Қазақ жүздері туралы

Семей қаласы қоғамдық - гуманитарлық бағытындағы «№13 жалпы орта білім
беретін» КММ
Кульджина Нургиза Бекзуркановна

|Апта |Күні |10 «А» сыныбы |
|Сабақтың атауы | «Қазақ» атауы мен қазақ жүздерінің пайда болуы.  |
| |(Қазақстан тарихы) |
|Сілтеме |Б. Көмеков, Ш. Уәлиханов, Дулати, А.Әбдрахманов, |
| |Н. Мыңжанұлы т.б ғалымдардың пікірлері. |
|Жалпы мақсаты |Қазақ халқының қалыптасу үдерісі, кезеңдері және |
| |оның зерттелуі туралы ғалымдар жазбаларына сүйене |
| |отырып, оқушылар бойында өзіндік көзқарас |
| |қалыптастыру. |
|Мұғалімдер үшін оқу|Зерттеушілік әңгіме жүргізілуі кезінде оқушылардың |
|нәтижелері |ақылға қонымды мәлімет ұсынуы, топтағы оқушылардың |
| |бір-бірі толықтыруы, келісімге жетуге тырысуы. |
|Сабақта туындаған |Халық болып қалыптасу үдерісі және Үш Жүз туралы |
|негізгі идеялар |ғалымдар көзқарастарын салыстыру; |
| |Алаш және қазақ атаулары туралы оқушылардың өз |
| |көзқарастарын білдіруіне жағдай жасау; |
| |Өз еліне, халқына деген сүйіспеншілікті сезіне білуді|
| |тәрбиелеуді жалғастыру |
|Тапсырмалар | Топқа біріктіру |2 - тапсырма |
| |Топта жұмыс жасау |Халықтың халық болып |
| |ережесін құру |қалыптасуы үшін қажетті |
| |1-тапсырма Шолу жұмысы.|шарттар туралы өз ойларын |
| |а) «қазақ» сөзінің |ортаға салу. |
| |қашан, қайдан шыққанны |Топпен жұмыс. (таратпа |
| |туралы осы уақытқа |материал пайдалану) |
| |дейін не білесіңдер? |Ментальды карта жасату |
| |ә) оқулықтағы тақырыпқа| |
| |шолу жасау тапсырылады | |
| |3 -тапсырма |4 - тапсырма |
| |Қазақ атауының шығуы – |Слайдпен жұмыс. |
| |дерек көздеріне сүйену |Оқушылардың өзін-өзі бағалауды|
| |арқылы. өздерінің ой |ұйымдастыру |
| |қорытындысын жасауы.. | |
| |(дарынды оқушылар) | |
| |. | |
|Сабақ бойынша мұғалімнің жазбалары: Мұғалім немен айналысады, оқушы немен|
|айналысады. |
|А) Топқа біріктіру. Қоржыннан нөмірленген асықтар алу арқылы топқа бөлу. |
|Асықтар нөмірленіп, қоржынға салынған, әр оқушы қарамай асықтарды алып, |
|мұғалімнің айтуымен төмендегідей атаулар бойынша орындарына жайғасады. |
|1-топ. «Алаш» тобы, |
|2-топ. «Қазақ» тобы, |
|3-топ. «Үш Жүз» тобы |
|Б) Топта жұмыс жасау ережесін құру |
|Топта жұмыс жасау ережелерін оқушылардың өздері плакатқа ойластырып |
|жазуларын сұраймын. |
|Барлық сабақ кезінде ереже көрінетін жерде ілулі тұрады. Мысалы мынадай |
|ереже тізімі: |
|1. Топ мүшелерінің белсенді болуы. |
|2. Пікір айту, |
|3. Бір – бірінің пікірін тыңдау, құрметтеу. |
|4. «Тоқта» ережесі т.б. |
|1 – тапсырма. Тақырыптың атын айтып, мақсатымен таныстыру |
|Шолу жұмысы. |
|а) «қазақ» сөзінің қашан, қайдан шыққанны туралы осы уақытқа дейін не |
|білесіңдер? |
|ә) оқулықтағы тақырыпқа шолу жасау тапсырылады |
|2 тапсырма. Халықтың халық болып қалыптасуы үшін қажетті шарттар туралы өз|
|ойларын ортаға салу. |
|Топпен жұмыс. (таратпа материал пайдалану) Ғалымдар еңбектері мен |
|пікірлері  |
|Көптеген ғалымдар «Қазақ» сөзінің шығу тегін б.з.д. VII-IV ғасырларда өмір|
|сүрген сақ тайпаларының атымен, «сақ», «каспи», «қаз», «хаз», «аз», |
|«қасақ» деген тайпа аттарымен байланыстырады А. Н. Бернштам «қазақ» сөзі |
|кас-пи мен сақ бірігуінен пайда болған деп |
|тұжырымдайды. Зерттеуші А.Әбдрахманов «қазақ» сөзінің төркіні қаз және оғ |
|(оқ) деген екі сөздің қосылуынан жасалған: оғ- көне түркі тілінде ру, |
|тайпа дегенді білдіреді. Қаз - оғ(оқ) қаз тайпалары деген ұғымды |
|білдіреді. Қытай деректерінде Бұл тайпалардың Монғолияның алыс түкпірінен |
|Әмудария мен Сырдария бойында өмір сүргенін көрсетті  |
|Б.з. ІІ ғасыры Жуңғоның тарихи дерегінде Каспий және Арал теңіздерінің |
|аймағында өмір сүрген «хаса», «каса(қазақ)» тайпалары туралы жазылған. |
|А.А.Семенов Арба немесе күймені ғұндар мен қыпшақтар пайдаланған, кейбір |
|ғылыми пікірлерде «хазар» мен «қазақ» сөздірінің төркіні бір дейді. Оған |
|«қаз», «қас» деген сөздердің шығуын дәлел етеді  |
|XVI ғасырда өмір сүрген ибн Рузбихан «Бұхар қонағы» атты шежіресінде |
|қазақтар арба үстінде адам таңғалатын киіз үйлер тіккен. Сондықтан қазақ |
|«терген» сөзінің шығуы да «қасағ» атауының шығу төркініне ұқсас. |
|Академик В.В. Радлов «қазақ» сөзінің мағынасы тәуелсіз, ерікті адамдар деп|
|жазады. А.А. Самойлович, Ш. Құдайбердіұлы «қазақ» сөзінің мағынасы өз |
|алдына ел болып, еркін жүрген халық деп жазды. Ш.Ш. Уәлиханов «қазақ» өте |
|қадірлі сөз, күшті, мықты, шабытты дегенді білдіреді дейді.Т. Жанұзақов |
|«қазақ» сөзінің бірінші бөлігі - «қаз», «қас» - Орал, Алтай, Кавказ, т.б. |
|түркі тілдер тобында «еркін», «ер», «жігіт», «кісі» деген мағынаны |
|білдіретінін дәлелдеген. Н. Мыңжанұлы Атақты «Алтын тас» кітаптарында |
|«Күлтегін», «Тоныкөк» түркі жазуларында кездесетін «қазғану», «қазғандук»,|
|«қазған тұтқын», «қазғанмасар» деген етістіктер «қажырлы, қайрат жұмсау», |
|«күресу», «талпыну», «еркіндікке ұмтылу», «ерлік істеу», «табысқа қол |
|жеткізу» деген мағынада деп түсіндіреді. М.Х. Дулати Жәнібек пен Керей |
|өздерінің еркіндіктері үшін күресіп, жеке ел болуға талпынған кезде қазақ |
|деген ат танылған дейді.  |
|  |
|Халықтың халық болып қалыптасуы үшін қажетті шарттар: (1--слайд) |
|елдік, халықтық сананың өзіне тән мәдениеті, |
|қалыптасуы мекен ететін аумағының қалыптасуы, |
|халықтың өзіне тән антропологиялық бет пішінінің қалыптасуы |
|тілінің қалыптасуы, |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
|Ментальды карта жасату |
|Сергіту сәті : Киіз басу қимылдары. |
|1. жерге тулақ салу (еңкею) |
|2. қап арқалап жүн әкелу (екі қолды біріктіріп, кезек-кезек иыққа апару) |
|3. жүнді екі таяқпен сабау (отыру, қолды жоғары-төмен түсіру) |
|4. жүнді шиге орау; (қоолды айналдыру) |
|5.шиді тебу (аяқпен кезек-кезек тебу) |
|6.үстіне су құю, қайта тебу |
|3-тапсырма. |
|Қазақ атауының шығуы туралы дерек көздеріне сүйену арқылы, өз жауаптарын |
|дәлелдеу. |
| |
|3-Слайд. «Қазақ» атауы» |
|Қазақ атауының шығуы жөнінде зерттеушілер әлі бір тоқтамға келген жоқ. |
|Қазақ этимологиясының 20 астам түсіндірмесі бар. |
|1245 ж мәмлүктік Египет мемлекетін басқарған қыпшақтар араб-қыпшақ |
|сөздігін жасатқан. Онда «қазақ» деген сөзді «еркін, кезбе» деп аударады. |
|«Атамыз –Алаш, атымыз – қазақ, үш жүздің ұрпағымыз» деген ел аузында сөз |
|қалған |
| |
|4 тапсырма. Оқушылардың өзін-өзі бағалауды ұйымдастыру. |
|Дереккөздер және жабдықтар: интерактивті тақта, слайд, А4 қағаз, |
|фломастерлер, слайдтар. |
|Кейінгі тапсырмалар|Қазақ жүздері туралы пікір |Тақырып глоссарийін құру|
| |айтқан ғалымдар: Ш. | |
| |Уәлиханов, Н.А. Аристов,В.В.| |
| |Бартольд, М.П. Вяткин, С. | |
| |Аманжолов,Т.Н. Сұлтановтың | |
| |айтқандарын салыстыру. | |
| |  | |
|Сабақты талдау |Сабаққа тарих мұғалімі, оқу ісінің меңгерушісі |
| |қатысып талдап, өз пікірлерін білдірді. |
|Сабақ бойынша | |
|өзгертулер | |

-----------------------
2-Слайд
Көптеген ғалымдардың ойлары мен пікірлерін қортытындылай келгенде, қазақ
сөзінің шығу тегін неше топка бөліп қарауға болады : 
ҚАЗАҚ : 1)қазақ сөзі ең алғаш қас пен сақ тайпаларының бірігуінен пайда
болды; 
2) қазақ сөзінің орта ғасырлардағы еркін адамдар деген мағынасы пайда
болды. 
картамен жұмыс: каспи сақ тайпаларының мекендеген жерлерін көрсетіңіздер?