауық сайран, жан тыныштық жолында.
Әттең, бұл істердің бәрі
Шектеулі екенін білмедім.
ІV Сабақты пысықтау
1. Сүлеймен Бақырғани кім?
2. Өлеңдерінде қанда ойлар айтылған?
3. Сопылық хикметтердің қандай тірбиелік мәні бар?
VІ Үйге тапсырма: Үзінді жаттау

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Кодекс Куманикус
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Кодекс Куманикус кітабы туралы мәлімет беру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
1. Сүлеймен Бақырғани кім?
2. Өлеңдерінде қанда ойлар айтылған?
3. Сопылық хикметтердің қандай тәрбиелік мәні бар?
Тест тапсырмаларын орындау.
ІІІ Жаңа сабақ
«Кодекс Куманикус» (куман – қыпшақ деген сөз) ХІІІ ғасырдың екінші
жартысында құрастырыла бастап, ХІV ғасырдың басында (1303 жылы) аяқталған
кітап. Қолжазба екі бөлімнен тұрады. 1) Латынша – парсыша – куманша
сөздік,
2) куманша – немісше-латынша сөздік. Сөздіктің көлемі 164 бет. Онда
сөздердің бірнеше тілдегі мағынасымен қатар, 50-ге тарта жұмбақтар, діни
хикаялар бар. Діни хикаялар христиан аңыздарынан алынып, кумандар арасында
христиан дінін уағыздау мақсатын көздеген.
Қолжазбаның жалғыз данасы Венециядағы Марк әулиенің шіркеуінде сақталған.
Төмендегі мәтіндер көне готикалық шрифтерімен жазылған қолжазбаның
К.Гренбек бастырған түпнұсқасы бойынша берілген. Осы уақытқа дейін «Кодекс
Куманикустің» қыпшақ тіліндегі бөлімі үш тілге аударылып, төрт рет басылып
шықты: 1828 жылы француз тіліне (Г.Ю.Клапрот, Париж, 1-бөл.), 1880 жылы
латын тіліне (А.Кун, Будапешт, 1–2-бөл.), 1884 жылы неміс тіліне
(В.В.Радлов, Санкт-Петербург, Кун баспасының негізінде), 1936 жылы түпнұсқа
(факсимилие) түрінде бір рет жарық көрді (Гренберг, Копенгаген, түпнұсқа),
1942 жылы (Гренберг, Копенгаген, куманша-немісше сөздік). Қолжазба қазіргі
Тіл білімі институтында бірінші рет орыс тіліне аударылып, түгелдей баспаға
(1972) дайындалды, ал парсыша бөлімі 1972 жылы Иранда басылып шықты.Қазіргі
түркі халықтарының, олардың ішінде қыпшақ тобына жататын халықтардың
қоғамдық, этнографиялық, саяси-әлеуметтік, әдеби-мәдениеттік, тілдік
тарихын зерттеуге «Кодекс Куманикус» материалдарының тигізер пайдасы мол.
Тіл ерекшелігі жағына ол қазіргі түркі тілдерінің, солардың ішінде қазақ
тілінің орта ғасырдағы табиғи қалпын көрсетеді. «Кодекс Куманикустен»
қазіргі қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі болып табылатын кейбір
грамматикалық құбылыстар байқалады. Мысалы, ондағы сөздерде «ш» – аш (ач
емес), «с» – тас (таш емес), «ж» – жол (йол емес), «т» – тізе (дізе емес),
«к» – кел (гел емес), «у» дыбыстары – тау (тағ емес) айтылады. Көне түркі
тіліндегі қатаң дыбыстардың орнына қыпшақ тілінде ұяң дыбыстар: кішік
(кічік емес), еріндік дыбыстардың орнына езулік дыбыстар жұмсалады: келгіл
(келгүл емес), т.б. [1]

Жұмбақтар
2. Там-там тамызық,
Таматұғын тамызық,
Көлеңдеп жүріп, күйетұғын тамызық.
Ол – көбелек.
2.Онда-мұнда түйіндер бар,
Айыр ағаштан май тамады.
Ала-құла түйіндер бар
Қу ағаштан май тамады.
Ол – жүзім жемісі мен ағашы.
3.Аппақ алды жабулы,
Шоқпардай алтын басты.
Ол – тырна.
4. Сенде, менде жоқ,
Сеңгір тауда жоқ,
Өте берік таста жоқ,
Қапшықта жоқ.
Ол – құстың сүті.
5. Сиырдың сырты,
Қойдың қоң еті.
Ол – кереге.
6. Жазда жаңа келін иіліп тұрады.
Ол – қамыстың басы.
7.Айдалада майлы тоқпақ жатыр.
Ол – кірпі.
8.Міне барды – ізі жоқ.
Ол – кеме.
8.Көкше лағым көгенде семіреді.
Ол – қауын.
9.Сарайдағы сары айғыр
Күлдір-күлдір кісінейді.
Ол – қазан.

|Кодекс Куманикустағы жұмбақтар |Қазіргі күнгі жұмбақтар |
|1.Ақ үй не аузы жоқ |Айдалада ақ отау, |
| |Аузы-басы жоқ отау. |
|2.Көкше лағым көгенде семіреді. |Көк лағым көгенде жатып семірді. |
|3.Міне барды – ізі жоқ. |Өзі барда, ізі жоқ. |

ІV Сабақты пысықтау
1. Кодекус Куманикус нешінші ғасырларда құрастырылған?
2. Қолжазба неше бөлімнен тұрады?
3. Қолжазбаның жалғыз данасы қай жерде сақталған?
VІ Үйге тапсырма: Жұмбақтарды жаттау

Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Жұмбақтар
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Кодекс Куманикус кітабындағы жұмбақтармен таныстыру және қазақ
жұмбақтармен ұқсастығын таныту.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
1. Кодекус Куманикус нешінші ғасырларда құрастырылған?
2. Қолжазба неше бөлімнен тұрады?
3. Қолжазбаның жалғыз данасы қай жерде сақталған?
ІІІ Жаңа сабақ
«Кодекс Куманикус» (куман – қыпшақ деген сөз) ХІІІ ғасырдың екінші
жартысында құрастырыла бастап, ХІV ғасырдың басында (1303 жылы) аяқталған
кітап. Қолжазба екі бөлімнен тұрады. 1) Латынша – парсыша – куманша
сөздік,
2) куманша – немісше-латынша сөздік. Сөздіктің көлемі 164 бет. Онда
сөздердің бірнеше тілдегі мағынасымен қатар, 50-ге тарта жұмбақтар, діни
хикаялар бар. Діни хикаялар христиан аңыздарынан алынып, кумандар арасында
христиан дінін уағыздау мақсатын көздеген.
Жұмбақтар
1.Күннен елші келеді,
Күміс ашашып келеді,
Айдан елші келеді,
Алтын шашып келеді.
Ол – күн мен айдың шашылған нұр сәулесі.
2. Ұзын ағаш басына
Ұлы жазу жаздым,
Алтын қабыршақтының тұқымы келсін деп,
Өзім күтіп отырдым.
Ол – қармақ пен балық
3.Отырғаным – оба жер.
Басқаным – бақыр шанақ.
Ол – үзеңгі.
4.Түйін түйдім,
Тұтылатынға салдым.
Ол – лашын.
5.Көктен түскен тоқпақ,
Төрт аяқты, маймақ.
Ол – кірпі.
6. Қызыл тері қалтам бар,
Алты-ақ турам асым бар.
Ол – жаңға

|«Кодекс Куманикустағы» жұмбақтар |Қазіргі қазақ жұмбақтары |
|Көкше лағым көгенде семіреді. | |
|Ол – қауын. | |
|Міне барды – ізі жоқ. | |
|Ол – кеме. | |
|Ақ үй не аузы жоқ. | |
|Ол – жұмыртқа. | |
ІV Сабақты пысықтау
VІ Үйге тапсырма: Жұмбақтарды жаттау

Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Рабғузи. «Харут пен Марут» хикаясы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: «Харут пен Марут» хикаясының мазмұнын ұғындыру, көркемдік
ерекшеліктеріне талдау жасау.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
|«Кодекс Куманикустағы» жұмбақтар |Қазіргі қазақ жұмбақтары |
|Көкше лағым көгенде семіреді. |Көк лағым көгенде жатып семірді. |
|Ол – қауын. |(Қарбыз) |
|Міне барды – ізі жоқ. | |
|Ол – кеме. | |
|Ақ үй не аузы жоқ. | |
|Ол – жұмыртқа. | |

ІІІ Жаңа сабақ
Қабылдың көрсоқыр ұлы бар еді. Оның да бір сыңар көзді ұлы бар еді.
Бір күні атасын ұлы жетектеп бара жатты. Бір жігіт ұшырап «атамда
өлтірген кісі» деп оны таспен ұрып өлтіреді.
... Осыған орай орай бұйрық болды «Өз араларыңыздан ниеті түзу үш
періштені таңдап алыңыздар. Барлығыңыздан жақсырақ және білімдірек
болсын. Періштелер үш өнегелі данышпанды таңдады. Бұлардың бірінің аты –
Аза, бірінің аты – Азайа, бірінің аты - Әзірейіл еді. Бірі қазы, бірі
мүфти болды.
Кездейсоқ бір әйел ерімен ұрысып қалды. Әйелдің аты Зуһра еді. Адал
әйел еді. Ерлі-зайыпты екеуі қазыға келді...

Кеменің ішінде үш нәрсе жоқ еді: бірі – мысық, бірі – доңыз,
бірі – тышқан. Бұл үш нәрсе кемеде пайда болды. Кеменің іші хайуанаттардың
нәтижесінде сасып кетті. Підің арқасын сипап еді, тұмсығын жыбырлатты,
доңыз түсті. Ол кемені таза етті. Доңыздың арқасын сипап еді, мұрнынан
тышқан түсті, қашып жүріп кемені тесті. Су шыға бастады. Кеме толып келе
жатты. Барлығының есі шығып кетті. Жолбарыстың арқасын сипап еді, оның
мұрнынан мысық түсті. Тышқанды ұстап алып жеді.
ІV Сабақты пысықтау
1. Шығарма мазмұны жағынан қай жанр түріне ұқсайды?
2. Хикаят сендерге несімен ұнады?

VІ Үйге тапсырма: хикаятты оқу, талдау.

Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы:
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: «Харут пен Марут» хикаясының мазмұнын ұғындыру, көркемдік
ерекшеліктеріне талдау жасау.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
Лұқман хакім хикаяларының мазмұнын сұрау. Мәтінмен жұмыс.
♦ Рабғузи әңгімелерінің мазмұнын баяндау, рөлге бөлу, ойлау, негізгі идеяны
анықтау.
♦ Рабғузи әңгімелерінде адамгершілік идеясы қалай көрінеді?
♦ «Лұқман Хакім» хикаяттарын оқыған кезде әр әңгіменің ұсынып отырған ой-
мұратын, тәрбиелік мәнін қалай түсіндің? Айтпақ ойы не?
♦ «Жақсы болмақ та тіл мен жүректен, жаман болмақ та тіл мен жүректен»
деген ойдың кілтін тап.
♦ Рабғузи әңгімелерінің қайсысы қазіргі қазақ ертегілерінде кездеседі?
«Қазақ ертегілері» кітабы бойынша салыстыр.

Ой қорыту.
• Рабғузи әңгімелерін оқи отырып қандай шешімге келдің?
• Өз алдыңа қандай мақсат қойдың?
• «Жақсыдан үйрену, жаманнан жирену» деген ойды жинақтай келе өз шешіміңді,
алған әсеріңді ортаға сал.

ІІІ Жаңа сабақ
Харут пен Марут хикаясы
Харут пен Марут атты періштелердің әңгімесі мынадай оқиға. Оны Анис ибн
Малик разы
аллаһ (оған Алланың ризашылығы болсын) рауайат (діни әңгіме) етіп айтатын
еді.
Қабылдың [Адам атаның баласы] көрсоқыр ұлы бар еді. Оның да бір сыңар көзді
ұлы бар
еді. Бір күні атасын ұлы жетектеп бара жатты.
Бір жігіт ұшырап "атамды өлтірген кісі" деп көрсоқырды таспен ұрып өлтірді.
Бұл
оқиғаны періштелер көріп айтты: "Иллаһи, бұл не жағдай, ол көрсоқыр
бейшараны
бейкүнә әрі сұраусыз ұрып өлтірді. Жаратушы Алла, [сізге] "адамды жаратпа,
нақақ қан
төгеді" демеп пе едік". Құдай тағаладан жауап келді: "Ей, періштелер, егер
сіздер жер
жүзінде болсаңыздар олардан бетер оңбағандық қылар едіңіздер, үлкен күнәлар
сіздерден
шығар еді. Оларға әйел, перзент, ішпек-жемек, алтын мен күміс, әуестік пен
қызығушылық, ашкөздік пен нәпсіқұмарлық [бердім]. Бұдан бөлек кездейсоқ
[жолығатын]
бөлелер [тағы] бар. Осынша нәрселермен маған асы болмағы қиын емес. Егер
сіздерге
біреуін яки екеуін берсем, тез арада күнәкар боласыздар. Періштелер айтты:
"Құдай
сақтасын, біздер ондай жасамаймыз". Осыған орай бұйрық болды: "Өз
араларыңыздан
ниеті түзу үш періштені таңдап алыңыздар. Барлығыңыздан жақсырақ және
білімдірек
болсын. Періштелер үш өнегелі данышпанды таңдады. Бұлардың бірінің аты (
Аза, бірінің
аты ( Азайа, бірінің аты Әзірейіл еді. Хақ тағала бұларға қызығушылық пен
нәпсіқұмарлықты, жемек-ішпекті беріп жер жүзіне жіберді. Бірі қазы, бірі
мүфти болды.
Әзірейіл хабаршы болды. Ол ғалам софланың (төменгі әлемнің) хәл-жағдайын
неше мәрте
ой таразысына салып барып тоқтамға келді. "Бүгін немесе ертең асы болып
қалармын" деп
Әзірейіл Алла тағаланың даргаһына тоба қылып, мінәжат етті: "Ей, Алла, мен
сөзімнен
қайтып, тоба қылдым". Құдай тағала оны әуелгі пішініне келтірді. Ал Аза мен
Азайа қазы,
мүфти болып үкім таяғын қолдарына ұстап отырды. Кездейсоқ бір әйел еріменен
ұрсысып қалды, Әйелдің аты Зуһра еді. Адал әйел еді. Ерлі- зайыпты [екеуі]
қазыға келді. Бұлар ол әйелді көргеннен кейін кенет есінен тана ғашық болып
қалды. Айтты: "Бұл әйелге сен зұлымдық жасаған екенсің. Талақ таста немесе
бір адал [кісінің] қасынан үй жасап бер". Ол кісі әйелін тастауға қимады.
"Бір адал кісінің қасынан үй жасап берейін, ( деді. Періштелер айтты:
"Біздер адалмыз, мына жерден үй жасап бер!". Екеуінің [жайларының] арасынан
үй салып берді. Сонымен бір күні кеш болды. Екеуінің бір-бірінен хабары жоқ
еді. Әрқайсысы Зуһраның есігін аңдыды. Бір сағаттан кейін бірін-бірі көріп
қалды. Кездесіп, ақылдасып Зуһраның қасына барды. Бұларда қатты сезім пайда
болды: ерекше нәпсіқұмарлықтан өздерін ұстай алмады. Ақырында бұл әйелге
суық қолдарын жүгіртті. Зуһра айтты: "Сіздер періштеміз дейсіздер, мұндай
істерді қылмаңыздар". Үзілді-кесілді қарсылық білдірді. [Алайда бұл оларға]
әсер етпеді. Тіпті үдете түсті, Ақырында бұл әйел айтты: "Олай болса, маған
аспанға шығаратын "Исми ағзамды" (Алланың ұлық аттарын) үйретіңдер. Содан
кейін сіздердің не айтқандарыңызды қабыл етейін". Бұлар "Исми ағзамды"
үйретті. Зуһра айтты: "Суға түсіп тазарайын, содан соң қабыл етейін". Зуһра
суға түсіп тазарды, дәрет алды. Түнде айтылатын дұға "Қазы ул-Хажатты" оқып
айтты: "Ей, Алла, бұлар мені зинаға зорлап тұр.
Бұл іс сенің даргаһында аса үлкен күнә. Менің зинаға құлқым жоқ. Осы "Исми
ағзамның"
құрметіне мені бұлардың қолынан азат ет". Таң сәрі уақыты еді, [әйелдің]
көңілінің пәктігінен құдай тағала періштелерге бұйрық етті. Аспанға алып
шықты. Жұлдыз болды. Таңсәріде шығатын Шолпан деген жұлдыз ( сол адал әйел.
Әлқисса, бұл әйелдің, ісі халыққа жария болды. Көп әйелдер бұл оқиғаға
қатты қызықты. [Өздері де сондай іс жасағысы келді]. Жасай алмады. Тағы
бірде [періштелер] бір әйелге жоғарыдағыдай шыдамсыздық жасады. Ол әйел
айтты: "Қажеттеріңді өтеу үшінарақ әкеліңдер. Ішіп, кейін ойнап-күліп,
көңіл көтерелік". Арақ әкелді. Содан кейін: "Исми ағзамды" үйретіңдер", (
деді. Үйретті. Арақ ішіп, мас болып, зина жасады. Содан кейін бұл әйел
"Исми ағзамды"оқып аспанға шыққалы әрекет етті.
ІV Сабақты пысықтау
1. Шығарма мазмұны жағынан қай жанр түріне ұқсайды?
2. Хикаят сендерге несімен ұнады?
Ү Сабақты қорытындылау.
Түркілік ортағасырлық ойшыл Рабғузи өзінің терең ойлы мысалға толы
шығармаларында өнегелі, тәлімдік үлгілерді оқырмандарына ұсынады.
Рабғузи білдіретін даналықтың үлгілері өз замандастарына ғана емес, өзінен
кейінгі талай
ұрпаққа нағыз адамгершіліктің сипаты іспетті болды. Өйткені, талай
даналықтың үлгісі түркілік тарихымыздың ашылмаған беттерінде жатыр.

VІ Үйге тапсырма: хикаятты оқу, талдау.

Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Құтып. «Хұсрау-Шырындағы» мақал-мәтелдер
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: «Хұсрау-Шырын» дастанымен және ондағы мақал-мәтелдермен
таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
«Хұсрау Шырын» жазба ескерткішінің түп нұсқасы Тінібек шаһзаданың
тұсында 1341-42 жылдары жазылған. Авторы – Құтып. Бұл түпнұсқа Париждің
ұлттық кітапханасында сақатаулы. Дастанның бізге келіп жеткен бір ғана
көшірмесі бар. «Хұсрау-Шырын» дастаны – негізінде әзірбайжан халқының ұлы
ақыны Низамидің парсы тілінде жазылған «Хусрау уа Ширин» деп аталатын
поэмасынан жасалған еркін аударма. Бірақ Құтыптың бұл дастаны Низамиден
түркі тіліне жолма-жол, сөзбе-сөз аударылмаған. Низамидің композициясы мен
сюжетін толық сақтай отырып, еркін және шығармашылық жолмен, өз елінің өмір
жолына сәйкестеп, өз халқының түсінігі мен дағды-дәстүріне лайықтап барып
жасалған аударма.
XIV ғасырда өмір сүрген түркілік дана ойшыл Құтып өзінің "Хұсрау-Шырын"
атты жазба
ескерткіші әзірбайжан халқының ұлы ақыны Низамидің парсы тілінде жазған
"Хусрау уа
Ширин" атты поэмасының еркін аудармасы болып табылады. Бұндай стильдің
назира
әдісі деп аталғаны белгілі. Құтыптың бұл дастаны Низамиден түркі тіліне
жолма-жол,
сөзбе-сөз аударылмағанын мамандар кезінде атап көрсеткен болатын Яғни
шығармашылық еркіндікті көрсету арқылы ойшыл өзінің философиялық ойларын
тұжырымдап отырған. Қазақ тіліне аударма жасаудағы Әрсен Ибатовтың еңбегін
атап
өтуіміз керек.
Жалпы қай халықта мақал-мәтелдерге үлкен мән беріп, күнделікті өмірде
оларды
даналықтың белгісі ретінде қарастырып келгені белгілі. Осы мағынада Құтып
шығармасында келтірілген даналыққа толы тұжырымдар халқымыз үшін ғасырлар
тезінен
өтіп келген руханилыққа тәрбиелеуші этикалық нормалар болары анық. Міне,
сондықтан
олардың философиялық сипаттағы мәдени мұра ретіндегі маңызы қазіргі заманда
да зор.
Жалпы түркілік әлем үшін моральдік бағдарларды, тағылымдық ұстанымдарды
жоғары
бағалау, оларды өмірде басшылыққа алу дәстүрі терең тамырлары бар
құбылыстар.
Мүмкін, бұл біздің ділдік ерекшелігімізді айқындайтын бірден-бір қасиетіміз
болып
табылады.
Парсылық тілде жазылған дүниені өз елінің діліне, тіліне, түсініктеріне
жеткізу өнері
сонау әл-Фараби заманында араб елдерінде кең тарағаны белгілі. Авторлардың
негізгі
мақсаты даналық үлгілерінің халық арасында кеңірек таралуына үлес қосу,
жалпы
ағартушылық үрдісіне ат салысу болып табылады. Ағартушылықтың осындай өте
нәзік те,
өтімді формасы түркілік дәуірде кең тарағаны байқалады.
Құтып әлемнің бір-біріне қарама-қарсы тұратын екі күшінің байланысы бар
екенін,
олардың бір-бірімен оңайшылықпен ымыраға келмейтінін "Жараспас барша жерде
от
пенен су" деген мәтелі арқылы жеткізеді. Яғни осы екі қарсыластық белгілі
бір
үйлесімділікті, табиғи тепе-теңдікті ұстап тұрғандай. Шынымен де су көбейіп
кетсе от
сөнеді, от қатты жанса су буға айналады. Міне, осы жерде әр нәрсенің
белгілі бір шамасы,
қалпы, парқы бар екені туралы тұжырым келері анық. Ол мәселеге екінші бір
мәтел сөзден
жауап тапқандаймыз:
Қазан астында от болса, қайнамас па,
Егер де көп қайнаса, ас айнымас па.
Әрине, ретсіз көп қайнаған астың дәмі қайдан болсын. Сол сияқты әр нәрсенің
өзіндік
ішкі шамасы болғанын білгенге не жетсін. Бұл түбінде мұсылман елдеріндегі
халықтық
ділде үлкен маңызға ие болған "сабырлылық" ұғымына әкеледі. Мәселен, ойшыл
өзінің
бұл құбылысты төмендегідей бейнелеуі әркімге де үлкен ескертпе сияқты:
Асыққан тез арыр, жүгіріп жол алмас,
Ақырын жүрген күндіз-түні жүрсе де талмас.
Адамның бойындағы жасырын күштерді, ашылмаған дарынды паш ету үшін пенденің

шыдамдылығы, еңбекқорлығы, сабырлылығы және соған деген ниеті болу керек
екендігіне меңзейді. Адамның өмірдегі көптеген жеңісі өзінің жеке басының
еңбегі

«Хұсрау-Шырындағы» мақал-мәтелдер

Көгершін ұшса үйренген жерінен,
Есен болса, келер сағынып ұясын.

Асыққан тез арыр, жүгіріп жол алмас,
Ақырын жүрген күнді-түні жүрсе де талмас.

Тұзы аз болса астың татымы болмас.

Кілеміңе қара көсіл аяқты,
Жоқ болса, жерсің аңсызда табақты.

Мың болса да, достарыңды аз деп біл,
Біреу болса да дұшпаның, одан сақтан.

Арыстан түлкілік қылса жараспас.

Сөз сөйлесең, байқап сөйле.

Көңілде жасыр сырыңды, елге жайма.
«Мағынасын ашу»
|«Хұсрау-Шырындағы» мақал-мәтелдер |Менің түсінігім |
| | |

ІV Сабақты пысықтау
1. Хұсрау Шырын» жазба ескерткішінің түп нұсқасы қай кезде жазылған ?
2. Дастанды кім аударған?
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: мақал-мәтелдерді жаттау.

1. Орхон жазба ескерткіштерінің кейіпкерлері:
А) Алып Ер Тұлға.
В) Домруыл, Баяндүр.
С) Оғыз-қаған, Төбекөз.
Д) Білге қаған, Күлтегін.
Е) Бисат батыр, Тұмар патшайым.
2. «Қорқыт ата» кітабының 12 жырдан тұратын нұсқасы:
А) Дрезден нұсқасы.
В) Ватикан нұсқасы.
С) Арестолика нұсқасы.
Д) Александрия нұсқасы.
Е) Вена нұсқасы.
3. «Қорқыт ата» кітабындағы 8-жырды ең алғаш кім қай тілге аударды?
А) В.Бартольд, орыс тіліне.
В) А.Н.Кононов, орыс тіліне.
С) Г.Ф.Дип, неміс тіліне.
Д) Ә.Қоңыратпаев, қазақ тіліне.
Е) В.Радлов, орыс тіліне.
4. «Оғыз-наме» дастанының бір нұсқасының авторы:
А) А.Қашқари.
В) Ж.Баласағұн.
С) Хорезми
Д) Әбілғазы.
Е) Қадырғали Жалайыри.
5. Әл-Фараби өлеңдерін қазақ тіліне аударған ақын:
А) Ә.Тәжібаев.
В) Б.Ысқақов
С) А.Нысаналин.
Д) С.Жиенбаев.
Е) Қ.Аманжолов.
6. Ахмет Яссауи туған жер:
А) Түркістан.
В) Исфиджаб.
С) Мерв.
Д) Отырар.
Е) Янгикент.
7. «Құтты білік» дастанының кейіпкері:
А) Күнтуды.
В) Алып Бамсы.
С) Бану-шешек.
Д) Дерсе хан.
Е) Жүсіп-Зылиха.
8. «Құтты білік» туралы тұңғыш рет баспасөз бетінде хабар берген кім?
А) Жауберт Амадес.
В) Герман Вамбери.
С) В.В.Радлов.
Д) С.Е.Малов.
Е) Ш.Уәлиханов.
9. «Қыс пен жаздың айтысы» қай әдеби ескерткіштен орын алған?
А) «Құтты білік».
В) Диуани лұғат-ат түрік
С) «Оғыз-наме».
Д) «Қорқыт ата» кітабы.
Е) «Махаббат-нама».
10. Б.Кенжебаев ежелгі дәуір әдебиетін неше кезеңге бөлді?
А) 3
В) 5
С) 4
Д) 2
Е) 6
11. Қаңлылар қай жерде мекендеген?
А) Каспий маңы.
В) Жетісу өңірі
С) Қаратау өңірі мен Сырдарияның орта саласы
Д) Арқа жері
Е) Ыстықкөл
12. Алтын адам қайдан табылды?
А) Алматы облысы
В) Есік қаласы
С) Тянь-Шань тауы
Д) Қаратау өңірі
Е) Сырдария өзенінің бойы.
13. Қызылорда облысы, Қармақшы ауданында кімнің мазары орналасқан?
А) Қорқыттың
В) Асан Қайғының
С) А.Иүгінекидің
Д) А.Яссауидің
Е) М.Қашқаридің
14. Ақындарды үш топқа бөліп қарастырған
А) Әл-Фараби
В) М.Қашқари
С) Ж.Баласағұн
Д) А.Иүгінеки
Е) С.Бақырғани
15. Аққан жұлдыз құласа кейде егер,
Сенің нұрлы бейнең боп кеудеме енер.
Әлде қайда ғайыптан ынтызар ғып,
Өміріме бір ғажап сәуле берер.
А) Әл-Фараби
В) Хорезми
С) Иүгінеки
Д) Рабғұзи
Е) Бабыр
16. Көне түрік жазуы тіл тарихында қалай аталады?
А) Санскритт
В) Иероглиф
С) Руна
Д) Араб

Е) Түрік
17. Көне түрік жазуының сырын кім ашты?
А) В.Радлов
В) В.Томсен
С) Ш.Уәлиханов
Д) В.Виноградов
Е) Н.М.Ядринцев
18. Қай жылы көне түрік жазуының сыры ашылды?
А) 1895 ж.
В) 1774 ж.
С) 1893 ж.
Д) 1890 ж.
Е) 1897 ж.
19. Ежелгі түріктердің қоғамдық, әдеби мәдени өмірін жыр еткен дастандарды
ата:
А) «Алпамыс»
В) «Бабыр-нама», «Оғыз-наме»
С) «Білге қаған», «Тоныкөк»
Д) Кітаби дедем Коркуд
Е) «Кодекус-куманикус»
20. Көне түркі ескерткіштерді кім тапты?
А) В.Радлов
В) Н.М.Ядринцев
С) С.Ремезов
Д) Ш.Уәлиханов
Е) В.Томсен
21. ҮІІ ғ. тасқа қашап жазылған ескерткіштерді әдебиеттану тұрғысынан
зерттеген ғалым?
А) И.В.Стеблева
В) В.Радлов
С) З.Ахметов
Д) З.Қабдолов
Е) С.Е.Малов
22. Нұх пайғамбар туралы хикая кімнің шығармасында айтылады?

А) Құтып
В) Рабғұзи
С) Дүрбек
Д) Хорезми
Е) Иүгінеки

23. «Қорқыт ата кітабының» неше қолжазба нұсқасы сақталған?
А) 4
В) 1
С) сақталмаған
Д) 2
Е) 3
24. «Қорқыт ата кітабының» Дрезден нұсқасы неше жырдан тұрады?
А) 12
В) 7
С) 14

Д) 21
Е) 24
25. «Қорқыт ата кітабының» бір тарауын неміс тіліне аударған:
А) А.Н.Кононов
В) Т.Ф.Диц
С) В.В.Бартольд
Д) К.А.Иностранцев
Е) Теодар Нельдеке
26. «Оғыз-наме» жырының неше нұсқасы бар?
А) 3
В) 4
С) 2
Д) 6
Е) 5
27. «Оғыз-наме» неше циклдан тұрады?
А) 25
В) 40
С) 30
Д) 10
Е) 20
28. Әл-Фарабидің туған қаласы:
А) Бағдад
В) Қорасан
С) Дамаск
Д) Отырар
Е) Каир
29. Әл-Фараби еңбектерін қай тілде жазған:
А) түрік тілі
В) араб тілі
С) парсы
Д) грек
Е) санскрит
30. Әл-Фарабидің әдебиет теориясына қатысты еңбектерін тап.
А) «Ғылымдардың шығуы», «Аристотель еңбектеріне түсіндірме»
В) «Бақыт жолына сілтеу»
С) «Азаматтық саясат»
Д) «Өлең ырғағы туралы», «Ырғақ пен өлең туралы сөз»
Е) «Ақылдың мәні туралы трактат»

Тест тапсырмаларының кілті
| | | | | | |
|1 |В |13 |А |25 |В |
| | | | | | |
|2 |В |14 |А |26 |В |
| | | | | | |
|3 |Д |15 |А |27 |В |
| | | | | | |
|4 |Д |16 |С |28 |Д |
| | | | | | |
|5 |С |17 |В |29 |В |
| | | | | | |
|6 |А |18 |А |30 |Д |
| | | | | | |
|7 |А |19 |В | | |
| | | | | | |
|8 |В |20 |В | | |
| | | | | | |
|9 |А |21 |А | | |
| | | | | | |
|10 |В |22 |В | | |
| | | | | | |
|11 |С |23 |Д | | |
| | | | | | |
|12 |В |24 |А | | |
1.

Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Хазрет Сүлеймен хикаялары
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Хазрет Сүлеймен хикаялары мазмұнымен таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Бір күні Хазрет Сүлеймен әскері тағымен әуеде келе жатыр еді. Жер
бетінде бір құмырсқа пайда болып айқай салды: Менің қарауымдағы бардық
құмырсқалар қашыңдар, жерде тік жүрсеңдер опат боласыңдар. Себебі Хазрет
Сүлейменнің әскерлері өтеді. Тапталып қалмаңдар. Сүлеймен бұл әуезді
есітіп, әуеден жерге түседі. Бір аппақ құмырсқа келіп сәлем берді. Сүлеймен
жауап қайтарып атың кім деп сұрады. Құмырсқа «Атым Манзура», - деді.
«Құмырсқаларды неге қашырдың? « Манзура айтты: «Сіз баршаға падишасыз, мен
де өз жынысыма патшамын. Маған құдай тағала қырық аймақ жер берді. Әр
аймақта қырық мың бөлініс, әр бөліністе қырық мың илеу бар. Барлығының
патшасы - мен. Сіздің әскеріңіздің аяғына тапталса, обалы маған болады».
Хазрет Сүлеймен айтты: «Барлығын қашырып, өзің неге қашпадың?» Манзура
айтты: «Мен олардың мықтысымын, ұлықтар қарауындағыларға өте мейірбан
болуға тиіс. Үлкендер өздерін бәлеге қарсы қойып, кішілерді азат етсе
жақсы.»
Концептуалдық кесте
|Кейіпкер |Өмірге қызығушылығы |Адамгершілік қасиеті |Берілетін |
| | | |баға |
|Хазрет Сүлеймен |Жоғары. |Туған жерін барынша |Жоғары. |
|Құмырсқа | |қорғайды. | |

РАФТ әдісімен оқушыларға хат жазуға тапсырма беремін.
Р – рол (оқушы аты-жөні)
А – аудитория (Мәлік Хасан)
Ф – форма (хат)
Т – тақырып (ризашылық, өкініш)
Шығарма құрылысына сатылай кешенді талдау жасау.
Тақырып.
Жанр.
Идея.
Кейіпкерлер.
Образ. Геройлық образ
Композициялық құрылым.
Басталуы.
Дамуы.
Әдеби-теориялық ұғымдар.
Түсіндірме сөздік
ІV Сабақты пысықтау
V Сабақты қорытындылау

|VІ Үйге тапсырма: мақал-мәтелдерді жаттау |

Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Хорезми. «Махаббатнама»
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Хорезми шығармашылығымен, «Махаббатнама» поэмасының мазмұнымен
таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
1.Деңгейлік тапсырмалар
2.Сәйкестендіру тесті
ІІІ Жаңа сабақ
Хорезмидің толық аты-жөні, өмірбаяны белгісіз, Сыр бойынан шыққан ақын.
«Махаббатнама» атты поэмасын екі тілде бірдей жазған. Барлығы он бір
бөліктен тұратын ғашықтық өлеңдердің үш тарауы парсыша, сегізі түркі
тілінде. Дастан 473 бәйіттен тұрады және 58 жол «Хикая» деп аталатын
шығарманың негізгі мазмұнынан бөлек өлең бар. Шығармасында ақын махаббат,
адалдық, адамгершілік жайында айтады. Азға қанағат етуді, бұрынғы салт-
дәстүрлерден қол үзбеуді өсиет етеді. Хорезми бұл поэмасында нама жанрының
өзіне дейін болмаған жаңа мүмкіндіктерін ашты, байытты. Өлеңнің араб-парсы
поэзиясы арқылы келген ғазал, қасыда, мәснауи, фард дейтін шағын жанрларын
да қолданған. Махаббатнама" - лирикалық дастан (авторы — Хорезми). Кейбір
зерттеушілер оны сарай маңында туған одалық шығарма деген пікірде.
Шығарманың басында Мұхаммед Хожабекке арналған мадақ бар. Бірақ
Махаббатнаманың мазмұны одан көп бөлек. Хорезмидің дастанды түркі жөне
парсы тілдерінде жазуына қарағанда, бұл кезеңде жазба әдебиет әлемінде екі
тіл қатар дамыған секілді. Ә.Қоңыратбаев оның негізін оғыз-қыпшақ тілі
десе, Махаббатнама Жармұхамедов Алтын Орда жағдайында қалыптаса бастаған
Дешті- Қыпшақ тілінің жаңа үлгісі ретінде бағалаған. А.Қыраубаева да осы
пікірді мақұлдаған. Дастан 754 жылы жазылған, ал арабша көшірмесінде 914
жылы көрсетілген. 14 ғ-да Сыр бойында мәдени өмір жанданып, Көк орданың
шаңырақ көтергенін ескерер болсақ, Махаббатнама Сығанақта жазылды деп
болжауға болады. Сүйіспеншілік сезіміне кұрылған сырлы саз — "Махаббатнама"
өз дәуіріндегі түркі поэзиясының көркем бір үлгісі. Сол себепті қазақ
әдебиетінің тарихы пан да көрнекті орын алады. Белгілі әдебиет зерттеушісі,
проффессор А.Қыраубаева "Махаббатнама" туралы зерттеу еңбек жазған, қазақша
көркем аудармасын жасаған.[1]
Алтын орда мемлекетінде негізгі ресми тіл қыпшақ тілі болды десек,
«Мұхаббат-наме» осынау ата-бабалар тілінің әдеби, көркемдік мүмкіндіктерін
талай ғасырларға мейлінше тереңінен аша білген жәдігер еді.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Бейсембай Кенжебаевтың пікірінше,
«Мұхаббат-наме» 1353-жылы Сыр, яғни Сырдария бойында жазылған.
Хорезмидің өзі шығарманың жазылуы турасында былай деп жырлайды:
«Мұхаббат нама сөзін мұнда айттым,
Барлығын Сыр жағасында жаздым».
Жалпы алғанда аутордың өмірбаянына қатысты, осы жыр жолдарынан басқа, нақты
сақталған деректер жоқтың қасы. Хорезми – оның лақап аты. Ал шын аты-жөні
турасында деректер сақталмаған. Ол Алтын орда ханы Жәнібек ханның тұсында
өмір сүрген екен.
Мұхаммед Қожабек деген кісі сол Алтын орда дәуірінде Сыр бойындағы көп
әкімдерінің бірі болған екен. «Мұхаббат-наме» дастаны осы әкімнің
тапсырмасымен, 1353-жылы жазылған көрінеді.
Сондықтан болар, дастанның кіріспесінде осы әкім Қожабектің артықшылықтарын
көтере мадақтауға көп орын берілген.
Аутор шығарманың кіріспесінде Алла-Тағалаға сансыз мақтаулар айтып, оның
адамдарға, яғни жұмыр басты пенделеріне көрсетіп, олардың ішіндегі
саналылары аңғаратындай күйде қалыптастырып қойған ғажайып белгілеріне
тоқталып өтеді.
Жаратушының шексіз шеберлікпен пенделеріне түрлі нәсібе таратып, сан қилы
тағдырға ие ететініне қайран қалады. Бұлт екеш бұлттың өзі тек Алланың
қалаған аймақтарына ғана жаңбыр боп жауатынын зор махаббатпен жырлайды.
Жазатын шығармаларын бір Алланың атымен бастап, табысқа жетудің кілтін бір
Жаратушыдан сұрау Алтын орда дәуірінде және одан бұрын өмір сүрген
шайырларға тән шығармашылық үрдіс болатын.
«Мұхаббат-наме» дастаны он бір бәйіттен тұрады. Шығарма желісі сұлу қызға
өлердей ғашық болған жас жігіттің жүрек жарды сырлары ретінде берілген.
Ғашық болған қызының сұлулығын сипаттау үшін жігіт байқұс оның көркін мына
дүниедегі барлық әсемдік атаулыға шендестіруге әзір.Дастанда қыздың
пікірлері яки жігітке қайтарған жауабы берілмейді. Оны тек жігіттің
толғауларынан ғана аңғаруға болады. Қыз өзіне ынтық жігіттің баяндаулары
арқылы ғана оқиғаға араласып отырады.Дей тұрғанмен тәкаппар сұлу қыз өзін
құлай сүйген жігіттің осынау терең сезімін бағаламайды, оның қадіріне жете
алмаған. Бұл жайында жырда терең қынжылыспен баяндалған екен.
«Мені саған деген ғашықтығым өлтірді,
Енді сенің есігіңнен аулақ кетемін, қош бол!»
Поэмадағы ғажайып махаббат осылайша аяқталады. Жігіт сөз арасында «Өзіңді
сыйлағанды сыйла», деген пікір айтады.Поэманың тілі – көркем. Аутор оқиғаны
қызғылықты түрде жеткізу үшін теңеу, шендестіру тәсілдерін және синоним
сөздерді сәтті қолдана білген.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Бейсембай Кенжебаев «Мұхаббат-
наменің» композициялық құрылымын талдай келіп: «Хорезми осы поэмасында
дінді, о дүниені мадақтамайды. Осы дүниенің тәттілігін жырлайды. Аз ғана
күндік тіршіліктің қызығын о дүниеден, ұжмақтан артық санайды. Тәңірге тіл
тигізеді», деп қынжыла ой түйеді.
Дастанды зерттеуге әлемдік деңгейде белгілі түрколог ғалымдар атсалысқан
екен. Солардың бірі А.М.Щербактың пікірінше, «Мұхаббат-наме» ескі өзбек
тілінде жазылған-мыс.
Ал көрнекті түрколог Э.Н.Нәжіп болса, өзінің «Кипчакско-Огузский
литературный язык Мамлюкского Египета» деген еңбегінде «...Алтын орда
ескерткіштері тек бір халық, бір тайпа ғана емес, түркі халықтарының бәріне
ортақ игі мұра...» деп тұжырым жасаған екен.
«Мұхаббат-наме» дастанын бір елдің қоржынына апарып теліп қоюға болмайды
деген сөз. Бұл оймен қазақ түрколог ғалымдары да келісетіндерін өз
еңбектерінде білдірген екен.
Қорыта айтқанда, «Мұхаббат-наме» түркі тектес халықтар әдебиетінде
«намешілдік» әдеби ағымға жол салып берген бірегей шығарма.
Аудармасы
1.Ұлық тәңірдің атын жадыма сақтап,
Жазайын Махаббатнама жырын бастап.
2.Екі жарық гауһарды ғаламға берген,
Махаббат кенішін адамға берген.
3.Аспан дәптерінен түнді боятып қойған,
Жаһан жаратылысын сөзге ұстатып қойған.
4.Жеті қат зерлі айванды мына
Жаратты алты күнде хақ тағала.
5.Ауада сұңқар жемі – жаратты қуды,
Толған айдай қылар бір тамшы суды.
«Венн диаграммасы»
|«Махаббатнама» поэмасы | Ортақ қасиеттері | Қазіргі поэмалар |
| | | |

ІV Сабақты пысықтау
1. «Махаббатнама» поэма неше тілде жазылған?
2. Дастанды кім аударған?
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: поэмадан үзінділер жаттау.

Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Хұсам Кәтиб. «Жұмжұма сұлтан»
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Хұсам Кәтиб шығармашылығымен, «Жұмжұма сұлтан» поэмасының
мазмұнымен таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
1.Деңгейлік тапсырмалар
2.Сәйкестендіру тесті
ІІІ Жаңа сабақ
Шығыстың XIV ғасырдағы түркілік терең ойлы ақындарының қатарына Хұсам
Кәтибті
жатқызамыз. Жеке өмірбаяны туралы мәліметтер аз болғанымен біздің
ғасырымызға дейін
рухани мұра болып жеткен "Жұмжұма сұлтан", "Жәһаннам" жырларының маңызы зор

деген ойдамыз. Өйткені, бұл еңбектер нағыз этикалық принциптер негізінде
жазылған.
Бұл шығармалардың терең ойлары өмірдегі философиялық іргетастарды, мәндік
негіздерді іздеуден тұрады. Хұсам Кәтиб өзінің оқырманымен сұхбаттаса
отырып
"Дүниеде мәңгіге жаралған нәрсе бар ма?" деген сауал қояды. Кезінде ұлы
пайғамбарлар
болған пенделер қайда, ғашықтықтың теңізінде жүзіп жүрген кейіпкерлер
қайда, батырлар
мен байлар қайда? дей келіп, әлемнің жартысын билеген Шыңғыс хан да өткен
жоқ па бұл
дүниеден деген тұжырымды келтіреді.
Міне, осы жағдайдың өзі өмірлік қағида екенін жақсы түсінген Хұсам Кәтиб
өмірден
түңіліп, бұл дүниені жалған екен демейді, керісінше, болашаққа
жасампаздықпен
қарайтын ойды ұсынады:
Келдің дүниеге ( кетпек керек,
Бар күшің жеткенше жақсылық етпек керек.
Әрбір адам бұл дүниеде өзінің барлық қабілетіне қарай жақсылық жасауды
мақсат тұтса,
онда әлеуметтік болмыс жетіле түсеріне ақын сенімді. Ал, енді жамандық
жасаудың
ақыры адам үшін тозақ азабына түсу екендігін өз замандастарына да, кейінгі
келген жас
ұрпаққа да ескертеді ортағасырлық ойшыл.
Ол өзінің "Жұмжұма сұлтан" поэмасының негізгі кейіпкері етіп Ғайса
пайғамбарды алады
және соның Жұмжұмаға қойған сұрақтары мен оған алынған жауаптары арқылы бұл

тіршілікте асып-тасып кетуге болмайтындығын, адамның ғұмырлық міндеті
қайырымдылық жасау екендігін айтады. Бұл өмір мәндік мәселелер екенін
белгілі және
олар этикалық нормаларға сүйену арқылы шешімін табады.
Жұмжұманың тағдыры адамзат тарихында талай қайталануы мүмкіндігін өзінен
кейінгі
ұрпаққа ескертіп отырғаны байқалады. Шынымен де өмірдің барлық кіндігін,
іргетасын
тек материалдық байлықтан іздеу қазіргі заманға тән әдет, дәстүр екенін
жасыруға
болмайды. Нарықтық қатынастардың мақсаты да сол сияқты.
Сөйтіп, ақын Жұмжұма сұлтанды сөйлете отырып, өз заманының ғана емес, одан
кейінгі
ғасырлардың мықтымын деген пенделеріне данагөйлікпен ескертпе жасайды.
Адамның
мәні табиғи әлсіздігін қанағаттандыруда емес, рухани дүниесінде екендігіне
жақын
емеурінді білдіреді, оқырманын ойлантады, өзі де бірге ойланады.
Келесі "Жәһаннам" жыры "Жұмжұма сұлтанның" жалғасы іспетті. Автор бұл жырда

адамның ішкі табиғатының әрқилылығын сипаттай келіп, әрбір пендеге тән
кемшіліктердің жан-жақты қырларын ашып көрсетеді. Әсіресе, адамның рухани
жетілуіне
кедергі болатын қасиеттердің бастауы менмендіктен, өзімшілдіктен
туындайтындығын
Міне, сөйтіп, ортағасырлық ойшылдың керемет поэмасының мәтінінің қазіргі
ұрпаққа
жетуі үшін көптеген еліміздің және шетелдің зерттеушілерінің дәнекерлік
еткені
байқалады. Даналық ойларға байланысты осындай дәнекерлікті "философиялық
мұраны"
халқымызға ұсынушы топтың да атқаратынын айтқан жөн іспетті. Жалпы кез
келген білім
ұрпақтан ұрпаққа тасымалданып отырса ғана ол өзінің нағыз халыққа, адамзат
мәдениетіне қажетті рухани құндылық екенін танытады. Ал ондай құндылықтарын

бағаламаған халық өзінің рухани әлемін жүдетеді, жұтаңдатады, жастарының
материалдық әлемнің нәпсілік қажеттіліктеріне байлана түсуіне жол береді.
Бұл рухани
дағдарыстың белгісі.
Әрине, тарихи үрдісте пайда болған шығармалардың бәрі бірдей рухани
құндылықтар
жүйесіне ене қоймайды және бірте-бірте тарих қалтарыстарынан аса алмаған
туындылардың тағдыры ешкімді де онша қобалжыта қоймаса керек. Сондықтан,
айтқан
сөзім қалай халықтың жадында қалады екен деп, "он ойланып, мың толғанған"
жан ғана
шығармашылықтың биігінен көрінетін көңілге қонымды, зердеге зейінді дүниені
халқына
ұсынары анық. Сондай тарихи тұлғаның қатарына Хұсам Кәтибті жатқызсақ
қателеспейміз.

ІV Сабақты пысықтау
1. Хұсам Кәтибтің «Жұмжұма сұлтан» дастаны нешінші жылы жазылған?
2. Дастанды кім аударған?
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: поэмадан үзінділер жаттау.

Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Рабғузи. «Харут пен Марут» хикаясы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: «Харут пен Марут» хикаясының мазмұнын ұғындыру, көркемдік
ерекшеліктеріне талдау жасау.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
|«Кодекс Куманикустағы» жұмбақтар |Қазіргі қазақ жұмбақтары |
|Көкше лағым көгенде семіреді. |Көк лағым көгенде жатып семірді. |
|Ол – қауын. |(Қарбыз) |
|Міне барды – ізі жоқ. | |
|Ол – кеме. | |
|Ақ үй не аузы жоқ. | |
|Ол – жұмыртқа. | |

ІІІ Жаңа сабақ
Қабылдың көрсоқыр ұлы бар еді. Оның да бір сыңар көзді ұлы бар еді.
Бір күні атасын ұлы жетектеп бара жатты. Бір жігіт ұшырап «атамда
өлтірген кісі» деп оны таспен ұрып өлтіреді.
... Осыған орай орай бұйрық болды «Өз араларыңыздан ниеті түзу үш
періштені таңдап алыңыздар. Барлығыңыздан жақсырақ және білімдірек
болсын. Періштелер үш өнегелі данышпанды таңдады. Бұлардың бірінің аты –
Аза, бірінің аты – Азайа, бірінің аты - Әзірейіл еді. Бірі қазы, бірі
мүфти болды.
Кездейсоқ бір әйел ерімен ұрысып қалды. Әйелдің аты Зуһра еді. Адал
әйел еді. Ерлі-зайыпты екеуі қазыға келді...

Кеменің ішінде үш нәрсе жоқ еді: бірі – мысық, бірі – доңыз,
бірі – тышқан. Бұл үш нәрсе кемеде пайда болды. Кеменің іші хайуанаттардың
нәтижесінде сасып кетті. Підің арқасын сипап еді, тұмсығын жыбырлатты,
доңыз түсті. Ол кемені таза етті. Доңыздың арқасын сипап еді, мұрнынан
тышқан түсті, қашып жүріп кемені тесті. Су шыға бастады. Кеме толып келе
жатты. Барлығының есі шығып кетті. Жолбарыстың арқасын сипап еді, оның
мұрнынан мысық түсті. Тышқанды ұстап алып жеді.
ІV Сабақты пысықтау
1. Шығарма мазмұны жағынан қай жанр түріне ұқсайды?
2. Хикаят сендерге несімен ұнады?

VІ Үйге тапсырма: хикаятты оқу, талдау.

Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы:
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: «Харут пен Марут» хикаясының мазмұнын ұғындыру, көркемдік
ерекшеліктеріне талдау жасау.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
|«Кодекс Куманикустағы» жұмбақтар |Қазіргі қазақ жұмбақтары |
|Көкше лағым көгенде семіреді. |Көк лағым көгенде жатып семірді. |
|Ол – қауын. |(Қарбыз) |
|Міне барды – ізі жоқ. | |
|Ол – кеме. | |
|Ақ үй не аузы жоқ. | |
|Ол – жұмыртқа. | |

ІІІ Жаңа сабақ
Қабылдың көрсоқыр ұлы бар еді. Оның да бір сыңар көзді ұлы бар еді.
Бір күні атасын ұлы жетектеп бара жатты. Бір жігіт ұшырап «атамда
өлтірген кісі» деп оны таспен ұрып өлтіреді.
... Осыған орай орай бұйрық болды «Өз араларыңыздан ниеті түзу үш
періштені таңдап алыңыздар. Барлығыңыздан жақсырақ және білімдірек
болсын. Періштелер үш өнегелі данышпанды таңдады. Бұлардың бірінің аты –
Аза, бірінің аты – Азайа, бірінің аты - Әзірейіл еді. Бірі қазы, бірі
мүфти болды.
Кездейсоқ бір әйел ерімен ұрысып қалды. Әйелдің аты Зуһра еді. Адал
әйел еді. Ерлі-зайыпты екеуі қазыға келді...

Кеменің ішінде үш нәрсе жоқ еді: бірі – мысық, бірі – доңыз,
бірі – тышқан. Бұл үш нәрсе кемеде пайда болды. Кеменің іші хайуанаттардың
нәтижесінде сасып кетті. Підің арқасын сипап еді, тұмсығын жыбырлатты,
доңыз түсті. Ол кемені таза етті. Доңыздың арқасын сипап еді, мұрнынан
тышқан түсті, қашып жүріп кемені тесті. Су шыға бастады. Кеме толып келе
жатты. Барлығының есі шығып кетті. Жолбарыстың арқасын сипап еді, оның
мұрнынан мысық түсті. Тышқанды ұстап алып жеді.
ІV Сабақты пысықтау
1. Шығарма мазмұны жағынан қай жанр түріне ұқсайды?
2. Хикаят сендерге несімен ұнады?

VІ Үйге тапсырма: хикаятты оқу, талдау.

Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Құтып. «Хұсрау-Шырындағы» мақал-мәтелдер
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: «Хұсрау-Шырын» дастанымен және ондағы мақал-мәтелдермен
таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
«Хұсрау Шырын» жазба ескерткішінің түп нұсқасы Тінібек шаһзаданың
тұсында 1341-42 жылдары жазылған. Авторы – Құтып. Бұл түпнұсқа Париждің
ұлттық кітапханасында сақатаулы. Дастанның бізге келіп жеткен бір ғана
көшірмесі бар. «Хұсрау-Шырын» дастаны – негізінде әзірбайжан халқының ұлы
ақыны Низамидің парсы тілінде жазылған «Хусрау уа Ширин» деп аталатын
поэмасынан жасалған еркін аударма. Бірақ Құтыптың бұл дастаны Низамиден
түркі тіліне жолма-жол, сөзбе-сөз аударылмаған. Низамидің композициясы мен
сюжетін толық сақтай отырып, еркін және шығармашылық жолмен, өз елінің өмір
жолына сәйкестеп, өз халқының түсінігі мен дағды-дәстүріне лайықтап барып
жасалған аударма.

«Хұсрау-Шырындағы» мақал-мәтелдер

Көгершін ұшса үйренген жерінен,
Есен болса, келер сағынып ұясын.

Асыққан тез арыр, жүгіріп жол алмас,
Ақырын жүрген күнді-түні жүрсе де талмас.

Тұзы аз болса астың татымы болмас.

Кілеміңе қара көсіл аяқты,
Жоқ болса, жерсің аңсызда табақты.

Мың болса да, достарыңды аз деп біл,
Біреу болса да дұшпаның, одан сақтан.

Арыстан түлкілік қылса жараспас.

Сөз сөйлесең, байқап сөйле.

Көңілде жасыр сырыңды, елге жайма.
«Мағынасын ашу»
|«Хұсрау-Шырындағы» мақал-мәтелдер |Менің түсінігім |
| | |

ІV Сабақты пысықтау
1. Хұсрау Шырын» жазба ескерткішінің түп нұсқасы қай кезде жазылған ?
2. Дастанды кім аударған?
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: мақал-мәтелдерді жаттау.
Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Хазрет Сүлеймен хикаялары
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Хазрет Сүлеймен хикаялары мазмұнымен таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Бір күні Хазрет Сүлеймен әскері тағымен әуеде келе жатыр еді. Жер
бетінде бір құмырсқа пайда болып айқай салды: Менің қарауымдағы бардық
құмырсқалар қашыңдар, жерде тік жүрсеңдер опат боласыңдар. Себебі Хазрет
Сүлейменнің әскерлері өтеді. Тапталып қалмаңдар. Сүлеймен бұл әуезді
есітіп, әуеден жерге түседі. Бір аппақ құмырсқа келіп сәлем берді. Сүлеймен
жауап қайтарып атың кім деп сұрады. Құмырсқа «Атым Манзура», - деді.
«Құмырсқаларды неге қашырдың? « Манзура айтты: «Сіз баршаға падишасыз, мен
де өз жынысыма патшамын. Маған құдай тағала қырық аймақ жер берді. Әр
аймақта қырық мың бөлініс, әр бөліністе қырық мың илеу бар. Барлығының
патшасы - мен. Сіздің әскеріңіздің аяғына тапталса, обалы маған болады».
Хазрет Сүлеймен айтты: «Барлығын қашырып, өзің неге қашпадың?» Манзура
айтты: «Мен олардың мықтысымын, ұлықтар қарауындағыларға өте мейірбан
болуға тиіс. Үлкендер өздерін бәлеге қарсы қойып, кішілерді азат етсе
жақсы.»
Концептуалдық кесте
|Кейіпкер |Өмірге қызығушылығы |Адамгершілік қасиеті |Берілетін |
| | | |баға |
|Хазрет Сүлеймен |Жоғары. |Туған жерін барынша |Жоғары. |
|Құмырсқа | |қорғайды. | |

РАФТ әдісімен оқушыларға хат жазуға тапсырма беремін.
Р – рол (оқушы аты-жөні)
А – аудитория (Мәлік Хасан)
Ф – форма (хат)
Т – тақырып (ризашылық, өкініш)
Шығарма құрылысына сатылай кешенді талдау жасау.
Тақырып.
Жанр.
Идея.
Кейіпкерлер.
Образ. Геройлық образ
Композициялық құрылым.
Басталуы.
Дамуы.
Әдеби-теориялық ұғымдар.
Түсіндірме сөздік
ІV Сабақты пысықтау
V Сабақты қорытындылау

|VІ Үйге тапсырма: мақал-мәтелдерді жаттау |
Сабақ: Күні: Сыныбы:
Сабақтың тақырыбы: Хорезми. «Махаббатнама»
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Хорезми шығармашылығымен, «Махаббатнама» поэмасының мазмұнымен
таныстыру.
Дамытушылық: Оқушылардың жеке қабілеті мен белсенділігінің дамуына жол аш,
шығармашыл тұлға қалыпастыру. Өз бетімен ізденуге дағдыландыру.
Тәрбиелік: Оқушы бойына тарихи сананы қалыптастырып, ұлттық рухты еге
отырып, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру
Көрнекілігі: бүктеме, суреттер.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру
1. Сәлемдесу
2. Сынып оқушыларын түгелдеу
ІІ Үй тапсырмасын сұрау
ІІІ Жаңа сабақ
Хорезмидің толық аты-жөні, өмірбаяны белгісіз, сыр бойынан шыққан ақын.
«Махаббатнама» атты поэмасын екі тілде бірдей жазған. Барлығы он бір
бөліктен тұратын ғашықтық өлеңдердің үш тарауы парсыша, сегізі түркі
тілінде. Дастан 473 бәйіттен тұрады және 58 жол «Хикая» деп аталатын
шығарманың негізгі мазмұнынан бөлек өлең бар. Шығармасында ақын махаббат,
адалдық, адамгершілік жайында айтады. Азға қанағат етуді, бұрынғы салт-
дәстүрлерден қол үзбеуді өсиет етеді. Хорези бұл поэмасында нама жанрының
өзіне дейін болмаған жаңа мүмкіндіктерін ашты, байытты. Өлеңнің араб-парсы
поэзиясы арқылы келген ғазал, қасыда, мәснауи, фард дейтін шағын жанрларын
да қолданған.
Аудармасы
1.Ұлық тәңірдің атын жадыма сақтап,
Жазайын Махаббатнама жырын бастап.
2.Екі жарық гауһарды ғаламға берген,
Махаббат кенішін адамға берген.
3.Аспан дәптерінен түнді боятып қойған,
Жаһан жаратылысын сөзге ұстатып қойған.
4.Жеті қат зерлі айванды мына
Жаратты алты күнде хақ тағала.
5.Ауада сұңқар жемі – жаратты қуды,
Толған айдай қылар бір тамшы суды.
«Венн диаграммасы»
|«Махаббатнама» поэмасы | Ортақ қасиеттері | Қазіргі поэмалар |
| | | |

ІV Сабақты пысықтау
1. «Махаббатнама» поэма неше тілде жазылған?
2. Дастанды кім аударған?
V Сабақты қорытындылау
VІ Үйге тапсырма: поэмадан үзінділер жаттау.

-----------------------
Тоныкөк

Тоныкөк