Есімдіктің лексико-семантикалық сипаты

Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледждің қазақ тілі мен әдебиеті
пәні оқытушысы Кәрімова Бақытханым Мақсотқызы Орал қаласы 2013жыл | |
|Пәні: |Қазіргі қазақ тілі |
|Сабақтың |Есімдіктің лексико-семантикалық, морфологиялық ерекшеліктері |
|тақырыбы: | |
|Құзыреттілікке |А) ақпараттық құзыреттілік: Есімдік, оның лексико-семантикалық , |
|жеткізетін |морфологиялық сипатын саралайды; |
|сабақтың |Ә) проблеманы шешу құзыреттілігі: Есімдіктен алған білімдерін ауызша|
|мақсат-міндетте|жазбаша тілде қолдана білуін қалыптастыру; |
|рі: |Б) Коммуникативтік құзыреттілік: Отансүйгіштікке үндей отырып, |
| |есімдіктен алған білімдерін практикалық тұрғыда қолдана білуге |
| |дағдыландыру; |
|Сабақтың типі: |жаңа материалды хабарлау, |
|Сабақ түрі: |Қалыпты сабақ |
|Сабақтың әдісі:| сөздік, |
| |проблемалық, ішінара зерттеу, эвристикалық |
|Сабақта |ынтымақтастық, білім беруді ізгілендіру |
|қолданылатын | |
|педагогикалық | |
|технологиялар: | |
|Пәнаралық |Тіл білімі, тіл тарихы, Қазақстан тарихы |
|байланыс: | |
|Оқыту |А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» Морфология |
|құралдары: |Оқулық, слайдтар, интербелсенді тақта, топшамалар |
|ьСабақтың |Оқытушының қызметі |Студенттің |Күтілетін |
|барысы: | |қызметі |нәтиже |
|І. Ұйымдастыру |Студенттерді түгендеп, назарларын |Бар зейінін |Студенттердің |
|бөлімі |сабаққа аудару |сабаққа аудару|назары сабаққа|
| | | |аударады. |
| | | |Мұғалім мен |
| | | |студент |
| | | |арасында |
| | | |ынтымақтастық |
| | | |қарым-қатынас |
| | | |орнайды. |
|ІІ.Үй |“Колледжім -тарихымен тұғырлы, |Колледж тарихы|Студенттердің |
|тапсырмасын |бүгінімен асқақ, ертеңімен еңселі.” |бойынша |үй жұмысы |
|сұрау |атты эссе талдау |жазылған |есепке |
| | |эсселерін |алынады. |
| | |оқиды. | |
| | |Сан есімдердің| |
| | |емлесі мен | |
| | |сөйлемдегі | |
| | |қызметіне | |
| | |талдау | |
| | |жасайды. | |
|ІІ. Өткен | Сұрақтар: |3..Анықтайтын |студент |
|материалды |1.Сан есімге тән ерекшеліктер ата. |сөздің алдында|қойылған |
|қайталау арқылы|2.Дара сан есімнің саны нешеу? |келіп, |сұрақтарға |
|жаңа материалды|3.Сан есімдердің морфологиялық сипаты |ешқандай |жауап беру |
|қабылдауға |қандай? |өзгеріске |арқылы |
|дайындық |4.Сан есімдер қалай жасалады? |түспейді.Субст|тақырыпқа |
| |Колледж тарихы қай уақыттан бастау |антивтенген |байланысты |
| |алады? |жағдайда ғана |білімін |
| |Колледж кімнің есімімен аталады? |түрленеді. |жинақтайды. |
| |Ж.Досмұхамедов есімі қашан берілді? |4.Семантикалық|- оқушы топтық|
| |Ж.Досмұхамедов-кім? |тәсіл арқылы |талқының |
| |Ол-қазақ жұрты үшін тер көккен |жасалмайды, |іс-әрекетіне |
| |қайраткер |морфологиялық |өз бетімен |
| |Мұндағы асты сызылған сөздерге мән |тәсіл арқылы |ілеседі. |
| |берейік. |өнімсіз, | |
| | |аналитикалық | |
| | |тәсіл арқылы | |
| | |өнімді. | |
|Ш. Жаңа |Есімдік- заттың атын, сынын, санын я олардың аттарын |Ақпараттық |
|материалды |білдірмей, олардың орнына жұмсалатын, есімдер тобына |құзыретттілік:|
|түсіндіру |жататын сөз табының бірі. А.Ысқақов |- Студент |
|[pic] | |есімдік |
| |Субстантивтік есімдіктер қолданылу ретіне қарай зат |бойынша алған |
| |есімдер сияқты көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп |білімін өзге |
| |те, жіктеліп те қолданылады. Мысалы: сендер, менің, |сөз таптарымен|
| |кімге? |салыстыра |
| |Жіктеу есімдіктері ,өздік есімдіктер, бірақ |саралайды, |
| |контекстік мағынасына қарай. |қорытынды |
| |Атрибутивтік есімдіктер дәл өз мағынасында қолданылып|жасайды. |
| |тұрғанда, түрлену формаларының ешқайсысын |Есімдіктің |
| |қабылдамайды. Көбіне анықтауыштық қатынаста |морфологиялық |
| |қолданылады.Мысалы: бұл, сол, қай? Түрлену |құрылымын |
| |формалары атрибутивтік есімдіктерге тек |қазақ тілі |
| |субстантивтенген жағдайда ғана қосыла алады. |тарихынан |
| |1. Өте ерте заманнан келе жатқан байырғы түбір |талдайды. |
| |есімдіктер: |Есімдіктің |
| |мен, сен, ол, біз, сіз, қай? кім? не? міне, бұл, сол,|лексикалық, |
| |т.б. |морфологиялық,|
| |2. Соңғы кездерде туып қалыптасқан есімдіктер: |синтаксистік |
| |2.1 Лексикалық жолмен жасалған: бар, біреу, бүкіл, |ерекшеліктерін|
| |түгел, әр, күллі, пәлен. |таниды. |
| |2.2 Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған: | |
| |мына-у, ана-у, сона-у; барлық, барша, қанша, неше, | |
| |қандай, нешінші. | |
| |2.3 Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған: | |
| |бірдеңе, бірнеше, кейбіреу, әлдекім, ешкім, | |
| |кімде-кім, қай-қайсы, т.б. | |
| |Морфологиялық ерекшелігі : | |
| |1. Есімдіктердің бәріне бірдей, бәріне тең ортақ | |
| |заңдылық деп қарауға болатын белгілі формалары немесе| |
| |өзгеру тәсілі жоқ. | |
| |2. Көптік мағынаны білдіретін з морфемасы. Мысалы: | |
| |Сіз, біз. | |
| |3. Н дыбысы жіктеу, сілтеу есімдіктерінің септелу | |
| |жүйесінде түсіп қалып, барыс септігінде пайда болады.| |
| |4. Есімдіктерден жаңа сөз жасалмайды. | |
| |Есімдіктердің мағыналары | |
| | 1. Мен, сен, біз, сіз есімдіктері бастауыш | |
| |қызметінде жұмсалған сөйлемдер әрдайым белгілілік | |
| |мәнінде жұмсалады | |
| |2. Екінші жақтық жіктеу есімдіктерімен салыстырғанда,| |
| |бірінші жақ тұлғалы есімдіктер жиі түсіп қалады: | |
| |Жасымда ғылым бар деп ескермедім,  | |
| | Пайдасын көре тұра тексермедім.  | |
| | Ер жеткен соң түспеді уысыма  |Есімдіктердің |
| | Қолымды мезгілінен кеш сермедім.  |шығу төркіні |
| | Бұл махрұм қалмағыма кім жазалы  |туралы |
| | Қолымды дөп сермесем, өстер ме едім.  |ғалымдардың |
| | Адамның бір қызығы - бала деген,  |зерттеулерімен|
| | Баланы оқытуды жек көрмедім, - деп келетін өлең |танысады. |
| |жолдарында "мен" есімдігі жасырын келгенімен, өлең | |
| |жолдарының соңындағы бірінші жақ тұлғалы етістік | |
| |арқылы "мен" есімдігінің мәні беріліп тұр. | |
| |2. Жіктеу есімдіктері – тұлғалық жағынан алып | |
| |қарағанда түгелдей туынды сөздер.  мен (< ме-н), сен | |
| |(< се-н), ол (< о-л) - ме, -се-, о- және –н | |
| |дыбысынан құралған жалғау ығысу процесі. | |
| |Жіктеу есімдіктерінің көпше түрі біз, сіз, сөздері де| |
| |бі-, сі- және –з морфемасынан құралады. | |
| |Бұл – з морфемасы жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі | |
| |гипотезалық пікірлер бар.  | |
| | 1. біз, сіз би-си (>биз) және си-си | |
| |((>сиз) Бётлингк , В.В.Радлов , С.Е.Малов.  bi + | |
| |si = biz «я – ты - мы»  | |
| | si + si = siz «ты – ты - вы». | |
| |2біз, сіз есімдіктеріндегі – з морфемасы жұптық | |
| |мағынал (двойственное число) білдіретін болған деген | |
| |пікірді В.Котвич айтқан . А.Н. Кононов 1948 жылғы | |
| |«Өзбек тілі грамматикасында»: «адам денесінің жұптық | |
| |атауларын білдіреді:: куз - «глаза», оғи - «рот», | |
| |(вероятно, из икки - з) «близницы», «двойня и т.п.»,| |
| |- деп жазды, | |
| |3. з- морфемасын жұптық-көпше мағынаны білдіруші | |
| |формант деп көрсетіп жүр. Осы пікірді А.М.Щербактың | |
| |еңбектерінен де кездестіреміз. 3. з- форманты көптік | |
| |мағынаны білдіреді | |
|ІҮ. Жаңа | 1-тапсырма Сөйлемдерді оқып, | |Проблеманы |
|білімді |есімдіктерді қатыстырып, сөйлем |Досмұхамедов Жанша—|шешу |
|оқытушының |формасын өзгерт, есімдіктердің |кім?. Біз оның Алаш|құзыреттілігі:|
|көмегімен |тұлғасына талда, қандай мағынада |қозғалысының аса |- жоспарланған|
|бекіту |қолданылып тұрғанын талда. |көрнекті |және алынған |
| |Досмұхамедов Жанша—Алаш |қайраткері, |өнімнің |
|Дәптерге |қозғалысының аса көрнекті |Алашорда үкіметінің|сипаттамаларын|
| |қайраткері, Алашорда үкіметінің |мүшесі, Алашорданың|салыстырады |
| |мүшесі, Алашорданың Батыс |Батыс бөлімшесінің |және өнім |
| |бөлімшесінің төрағасы, заңгер. |төрағасы, заңгер |сапасына |
| |1899 жылы тамыз айында Орал |болғанын білеміз. |сәйкес |
| |әскери реалдық училищесіне түсті.| |қорытынды |
| |1905 жылы 31 мамырға дейін толық | |жасайды; |
| |курсын оқып бітіріп, тамыз | |Тапсырманы |
| |айында, Орал облысының | |орындай |
| |стипендиаты ретінде Мәскеу | |отырып, оқушы |
| |университетінің заң факультетіне | |есімдік |
| |түсті, 1910 жылы 4 наурызда | |тақырыбы |
|Ауызша , тек |бітірді |Менің- жіктеу |бойынша өз |
|есімдіктерге |2 –тапсырма |есімдігі ілік с |бойында |
|жазбаша талдау |Есту диктанты мәтін оқылады. Әр |Онда-сілтеу е. |белгілі бір |
| |студент мәтінді тыңдай отырып, |жатыс |дәрежеде |
| |Кездескен есімдіктерді теріп |Осы-сілтеу |іскерлік-дағды|
| |жазады. |Мені-жіктеу таб с. |қалыптастырады|
| |“Менің қоғамдық-саяси қызметім |Бұл- сілтеу е |. |
| |тұңғыш рет 1910 жылы көрініс |өз-өздік е. | |
| |тапты, - деп жазыпты Жаhаншаh | | |
| |Досмұхамедұлы 1930 жылы ОГПУ | | |
| |тергеушісіне берген | | |
| |көрсетілімінде өз қолымен, - мен | | |
| |университет бітіргеннен соң Орал | | |
| |болысының Орал қаласына келіп, | | |
| |онда орыс тілінде жарық көріп | | |
| |тұрған “Уральский листок” (“Орал | | |
| |парақшасы”) газетіне қазіргі | | |
| |Қазақстан аумағына ішкі Ресейден | | |
| |шаруаларды жүйесіз көшіріп әкеліп| | |
| |қоныстандыруға қарсы бірнеше | | |
| |мақала шығарған болатынмын. |Сол, онда., оны | |
| |Осы мақалаларым үшін мені Орал |Бірінен соң бірі | |
|Студенттің өз |губернаторы облыстық басқармада |өз | |
|бетімен сабақ |[оқыған уақытымда алып тұрған] | | |
|бекітуі |стипендиялар өтеуіне қызмет ету |Еш-атрибутивтік | |
|Топшамамен |құқымнан айырды”. Бұл кезде Жанша|өз- субстантивтік | |
|жұмыс |Досмұхамедұлы саяси көзқарасы |оның-субстантивтік |Студенттер өз |
| |қалыптасқан, өз еліне қызмет |бұл- атрибутивтік |бетімен |
| |етуге құлшынған жиырма үш жасар | |тапсырмалар |
| |жас заңгер-маман еді. | |орындап, |
| |3-тапсырма | |тақырып |
| |А)Көп нүктенің орнына тиісті | |бойынша |
| |есімдікті қойып, сөйлемдерді | |білімдерін |
|[pic] |көшіріп жаз. Есімдіктерге | |бекітеді. |
|Суретте |мағыналық, тұлғалық талдау жаса. | | |
|Жымпитыдағы |1.Туған топырағына,... | | |
|Ж.Досмұхамедов |қандастарына борышты екендігін |Онда- | |
|тұрған үй. |Жаһанша ... уақытта есінен |Сондағы- | |
| |шығармады. |Олар- | |
| |2.1917жылы қазақ халқының | | |
| |зиялылары бас қосып, халқының | | |
| |игілігі үшін қызмет ететін «Алаш | | |
| |» туының астына бірікті.... ... | | |
| |игілікті ісі қазақ халқының | | |
| |тәуелсіз ел болу жолындағы ерен | | |
| |еңбегі еді. | | |
| |Б)Сөйлемдердің мәнін |оның | |
| |түсініп,есімдіктердің мағынасына | | |
| |талдау. | | |
| |3.1918 жылдың наурыз айында Жанша|1930 жылы 5 қазанда| |
| |және Халел Досмұхамедовтер |Досмұхамедовтың | |
| |Мәскеуге келіп, ... ... Ленин |тергеу ісіне | |
| |және Сталинмен келіссөз |байланысты Әуезов | |
| |жүргізеді. Кеңес үкіметін |жауапқа тартылады. | |
| |Алашорданың желтоқсандағы |1930-күрделі, | |
| |съезінің қаулыларымен таныстырып,|есептік | |
| |... 11 шартты қояды. |Жылы-зат есім | |
| |... екеуі Кеңес үкіметінің |Тергеу-етістік | |
| |жанынан Қазақ комиссариатының |Ісі-тәуелдік жалғау| |
| |ашылуына қол жеткізеді. |формалы зат есім | |
| |4-тапсырма | | |
| |Мәтін мазмұнына мән бер, қарамен | | |
|Мақал-мәтелдерд|жазылған сөйлемге тұлғалық талдау| | |
|ен жарысады. |жаса. | |Туған жер |
| |Ташкентте қазақ зиялсан есім, | |тақырыбындағы |
| |ылары құрған мәдени-ағарту | |есімдігі бар |
| |«Талап» қауымдастығына мүше | |мақал-мәтелдер|
| |болып, оның тапсыруымен қазақ | |ді еске |
| |тілінде алғашқы қылмыстық кодекс | |түсіреді. |
| |жобасын әзірледі. | | |
| |1930 жылы 5 қазанда | | |
| |Досмұхамедовтың тергеу ісіне | | |
| |байланысты Әуезов жауапқа | | |
|«Кубизм» |тартылады. Оған «қазақ | | |
|стратегиясы. |ұлтшылдарының астыртын ұйымдарына| | |
| |қатысты, Қазақстандағы кеңестік | | |
| |науқандар мен шаралардың мазмұнын| |«Кубизм» |
| |бұрмалау мақсатын көздеді. Жанша |«Кубизм» |стратегиясын |
| |Досмұхамедовтың ұйымында тұрды, |стратегиясын топ |топ болып |
| |оның тапсырмасын орындады» деген |болып орындайды.. |орындайды. |
| |сияқты кінәлар тағады, | | |
| |нәтижесінде Досмұхамедов пен | | |
| |Әуезовтің істері бірге қаралды. | | |
| |5-тапсырма Есімдігі бар, Отан, | | |
| |туған жер тақырыбындағы мақал- | | |
| |мәтелдерден екі топ жарысамыз. | | |
| |1-топ | | |
| |2-топ | | |
| |6-тапсырма | | |
| |Сөйлемдердің мәнін түсініп, | |”Ер есімі-ел |
| |есімдіктердің мағынасына талдау | |есінде” |
| |1989ж. Қазақ КСР Жоғарғы сотының | |тақырыбында |
| |шешімімен ақталған алаштың | |ой-толғау жазу|
| |қайраткерінің есімі Жымпиты | |арқылы сабақ |
| |ауданында бір көшеге және Орал | |барысында |
| |педагогикалық колледжіне | |алынған |
| |берілген. | |ақпарат, |
| |Ж.Досмұхамедұлының мемлекеттік | |берілген білім|
| |және саяси қызметін саралап | |қорытындыланад|
| |көрсету-зор міндет. | |ы. |
| |«Кубизм» стратегиясы. | | |
| |1. Салыстырыңыз. Есімдікті басқа | | |
| |сөз таптарымен салыстырыңыз | | |
| |2. Талқылаңыз. Есімдік дегеніміз | | |
| |не? лексико-семантикалық сипатын | | |
| |атаңыз Есімдік мағыналық жағынан | | |
| |қайдай түрлерге бөлінеді? | | |
| |Шығу төркіні жағынан нешеге | | |
| |бөлінеді? | | |
| |3. . Зерттеңіз. Есімдіктердің | | |
| |морфологиялық ерекшеліктеріне | | |
| |тоқтал. Мен, сен, ол есімдіктері | | |
| |түбір есімдіктер ме? | | |
| |Біз, сіз сөздеріндегі з жұрнағы | | |
| |нені білдіреді?Кімдердің пікірі | | |
| |бар? | | |
| |4 Ажыратыңыз. Есімдіктің | | |
| |мағыналық түрлерін атаңыз. | | |
| |5. Мысал келтір. Есімдікке | | |
| |мақал-мәтелдерден мысал келтір | | |
| |6. Қолданыңыз. Ж.Досмұхамедұлы | | |
| |өмірінен сабақ барысында берілген| | |
| |мәліметтерді пайдалана отырып, | | |
| |есімдіктерді қатыстырып ”Ер | | |
| |есімі-ел есінде” тақырыбында | | |
| |ой-толғау жаз. | | |
|ҮІ. Үйге |Есімдіктің лексико-семантикалық, |Дәріс бойынша |жоспарланған |
|тапсырма. |морфологиялық сипатын |сұрақтар, |және алынған |
|Қорытындылау. |конспектілеу оқулық А.Ысқақов |сәйкесінше жауаптар|өнімнің |
| |«Қазіргі қазақ тілі». |әзірленеді. |сипаттамаларын|
| |.”Ер есімі-ел есінде” тақырыбында| |салыстырады |
| |ой-толғауды толықтырып жазу. | |және өнім |
| | | |сапасына |
| | | |сәйкес |
| | | |қорытынды |
| | | |жасайды; |

-----------------------
Кейін пайда
болған есімдіктер

Байырғы
есімдіктер

атрибутивтік

Шығу төркініне
қарай

Мағынасына
қарай

субстантивтік

Есімдік