Шәкәрім құдайбердіұлы «қалқаман – мамыр» поэмасы

8 – сынып Қазақ әдебиеті

Сабақтың тақырыбы: Шәкәрім Құдайбердіұлы «Қалқаман – Мамыр» поэмасы
Сабақтың мақсаты: а) Білімділік: Шәкәрімнің озық туындысының идеялық
мазмұнын ұғындыру, кейіпкерлер
іс - әрекетіне
оқушылар арқылы баға бергізу.
ә) Тәрбиелік: Поэма кейіпкерлерінің
жақсы мінез –
құлықтарын үлгі ете отырып,
адамгершілікке, достыққа,
мейірбандылыққа баулу.
б) Дамытушылық: оқушыны эстетикалық
сезімге шақыру,
сауатты да әдеби тілде сөйлеуге
қалыптастыру, өз бетімен
жұмыс жасауға, белсенді болуға
үйрету.
Сабақтың түрі: Дәстурден тыс пікірталас типті аралас сабақ.
Сабақтың әдістері: Сұрақ- жауап, жартылай іздендіру, пікір салысу, мәтін
талдау.
Сабақтың көрнекілігі: Шәкәрім портреті, буклеттер, тірек – сызба белгілер,

шығармалары, тест
сұрақтары,слайдтар
Сабақтың жүрісі:
І. Ұйымдастыру.
Сынып оқушыларын түгендеу, сабаққа қажетті құрал – жабдықтардың
болуын тексеру.
ІІ. Сабақтың жоспары:
1. Ұлы Абайдың ізбасар інісі Шәкәрім туралы.
2. Поэма мазмұны бойынш талдау.
3. Шығарманың композициялық құрылымы бойынша жұмыс.
4. Тірек – сызба белгілер арқылы образдарға талдау.
5. Ашық пікір таластыру «Пікірлестер мен қарсыластар»
ІІІ. Мұғалімнің кіріспе сөзі:
Балалар, үйден поэманың мазмұнын оқып, алдыңғы сабақтарда поэма
мазмұнымен таныстыңдар, жалпы оқиға желісін білесіңдер. Шәкәрімді екінші
Абайымыз десек те болады. Екеуі де өмір сүрген тұстарында кезеңнің ащы
шындығын шығармаларында көрсете білді, сөз өнерінің шыңына көтерілді.
Шәкәрімнің сондай шығармаларының бірі – «Қалқаман – Мамыр» дастаны.
Енді дастандағы басты оқиғаларды талдауға кірісейік.
І. Әр топқа үлестірме парақшалар таратылды.
Тапсырмалары: 1. Шәкәрім кім? Ол туралы не білесіңдер? Қандай
шығармалары бар? Шәкәрімге Абай қалай
әсер етті?
2. «Қалқаман – Мамыр» поэмасы суреттелген
кезеңде қазақ
халқының жағдайы қандай еді? Ақынның бұл
кезеңді жырға
қосуда қандай мән бар?
3. Қалқаман мен Мамырдың жақындықтары
қандай? Мәмбетей
жағы Әнет бабаның шешіміне неге қарсы
болды?
4. Әнет баба Қалқаманды неге оққа байлады?
Қалқаман неге
наразы болды?
ІІ. Ендігі кезек шығарманың композициялық құрылымына талдау, бұл талдауды І
топ орындайды.
а) Оқиғаның басталуы – Қалқаман мен Мамырдың – кездесуі.
ә) Байланысы – Екі жастың бір – бірін ұнатуы – бастаңғы жасауы, сөз
байласуы.
б) Дамуы – Мамырдың біреуге айттырылуы
в) Шарықтың шегі – Екі жастың серттесуі, жанжал – теориясы
г) Шығарманың аяқталуы – Мамырдың өлімі, Қалқаманның елден кетуі.
Жоңғар шабуылы
ІІ топ – Тірек сызба арқылы образдарға талдау жасайды.
?
?
?
?
Қалқаман ? Мамыр
?
?
?

Әнет баба Көкенай

? ? ? ? ? ? ?
?

ІІІ топ – жырдың поэтикалық тіліне талдау жасайды. Мына кесте бойынша
толтырады:
|1 |Суреттеу |Өткен іс ойға күңгірт, көзге танық, |
| | |Көрмесе де, білгенге бәрі анық. |
| | |Мың жеті жүз жиырма екінші жыл, |
| | |Қазақтың сыр бойында жүргені анық |
|2 |Диалог |Қалқаман мен Мамырдың сөйлесуі. |
|3 |Портрет мінездеу |Әнет бабаң – арғынның ел ағасы, |
| | |Әрі би, әрі молла, ғұламасы. |
| | |Орта жүзге үлгі айтқан әділ екен, |
| | |Сол кезде тоқсан беске келген жасы |
|4 |Теңеу |Бабаңның нұр жүзі болды мұздай |
|5 |Эпитет |Жылы жүрек өзіне жар тапқандай |
| | |Салқын термен мөлдіреп нұрлы жүзі. |

Өлең құрылысына талдау.
11 буынды қара өлең ұйқасы
2 – 3 оқушыға бір шумағын талдату.
ІІІ. Поэманы талдауды пікірталаспен толықтыру.

|1 – топ |2 – топ |
|Жақтаушы |Даттаушы |
|1. Қалқаман мен Мамырдың қосылуы дұрыс па? |
|Дәйектеме – Қалқаман мен Мамырдың |Дәйектеме – Қалқаман мен Мамырдың қосылуы|
|қосылуы дұрыс. |дұрыс емес. |
|Аргумент – «Махаббатсыз дүние бос, |Аргумент – «Жеті атаға дейін қыз алысу – |
|Хайуанға оны қосыңдар» |күнә» |
|Абай. |Жауап: Олар бірін – бір ұнатса да, |
|Жауап: Қалқаман мен Мамырдың қосылуы|сезімді ақылға жеңдіру керек еді. |
|дұрыс. Ол – адал махаббат иелері. |Өйткені, олар ата - салтын бұзды. Ол |
|Бірін – бірі шын сүйеді. Мамыр өлер |кезде ата – салтын орындамай, бата бұзған|
|алдында да Қалқаманға деген |адамдарды жазалаған. Екіншіден, олар |
|махаббатын дәлелдеп кетті. Өзі өлсе |өзара ағайынды, туыс адамдардың балалары.|
|де, Қалқаманның тірі болуын |Сондықтан олар жеті атаға дейін қыз алмау|
|армандады. |деген қағиданы бұзды. |
|2. Көкенайдың әрекетін қалай бағалайсыңдар |
|Дәйектеме – Көкенайдың әрекеті |Дәйектеме – Көкенайдың әрекеті дұрыс |
|дұрыс. |емес. |
|Аргумент – «Ел ағасыз болмас |Аргумент – «Айырған екі ғашықты оңа ма |
|Тон жағасыз болмас» |екен?» |
|Мақал. |Жауап: Көкенай - өз заманының қатыгез |
|Жауап: Ертеде кінәлі адамдарды |адамы. Бір – бірін ұнатқан екі жастың |
|айыптайтын арнаулы заңдар болмаған. |обалына қалды. Қалқаман мен Мамырды өлім |
|Түрме атаулы да болмаған. Ел |жазасына кесетіндей ештеңе бүлдірген жоқ.|
|билеушілер, әр рудың көсемдері, |Олардың жазығы – бір – бірін сүйгендігі. |
|билері далалық сот жасаған, үкім |Көкенай – оқымаған, ескі салтты жақтаушы |
|шығарған. Көкенай - өз дәуірінің |қараңғы адам. |
|салт – дәстүрін берік ұстаған адам. |Жауап: Жырда Көкенай батыр деп аталады. |
|Сондықтан жастарды жазалауы дұрыс. |Бірақ оның батырлығы туралы ешқандай |
|Келешекте тағы да туысқан адамдар |эпизодта жоқ. мылтықсыз, қарусыз қыз, |
|қосылып қоюы мүмкін. Сондықтан |жігітті өлтіруі мүмкін емес. Ол -барып |
|болашақта жастарға сабақ болсын деп,|тұрған қорқақ. Ол- ұлы махаббатты |
|осындай қатыгездікке барды. |қорлаған жан. |
|3. Қалқаманның ел ортасынан кеткені дұрыс па? |
|Дәйектеме – Қалқаманның елден кетуі |Дәйектеме – Қалқаманның елден кетуі дұрыс|
|дұрыс. |емес. |
|Аргумент – «Көзден кетсе, |Аргумент – «Бөтен елде сұлтан болғанша |
|Көңілден де кетеді» |Өз еліңде ұлтан бол» |
|Жауап: Қалқаман қазақ халқының салт |Мақал. |
|дәстүрін бұзды. Біріншіден, Мамырдың|Жауап: Қалқаманның елден кетуі дұрыс |
|атастырылып қойылған жерінің батасын|емес. Туыстары да, Әнет бабасы да ол үшін|
|бұзды. Екіншіден, өзімен жақын, |қатты қиналды, оның Мамырмен бірге |
|туысқан адамның қызын алды. Содан ел|қалуының жағдайларын жасады. Оның өлімін |
|бірлігі бұзылды, дау – жанжал |қалаған – Мәмбетейлер. Сондықтан, жекпе –|
|күшейді. Сол себептен көзге күйік |жекте аман қалған соң, елден кетуі керек |
|болмай, Қалқаманның елден кеткені |еді. |
|дұрыс. |Жауап: Қалқаман елден безіп, өзінің |
|Жауап: Қалқаман өз туыстарынан |осалдығын байқатты. Оны елден ешкім қуған|
|көңілі қалды. Оның үстіне Мамырдың |жоқ. Ол тек Көкенайға өкпелеуі керек еді.|
|қайғысын ұмыта алмады. Көзбен |Елде қалып, Көкенайға қарсы күш көрсетуі |
|көрмесем, ұмытам деп ойлады. |керек еді. Мамырды шын сүйетінін |
|Сондықтан елден кеткені дұрыс. |дәлелдеп, оның есімін ардақтап өтуі керек|
| |еді. Бөтен елде бәрібір өз еліндей бола |
| |алмайды. Сондықтан Қалқаманның елден |
| |кетуін дұрыс деп есептемеймін. |

IV. Мұғалімнің қорытынды сөзі.
Иә, балалар, әрқайсысың өз пікірлеріңді дәлелдеп шықтыңдар. Қалқаман
мен Мамырдың қосылуы дұрыс, теріс деп кесіп айту қиын. Ол заман - әйелді
малға сатқан, бұғауда ұстаған заман. Шәкәрім екіжастың адал махаббатын
көрсете отырып, өз заманының қатал аңына қарсы шығады.
Қазіргі ғылыми тұрғыдан қарастыратын болсақ, қазақтың «жеті атаға
дейін қыз алыспау» деген ырымының түбінде бір мән жатыр. Оны кәмелеттік
жасқа келгенде, қазір де әдеп, валеология пәндерін оқу арқылы білесіңдер.
Сондықтан туыстық, жақындық дегеннің мән – мағынасына үңіліп жүріңдер.
Бүгінгі сабақтан қалар түйін мынау:
Ата салтын аттауға да болмас,
Жүрек қалауын тастауға да болмас.
V. Бағалау парақшалары бойынша бағалау.
Үйге тапсырма беру. І деңгей – Поэма бойынша тест құрау.
ІІ деңгей – Шынайы махаббаттың қос
шынары.
ІІІ деңгей – «Егер мен Қалқаман
болсам...»

«Қалқаман – Мамыр» поэмасы бойынша тест.

1. Поэмадағы оқиға нешінші жылы болған?
а) 1722
ә) 1723
б) 1724
2. Әнет бабаның жасы нешеде еді?
а) 90 – да
ә) 95 – те
б) 97 – де
3. Қалқаман мен Мамыр қайда кездесті?
а) Аң аулап жүргенде
ә) Ойын тойда
б) Жылқы бағып жүргенде
4. Тобықты руының адамдары қайда тойға барды?
а) Сәмеке ханға
ә) Құнанбай қажыға
б) Әнет бабаға
5. Көкенай Мамырды қай жерде атты?
а) Қыдырып жүргенде
ә) Үйінде отырғанда
б) Төркініне келгенде
6. Көкенайдың руы кім?
а) Олжай
ә) Кішік
б) Мәмбетей
7. Мамыр соңғы сөзін кімге айтты?
а) Қалқаманға
ә) Көкенайға
б) Әнет бабаға
8. Мамыр бүгін ... киінді деп, Қалқаманға бір күні хабар жетті.
а) Қызша
ә) Қыз балаша
б) Қыздарша
9. Қалқаманды қандай атқа мінгізді?
а) Құла атқа
ә) Арда күреңге
б) Арғымаққа
10. Қалмақтың соғыс ашқан бастаушысы кім?
а) Суан Раптан
ә) Қалдан Серен
б) Қалдан Мұса

Шәкәрім Құдайбердиев
«Қалқаман-Мамыр» поэмасы

Төлеуова Анар Қаражігітқызы
Маңғыстау облысы Түпқараған ауданы
Жалау Мыңбаев мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті
пәнінің жоғары санатты мұғалімі