Ерлік пен елдік - махамбет ұраны

Ерлік пен елдік‭ ‬-‭ ‬Махамбет ұраны‭

Қиын да сұлу тағдыр десек те болмай ма,‭ ‬Махамбеттің тағдырын‭!? ‬Оның есімін атағаннан‭ ‬-‭ ‬ақ жүзі жалпылдаған,‭ ‬көз жанары өңменнен өтетін,‭ ‬сөйлеген сөзі өткір,‭ ‬өлең мен оттан өрілген іспетті жарқын бейне көз алдымызға келмей ме‭?
Үстінде бадана көзді сауыты,‎ ‏басында батырлар киер дулығасы,‭ "‬ер қаруы‭ ‬-‭ ‬бес қару‭" ‬түгел батыр сар даламен арғымығын құйғыта келе жатқандай‭! ‬Батыр боп шынықтырған да осы сар даласы‭!‬
Еділ мен Жайық арасын мекендеген Бөкей хандығында Нарын құмында Бекетай деген жерде дуниеге келген болашақ көтерілісші,‎ ‏жалынды ақынның атасы Құлмәлінің батырлық,‭ ‬билігі,‭ ‬шешендігі шартарапқа тараса керек.‭ ‬Дауылды жылдардың жалынды жыршысы Махамбет Құлмәлінің Өтемісінен туған.
Өзі бір өлеңінде:
‎ ‏Өтемістен туған он едік,
‎ ‏Онымыз атқа мінгенде,
‎ ‏Жер қайысқан қол едік,‭ ‬-‭ ‬дейді.
‎ ‏Хан тұқымын қараға теңестірген от ауызды,‭ ‬орақ тілді Махамбет тумысынан батыл болатын.‭ ‬Өзін мақтап өлең айтқызуға тырысқан хан беделін‭ "‬Хан емессің,‭ ‬қасқырсың‭" ‬өлеңінде төмендетуге жігері жеткен батыл азамат еді.
‎ ‏Махамбет Исатай ағасына қосшы бола жүріп,‭ ‬үстем тап өкілдерінің бұқараға жасаған қиянатын беттеріне басты.‭ ‬Жәңгір ханмен араздық қарулы көтеріліске ұласып,‭ ‬тарихтың парақтарын толтырды.
‎ ‏Махамбет жылаулар мұрасын мол білген екен.‭ ‬Өз өлеңдері де телегей‭ ‬-‭ ‬теңіз көп болған деседі.‭ ‬Ата жыраудан бала жырауға жетіп,‭ ‬халық санасында сақталып бізге жеткендері ақынның көтеріліс туралы өлендері.‭ ‬Ерлік пен елдікті ту еткен ақын‭ ‬-‭ ‬көтерілістің жалынды жыршысы бола білді.‭ ‬Ол әр уақытта жалтармады,‭ ‬тайқымады,‭ ‬үрейленбеді,‭ ‬өйткені онда өлім мен бейнеттен сескенбейтін жалынды жүрек бар еді.‭
Жайықтың бойы көк шалғын-
‎ ‏Күзерміз де жайлармыз.
‎ ‏Күлесті сынды күреңді,
‎ ‏Күдірейтіп күнде байлармыз.
‎ ‏Құдай істі оңдаса,
‎ ‏Ісім жөнге келгенде,
‎ ‏Қамалаған көп дұшпан
‎ ‏Әлі де болса қойдай қылып айдармыз,‭ ‬-‭ ‬деп‭
шалқаюы,‭ ‬оның Шалкиіз,‭ ‬Асан,‭ ‬Сыпыра,‭ ‬Доспанбет сынды батыр жыраулр мұрасын,‭ ‬олар негізін салған ерлік жырларды жақсы білгендігінен туған емес пе екен‭?!
Махамбет‎ ‏-‎ ‏аталы сөз айтар айтулы шешен,‭ ‬алдағыны болжап толғанар абыз,‭ ‬ел басына күн туғанда ақыл берер ел ағасы,‭ ‬қол бастар батыр,‭ ‬жұртты ерлікке үндер соғыс жаршысы,‭ ‬қолма‭ ‬-‭ ‬қол ақтарылар ақпа ақын.
‎ ‏Еңселігім екі елі,
‎ ‏Егіз қоян шекелі.
‎ ‏Жаралаған теке мүшелі,
‎ ‏Жауырыны жазық,‭ ‬мойны ұзын,
‎ ‏Оқ тартарға қолы ұзын,
‎ ‏Дұшпанына келгенде,
‎ ‏Тартынбай сөйлер асылмын,
‎ ‏Мен Өтемістің баласы,
‎ ‏Махамбет атты батырмын,‭ ‬-‭ ‬деуінде ерлік пен елдікке жол көрсеткен батыр бейнесі көрінбей ме‭?!
Немесе:
‎ ‏Түзге аттанып шығарда,‭
Дұшпанының қарсы келегнде,
‎ ‏Ер дініне берік болсын‭! ‬-‭ ‬деген өлең жолдары ер‭ ‬-азамат мұз жастанып,‭ ‬қар төсеніп ел үшін үлгі,‭ ‬қорған болар қылығымен меңземей ме‭?
Иә,‎ ‏Махамбет қуғын‭ ‬-‭ ‬сүргінмен өткен‭ ‬8‭ ‬жылында ел үшін,‭ ‬туған жері үшін зарланбады ма,‭ ‬еткен ісі далаға кетті ме деп уайым шекпеді ме‭?! ‬Шекті,‭ ‬зардап көрді,‭ ‬бірақ жасымады.
‎ "‏Ақсүйектің баласын,
‎ ‏Қара ұлына теңгеріп,‭ ‬қоңыраулы найза өңгеріп‭" ‬ерлік өнегесі болғанын айдан анық жеткізе білген.‭
Махамбет ұраны‎ ‏-‎ ‏елдік пен ерліктің ұраны.‭ ‬Оның жырларының жауынгерлік рухы өзге халықтардың еркіндік үшін күрескен ақын‭ ‬-‭ ‬перзенттерімен үндес келеді.‭ ‬Шандар Петефи,‭ ‬Тарас Шевченко,‭ ‬Салауат Юлаев және Махамбет Өтемісұлы‭! ‬Осындай күрескер ақындардың арман‭ ‬-‭ ‬мұраттары қандай асқан еді‭!
Бостандық пен махаббат,
‎ ‏Керегі маған екеуі‭ ‬-‭ ‬ақ.
‎ ‏Махаббат үшін өмірде,
‎ ‏Қарсы барам өлімге,‭ ‬-‭ ‬дейді Шандар Петеори,‭ ‬ал Тарас Шевченконың аңсап өткен асыр арманы былайша жырланады:
‎ ‏Туысқандық,‭ ‬махаббат,
‎ ‏Деген сөздер қосылмай,
‎ ‏Ғасырларға болып жат,
‎ ‏Кеткені‭ ‬ме осылай‭?
Біздің Махамбет елі үшін,‭ ‬жері үшін атқа мінді:
‎ ‏Еділдің бойы ен тоғай,
‎ ‏Ел қондырсам деп едім.
‎ ‏Жағалай жатқан сол елге,
‎ ‏Мал таптырсам деп едім...
‎ ‏Ханнан қырық туғанша,
‎ ‏Қарадан бір‭ ‬-‭ ‬ақ тусайшы,
‎ ‏Халықтың кегін қусайшы‭!
Махамбет жырлары‎ ‏-‎ ‏қазақтың мол қазынасында тек сұлулығымен ғана емес,‭ ‬қиып түсер өткірлігімен ерекше тұрған дүние.‭ ‬Ол жаудың қара бұлттай қатер төндіре,‭ ‬дауыл алдында саңқылдаған дауылпаздай,‭ ‬дауылды жарқ‭ ‬-‭ ‬жұрқ етіп тілгілеген найзағайдай әсер етеді.
‎ ‏Халықтың азаттығы,‭ ‬теңдігі жолында ақ найзамен де азаткер асқақ жырымен де нағыз азаматша орасан үлкен қызмет еткен,‭ ‬осы жолда қасық қанын көз тіккен Қазақ Еліне көз қиығын салып сүйсіне қарап тұрғандай...‭ ‬Ол халық көңілінің ең асылы‭ ‬-‭ ‬еркіндікті,‭ ‬аңсаған арманды,‭ ‬ата жауға деген қаны қатқан өшпенділікті,‭ ‬антқа берік,‭ ‬атқа мықты азаматтың ісімен,‭ ‬жүрегімен жырлады.
‎ ‏Қаһарман ақынның қызыл оттай қызулы,‭ ‬қылыштай өткір,‭ ‬селдей серпінді сөздері қараңғыны қармаған қалың қазақтың ақ журегіне асау толқу салды,‭ ‬көңіліне жел берді.‭ ‬Тәуелсіздік жылдарындағы ерен еңбек,‭ ‬қайсар рух,‭ ‬өршіл ұлтжандылық бізге Махамбет жырының күшімен берілгендей.‭ ‬Нарында кіндік қаны тамып,‭ ‬Қараойда мәңгілік мекеніне тапсырылған ақын Атыраудың орталығынан Исатай ағасымен ат үстінде ерлік пен елдікке шақырып,‭ ‬түсін аянды,‭ ‬өңін баянды еткендей қазақты бүкіл әлемге мақтанышпен паш етіп тұрғандай...
‎ ‏Ақынның құдіретті сөзінің күні бүгінге дейін сыры кеткен жоқ,‭ ‬сыны түскен жоқ.‭ ‬Ол‭ ‬-‭ ‬халқымыздың рухани қазынасының ең асылы.‭ ‬Осыған сеніңіздер‭! ‬Оның есімі мен ерлігін,‭ ‬ұран сөздерін қастерлеп мәңгі сақтаныздар‭!

ЕЛДІК ПЕН ЕРЛІК‭ ‬-‭ ‬МАХАМБЕТ ҰРАНЫ

‎ ‏Төлеуова Анар Қаражігітқызы
‎ ‏Қазақ тілі мен әдебиеті
‎ ‏пәнінің мұғалімі
‎ ‏Маңғыстау облысы
‎ ‏Түпқараған ауданы
‎ ‏Жалау Мыңбаев
‎ ‏мектеп‭ ‬-‭ ‬гимназиясы

‎ ‏2013‎ ‏жыл

‎