Ежелгі түрік жазулары

Сабақтың тақырыбы: Ежелгі түркі жазулары
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк жазбалары туралы жан-жақты
мағлұмат беру, маңызына тоқталу.
Дамытушылық: Жеке, топтық жұмыс жасай отырып, оқушылардың танымдық
қызығушылығын, шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Елжандылыққа, ұлттық қадір-қасиеттерді бағалауға тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың әдістері: интербелсенді тақтамен жұмыс, сұрақ-жауап, мәтінмен
жұмыс, ойтолғау.
Сабақтың көрнекілігі: Флипчарт, карта, бейнематериал, аудиоматериал
Пәнаралық байланыс: қазақ әдебиеті
Сабақтың барысы:
І.Ұйымдастыру кезеңі (Сәлемдесу, оқушылардың қатысын, оқу құралдарын
тексеру, 4 топтан топ басшыларын сайлау, бағалау парағын беру)
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру:

1) «Түрік атауы. Қағанаттың құрылуы» тақырыбындағы
семантикалық карта арқылы:

№ |Тапсырма мазмұны |542 жыл |«Он оқ будун» |Қытайлықтар |Бумын |Көне түрік
дәуірі |Жужандорға |Ашина |552 жыл |Түркі |603 жыл |Қараеске, Мұқан
|Византия | | |Б.з.І мыңжылдығының орта шеніндегі этникалық өзгеріс | | | |
|+ | | | | | | | | | |«Төркін», «Әскери ақсүйек» сөздерінен шыққан сөз | |
| | | | | | |+ | | | | | |Қытай дерегінде «түркі» атауы алғаш кездесті |+ |
| | | | | | | | | | | | |«Түріктер – ғұндардың ұрпағы» деп есептеген | | |+
| | | | | | | | | | | |Қасқырдан тараған әулет | | | | | | |+ | | | | | | |
|«Он ұлдан тараған ел» | |+ | | | | | | | | | | | | |Түркі
мемлекетінің негізін салған қаған | | | |+ | | | | | | | | | | |VI ғасырдың
ортасына дейін түріктер бағынды | | | | | |+ | | | | | | | | |Жужандар
толық талқандалған уақыт | | | | | | | |+ | | | | | | |Қағанаттың батыс
және шығыс болып бөлінген уақыты | | | | | | | | | |+ | | | | |Бумын
қағанның мұрагерлері | | | | | | | | | | |+ | | | |Көпестер Иран арқылы
жеткен ел | | | | | | | | | | | |+ | |

2) «Түрік қағанатының халқы, кәсібі, тұрмысы» тақырыбындағы тарихи
диктант арқылы:

Қағанат халқын негізінен --------------------------- тайпалар құрады.
Халықтың басым бөлігі жер жыртумен, ---------------------------, -----------
---------айналысты. ------------------------------- «татсыз түрік жоқ» деп
жазады. Жауынгер түріктердің туларында ---------------------------- басы
бейнеленеді. Түріктер -----------------------------, -----------------------
----- сиынды. --------------- ауру-сырқаудан, бәле-жаладан, жаман пиғылдан
арылтады. Арабтардың келуімен өлкенің батысында ---------------------
дінінің ықпалы күшейді. --------------ғасырда Түрік қағанаты ---------------
----және ---------------- Түрік қағанаты болып екіге бөлінеді.

(Топ басшылары тапсырмаларды бағалайды).

3) Картамен жұмыс: VIII ғасырдың басында түркілер екі майданда күрес
жүргізуге мәжбүр болды. Арабтар мен қытайлықтар қауіп төндірген
аймақтарды картадан көрсетіңіздер (Сырдария, Жетісу).

ІІІ. Жаңа сабақ.
1. Қызығушылықты арттыру

- Оқушылар, бір сәт аудиотаспаға назар аударып, мұқият тыңдаңыздар.
(Аудиотаспадан «Күлтегін» жыры оқылады).

- Оқылған үзіндіні тыңдап отырғанда қандай ой түйдіңдер? Оқиға не жайлы
екен?
(Оқушылар пікірі тыңдалады).

- Міне, оқушылар, өздерің айтып кеткендей бабаларымыз ұрпаққа аманат етіп
қалдырған жазбалар жайында біз әңгіме қозғамақпыз. Дәптерімізді ашып, күн
реті мен тақырыпты жазыңыздар. Мен әр топқа мәтін таратамын,
6 минут уақыт ішінде сіздер мұқият оқып, ойларыңды жинақтаңдар.
1- топқа:

Ертедегі түріктер VI ғасырда өзіне тән алфавиттік жүйесі мен жазу емлесі
бар руна жазуын дүниеге әкелді. Алғаш түрік жазуы туралы деректер Византия
тарихшысы Менандр Протектордың жазбаларында айтылады. Ежелгі түркі жазуының
көне ескерткішінің бірі- Күлтегін жазба ескерткіші. Моңғолиядағы 
Қарабаласаған қаласының қираған орнынан солтүстікке қарай 40 км
жерге, Орхон өзені бойындағы Эрдени Цзу монастырының (8 ғасыр) жанына
орнатылған. Ескерткіштің биіктігі -3,15 метр., ені-1,34 метр, қалыңдығы
0,41 метр. Тас бағана бес бұрышты қалқан тәрізді, қырларында айдаһардың
суреттері мен қаған таңбалары бейнеленген. Күлтегін ескерткіші туралы
алғашқы мәліметтер 19 ғасырдағы батыс зерттеушілерінің еңбектерінде
жариялана бастады. Екі құлпытастағы құпия жазуларды түркітанушылар көпке
дейін оқи алмай келді. 1893 жылы 25 қарашада Дания Ғылым Академиясының
мәжілісінде В.Томсон Орхон жазба жәдігерлерін оқудың кілтін тапқандығын әрі
оның көне түркі тілінде жазылғандығын, алдымен оқыған сөздері «тәңірі» және
«түрік» деген сөздер екенін жариялады. Содан кейін академигі В.В.Радлов
мәтінді тәржімалады. Осы зерттеулерден кейін құлпытастарға қашалған жазулар
Күлтегін батырдың ерлік істері туралы қаhармандық дастан екендігі белгілі
болды. 

2- топқа:
«Тоныкөк» тас жазуында: «Мен, Білге Тоныкөк, табғаш (қытай) елінде
тәрбиеленіп өстім. Түркі халқы ол кезде табғаштарға бағынышты еді» деп
жазылған. Қытай сарайында жүріп, олардың өз еліне жасап жатқан қорлық,
зорлығының бәрін көріп-біліп өскен Тоныкөк ақыры шыдай алмай, 683 жылы шыли
иуән тайпасының басшысы Құтылықпен бірігіп, табғаштарға қарсы көтеріліске
шығып, жеңіске жетеді. Түрік жұртының азаттыққа қол жеткізіп, жеке дербес
ел болып отыруына айтулы еңбек сіңірген дала кемеңгері Білге Тоныкөк өзінің
бағасын, тарихтағы орнын өзі қашатып, жаздырып кетті. «Тәңірі жарылқады!
Бүкіл түркі жұртына қарулы жау келтірмедім, атты әскер жолатпадым. Ел
төресі жауламаса, оған еріп мен жауламасам, елім, халқым жойылар еді. Оның
шабуылының нәтижесінде, менің шабуылымның нәтижесінде еліміз қайта ел
болды, халқымыз қайта халық болды. Өзім қартайдым, ұлық болдым. Түркі Білге
қағанның еліне арнап тасқа жаздырған мен Білге Тоныкөкпін» дейді дана қарт.

3-топқа:
Білге Қаған Ескерткіші - Орхон түркі жазба ескерткіштерінің ішіндегі көлемі
мен мазмұны жағынан ең үлкені әрі аса ірі “мәңгі тас” қатарына
жататын ескерткіш . Күлтегін ескерткішінен 0,5 км жерде орнатылған. Білге
Қаған ескерткіші мен Күлтегін ескерткішін орыс ғалымы  Н.М. Ядринцев тауып
(1889 ж), оны белгілі түркітанушы В.В. Радлов пен Дания ғалымы В.Томсен
анықтаған әріптік жүйемен оқыды (1894). Білге Қаған Ескерткішін А.
Аманжолов, Ғ. Айдаров, т.б. ғалымдар әр қырынан қарастырып, зерттеген.
Ескерткіште Бумын, Естемі, Білге Құтылық қағандары мен баһадүр, ақылгөй
ерлерінің “ел-жер-тірлік” тұтастығын сақтау, қорғау, болашақ ұрпаққа
жеткізу жолындағы ерліктері, мемлекеттегі . ұлы істің бірегей мақсат-
мүддесі шебер тілмен, тұжырымды да тиянақты түрде жазылып, тарихи оқиғалар
уақыт желісімен баяндалып бәдізделген. Ескерткіште “елді халық едім, елім
енді қайда! Қағаны бар ел едім, қағаным енді қайда, қай қағанға іс-
күшімізді жұмсар екенбіз!” деген астарлы тілмен ел тағдырын жырлайды. 80
жол, 3000-нан астам сөз, 10 мыңдай таңба-әріп бар. Ескерткіштің тілі “таза”
сақталған, кірме сөздер өте аз дерлік. Сол себептен түркі этностарының
тілдік табиғатын, тарихи, әдеби, этнографиялық, т.б. сыр-қырын анықтай
зерттеу үшін қайталанбас дара мұра

4-топқа:
Көне түркі жазу ескерткіштерін Енисей аңғарынан Д.Миссершмидт пен
Ф.Страленберг сияқты ғалымдар тапқан. Түркітану ғылымында жазудың табылған
жеріне байланысты «Орхон-Енисей жазба ескерткіштері» деп атайды. Бұл
жазуларды скандинавиялық руна жазуына ұқсас болғандықтан «Руна жазуы» деп
атаған. Күлтегін батыр жайындағы дастанның авторы өз дәуірінің аса дарынды
ақыны, көрнекті қоғам қайраткері Иоллығ тегін (8 ғасыр). Ол- Білге қағанның
ұлы. «Күлтегін» жыры – елдің ішкі бірлігін жыр еткен, идеялық мазмұны
терең, көркемдік дәрежесі биік поэзиялық туынды. 2001 жылы 18
мамырда Астана қаласындағы Еуразия ұлттық университетіне Күлтегін жазба
ескерткішінің көшірмесі қойылды.

Көне түркі жазуы XI-XII ғасырдан кейін қолданылмайды.Себебі түркі жазуын
араб емлесі ығыстырып шығарды.

(Уақыт берілді, оқушылар оқиды).

- Уақыт өтті, оқушылар. Менің сіздер оқыған мәтінге қосар мәліметтерім
бар, тақтаға назар аударыңыздар.
1) Руна жазуы
2) Араб алфавиті
3) Бейнематериал

IV. Сабақты бекіту

1) Сұрақ-жауап арқылы:

1-топқа:
1) «Күлтегін» жаба ескерткішінің ерекшелігі қандай?
2) Жазуды алғаш кімдер оқып, тәржімалады?

2-топқа:
1) «Тоныкөк» тас жазуында не жазылды?
2) 683 жылы түркі елінде қандай оқиға болды?

3-топқа:
1) Білге қаған ескерткішінің ерекшелігі неде?
2) Ескерткішті кімдер зерттеген?

4-топқа:
1) «Орхон-Енисей», «Руна» жазулары деп неге аталды?
2) 2001 жылы 18 мамырдағы Астана қаласындағы маңызды оқиға

2) Есіңде сақта!

Білге қаған- Шығыс Түрік қағандығының қағаны, Күлтегіннің туысы. Ол билеген
кезде қағандықтың іргесі берік, күшті мемлекетке айналды.

Күлтегін- Қапаған және Білге қағандар дәуіріндегі түркілер мемлекетінің
көрнекті әскери қолбасшы. Құтылық қағанның ұлы, мемлекетті нығайту үшін
көптеген жорықтарға шығып, қабілетті қолбасшы атанған.

Тоныкөк- Түрік қағанатының көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері. VIII
ғасырда өмір сүрген. Елтеріс, Қапаған, Білге қағандарға кеңесші болған. Ол-
түркі халқының жауынгерлік даңқын әлемге танытқан аса ірі қолбасшы. Ең
жоғарғы әскери дәреже-Апа Тар Хан (түркі әскерінің саяси жетекшісі)
мәртебесіне ие болған. «Тоныкөк» жырының авторы.

3) Оқулықтың 86-бетіндегі №4 тапсырманы орындайық.

Тарихи шежірелер деген сөзді түсіндіріп бер.

Ауызша деректердің бір түрі- тарихи аңыздар мен шежіре екенін сіздер
білесіздер. Тарихи шежіреде рулар мен тайпалардың, елдердің шығу тегі
туралы мәліметтер айтылады.
1-топқа тапсырма:
- 5-сыныпта сіздер «Асыл мұра» бағдарламасының «Шежіре» бағыты бойынша
ізденіп, тәрбиелік іс-шаралар ұйымдастырасыздар. «Жеті атасын білген ұл,
жеті жұрттың қамын жер» деген қазақ баласына отбасында ата-анасы тегін
санасына сіңіреді. Жеті ата жайлы сіздер не білесіздер?
2-топқа:
- «Туған жер-алтын бесік». Туған қаламыз Арқалық жайлы не білесіздер?
3-топқа:
- Ерлік пен елдіктің дастанына айналған еліміздің тәуелсіздік шежіресі
жайлы не білесіздер?
4-топқа:
- 2012 жылдың 1-желтоқсаны- Қазақстан Республикасының Бірінші Президент
күніне арналған «Президенттілік-мемлекет болғанның белгісі» атты Президент
сағатын өткізу жоспары бойынша сіздердің сыныптарыңыз «От жалын кезеңі»
тақырыбында Елбасының қызметі, атағы, марапаты жайында интербелсенді
сабаққа дайындық үстіндесіздер. Ұлт Көшбасшысы жайында не айтасыздар?

V. Үйге тапсырма беру: Жазу тарихы, әліпбидің дүниеге келгені жайлы әңгіме
құрастырыңдар

VІ. Оқушылардың өзін-өзі бағалауы (топ басшыларына сөз беріледі)