Шешендік өнер – жалпы білім беретін мектептердегі оқу пәні ретінде

Ақтөбе облысы, Темір ауданы, Шұбарқұдық кенті
№6 Шұбарқұдық негізгі мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
С.Қ.Максимова

«Шешендік өнер –
жалпы білім беретін мектептердегі оқу пәні ретінде»

"Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты" бойынша қазақ тілін оқытудағы басты міндеттердің бірі
ретінде "Шешендік пен сөз мәдениетінің бірлігін таныту, шешендіктің тарихын
таныту, түрлерін игерту" қарастырылған. Бұл міндет негізінен бағдарламада
11-сыныпта қазақ тілін аптасына бір сағат оқыту арқылы жүзеге асырылуда.
Шешендік - сөз өнерінің бір шыңы десек, сөз өнерінің құралы - тіл.
Тіл - халық қазынасы. Оны игеру - сол халықтың міндеті.
Сөйлеу сөздік қорға тікелей байланысты. Ал сөздік қор әуелі
отбасында, сосын балабақшада, әрі қарай ойын үстінде, адамдар мен тілдік
қарым-қатынаста жинақталады.
Тілді теориялық, практикалық жағынан игеру негізі мектеп қабырғасында
қалыптасады. Орта мектепте шешендік өнерді меңгерудің алғы шарттары
мынадай:
1. Сөздік қорды байыту.
2. Сөзді орынды қолдана білу.
3. Бейнелеп сөйлеуге машықтану.
4. Сөз ішінде, сөз тіркестерін қолдана білуге дағдылану.
Мектепте шешендіктану негіздерін оқып-үйрену, шешендік өнер
дегеніміз не, шешендік сөздің өзіне тән белгілерінің қандай екенін
ұғындырудан басталуға тиіс. Одан әрі шешендік өнердің тарихына қысқаша шолу
жасай отырып, оның даму кезеңдерін еске түсіреміз, шешендіктану ілімінің
мәнін ашамыз. Оқушылар үшін өз сөздері арқылы екшей өрілген шешендік пен
парасаттылықтың, ұшқыр ойлылық пен кісіліктің үйлесімділік үлгісін таныта
білген ежелгі таңғажайып шешендер туралы мағлұматтардың мәні, маңызы
ерекше.
Шешендікке айрықша тән қасиеттер - ойлап табу, орналастыру, сөзбен
бейнелеу, есте сақтау, қысқа, нұсқа сөйлеу, тыңдарманы әр түрлі тәсілдермен
сөзге ұйыту. Осыны оқушылар алдында мысалдар арқылы мезгіл-мезгіл дәлелдеп
отыру керек.
Кез-келген курсты, пәнді (ғылыми саласын) оқыту ұстанымдары жұмыс
жүйесін үйлестіруде, оқыту әдістері мен амалдарын, түрлерін іріктеуде
басшылыққа алынатын - бірден бір ортақ идеялар. Сол сияқты шешендік өнерді
мектепте пән ретінде оқытудың өзіндік ұстанымдары болуға тиіс.
Шешендіктанудың қалыптасу кезеңдерін білу - оқушылар үшін аса
қажет. Дүние жүзінің жақұттары Демосфон, Аристотель, Сократ, Цицероннан
бастап, өзіміздің дәстүрлі шешендігіміздің негізін қалаушылар Төле би,
Қазбек би, Сырым батыр т.б. шешендік өнер тарихындағы орнын оқушыларға
білгізіп қана қоймай, оларды тереңірек тану үшін әртүрлі тапсырмалар
беріп, өз бетімен ізденуге баулимыз.
Оқушыларға шешендік өнерге байланысты М.Әуезовтің,
Ә.Маметованың,Б.Адамбаевтың,С.Негимовтің қазақ шешендіктану туралы
зерттеулерін таныстыру - олардың теориялық білімін толықтырады.
Келесі кезекте, оқушыларға шешендік сөздердің сапаларына көңіл аударту
керек. Сөз сапасын білу - шешендіктің негізгі талабы.
Мектеп бағдарламасында тілдің мәнерлеу құралдарын тереңірек оқып-
үйренуге баса назар аударған дұрыс. Әйтпесе, сөз өнерін игерудің ғылымилығы
төмендейді. Бұл қазіргі жастардың, жалпы көпшіліктің сөзінің көбіне-көп
жұтаңданып, бір жақтыланып, қасаңдаған тұсында өте-мөте керек.
Орта мектепте шешендік өнерге баулуды бірізділік керек-ақ. Яғни,
шешендік өнерге баулу қарапайымнан күрделіге, әліппеден бастап ғылым
биігіне қарай жетелеу негізінде жүргізілуге тиіс.
Ендігі бір ескертетін үлкен жұмыс - оқушыларды шешендік сөйлеу
мәдениетіне практикалық жұмыстар арқылы машықтандыру. Бір тақырып алып,
пікірталас тудыру. Оның қарапайым, күрделірек, күрделі түрлерін жасаттыру.
Осылайша оқушыларды ойлап сөйлеп, ой тастауға, ойлантуға, ойлы жауап алуға,
сөз әдебіне баулимыз.
Шешендік өнерге баулуда белгілі бір мәтінді талдаудың маңызы зор. Егер
ол көркем шығарма немесе көсемсөз мәтіні болса, оның тақырыбына, авторлық
идеясына, композициялық ерекшелігіне, стильдік ерекшелігіне міндетті түрде
тоқтау керек.
Өз пікірін батыл айту, оның дұрыстығын дәлелдеу. Көпшілік алдында бір
мәселе туралы бірнеше вариантты (мазмұны, маңыздылығы, көлемі жағынан) ой
түйіндеп үйрену - оқушылардың үлкен өмірдегі басты қажеттілігі. Бұл да
осыны пән ретінде дамыта оқыту ұстанымына сәйкес құбылыс ретінде жүзеге
асырылады.
Пікірталас ұйымдастыру, пікірталас үстінде жиі қолданылатын әдістерді
меңгеру пікірдің қонымдылығын, ойдың өтімділігін күшейтеді. Сондықтан
оқушыларға ол жөнінде түсінік беріп отыру абзал.
Мектеп қабырғасында сөйлеу өнерімен қарым-қатынас өнеріне оқытудың
қажеттілігі - болашақ ұрпақтың гуманитарлық ойлауын қалыптастырады.
Қай заманда да жоғары дамыған коммуникативтік қабілеттер ерекше
бағаланып келді. Ал қазіргі қалыптасқан әлеуметтік жағдайда сөйлеу өнерін
меңгерген жан қоғамға аса қажет. Оған Платонның "Егер де белгілі бір
қаладағы даулы талас туындап жатқан халық жиналысына, не кез келген өзге де
бір жиынға шешен мен емші-дәрігер қатар келе қалса, дауды шешер, таласты
тоқтатар бәтуәлі сөз айтуға бұл екеуінің қайсысын қалар еді деп
ойлайсыздар. Сөзсіз сөз өнерін меңгерген шешенге жүгінер еді, тек оның оған
ықыласы болса болғаны, ал емші-дәрігерге ешкім назар аудармас еді. Мен
бұған кепіл бола аламын", - дегені дәлел.
Қорыта келгенде, жалпы орта білім беретін мектепте шешендік өнерді
пән ретінде оқыту аса қажет және оны оқытуды жолға қою үшін педагог-
мамандардан, әдіскер-ғалымдардан оның жалпы дидактикалық және арнайы
ұстанымдары осы аталмыш пәнді оқытудың нақты әдістері мен түрлерін
іріктеуді қажет етеді.