"Күрделі сөздер."

Сабақтың тақырыбы: Күрделі сөздер
Сабақтың мақсаты: 1. Күрделі сөздер туралы алғашқы түсініктерін
қалыптастыру,
күрделі сөздердің бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұраққа жауап беріп,
бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратының ұғындыру.
2. Күрделі сөздерді туынды түбір, еркін сөз тіркесінен айыра білуге
үйрету.
3. Сөйлем ішіндегі күрделі сөздерді таба білу, сөйлем құрастыруда
күрделі сөздерді пайдалана білу біліктерін арттыру. Оқушылардың ғылым –
білімге деген құштарлығын арттыру; А. Байтұрсынов туралы білетіндерін
толықтыра түсу;
Сабақтың әдісі: түсіндіру, практикалық сабақ, жаттығу
Сабақтың түрі: аралас сабақ
Сабақтың көрнекілігі: суреттер, кесте интерактивті тақтада дайындалған
слайдтар
VI. Барысы:
I. Ұйымдастыру кезеңі.
Оқу құралдарын түгел алғызып, сабаққа назар аудартамын.
- Балалар бүгінгі қазақ тілі сабағымызға қонқтар келіпті қонақтарға
жылы лебіздерімізді білдірейік.
Үлкенге де сіз,
Кішіге де сіз.
Барша жанды құрметтеп,
Бас иеміз біз
II. «Ой қозғау»
- Балалар, бүгінгі қазақ тілі сабағына «Сөзстан» елі хат жіберіпті. Хат
ішінде әр түріл, ойындар, тапсырмалар бар екен.
- «Сөзстан» елі сендердің білімдеріңді байқамақшы.
- Кезектестіре отырып тапсырмаларды орындаймыз. Алғашқы (1) тапсырмасы
«Жасырынған суретті тап» суретті табу үшін сұрақтарға жауап беруіміз
керек.
1. Сөз дегеніміз не?
2. Сөз мағынасына қарай нешеге бөлінеді? Қандай?
3. Жаңа сөз қалай жасалады.
4. Сөз тіркесі дегеніміз не?

- Жасырынған сурет кім екен?
- А. Байтұрсынов туралы не білеміз?
- Ендеше мектебіміздің осындай дана, данышпан, кемеңгер кісінің атында
болғанын мақтан тұтайық.
- 2 - тапсырма Математикалық ребус шешу
Шешуі күрделі сөздер
Дәптермен жұмыс
Күннің реті
Көркем жазу
Ахмет Байтұрсынов - жүз қырық жаста.
III. Жаңа сабақ
Күрделі сөздер
1 - жаттығу. Екі бағандағы қарамен жазылған сөздерді салыстыр. Оларға
сұрақ қой. Қандай айырмашылықтары бар?
1. Мылтық даусын естіген арқар ------------------ 1. Әжей сырмақтың
ортасына
лезде жоқ болды.---------------------------------------- арқармүйіз
оюын салыпты.
2. Жол жүргенде ол үнемі серік --------------------- 2. Жолсерік біздің
билетімізді
болып ілесетін.-------------------------------------------- тексерді.
3. Малшы қойларды қораға кіргізді.---------------- 3. Байдың қора -
қора қойы болыпты.
Қорыта келе ережемен таныстырамын
2 - жаттығу. Екі бағандағы сөздерді салыстыру. Қай бағанда күрделі
сөздер, қай бағанда сөз тіркесі берілгенін дәлелдеу.
отыз қой --------------------------- отыз сегіз
қызыл шар ----------------------- қызыл ала
ақшыл мата -------------------- ақшыл сары
Күрделі сөздерді қатыстырып сөйлем құрап жазу.
IV. Сергіту сәті
«Лездеме» тез жауап беру
1. Жиегі көгерген кілем қайдан көрінген? (көкжиек)
2. Нені қазып қала болған? (Жезқазған)
3. Екі сөз бірігіп қалай сайрайды? (бұлбұл)
4. Екі қазанның бірі сатылып кеткенде, неше қазан қалады? (бірқазан)
5. Баққаным әрі құс, әрі түйе. (түйеқұс)
6. Суы да ала, тауы да ала,
Бар ма екен осыны білетін бала? (Алакөл, Алатау)
3 - тапсырма. 3 - жаттығу. Топтық, жұмыс.
1 - топ ------------------------------------- 2 - топ ------------------
---------------------- 3 - топ
Біріккен сөздер ---------------------------- Қос сөз -------------------
------- Түбірлердің тіркесуі
Шекара, асатаяқ,--------------------- Алуан - алуан, жарқ - жұрқ,-------
- Жол сілтеуші, жылы
Итбалық, қолбасшы,-------------- бума - бума, бірте - бірте,------------
- шырай, қара торы,
Егеуқұйрық, саңырауқұлақ.------------ ауызба - ауыз.--------------------
-- алпыс тоғыз.
4 - тапсырма Терме диктант. Күрделі сөздерді теріп жазу.
Үйдің айналасы тап - таза, жып - жинақы. Ауласында шоқ - шоқ гүл өсіп
тұр. Ауыл Шымбұлақ өзенінің бойына орналасқан. Бұл аймақты Көктоған деп
атайды. Дауылдан кейін теңіз қара көк түске енді. Жарысқа біздің
мектептен он бес спортшы қатысты.
5 - тапсырма. Сөзжұмбақ шешу. Күрделі сөздерді тауып орналастыру,
қандай сөз пайда болды.
1. Жандос сабақ оқыды.
2. Серік тас жолмен жүрді.
3. Атасының үйінде қора - қора қой бар.
4. Бірқазан көлге қонды.
5. Айгүл сөмкесін алды.
6. Әжем пешке таскөмір салды.
7. Мен Қызылордада тұрамын.
8. Байқоңырда ғарыш айлағы бар.
«Сөзстан» елінен келген хаттағы тапсырмаларды жақсы орындағандарың үшін
сендерге «жарайсыңдар» деп риза екендігін білдірді.
V. Қорыту
Бүгінгі сабақта не үйрендік, нені білдік?
VI. Үйге тапсырма
5, 6 - жаттығу
VII. Бағалау
Сабаққа жақсы араласқан оқушыларды мадақтау.

 Сыныбы:   6
Тақырыбы: Қосарлама қос сөздер
білімділік  -қос сөз,қосарлама қос сөз,қосарлама қос сөздердің жазылу
емлесі туралы түсінік беру,қазақтың ұлттық ойын түрлерімен таныстыру;
дамытушылық-ойын  түрлері арқылы оқушылардың ой-өрісін,танымын,өз бетімен
ізденуі арқылы қабілеттерін жетілдіру,сөзжасам туралы түсініктерін дамыту;
тәрбиелік-оқушыларды ұлттық салт-дәстүрді құрметтеуге,Отанын,жерін
    сүюге,адамгершілік қасиеттерге,эстетикалық талғамдарын
қалыптастыруға,әділдікке,тапқырлыққа,алғырлыққа тәрбиелеу.
Көрнекілігі: интербелсенді тақта арқылы даярланған слайдтар, М.Әуезов
шығармалары
 Типі:жаңа білімді меңгерту.
Түрі: ойын сабақ.
Әдісі:түсіндіру,баяндау,сұрақ-жауап,талдау-жинақтау,шығармашылық арқылы
пікірін қорғау.
Пәнаралық  байланыс: әдебиет
Пайдаланылған әдебиеттер:
1«Сөзжасамды оқытуға қосымша» Б.Б.Жахина 2007жыл
2 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 2008жыл\
3 Қазақ тілі мен әдебиеті журналдары
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру: оқушылармен сәлемдесу,түгелдеу; оқушы зейінін сабаққа аудару;
бүгінгі сабақтың мақсатын айту.
Үй тапсырмасын сұрау
1«Ақсүйек ойыны арқылы сыныптағы 22 оқушыға ішінде «ақсүйекгі» бар
конверттер таратылады.Тек 6 оқушы ғана тапсырма жазылған (сүйектің суреті
бар) конверт табады.
2 Тақтадағы түстерді таңдау арқылы жұмбақтардың шешуін табу (жұмбақтардың
ішінен қос сөздерді айтып өту)
1    2    3    4   5   6   7   8    9
 Қ  О  С  А  Р  Л  А  М  А
Жаңа сабақ.
1.Тірек сызба арқылы жаңа тақырыпты түсіндіру
Қосарлама қос сөздердің құрамына назар салайық
|Мағынасы бір-біріне жақын сөздер және |Құрт-құмырсқа,әке-шеше,ағайын-ту|
|қарама-қарсы мағыналы сөздер қосарланады. |ыс,үлкен-кіші,іші-сырты,аға-іні |
|Бір сыңары мағыналы,екінші сыңары |Келін-кепшік,бала-шаға. |
|мағынасыз  | |
|Екі сыңары да мағынасыз |Ығы-жығы,екен-саяқ |
|Қоғамдық даму аясындағы өзгерістер |Үгіт-насихат,оқу-ағарту,саяси-эк|
|барысында кейінгі кезде қалыптасқан қос |ономикалық,қазақша-орысша,ғылыми|
|сөздер |-танымдық. |

2. Ойнайық та, ойлайық!
«Көкпар» ойыны арқылы 3 топқа бөлініп,қос сөздердің сыңарларын тауып жазу
82-жаттығу
Дос-                                        Жігіт-                  
                   Әмпей-  
Сана-                                      Қыз-
                                        Тым-
Ат-                                          Шал-
                                       Егжей-
Ас-                                          Шапан-
                                   Бытықы-
Қару-                                      Ақсақ-
                                     Атау-
Сән -                                       Қора-
                                      Далдың-
Кескін-                                   Арық-
                                     Алапай-
Қиын-                                     Қант-
                                      Ымы-
Апалы-                                  Әуре-
                                        Қылтың-
3. Семантикалық картамен жұмыс
 
  |                           Түрлері
 
 
Мысалы |Мағынасы жақын және қарама-қарсы сөздердің қосарлануы
  |Бір сыңары мағыналы,екіншісі мағынасыз сөздердің қосарлануы
  |Екі сыңары да мағынасыз сөздердің қосарлануы
  |Кейінгі кезде қалыптасқан қос сөздер
  | |1 |Ығы-жығы |  |  |  |  | |2 |Ыдыс-аяқ |  |  |  |  | |3 |Бала-шаға | 
|  |  |  | |4 |Ғылыми-әдістемелік |  |  |  |  | |5 |Ақ-қара |  |  |  |  |
|6 |Туыс-бауыр |  |  |  |  | |7 |Мал-жан |  |  |  |  | | 
4. Оқулықпен жұмыс
84-жаттығу.Сөйлемнен қосарлама қос сөздерді тауып,қосарлама қос сөздердің
қай түріне жататынын анықтау
5.Шешендер сайысы
Алтын сандықтан шыққан мақал-мәтелдердегі қос сөздерді табу.
1.      …………. көсем боласың, ………….. шешен боласың.
2.      ………….ның  ақылы сарқылмайтын көлмен тең.
3.      Әдептілік ………… –адамдықтың белгісі.
4.      Ақылды адам  ……….. келеді, ………. байқай келеді
6. Мен оқыған шығарма
М.Әуезов шығармасынан үзінді (мәтін ішінен қос сөздерді айтып өту)
7. Жеке оқушымен жұмыс
86-жаттығу 1 Өлеңді түсініп оқу 2 Қарама-қарсы сөздер жасау
8. Мен таңдаған мамандық (Бекіту)Оқушылар пікірі
Үй тапсырмасы   1. 87-жаттығу. Мәтінді көшіріп жазып,қос сөздердің жасалуын
түсіндіру.
2.Ережелерді жаттау
Оқушыларды бағалау
Қос сөздер, түрлері, емлесі
Қос сөздер екі сөздің қосарлануынан не бір сөздің қайталануынан жасалады.
Қос сөздің екі түрі бар: 1) қайталама қос сөздер; 2) қосарлама қос сөздер.
 
Қайталама қос сөздер бір сөздің қайталануынан жасалады: жиі-жиі, әрең-әрең,
ойдым-ойдым, мая-мая, көзбе-көз, үйір-үйір, т. б.
 
1)Қайталама қос сөздердің жасалу жолдары: қосымшасыз-қосымшалы сөздердің
қайталануы: тау-тау, қатар-қатар, биік-биік; таудай-таудай, айта-айта,
жүгіре-жүгіре, т. б.
 
2)бір сыңары қосымшалы, бір сыңары қосымшасыз түбірдің
қайталануы: жан-жақтан, үй-үйді, бетпе-бет, апа-жезделі, т. б.
 
3)бір түбірдің әр түрлі қосымша жалғанып қайталануы: жөнді-жөнсіз, айтар-
айтпасы, тұрар-тұрмастан, қолы-қолына, т. б.
 
4)екінші сыңары бірінші сыңарына еліктеу арқылы жасалған қос сөздер:ет-мет,
ат-мат, шай-пай, түйе-мүйе, т. б.
 
5)екінші сыңары дыбыстық өзгеріске ұшырап жасалған қос сөздер:
жарқ-жұрқ, сарт-сұрт, жалт-жұлт, т. б.
 
6) күшейткіш буын арқылы жасалған қос сөздер: тап-таза, мөп-мөлдір, сұп-
суық, аппақ, көкпеңбек, жып-жылтыр, теп-терең, т. б.
Екі түбірдің қосарлануы арқылы жасалған қос сөздер қосарлама қос сөздердеп
аталады.
 
Қосарлама қос сөздің екі сыңары екі түрлі сөзден болады: сый-құрмет, ата-
ана, ағайын-туыс, төсек-орын, қазан-ошақ ыдыс-аяқ, т. б
Қосарлама қос сөздің құрамы әр алуан болады:
 
1) Мағынасы бір-біріне жақын синонимдес қос сөздер: аяқ-табақ, жан-жануар,
дос-жаран, ағайын-туыс, бақ-береке, ырыс-құт, т. б.
Мағынасы бір-біріне қарама-қарсы антонимдес қос сөздер: үлкен-кіші, кәрі-
жас, алыс-жақын, ащы-тұщы, алыс-беріс, жоғары-төмен, т. б.
 
2) Бір сыңары мағыналы, екінші сыңары мағынасыз қос сөздер: бала-шаға, киім-
кешек, көйлек-көншек, жүн-жұрқа, қыз-қырқын, шал-шауқан, келін-кепшік,
жігіт-желең, т. б.
 
3) Екі сыңары да мағынасыз қос сөздер: апыр-топыр, ығы-жығы, апыл-ғұпыл,
оқта-текте, абыр-сабыр, әлек-шәлек, т. б.
 
4) Кейінгі жылдары қалыптасқан қосарланған қос сөздер: үгіт-насихат, оқу-
ағарту, саяси-экономикалық, қазақша-орысша сөздік, т. б.
 
Қайталама қос сөздер де, қосарлама қос сөздер де әрқашан дефис арқылы
жазылады. Мысалы, ар-намыс, ыза-кек, әдет-ғұрып, мая-мая, салдыр-гүлдір,
тәп-тәтті, елу-алпыс, ербең-ербең, ас-мас, орын-орнына, тек күшейткіш
буын арқылы жасалған аппақ және көкпеңбек қос сөздері ғана бірге жазылады.