Есімдіктің лексико-семантикалық сипаты

А) ақпараттық құзыреттілік: Есімдік, оның лексико-семантикалық, морфологиялық сипатын саралайды;

Ә) проблеманы шешу құзыреттілігі: Есімдіктен алған білімдерін ауызша жазбаша тілде қолдана білуін қалыптастыру;

Б) Коммуникативтік құзыреттілік: Отансүйгіштікке үндей отырып, есімдіктен алған білімдерін практикалық тұрғыда қолдана білуге дағдыландыру;

сөздік,

проблемалық, ішінара зерттеу, эвристикалық

1. “Колледжім -тарихымен тұғырлы, бүгінімен асқақ, ертеңімен еңселі. ” атты эссе талдау

Сұрақтар:

1. Сан есімге тән ерекшеліктер ата.

2. Дара сан есімнің саны нешеу?

3. Сан есімдердің морфологиялық сипаты қандай?

4. Сан есімдер қалай жасалады?

Колледж тарихы қай уақыттан бастау алады?

Колледж кімнің есімімен аталады?

Ж. Досмұхамедов есімі қашан берілді?

Ж. Досмұхамедов- кім?

Ол- қазақ жұрты үшін тер көккен қайраткер

Мұндағы асты сызылған сөздерге мән берейік.

Есімдік- заттың атын, сынын, санын я олардың аттарын білдірмей, олардың орнына жұмсалатын, есімдер тобына жататын сөз табының бірі. А. Ысқақов

Субстантивтік есімдіктер қолданылу ретіне қарай зат есімдер сияқты көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп те, жіктеліп те қолданылады. Мысалы: сендер, менің, кімге?

Жіктеу есімдіктері, өздік есімдіктер, бірақ контекстік мағынасына қарай.

Атрибутивтік есімдіктер дәл өз мағынасында қолданылып тұрғанда, түрлену формаларының ешқайсысын қабылдамайды. Көбіне анықтауыштық қатынаста қолданылады. Мысалы: бұл, сол, қай? Түрлену формалары атрибутивтік есімдіктерге тек субстантивтенген жағдайда ғана қосыла алады.

1. Өте ерте заманнан келе жатқан байырғы түбір есімдіктер:

мен, сен, ол, біз, сіз, қай? кім? не? міне, бұл, сол, т. б.

2. Соңғы кездерде туып қалыптасқан есімдіктер:

2. 1 Лексикалық жолмен жасалған: бар, біреу, бүкіл, түгел, әр, күллі, пәлен.

2. 2 Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған:

мына-у, ана-у, сона-у; барлық, барша, қанша, неше, қандай, нешінші.

2. 3 Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған:

бірдеңе, бірнеше, кейбіреу, әлдекім, ешкім, кімде-кім, қай-қайсы, т. б.

Морфологиялық ерекшелігі :

1 . Есімдіктердің бәріне бірдей, бәріне тең ортақ заңдылық деп қарауға болатын белгілі формалары немесе өзгеру тәсілі жоқ.

2. Көптік мағынаны білдіретін з морфемасы. Мысалы: Сіз, біз.

3. Н дыбысы жіктеу, сілтеу есімдіктерінің септелу жүйесінде түсіп қалып, барыс септігінде пайда болады.

4. Есімдіктерден жаңа сөз жасалмайды.

Есімдіктердің мағыналары

1 . Мен, сен, біз, сіз есімдіктері бастауыш қызметінде жұмсалған сөйлемдер әрдайым белгілілік мәнінде жұмсалады

2. Екінші жақтық жіктеу есімдіктерімен салыстырғанда, бірінші жақ тұлғалы есімдіктер жиі түсіп қалады:

Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма
Қолымды мезгілінен кеш сермедім.
Бұл махрұм қалмағыма кім жазалы
Қолымды дөп сермесем, өстер ме едім.
Адамның бір қызығы - бала деген,
Баланы оқытуды жек көрмедім, - деп келетін өлең жолдарында "мен" есімдігі жасырын келгенімен, өлең жолдарының соңындағы бірінші жақ тұлғалы етістік арқылы "мен" есімдігінің мәні беріліп тұр.

2. Жіктеу есімдіктері - тұлғалық жағынан алып қарағанда түгелдей туынды сөздер. мен (< ме-н), сен (< се-н), ол (< о-л) - ме, -се-, о- және -н дыбысынан құралған жалғау ығысу процесі.

1. Жіктеу есімдіктерінің көпше түрі біз, сіз, сөздері де бі-, сі- және -з морфемасынан құралады.

Бұл - з морфемасы жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі гипотезалық пікірлер бар.
1 . біз, сіз би-си (>биз) және си-си ((>сиз) Бётлингк, В. В. Радлов, С. Е. Малов. bi + si = biz «я - ты - мы»
si + si = siz «ты - ты - вы».

2біз, сіз есімдіктеріндегі - з морфемасы жұптық мағынал (двойственное число) білдіретін болған деген пікірді В. Котвич айтқан . А. Н. Кононов 1948 жылғы «Өзбек тілі грамматикасында»: «адам денесінің жұптық атауларын білдіреді:: куз - «глаза», оғи - «рот», (вероятно, из икки - з) «близницы», «двойня и т. п. », - деп жазды,

3. з- морфемасын жұптық-көпше мағынаны білдіруші формант деп көрсетіп жүр. Осы пікірді А. М. Щербактың еңбектерінен де кездестіреміз. 3. з- форманты көптік мағынаны білдіреді