Жылқы шаруашылығы

Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Негізгі білім беретін №221 Аққұм мектебінің химия-биология пәнінің мұғалімі Айтөреева Ақмарал Бақытқызы

Жылқы шаруашылығы
Жылқы (лат. Equus ferus caballus) - тақтұяқтылар отрядының бір тұқымдасы. Жылқы адамзат өркениетіндегі, әсіресе, дала өркениетіндегі дамудың жарқын да елеулі көрсеткіштерінің бірі болады. Жылқыны қолға үйрете бастау көшпелі шаруашылық пен өркениет дамуының негізін қалады. Қолға үйретілген жылқының (E. caballus) шаруашылықта маңызы зор. Ол - ет және қымыз өндіру, салт міну, арбаға не шанаға жегу, әскери және спорттық бағыттарда өсіріледі. Сипаттамасы: Жылқының басы созылған арықтау келеді; көздері үлкен өткір, танаулары кең, сүйір құлақтары ширақ қимылды үлкен не орташа көлемді (басының жартысынан да кішірек) болады. Жалы ұзын салбыраған, мойны ұзын бұлшық етті, денесі жұмырланған болады; құйрығы түбірінен басталатын ұзын қылдардан тұрады; түсі әралуан келеді. Аяқтары биік сымбатты, жуандығы орташа болады; 1-ші және 5-ші саусағы мүлдем болмайды, 2-ші және 4-ші саусақтары рудиментті түрде ғана қалыптасқан; тұяғы ең қатты дамыған ортаңғы саусақтың басын ғана қаптайды (сондықтан дененің бүкіл салмағы соған келеді). Асқазаны қарапайым болады, өт қабы жоқ, бүйені қатты дамыған. Миі біршама кішкентай, және қатпарлы үлкен ми сыңарлары мишықты қаптамайды. Алайда ақыл қабілеті едәуір жоғары болады. Сезу қабілеттерінен естуі ең жақсы дамыған, содан кейін көруі, сосын иіс сезуі. Шоқтығына дейінгі биіктігі 50 - 185 см, салмағы 60 - 1500 кг болады.Жылқылар әдетте бір айғыр бастайтын бірнеше биеден тұратын үйірге жиналады. Көбінесе жазық далада тұрады; ерекше сипаттары - үлкен жылдамдық пен сақтылық.

Жылқы төлдері

ұрғашы жылқыны
Піштірілмеген еркек жылқының яғни айғырдың атаулары
құлын (биенің жас төлі),
жабағы (6 айдан асқан құлын),
тай (1 жастан асқаны) деп атайды.

құнажын байтал
(2 жастан асқаны),
дөнежін шығар (3 жастағы байтал),
дөнежін байтал (3 жастан асқаны),
бесті бие (4 жастан асқаны),
қасабалы бие
(7 - 8 жастағы бие),
кәртамыс бие
(11 - 14 жастағы бие),
жасаған бие (20 жастан асқан бие), т.б. атайды.

құнан айғыр (2 жастан асқаны),
дөнен айғыр (3 жастағысы),
сәурік айғыр (3 - 4 жастағы үйірге салынбағаны),
бесті айғыр (5 жастағысы),
сақа айғыр (11 - 12 жастағысы)

Түрлері: Жылқы жүк жылқысы (Владимир жылқысы, Першерон жылқысы, т.б.), мініс жылқысы (араб жылқысы, ақалтеке, т.б.), жазық дала жылқысы (Дон жылқысы, Буденный жылқысы, Қостанай жылқысы, моңғол жылқысы, қазақжылқысы,т.б.), таужылқысы(кабардин, қарабақ, қырғыз, алтай жылқылары, т.б.), солтүстік дала жылқысы (витский, эстон, якут жылқылары, т.б.) болып ажыратылады. Дүние жүзінде жылқының 250-дей түрі бар. Қазақстанда жылқының 16 түрі өсіріледі (қ. Жылқы өсіру).
--------------------------------------------------------------------------------
Жылқы аурулары: Қазақ халқы жылқының маңқа, қара өкпе, шойырылма, қарақаптал, киеңкі, жамандат, мандам, боғымалы, қыршаңқы, өлі, желін құрт, сары ауру, жалақ, жауыр, шилі қара, лоңқа, өлі ет, қара дақ, т.б. ауруларын дәл ажыратып, олардан емдеудің өзіндік тәсілдерін жақсы білген.
Дәрігерлердің кеңесі: қымызды безгек ауруына және жөтелге қарсы ішуге ұсыныс жасайды. Қымызбен емделгенде қан құрамындағы гемоглобин эритроцит көбейеді. Тамырдың соғуы жиілеп, қан айналымы жылдамдайды. Қан тамыры жұмысы мен жүрек соғысы жақсарады.Қымыз адам денсаулығына ғана пайдалы дей алмайсыз. Түрлі дертке шалдыққан малдарға да жылқының сүтін беріп жазуға болатын көрінеді. Әсіресе құрт ауруларына таптырмас ем. Құрамы күрделі, әсері мол дәрілердің тез сіңуін қамтамасыз етеді. Иммунитетті де күшейтеді. Медикоментозды ем 6 ай болып есептелсе, дәрілерді қымызбен қоса пайдалану әлдеқайда тиімдірек болады. Бұл дәлелденген терапия. Сондықтан тек ауырған кезде ғана емес, күнделікті профилактика үшін де қымызды ішіп жүруге кеңес береміз. Ат қосақсыз жүрмейді.
Мақал-мәтелдер

* Ат сүрінбей, жер танымас. *
Ат мінбеген атқа мінсе, шаба-шаба өлтірер, Тон кимеген тон кисе, сілке-сілке тоздырар.* Елің жаман болса, бір жақсыны сағала, Атың жаман болса, ақ текенің мүйізімен тағала.* Жылқы - малдың патшасы, түйе - малдыңқасқасы.* Аттың атағы, түйенің табаны үлкен.* Жылқы - малдың патшасы, түйе - малдың қасқасы.* Аттың атағы, түйенің табаны үлкен.

* Арық атқа қамшы ауыр.* Жақсы аттың тісін ашпа.* Жақсы ат алдынан сүрінбей, артынан сүрінеді.* Жақсы ат - жанға серік.* Атың жемқор болса, берді құдай, Қатының жемқор болса, ұрды құдай.* Жақындықты ат айырады, оқымағанды хат айырады. * Ат мінбеген атқа мінсе, шаба-шаба өлтірер, Тон кимеген тон кисе, сілке-сілке тоздырар.* Елің жаман болса, бір жақсыны сағала, Атың жаман болса, ақ текенің мүйізімен тағала.