Сын есімнің түрленуі

Қазақ тілі, 7- сынып
Таукенов Р.Т.
«Зырян қаласының №9 орта мектебі» КММ
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Күні: Пәні: қазақ тілі
Сыныбы: 7 «А»
Сабақтың тақырыбы : Сын есімнің түрленуі
Сабақтың білімділік мақсаты : Сын есімнің түрленуін меңгерту.
Сабақтың түрі : Аралас сабақ
Сабақтың әдісі : сұрақ – жауап, талдау,
түсіндіру
Сабақтың көрнекілігі : суреттер, мысалдар, тірек сызбалар

Пәнаралық байланыс : әдебиет, бейнелеу өнері
Сабақтың барысы :
а) Ұйымдастыру кезеңі :
Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру. Сыныптың
тазалығына көңіл бөлу.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару. Бағалау
белгісімен оқушыларды таныстырып өту.
I. Үй жұмысын тексеру.
Топқа бөлу: 4 Топқа тұрақты сөз тіркестері арқылы сыныпты бөлемін.
1. Ешкімнің ала жібін аттамау – қиянат жасамау
2. Жұлдызы оңынан туу – жолы болу
3. Ине шаншар жер жоқ – толық, тығыз
4. Екі көзі шарасынан шығу – қорқу мағыналарын ашу. 1 миунт.
«Топтастыру» стратегиясы бойынша 4 топ оқушылары, зат есімнің
жалғауларын топтастырады. БАҒАЛАУ. «Екі жұлдыз, бір ескерту.» 5 минут.
II. Табыс критериін анықтау.
1.Сын есімнің шырай түрлері туралы мағлұмат аламын
2.Сөйлем ішінен шырай түрлерін көрсете аламын.
3.Мысалдар келтіре аламын
III. «Инцерт» әдісі. 5 минут.
|V |- |+ |? |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

«Шеңбер» әдісі бойынша 1,3 топтар әңгімелейді.
«Аквариум» әдісі бойынша 2,4 топтар жұптасып бір біріне түсіндіреді. 8
минут. БАҒАЛАУ. «Бас бармақ әдісі.»
IV.Бекіту.
4 топтан 4 оқушы шығады. «Ыстық орындық» сұрақтарға жауап береді. 5 минут.
БАҒАЛАУ. Смаиликпен оқушылар бағалайды. 12 смаилик шығару.
V. Практикалық жұмыс :
Деңгейлік тапсырмалар. Түстер бойынша бөлінеді.
А.тобына: 47-жаттығу
В тобына: 45-жаттығу
С тобына: 46-жаттығу. Уақытша топта тексереді, тақтада слайдта тұрады. 10
мин
«Жұлдыз, ай, бұлт» әдісімен бағалау
VI. Қорытынды: Сын есімнің анықтамысын шығару
Заттың сынын, сапасын, дәмін, түсін, көлемін білдіретін, қандай?
деген сұраққа жауап беретін сөз табын айтамыз. Сын есім құрамына қарай
негізгі, туынды, күрделі болып үш түрге бөлінеді.Мыс: көк, көкшіл, қып-
қызыл,қара ала.
Сын есімнің мағынасына қарай түрлері болатынын біз білеміз. Олар: Сапалық
және қатыстық сын есімдер.
Сапалық сын есім – түбір күйінде заттың сынын тікелей білдіретін сын есім.
Мыс: жасыл, ала, қызыл, күрең.
Қатыстық сын есім – басқа сөз таптарынан жасалған сын есім. Мыс: қына-лы,
алақан-дай, жиде-лі.
Сын есімнің шырай формасына енуі түрленуі деп аталады.
Бір тектес сапалақ сынның бірінен екіншісінің артық я кемдігін, әр
түрлі дәрежеде болатынын білдіруді сын есімнің шырайы деп аталады.
Сын есімнің шырайы: Салыстырмалы және күшейтпелі шырай
Суреттерге қарап, мысалдар арқылы ережесін шығару.
Салыстырмалы шырай – бір заттың сындық белгісін екінші затпен салыстырғанда
кем не артық екенін білдіретін шырай түрі. Мыс: ауырырақ, кішірек,ақшыл,
жылылау.
Күшейтпелі шырай – белгілі бір сындық белгінің бір нәрседен өте артық не
өте кем екенін білдіретін шырайдың түрі. Мыс: Сап-сары, өте жарық, аса
маңызды.
Шырайдың жасалуының өзіндік ерекшелігі бар:
1.Сын есімнің шырайлары сапалық сын есімдерден ғана жасалады. Біртектес
сынның әртүрлі дәрежеде болуы тек сапалық сынға тән, ал қатыстық сында
ондай қасиет болмайды. Мыс: үлкен-үлкенірек-аса үлкен. Ал
таулырақ,таулылау, аса таулы деп айта алмаймыз.(тау сөзі зат есім, яғни
басқа сөз табынан болып тұр, демек бұл қатыстық сын есім)
2.Шырай түрлері сапалық сын есімге: а)қосымша жалғану арқылы; ә) күшейткіш
буын қосарлануы немесе күшейткіш үстеулер тіркесуі арқылы жасалады.
Мыс: Салыстырмалы шырай: қызыл-дау, қызыл-ырақ; Күшейтпелі шырай: қып-
қызыл, тым қызыл, өте қызыл, ең қызыл, аса қызыл.
VII. Кері байланыс. Табыс критериін тексеру.
1. Сын есімнің шырай түрлері туралы мағлұмат алдым. +
2. Сөйлем ішінен шырай түрлерін көрсете аламын -
3. Мысалдар келтіре аламын ?
VIII. Үйге тапсырма.
А тобы. «Қазақтың бас ақыны-АБАЙ» эссе жазу.
В тобы. Семантикалық кесте істеу.
С тобы. Абайдың мезгілге арналған өлеңдерінен сын есімдерді тауып келу.
Морфологиялық талдау.

Семантикалық картамен жұмыс.
|Мысалдар |Салыстырмалы шырай |Күшейтпелі шырай|
|Әп-әдемі | | |
|Кішілеу | | |
|Бойшаң | | |
|Сұп-сұр | | |
|Қымбатырақ | | |
|Өте арық | | |
|Сарғыш | | |
|Аса маңызды | | |
|Бозаң | | |
|Биіктеу | | |
|Тым көк | | |
|Сарғылт | | |
|Тереңдеу | | |

Венн диаграмма
Салыстырмалы шырай мен күшейтпелі шырай.

Үй тапсырмасы: Сын есімнің түрленуі оқу.
52-жаттығу. «Адами қасиеттер» тақырыбында
шырай формасына
енген сын есімдерді қатыстыра отырып, шағын
пікір жазыңдар.

Бағалау: «Біле бер қанша білсең, тағы тіле,
Жетерсің мақсатыңа біле-біле» Ж.Баласағұн.

4 Топқа бөлу:
1. Ешкімнің ала жібін аттамау –
2. Жұлдызы оңынан туу –
3. Ине шаншар жер жоқ –
4. Екі көзі шарасынан шығу –
5. Ешкімнің ала жібін аттамау –
6. Жұлдызы оңынан туу –
7. Ине шаншар жер жоқ –
8. Екі көзі шарасынан шығу –
9. Ешкімнің ала жібін аттамау –
10. Жұлдызы оңынан туу –
11. Ине шаншар жер жоқ –
12. Екі көзі шарасынан шығу –
13. Ешкімнің ала жібін аттамау –
14. Жұлдызы оңынан туу –
15. Ине шаншар жер жоқ –
16. Екі көзі шарасынан шығу –
17. Ешкімнің ала жібін аттамау –
18. Жұлдызы оңынан туу –
19. Ине шаншар жер жоқ –
20. Екі көзі шарасынан шығу –
21. Ешкімнің ала жібін аттамау –
22. Жұлдызы оңынан туу –
23. Ине шаншар жер жоқ –
24. Екі көзі шарасынан шығу –

«Инцерт» әдісі. 5 минут.
|V |- |+ |? |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

«Инцерт» әдісі. 5 минут.
|V |- |+ |? |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

«Инцерт» әдісі. 5 минут.
|V |- |+ |? |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

«Инцерт» әдісі. 5 минут.
|V |- |+ |? |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

«Инцерт» әдісі. 5 минут.
|V |- |+ |? |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

«Инцерт» әдісі. 5 минут.
|V |- |+ |? |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

«Инцерт» әдісі. 5 минут.
|V |- |+ |? |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

«Инцерт» әдісі. 5 минут.
|V |- |+ |? |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

«Инцерт» әдісі. 5 минут.
|V |- |+ |? |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

-----------------------
Белгілі бір
сындық белгінің
бір нәрседен өте
артық не өте кем
екенін
білдіретін
шырайдың түрі.

Екеуі де сын есімді түрлендіреді. Сапалық сын есімдер
жұрнақтар арқылы жасалады

Бір заттың сындық белгісін екінші
затпен салыстыр
ғанда кем не
артық екенін
білдіреді