Ә.тәжібаев «портреттер», «монологтер»

Пәні: қазақ әдебиеті
Сыныбы:11 <<А>>
Сабақың тақырыбы : Ә.Тәжібаев <<Портреттер>>, <<Монологтер>> .Сабақтың мақсаты : Әбілда Тәжібаев өміріне қатысты тың деректермен таныстыра отырып, <<Портреттер>> поэмасын мен <<Монологтер>> драмасы туралы түсінік беру.
Дамытушылық : Тақырыпқа байланысты әр түрлі сұрақтар қоя отырып оқушылардың оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту,ізденімпаздыққа, шығармашылыққа баулу.
Тәрбиелік : Туған жерді,елді сүюге,ынтымақтастықты дәріптеу. Ұлттық мәдени мұрамызды құрметтеуге, білімді әрі өнегелі болуға тәрбиелеу.
Сабақтың түрі : жаңа білімді меңгерту сабағы
Сабақтың әдісі: сұрақ- жауап , баяндау, түсіндіру
Сабақтың көрнекілігі : тірек сызба,дидактикалық материалдар,интерактивті тақта
Сабақтың барысы :
І.Ұйымдастыру
Оқушыларды түгелдеп, олардың бүгінгі сабаққа дайындығын тексеру, сынып тазалығына көңіл аудару.
ІІ.Үй тапсырмасын еске түсіру
Қосымша мәлімет
Қасиетті Сыр өңірі - ерте замандардан халқымыздың күнкөріс, тіршілігінің таусылмас көзі,белгілі мекен жайы. Бұл жер еліміздің басына қиын-қыстау күн туғанда халықтар әр жақтан келіп қоныс теуіп паналайтын аймақ болған. Шалқып жатқан Сырдарияның өн бойын жергілікті халық туған анасындай аялап, қастерлеп келеді.
Сырдария өзені ықылым замандардан бері Тұран ойпатындағы бірден-бір өркениет білгісі болып келеді. Мұнда ғұмыр кешіп, дүниеден өткен талай - талай қауымдар мен ұлыстардың кіндігін Сырдария кескен. Түрік тектес халықтарының ел болып ғұмыр кешуіне де шапағатын тигізген осы Сыр- ана.
Ә.Тәжібаев ауылы - Шиелі ауданындағы Телікөл ауылдық округінің орталығы,аудан орталығының Шиелі кентінен солтүстік батысқа қарай 12 км жерде орналасқан. Тұрғыны 1,5 мың адам (2005). Ауыл 2000 жылға дейін Қызыл дихан деп аталған. 1975 - 96 ж. қаракөл қойын өсіретін <<Телікөл>> кеңшарының орталығы болған. Қазіргі таңда бұл ауыл Әбділдә Тәжібаев атамыздың атымен аталады.
Атақ дәрежелері:
Ә. Тәжібаев қоғамдық еңбектерге белсене араласуының арқасында Жоғарғы кеңес депутаты болды. Екі мәрте Еңбек Қызыл Ту, Ленин, <<Құрмет белгісі>> ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталған.

Кім жылдам?
Жазса Тарас
Еділді
Жазса Пушкин
жырламасқа
Неге маған
менің анам
Сырда туған
Днепрді
Ел анасы
сұлу өзені
Сырдың
елімді
Қуан ана!
Жырлар кезегі
Келді
Ақыныңның

ІІІ.Оқушыларды жаңа тақырыппен таныстыру.
<<Әбділда тудырған шығармалардың жиынын үш айқын салаға бөлуге болады. Оның біріншісі - ұсақ түрдегі сыршыл өлеңдер. Екіншісі - поэмалар. Үшінші саласы - пьесалар болады>> М.Әуезов.
Ә. Тәжібаев ХХ ғасырдағы қазақ көркем сөз өнерінің өсіп толысуына, қарыштап дамып, әлемдік өркениетті әдебиеттердің қатарынан орын тебуіне ірі үлес қосқандардың бірі, сыр елінің саңылақ ұлы.Ақынның еңбектерін үлкен 3 салаға бөліп қарастыруға болады.

Өлеңдері
Драмалық,комедиялық туындылары:
Поэмалары:

<<Сырдария>>, <<Теңізбен бетпе-бет>>, <<Келеміз>>, <<Қара теңізге>>, <<Теңізге тілек>>, <<Сыр жырлары>> <<Сорлайды екенбіз>>, <<Тынықсын,тимеңдер адамға>>
<<Майра>>, <<Жалғыз ағаш орман емес>>,>>Көңілдестер>>, <<Қыз бен жігіт>>, <<Монологтер>>, <<Той боларда>>, <<Дубай Шубаевич>>, <<Сағынамын күн сайын>>
<<Ақ қайың>> М.Әуезовпен бірге жазған тұңғыш пьесасы <<Құлғарадан>>, <<Темірші>>, <<Комсомол сөйлейді>>, <<Портреттер>>, <<Ашықтар>>, <<Ой>>, <<Күй атасы>>, <<Еске алу>>, <<Катерина>>, <<Күзетші>>, <<Толғау>>, <<Күйеулер>>, <<Абыл>>, <<Ақын>>, <<Ол>>, <<Ағалар туралы>>, <<Комунист сөзі>>, <<Құрдастар>>, <<Майра>>.

Поэма-шығармада жеке дара көрнекті образдары бар,сюжетті,оқиғалы,ұзақ,көлемді өлең.Кейде поэманы әңгімелі жыр,кейде өысқаша жыр деп те атайды. Ақынның ең шоқтығы биік күрделі философиялық үлгіде жазылған поэмасы- <<Портреттер>>.Бұнда заманның көкейкесті сырлары,адамның қат-қабат тағдыры,уақыт алдындағы жауапкершілігі суреттеледі.Ақын ұрпақтар тұтастығын,буындар аманатын толғайды.Поэмадағы әкенің балаға беретін сағаты-символдық мәнге ие,жинақтаушылық күші бар көркем деталь.Поэманың бас кейіпкері-лирикалық кейіпкер.Адам тағдыры,характері осы лирикалық кейіпкердің түсінігі,сезімі,ойы,толғанысы арқылы беріледі.Лирикалық кейіпкер көз алдынан өткен,өзі көрген күрескер ұрпақтарының өмірінен сыр шертеді.Өмірді паравозымен өрге сүйреген әке тағдыры,әке орнына аренаға шыққан аға тағдыры,бұлардың орнын басқан талантты қарындасының тағдыры суреттеледі.Поэманың шешімі-осы әкелердің,ағалардың,қарындастардың - жалпы күрескер ұрпақтардың төгілген қанымен келген өмірді сақтауға,қадірлеуге үйретеді.
Композициялық құрлысына талдау.
Оқиғаның басталуы:лирикалық кейіпкердің отбасының ауыр тұрмыстық жағдайы.
Оқиғаның байланысы,өрбуі:бақытты балалық шағы,отбасының бақытты сәттері.
Оқиғаның шиеленісуі:әкесінің жан түршігерлік күйі,сағатын беріп жатыпғайтұан ақырғы сөзі.
Оқиғаның шарықтау шегі:есейіп ер жеткен ағасының еткен еңбегі мен оның да мезгілсіз өлімі, одан кейінгі өзінің қызықты отбасылық өмірі, көп ұзамай қарындасының соғысқа кетіп,одан да көз жазып қалуы.
Оқиғаның шешімі:әкеден мұра болып,өмірдің тоқтаусыз өтіп жатқанын көрсетіп тұрған шойын сағатты кейіпкердің өзі өлгеннен кейін,келешек ұрпаққа қалатыны. Жалпы күрескер ұрпақтардың төгілген қанымен келген өмірді сақтауға,қадірлеуге үйретуі.
<<Портреттер>> поэмасының тіл ерекшелігі.

Теңеулер
Эпитеттер
Метафоралар
Алақандай,баспанаңдай,көк шөптей,мысықша,жапырақтай,
қаңбақтай,теңіздей,жұлдыздай,
жұмбақтай
Ақ шаңдақ көк аспан,үрей боран қап-қара түн,шойын сағат,қара бұйрат бұлт,
Жүздері суық,көңілі кірсіз,көзі мұңсыз,
Кірме сөздер:лампа,паравоз,музыка,вагон,бомба,семья,Джульетта мен Ромео,грим,сахна,почта.
Монолог-шығармада бір адамның пікір түйе сөйлеген сөзі.Монолог негізгі кейіпкердің сезімін,көңіл күйін,ойын білдіріп,сахнаға шығуын да дайындайды.<<Монологтер>> сахналық поэма болып табылады.
Қатысушылар:ақын,уақыт,революционер ақын С.Сейфуллин.
Ақын мен уақыт арасындағы тартысты айтыс түрінде.Соңында Сәкен монологы.
<<Ол - әдебиеттің тынысын тарылтқан небір қиын кезеңдерде <<шындық>> деп жаны шырқыраған, ұлт перзентінің намысты сөзін айта білген, ақиқат туын қолдан түсірмеген, жаратылыстан қайсар мінезді, адал ер азамат еді.
Әбділда Тәжібаев - қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі>>
Рахманқұл Бердібаев

Шығармашылық жұмыс.
Р.Бердібаевтың пікірін ескере отырып, <<Ә.Тәжібаев поэзиясы туралы ойларым>> тақырыбында эссе жазу.

Ү. Сабақты бекіту.
<<Топтастыру>> стратегиясы.


Ә.Тәжібаев

1.Лирик ақын
2.Мықты драматург
3.Поэманың хас шебері
4.Әдебиеттанушы
5. <<Қазақ әдебиеті>> газетінің редакторы
6.Қоғам қайраткері
ҮІ. Үйге тапсырма
* "Сыр елі - жыр елі" тақырыбына ой-толғау жазу.
ҮІІ. Оқушыны бағалау

<<Портреттер>> поэмасының тіл ерекшелігі.
Теңеулер
Эпитеттер
Метафоралар
Алақандай,баспанаңдай,көк шөптей,мысықша,жапырақтай,
қаңбақтай,теңіздей,жұлдыздай,
жұмбақтай
Ақ шаңдақ көк аспан,үрей боран,өап-қара түн,шойын сағат,өара бұйрат бұлт,
Жүздері суық,көңілі кірсіз,көзі мұңсыз,
Кірме сөздер:лампа,паравоз,музыка,вагон,бомба,семья,Джульетта мен Ромео,грим,сахна,почта.

<<Портреттер>> поэмасының тіл ерекшелігі.
Теңеулер
Эпитеттер
Метафоралар
Алақандай,баспанаңдай,көк шөптей,мысықша,жапырақтай,
қаңбақтай,теңіздей,жұлдыздай,
жұмбақтай
Ақ шаңдақ көк аспан,үрей боран,өап-қара түн,шойын сағат,өара бұйрат бұлт,
Жүздері суық,көңілі кірсіз,көзі мұңсыз,
Кірме сөздер:лампа,паравоз,музыка,вагон,бомба,семья,Джульетта мен Ромео,грим,сахна,почта.

<<Портреттер>> поэмасының тіл ерекшелігі.
Теңеулер
Эпитеттер
Метафоралар
Алақандай,баспанаңдай,көк шөптей,мысықша,жапырақтай,
қаңбақтай,теңіздей,жұлдыздай,
жұмбақтай
Ақ шаңдақ көк аспан,үрей боран,өап-қара түн,шойын сағат,өара бұйрат бұлт,
Жүздері суық,көңілі кірсіз,көзі мұңсыз,
Кірме сөздер:лампа,паравоз,музыка,вагон,бомба,семья,Джульетта мен Ромео,грим,сахна,почта.

<<Портреттер>> поэмасының тіл ерекшелігі.
Теңеулер
Эпитеттер
Метафоралар
Алақандай,баспанаңдай,көк шөптей,мысықша,жапырақтай,
қаңбақтай,теңіздей,жұлдыздай,
жұмбақтай
Ақ шаңдақ көк аспан,үрей боран,өап-қара түн,шойын сағат,өара бұйрат бұлт,
Жүздері суық,көңілі кірсіз,көзі мұңсыз,
Кірме сөздер:лампа,паравоз,музыка,вагон,бомба,семья,Джульетта мен Ромео,грим,сахна,почта.

<<Портреттер>> поэмасының тіл ерекшелігі.
Теңеулер
Эпитеттер
Метафоралар
Алақандай,баспанаңдай,көк шөптей,мысықша,жапырақтай,
қаңбақтай,теңіздей,жұлдыздай,
жұмбақтай
Ақ шаңдақ көк аспан,үрей боран,өап-қара түн,шойын сағат,өара бұйрат бұлт,
Жүздері суық,көңілі кірсіз,көзі мұңсыз,
Кірме сөздер:лампа,паравоз,музыка,вагон,бомба,семья,Джульетта мен Ромео,грим,сахна,почта.

<<Портреттер>> поэмасының тіл ерекшелігі.
Теңеулер
Эпитеттер
Метафоралар
Алақандай,баспанаңдай,көк шөптей,мысықша,жапырақтай,
қаңбақтай,теңіздей,жұлдыздай,
жұмбақтай
Ақ шаңдақ көк аспан,үрей боран,өап-қара түн,шойын сағат,өара бұйрат бұлт,
Жүздері суық,көңілі кірсіз,көзі мұңсыз,
Кірме сөздер:лампа,паравоз,музыка,вагон,бомба,семья,Джульетта мен Ромео,грим,сахна,почта.

Композициялық құрлысына талдау.
Оқиғаның басталуы:лирикалық кейіпкердің отбасының ауыр тұрмыстық жағдайы.
Оқиғаның байланысы,өрбуі:бақытты балалық шағы,отбасының бақытты сәттері.
Оқиғаның шиеленісуі:әкесінің жан түршігерлік күйі,сағатын беріп жатыпғайтұан ақырғы сөзі.
Оқиғаның шарықтау шегі:есейіп ер жеткен ағасының еткен еңбегі мен оның да мезгілсіз өлімі, одан кейінгі өзінің қызықты отбасылық өмірі, көп ұзамай қарындасының соғысқа кетіп,одан да көз жазып қалуы.
Оқиғаның шешімі:әкеден мұра болып,өмірдің тоқтаусыз өтіп жатқанын көрсетіп тұрған шойын сағатты кейіпкердің өзі өлгеннен кейін,келешек ұрпаққа қалатыны. Жалпы күрескер ұрпақтардың төгілген қанымен келген өмірді сақтауға,қадірлеуге үйретуі.

Композициялық құрлысына талдау.
Оқиғаның басталуы:лирикалық кейіпкердің отбасының ауыр тұрмыстық жағдайы.
Оқиғаның байланысы,өрбуі:бақытты балалық шағы,отбасының бақытты сәттері.
Оқиғаның шиеленісуі:әкесінің жан түршігерлік күйі,сағатын беріп жатыпғайтұан ақырғы сөзі.
Оқиғаның шарықтау шегі:есейіп ер жеткен ағасының еткен еңбегі мен оның да мезгілсіз өлімі, одан кейінгі өзінің қызықты отбасылық өмірі, көп ұзамай қарындасының соғысқа кетіп,одан да көз жазып қалуы.
Оқиғаның шешімі:әкеден мұра болып,өмірдің тоқтаусыз өтіп жатқанын көрсетіп тұрған шойын сағатты кейіпкердің өзі өлгеннен кейін,келешек ұрпаққа қалатыны. Жалпы күрескер ұрпақтардың төгілген қанымен келген өмірді сақтауға,қадірлеуге үйретуі.

Композициялық құрлысына талдау.
Оқиғаның басталуы:лирикалық кейіпкердің отбасының ауыр тұрмыстық жағдайы.
Оқиғаның байланысы,өрбуі:бақытты балалық шағы,отбасының бақытты сәттері.
Оқиғаның шиеленісуі:әкесінің жан түршігерлік күйі,сағатын беріп жатыпғайтұан ақырғы сөзі.
Оқиғаның шарықтау шегі:есейіп ер жеткен ағасының еткен еңбегі мен оның да мезгілсіз өлімі, одан кейінгі өзінің қызықты отбасылық өмірі, көп ұзамай қарындасының соғысқа кетіп,одан да көз жазып қалуы.
Оқиғаның шешімі:әкеден мұра болып,өмірдің тоқтаусыз өтіп жатқанын көрсетіп тұрған шойын сағатты кейіпкердің өзі өлгеннен кейін,келешек ұрпаққа қалатыны. Жалпы күрескер ұрпақтардың төгілген қанымен келген өмірді сақтауға,қадірлеуге үйретуі.

Композициялық құрлысына талдау.
Оқиғаның басталуы:лирикалық кейіпкердің отбасының ауыр тұрмыстық жағдайы.
Оқиғаның байланысы,өрбуі:бақытты балалық шағы,отбасының бақытты сәттері.
Оқиғаның шиеленісуі:әкесінің жан түршігерлік күйі,сағатын беріп жатыпғайтұан ақырғы сөзі.
Оқиғаның шарықтау шегі:есейіп ер жеткен ағасының еткен еңбегі мен оның да мезгілсіз өлімі, одан кейінгі өзінің қызықты отбасылық өмірі, көп ұзамай қарындасының соғысқа кетіп,одан да көз жазып қалуы.
Оқиғаның шешімі:әкеден мұра болып,өмірдің тоқтаусыз өтіп жатқанын көрсетіп тұрған шойын сағатты кейіпкердің өзі өлгеннен кейін,келешек ұрпаққа қалатыны. Жалпы күрескер ұрпақтардың төгілген қанымен келген өмірді сақтауға,қадірлеуге үйретуі.

Композициялық құрлысына талдау.
Оқиғаның басталуы:лирикалық кейіпкердің отбасының ауыр тұрмыстық жағдайы.
Оқиғаның байланысы,өрбуі:бақытты балалық шағы,отбасының бақытты сәттері.
Оқиғаның шиеленісуі:әкесінің жан түршігерлік күйі,сағатын беріп жатыпғайтұан ақырғы сөзі.
Оқиғаның шарықтау шегі:есейіп ер жеткен ағасының еткен еңбегі мен оның да мезгілсіз өлімі, одан кейінгі өзінің қызықты отбасылық өмірі, көп ұзамай қарындасының соғысқа кетіп,одан да көз жазып қалуы.
Оқиғаның шешімі:әкеден мұра болып,өмірдің тоқтаусыз өтіп жатқанын көрсетіп тұрған шойын сағатты кейіпкердің өзі өлгеннен кейін,келешек ұрпаққа қалатыны. Жалпы күрескер ұрпақтардың төгілген қанымен келген өмірді сақтауға,қадірлеуге үйретуі.

Қосымша мәлімет
Қасиетті Сыр өңірі - ерте замандардан халқымыздың күнкөріс, тіршілігінің таусылмас көзі,белгілі мекен жайы. Бұл жер еліміздің басына қиын-қыстау күн туғанда халықтар әр жақтан келіп қоныс теуіп паналайтын аймақ болған. Шалқып жатқан Сырдарияның өн бойын жергілікті халық туған анасындай аялап, қастерлеп келеді.
Сырдария өзені ықылым замандардан бері Тұран ойпатындағы бірден-бір өркениет білгісі болып келеді. Мұнда ғұмыр кешіп, дүниеден өткен талай - талай қауымдар мен ұлыстардың кіндігін Сырдария кескен. Түрік тектес халықтарының ел болып ғұмыр кешуіне де шапағатын тигізген осы Сыр- ана.

Ә.Тәжібаев ауылы - Шиелі ауданындағы Телікөл ауылдық округінің орталығы,аудан орталығының Шиелі кентінен солтүстік батысқа қарай 12 км жерде орналасқан. Тұрғыны 1,5 мың адам (2005). Ауыл 2000 жылға дейін Қызыл дихан деп аталған. 1975 - 96 ж. қаракөл қойын өсіретін <<Телікөл>> кеңшарының орталығы болған. Қазіргі таңда бұл ауыл Әбділдә Тәжібаев атамыздың атымен аталады.

Атақ дәрежелері:
Ә. Тәжібаев қоғамдық еңбектерге белсене араласуының арқасында Жоғарғы кеңес депутаты болды. Екі мәрте Еңбек Қызыл Ту, Ленин, <<Құрмет белгісі>> ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталған.

Әбілдәнің жақын немере туыстары бұрынғы Қызылдихан, қазіргі Ә.Тәжібаев ауылында Кенжеәлі, Пірімбет, Құлтай, т.б ағайындардың балалары өмір сүріп жатыр.
Әбілдә 1987 жылы 50 - жасқа толғанда қасында Ғ.Мұстафин, Қ.Әбдіқадіров, А.Тоқмағанбетовтар болып, бұрынғы Ленин атындағы колхозға туған күнін атап өту үшін елге келді. Қызылдихан колхозы ол уақытта , Ленин атындағы колхоздың бір бөлімшесі болып кіретін еді. Ленин колхозының орталығы Алғабаста халықпенен кездесу өткізіп, оған халқы ат мінгізіп, шапан жапқан еді.

Т.Молдағалиев, Қ.Мырза - лиев, С.Жиенбаев, Т.Айбергенов, М.Мақатаев, Ф.Оңғарсынова ХХ ғасыр - дың ұлы ақыны Әбділда Тәжібайұлы - ның ақындық мектебінен қанаттанып ұшқан шәкірттері.