Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында сыни тұрғыдан ойлауға үйрету арқылы оқушылардың білімге деген қызығушылығын арттыру

Оңтүстік Қазақстан облысы.

Мақтарал ауданы.

«Ж. Сүлейменов атындағы жалпы

орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік

мекемесінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің

мұғалімі Махымова Гульжаухар Бейсембаевна

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында сыни тұрғыдан ойлауға үйрету арқылы оқушылардың білімге деген қызығушылығын арттыру

Қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі мектептегі білім беру жүйесінің алдына оқыту үрдісін технологияландыру мәселесін қойып отыр. Оқытудың әр түрлі технологиялары жасалып, білім беру мекемелерінің тәжірибесіне енуде. Жаңа технологияларды меңгерту мұғалімнің интелектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және де басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді. Жаңа технологиялар теориялық тұрғыда дәлелденіп, тәжірибеде жақсы нәтижелер беруде.

Жаңа педагогикалық технологияларды күнделікті сабақ үрдісінде пайдалану үшін, әр мұғалім алдында отырған оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, педагогтік мақсатына, мүддесіне сай, өзінің шеберлігіне орай таңдап алады. Бұл жаңа технологиялар - оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, терең ойлай білуін, теориялық негіздерін, эстетикалық көзқарастарын пайымдауын, баға беруін, танымдық белсенділігін дамытуға бағытталған. Жалпы білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие үрдісін жаңаша дамыту, яғни оның нәтижесінің жоғарғы деңгейде болуын қадағалау жаңашыл педагогтардың қолында болды. Олар педагогикаға «жаңа технология»терминін енгізді. Бұл жаңашыл педагогтардың мақсаты - оқушылардың алатын білімдерін сапалы ету, оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына негіз болу. Осыған орай қазірде педагогикалық технологиялар көптеп саналады.

Мысалы, атап айтар болсақ, Ынтымақтастықта оқыту технологиясы, Ш. А. Амонашвилидің «Білім беруді ізгілендіру технологиясы», П. М. Эрдниевтің»Дидактикалық бірліктерді ірілендіру технологиясы», Л. С. Выготский, Л. В. Эльконин, В. В. Давыдовтің «Дамыта оқыту технологиясы», В. М. Монаховтың «Модульдік оқыту технологиясы», «Проблемалық оқыту технологиясы», В. Ф. Шаталовтың «Тірек сигналдары арқылы оқыту технологиясы», С. Н. Лысенконың «Түсіндіре басқарып оза оқыту технологиясы», «Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы», «Оқытудың компьютерлік технологиясы», Сын тұрғысынан ойлау арқылы оқыту технологиясы»т. б. көптеген технологиялар енгізілді.

Бұл педагогикалық жаңа технологиялар бастауыш сынып мұғалімдеріне мынадай қағидаларды ұстанады:оқуға шығармашылықтың енуі, мұғалім мен оқушы арасында ынтымақтастық, өзара әрекеттестік сипатындағы жаңа әлеуметтік қатынастың пайда болуы, жеке тұлғаның дамуына жағдайдың туғызылуы, яғни жеке тұлғаға бағдарланған оқу, тұлға дамуының сыртқы әсермен бірге оқушының ішкі түрткілері негізінде жүргізілуі. Сонымен, педагогикалық технология дегеніміз-тәжірибеде жүзеге асырылып, нәтиже беретін педагогикалық жүйенің жобасы. Жаңа технологиялардың негізгі қағидалары:

- балаға ізгілік тұрғысынан қарау;

- оқу мен тәрбиенің бірлігі;

- баланың танымдық және шығармашылық икемділігін дамыту;

- баланың танымдық күшін қалыптастыру және дамыту;

- әр оқушының, оның қабілетімен мүмкіндік деңгейіне қарай оқыту;

- барлық оқушының дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу.

Қазіргі кезде мектептерде жиі қолданылып отырған жаңа технологиялардың бірі - оқушылардың жазу мен оқуда сын тұрғысынан ойлау қабілетін қалыптастыруға бағытталған әдіс-тәсілдер. Осындай әдістеме негізінде жасөспірімдерге қазақ тілі мен әдебиетінен терең де тиянақты білім беруді өз тәжірибемде жиі қолданып келемін.

Еліміздің алдағы уақытта көркейіп, дамыған елу елдің қатарына қосылу мақсатында білім сапасын арттыруымыз қажет. Мұғалім өзінің біліктілігін арттырмайынша, оқушының білім сапасын арттыра алмайды. Еліміздің дамыған елге айналуына, көк байрағымызды желбірете жоғары көтеріп, Қазақстан деген елдің бар екендігін әлемге танытатын біздің білімді жастарымыз. Демек, ХХІ ғасырдағы жастарда білім болмай, еліміз ешқашан өркендемейді.

Қазіргі заман талабына сай білім ордаларында оқушыларға тиімді сабақ үдерісін ұйымдастыра білетін, жаңашыл ұстаз болу барша ұстаздың басты мақсаты. Оқушыларға сабақ беруде жаңа технологияларды пайдалану арқылы білімін арттыра аламыз. Сондықтан да олардың білімді терең меңгеруіне, ойлануына, өз бетінше ізденуіне, алған білімін кез келген жерде пайдалана алатындай етіп қалыптасуына қолдау көрсетуіміз қажет.

Сын тұрғысынан ойлау әдісі арқылы оқушылардың өз бетімен ізденіп, өзін-өзі реттей отырып диалогтік қарым-қатынас арқылы білімдерін арттырып, сандық технологияларды пайдалана білетін белсенді, білімді, саналы азаматтарды тәрбиелеу керек екендігін түсіндім.

Оқушылар басқалардың айтқан пікірлеріне күмәнмен қарап, ой електерінен өткізе білу қабілеті болып саналады. Яғни мұғалімнің де, оқушының да сыни тұрғыдан ойлау қабілеті арта түсетіні анық.

Тақырыптың өзектілігі:

Мектептегі дәстүрлі сабақтардың балаларды жалықтыруы;
Оқушылардың тіл байлықтарының төмендігінен ойларын ашық, жеткілікті түрде жеткізе алмауы;
Қазіргі техника заманы дамыған кезеңде, оқушылар интернетті пайдалана білгенімен, сыни тұрғыдан ойлана алмауы;
Жұппен, топпен жұмыс істей алмауы;
Оқушылардың кез-келген туындаған проблемаларды шешімін таба алмауы;

Мақсаты:

А) Оқушыларды сабақта сыни тұрғыдан ойлауға үйрету жолдарын анықтау;

В) Әр түрлі қызықты тапсырмалар беру арқылы оқушылардың қазақ тілі мен әдебиеті сабағына деген қызығушылығын, тіл байлығын, ой өрісін, ынтасын дамыту;

Міндеттері:

А) Сыни тұрғыдан ойлана алатын тұлғаны қалыптастыру;

В) Өз ойын еркін жеткізе алатын және алған білімін кез-келген жерде пайдаланатын ойлы, білімді, парасатты оқушыны тәрбиелеу;

«Сын тұрғысынан ойлауды дамыту» технологиясының басты ерекшеліктері мен қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарындағы қолданылу жолдарына тоқталмақмын.

Алдымен, бұрыннан өткізіп жүрген дәстүрлі сабақтар. Мен қазіргі жаңа оқыту технологиясы негізінде өткізілген сабақтарды салыстыра отырып, төмендегі айырмашылықтарды байқадым.

Дәстүрлі сабақтар үрдісінде:

Мұғалімнің әдістері.

Жаңа тақырыпты түсіндіреді.
Кейіпкерлер туралы немесе қазақ тілі бойынша ережелерді түсіндіреді.
Оқушылармен бірге шығарманың идеясын анықтайды, талдайды.
Шығарма жазуды тапсырады.
Мұғалім көп сөйлеп, оқушы аз сөйлейді.

«Сын тұрғысынан ойлау» технологиясы бойынша өткізілген сабақтар үрдісіндегі өзгерістер және нәтижесі .

1. Жаңа тақырып бойынша оқушы іздене отырып меңгереді. Мазмұнын айтып береді.

2. Жеке кейіпкерлерді талдайды, олардың іс-әрекетін зерттейді.

3. Кейіпкерлерге мінездеме береді, қазақ тілі бойынша ережені айтады, жаттығу орындайды.

4. Тақырып бойынша мұғалімнің түсіндіргенімен байланыстырып айтады.

5. Тақырып бойынша шығарма жазады.

6. Эссе жазады. Венн диаграмма жасайды.

7. Сыни тұрғысынан ойлана отырып ой қорытып, тұжырымдама жасап,

оны қағаз бетіне түсіреді.

8. Мұғалім аз сөйлеп, оқушы өз ойын еркін жеткізеді.

Осы салыстыру кестелерінен «Сын тұрғысынан ойлауды дамыту» бағдарламасының негізгі қағидаларының шығармашыл тұлға қалыптастыруға бағытталғандығын көреміз. Академик Лернер бойынша білім - мәліметтер мен деректер, икемділіктер мен дағдылар, шығармашылық іс-әрекеттер, көңіл-күй құндылық бағдарларынан тұрады. Осыны ескерсек, сын тұрғысынан ойлау сабақтарында осы аталған бағдарлардың іске асып, нәтижесін беретіндігіне күмән болмайды.

Оқытуды жеке тұлғаға бағыттау арқылы кез келген сабақтың дамытушылық, тәрбиелілік мүмкіндіктерін пайдаланып және осы жүйені қолдану барысында қазақ тілі мен әдебиеті сабағында оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту ойдағыдай жүзеге асырылады.

Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» Қазақстан халқына арналған жолдауында: «Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады. Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгеріп, бейбіт, абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады», - деп көрсетілген. Демек, Елбасының үмітін ақтау әрбір ұстаздың парызы деп білемін.

“Сыни ойлауды дамыту” жобасы авторының бірі Ч. Темпл күтілетін нәтижелерді нақты айқындап, жазба жұмыстарын жиі орындатып, ой-өрісін дамытатын сұрақтар қойып, пәнді әлеммен, күнделікті өмірмен байланыстыру керектігін айтып өткен.

Сыни тұрғыдан ойлау «ойлау туралы ойлану» деп сипатталған. Ол маңызды мәселелерді талқылау және тәжірибені ой елегінен өткізуді қамтиды. Мұғалім оқушыны сыни тұрғыдан ойландырғысы келсе, озі де сыни тұрғыдан ойлана алатындай дәрежеде болуы керек.

Сыни тұрғыдан ойлау - Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын қазіргі ең басты педагогикалық түсінік. Бұл модуль оқушылардың да, мұғалімдердің де сыни тұрғыдан ойлауды дамытуды саналы және оймен қабылдауын көздейді.

Оқушылардың сыни ойлауы:

1. Өзінің және оқушылардың айтқан жауаптарына салыстыра отырып ойлана білу қабілеті

2. Өзінің және басқа оқушылардың идеяларына, берген жауаптарына күмәнмен қарау қабілеті

3. Негізі ойын жинақтау қабілеті

4. Белгілі бір шешім қабылдауға, сыни тұрғысынан ойлану арқылы жүзеге асыру қабілеті деп түсінемін.

Оқушылар нені үйренді?

1. Топпен жұмыс істеуді, жаңаша ойлауды

2. Нақтылық пен жүйелі оқуды, пікірлесуді

3. Өзгенің пікірін тыңдауды

4. Қалай оқу керектігін

5. Ойын еркін жеткізуді, кеңесуді

6. Сыни тұрғыдан ойлауды, елестетуді, қиялдауды, болжам жасауды

Оқушының бойынан нені байқадым?

Сыни тұрғысынан ойлай алатын терең ойлы, зерттеуші
Ойын жинақтап, рефлексия жасай алады
Ақылды, парасатты, ізденімпаз, ұйымдастыру
Тілге шешен, талантты, оқуға қабілетті

Сыни тұрғыдан ойлау ең маңыздысы болғандықтан, ойлай отырып мәселелерді талқылайды. Оқушыларға шығармашылық бағыт-бағдар бере отырып, үздіксіз іс-әрекетке жетеледім. Бұл бағдарламаны оқып, үйреніп оны өз жұмысымда қолданып мұғалімдік кәсіптің қыр-сырына тереңдей түстім. Бағдарлама стратегиялары оқушылардың бірін-бірі тыңдап, құрметтеуіне үйретті. Қуанышпен айта кететін жайт, бұрын үндемей отыратын балалардың сабаққа қызу араласуы. Жай уақытта олар өздерін бұлай көрсетуге бара қоймас еді. Сабақтарды ерекше, жаңа технология жобасымен өтуі оларға еркін сөйлеп, ойларын ашық жеткізуге, сыншыл көзқарас байқатуларына мүмкіншілік туғызғандай.

Мұғалім оқушыны сыни тұрғыдан ойландырғысы келсе:

1. Жас ерекшеліктеріне сәйкес тапсырмаларды беру

2. Тапсырма берілгеннен соң, белгілі бір уақыт мөлшерін белгілеу

3. Проблемалық мәселелердің дұрыс шешімін табу керектігін түсіндіру

4. Топта бір-бірімен пікір алмасып, диалогтық қарым-қатынасты орнатуды, бірінің пікірін бірі тыңдауды, келесі адамның пікіріне күмәнмен қарауды түсіндіру

5. Өз пікірін дәлелдеуге мүмкіндік туғызу

6. Оқушының берген жауабының мағынасына назар аударып, мұқият тыңдағаннан соң, әділ бағалауы қажет

Сыни тұрғысынан ойлаудың тиімділігі:

1. Оқушының сөздік қоры артады ;

2. Өз бетінше, жұппен, топпен жұмыс жасайды ;

3. Білім алуға өзі жауапты екенін сезінеді ;

4. Шапшаң, тез ойлау, сөйлеу қабілеттері шыңдалады ;

5. Өз пікірін білдіріп, оны қорғай білуге үйренеді.

6. Ұяң, көп сөйлемейтін оқушылардың сөйлеу қабілеттері ашылады

Сыни тұрғыдан ойлау «ойлау туралы ойлану» деп сипатталған. Ол маңызды мәселелерді талқылау және тәжірибені ой елегінен өткізуді қамтиды. [Мұғ. арн. нұс. 49 бет]

Сыни тұрғыдан ойлау - қазіргі таңда Қазақстандағы білім алушы жастар үшін ең тиімді тәсіл. Өйткені, оқушы мен мұғалімді сыни тұрғыдан ойлауға итермелейді. Оқушылар өздерінің ақпараттарының шынайылығына және басқалардың айтқан пікірлеріне күмәнмен қарап, ой елегінен өткізе білу қабілеті болып саналады. Ал мұғалімдер өздерінің іс-тәжірибелерінде жаңа тәсілдерді пайдалана отырып, сыни тұрғыдан бағалау болып табылады.

Сабақта сыни тұрғыдан ойлау модулін пайдаланғанымда, оқушының терең білім алып, берілген жауаптарға күмәнмен қарай отырып, өз шешімін қабылдауға, өзін-өзі реттей отырып, тәртіптілікке дағдыланатынын байқадым. Оқушының бойындағы сабаққа деген құлшынысын, қызығушылығын, берілген тапсырмаларға бірлесе жұмыс істей алатынын, іскерлік пен ізденімпаздық қасиеттердің бар екендігін аңғардым. Менің өткізілген сабақтарымда оқушылардың осындай іс-әрекеттерін көре отырып, бұл тәсілдің бізге қажет екендігін түсіндім. Берілген тапсырмаларды оқушылар жұптасып, топтасып, ауызбіршілікпен орындап отырғаны, мені қатты қуантты. Оқушылар сабақ барысында сұрақтарға сыни тұрғыдан ойлана отырып жауап бере алды. Оқушылар әрбір берілген тапсырмаларды шапшаңдықпен, қызығушылықпен, сыни тұрғыдан ойлана отырып орындады. Әсіресе топтың спикерлері постерлерін қорғауға шыққан кезде, мен күтпеген жауаптар мен сөздерді айтқанда, олардың тіл байлығы мен ойлау қабілеті ересектерден кем емес екенін байқадым. Психолог Жан Пиаже когнитивті дамуды зерттеген кезде, бала өз бетінше айналадағы заттарды зерттеу арқылы дамитынын айтқан. Яғни, бала зерттеу жұмыстарын өз бетінше көбірек жүргізсе, өзінің іздеп тапқан материалы есінде мәңгі сақталатынын түсіндім.

Олардың сыни тұрғыдан ойлану қабілетінің қаншалықты дәрежеде екенін байқау үшін, әрбір сабақтарымда оқушыларға тапсырмалар беріп отырдым. «Үкілі Ыбырай Сандыбайұлының шығармашылығы» атты сабағымда оқушыларға : «ХХІ ғасырдың оқушысы қандай болу керек?» деген сұрақты қоя отырып, топта бірінші жұптасып, кейін топтасып жұмыс істеуін түсіндірдім. Сонда оқушыларды сырттай бақылап отырғанымда, олар бір-бірімен ынтымақтасып, диалогтік қарым-қатынасты жүргізе отырып, жұмыс жасады. «Тұлпар» тобынан постерді жазып біткеннен соң, қорғауға Ақмарал шықты. Олар өз тобымен бірлесе отырып, ынтаның иерархиялық моделін әзірлеген Авраам Маслоу тәрізді, оқушының дамуына байланысты таудың сегіз қыратын көрсеткен. Таудың әрбір қыраттарына кедергілер деп алып, өз ойларын жазған. Және осы сегіз қыраттан тұратын іс-әрекеттер орындалған жағдайда ғана, оқушының дамуы артып, елімізге өз үлесін қосатын оқушы болатынын айтып өткені мені таң қалдырды. «Жас қыран» тобынан Гүлнұр постерді қорғауға тақтаға шықты. ХХІ ғасырдағы оқушының бойында бірнеше қасиеттер болу керектігін айтып өтті. Оқушыда алдағы уақытта кездескен қандай қиыншылық болсын, сол қиыншылықты жеңе білетін ақылды, білімді, дарынды, болу керектігін айтты. Және де оқушы білім шыңына шығу үшін, алты сатыдан тұратын пирамиданы салып, көрсеткен. Мектеп қабырғасында жоғары дәрежеде білім алып, жақсы дайындықпен жоғары оқу орнына түсіп, алдынан шыққан кедергілерден сүрінбей өтіп, мамандығы бойынша жұмыс істеп, өз еліне қызмет көрсету керектігін түсіндірді. Флипчартқа салынған күн, шаңырақ, көгершін, гүл мен компьютердің салу себептерін түсіндіріп өтті. Гүлнұрдың бойындағы тілге шешен екендігі, өзін-өзі реттеп, ұстай білуі, флипчартқа салынған суреттер мен жазбаларын айтып жеткізуде, метатанымдық қабілеттің барын білдім. Сын тұрғысынан ойлау - оқушы мен мұғалімнің ойлау қабілеттерінің дамуы мен сөз шеберлігінің артуына үлкен септігін тигізетінін түсіндім. Оқушылардың өз бетімен ізденіп, зерттеген жұмыстарының мағынасын түсініп, ой елегінен өткізіп, білім алуға талпынып, Флейвелл айтқандай метатанымдық қабілетті меңгерген оқушы, мұғаліммен тең дәрежеде қызмет ете алатындығын байқадым. Сын тұрғысынан ойлана отырып, берілген тапсырмаларды топтасып орындауда және диалогтық қарым-қатынас арқылы білімді тез меңгеретіндігін білдім. Оқушыны бақылағанымда, Чиксентмихаи айтқандай өзінің алдына мақсат қою және Райан мен Деки айтқандай ішкі уәж болғанда ғана оқушының ынтасы мен қызығушылығы артатынын, мақсатына жету үшін талпынып, бір-бірлерімен диалогтік қарым-қатынасты жүргізе алатынын түсіндім. Берілген тапсырмаларға сын тұрғысынан ойлана отырып, жауап беруге дағдыланады. Тізбектелген төрт сабағымдағы топтастыру әдісі бойынша, «ХІХ-ХХ ғасыр аралығында өмір сүрген қандай әнші- ақындарды білесіңдер?», «Жаяу Мұса кім?», «Жаяу Мұсаның қандай шығармаларын білесің?», «Үкілі Ыбырай кім?», «Үкілі Ыбырайдың қандай шығармаларын білесіңдер?», «ХХІ ғасырдың оқушысы қандай болу керек?», «Ақынның орнында сен болсаң, не істер едің?», «Сал-серілер мен қарапайым адамдардың бір-бірінен қандай ерекшеліктері бар деп ойлайсыңдар?», «Ақындар қандай кезеңде өмір сүрді?», «Үкілі Ыбырай кімдер үшін күресті деп ойлайсыңдар?» деген сұрақтар қойылғанда, венн диаграммамен, сөзжұмбақпен жұмыс жасаған кезде, слайдтан зерттеушілер мен әншілердің суреттерін жасыру барысында, сыни тұрғыдан ойлана отырып, оқушылар дұрыс жауап бергендігі мені қатты қуантты. Оқушыларға: «ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың аралығында өмір сүрген қандай әнші-ақындарды білесіңдер?» деп сұрағанымда, Ә. Найманбаев, Біржан сал Қожағұлұлы, Үкілі Ыбырай, Жаяу Мұса Байжанұлы, Балуан Шолақ сияқты әнші-ақындарымыз бар екендігін сыни тұрғыдан ойлана отырып, жауап берді. Сыни тұрғыда ойлау тәсілі арқылы оқушылар сұраққа жауап бергенде, өздерін еркін ұстауға, ойлаған ойын толық жеткізуге дағдыланады .

Выготский айтқандай Жада арқылы бір-бірлеріне көмек бергенде, көпіршелер құрылғанда, оқушының білімі артады. Оқушылар алға қойған мақсаттарына қол жеткізу үшін қолдап, бағыт-бағдар беріп, мадақтап отыру керек. Диалогтік оқыту арқылы оқушының сыни тұрғыдан ойлау қабілеті дамып, сабаққа деген ынтасы артатды. Бахтин, Мерсер, Велс, Вуд, Александер сияқты зерттеушілер айтқандай, сабақта оқушылар берілген сұрақтарға, тапсырмаларға диалогтік қарым-қатынас орнату арқылы жауап бере алады. Александердің зерттеуі бойынша, сыныптағы оқушылардың сыни тұрғысынан ойлау қабілеті артуы үшін, диалогтік қарым-қатынас орнату керек екендігін айтқан. Александер өзінің зерттеу жұмысында: диалогтің механикалық есте сақтау, декламация, нұсқаулық, талқылау сияқты бес түрін атап өткен. Ал Мерсер сыныптағы талқылауда диалогтік әңгіменің үш түрін зерттеген. Мысалы: пікірталастық әңгіме, топтық әңгіме, зерттеушілік әңгіме.

Ұқсас жұмыстар

"ж.қалдығараев атындағы орта мектеп" мм-нің 2014-2015 оқу жылына арнаған дамыту жоспары

Жеті модуль бойынша оқытудың тиімділігі

Сыни тұрғыдан ойлау дағдылары

Оқушыларды сабақта сыни тұрғыдан ойлауға үйрету жолдарын анықтау

Бірінші деңгей бағдарламасы идеясы

Сто технологиясы іс-тәжірибемде

Қазақ тілі мен әдебиетті оқытуда диалогтік қарым-қатынастың тиімділігі

Қазақ тілі мен әдебиетін оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер. баяндама

Қамбар батыр жыры

Сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалану арқылы оқушылардың тұлғалық өзін-өзі дамыту құзіреттілігін қалыптастыру

Пәндер