Ғаламтордың пайдасы мен зияны

Кіріспе

[pic]
Олай болса, біз ғаламторға қаншалықты терең үңілсек, қазіргі жағдайды
соғұрлым жақсы түсінетін, білетін боламыз. Сондай қажеттіліктің бірі –
ғаламтордан пайдалы ақпараттарды алу, оны өмірде қолдану.
[pic]
Біздің күнделікті өмірімізге байланысты ақпараттарды алудағы маңызды
құрал ол - Ғаламтор. Адамзаттың интелектуальдық өмірі үшін ол аз мағына
бермейді. Ғаламтордың ақпараттық қуатты мүмкіншілігін біз әлі тереңірек
ұғына қойған жоқпыз Ал ғаламторды қолдану барысында барлық адамдардың
өмір сүру аймағында қазір күдік тудырмайды. Өз мүмкіншілігінде ғаламтор
философиялық дисциплина және философияның ғылыми жұмыстарын зерттейді.
Маған ұсынылған желілік ресурстардың анықталған формасының мүмкіндіктері
бір бірімен байланысты. Олардың орталығы ғылыми ресми немесе бейресми
сайттары ғылыми және оқыту ұйымдарды болып табылады.
1957 жылы Кеңес Одағы Жердің жасанды серігін ұшырып, космостық
кеңістікте бірқатар алға шыққан болатын. Бұл өз кезегінде АҚШ-да біршама
алаңдатушылық тудырып, АҚШ Қорғаныс Министрлігі ақпаратты тасымалдаудың
сенімді жүйесін құру туралы шешім қабылдады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін
АҚШ-тың алдыңғы қатарлы жобаларды зерттеу агенттігі (ARPA) компьютерлік
желі құруды ұсынды. Бұл желіні құру ісі Лос-Анджелестегі Калифорния
университеті, Стэнфорд зерттеу орталығы, Юта штатының университеті және
Санта-Барбара қаласындағы Калифорния штатының университеттеріне тапсырылды.
Компьютерлік желі ARPANET деп аталып, 1969 жылы аталған төрт ғылым
орталықтарын біріктірді, барлық жұмыстарды АҚШ Қорғаныс министрлігі
қаржыландырып отырды. ARPANET желісінің даму қарқыны өте жылдам болды, оны
әр түрлі ғылым саласындағы зертеуші-ғалымдар да кеңінен қолдана бастады.
ARPANET желісінің алғашқы сервері 1969 жылдың 1 қыркүйегінде Лос-
Анджелестегі Калифорния университетінде орнатылды. Сервер ретінде
орнатылған «Honeywell 516» компьютерінің оперативті жад көлемі небәрі 12 КБ
болатын.
1971 жылы желі арқылы электронды почта әртүрлі хабарламалар жіберуге
мүмкіндік беретін алғашқы компьютерлік бағдарлама жасалып, кеңінен тарала
бастады.
1973 жылы бұл желіге трансатлантикалық телефон сымы көмегімен
Ұлыбритания және Норвегияның ұйымдары қосылып, желі халықаралық сипатқа ие
болды.
1970 жылдары интернет желісі тек электронды почта арқылы ақпарат жіберу
үшін ғана пайдаланылды. Бірақ, бір кемшілігі интернет желісінің басқа
техникалық стандарттарға негізделген желілермен байланыс орнату
мүмкіншілігі болмады.
1970-жылдардың соңында мәліметтерді тасымалдау стандарттары үлкен
қарқынмен тарала бастады.
1982-83 жылдары бұлардың барлығы бір стандартқа келтірілді. 1983 жылдың
1 қыркүйегінде ARPANET желісі NCP протоколынан TCP/IP протоколына
көшірілді. Бұл протокол қазіргі кезге дейін желілерді біріктіруде кеңінен
қолданылады. 1983 жылы ARPANET желісіне қатысты айтылатын «Интернет»
термині пайда болды.
1984 жылы домендік аттар жүйесі (DNS) жасап шығарылды.
1984 жылы ARPANET желісіннен бөлек жаңа желілер пайда бола бастады.
Солардың бірі АҚШ Ұлттық ғылыми қоры (NSF) өз ішіне көптеген шағын
желілерді (сол уақыттарда-ақ танымал болған Usenet және Bitnet желілерін
қоса) біріктірген университетаралық ауқымды NSFNet (|National Science
Foundation Network) желісін құрды. Бұл желінің ақпарат тасымалдау қабілеті
ARPANET желісіне қарағанда, біршама артық еді. Бір жыл ішінде бұл желіге 10
мыңдай компьютер қосылды.
1988 жылы Internet Relay Chat (IRC) протоколы жасалып, Интернетте нақты
уақытта сөйлесу (чат) мүмкіндігі пайда болды.
1989 жылы Еуропада, Ядролық сынақтар бойынша еуропалық кеңес (CERN)
қабырғаларында Бүкіләлемдік тор концепциясы пайда болды. Оны әйгілі ағылшын
ғалымы Тим Бернерс-Ли ұсынды, ол екі жыл ішінде HTTP протоколын, HTML тілін
және URI идентификаторларын ойлап тапты.
Қазіргі кезде мемлекетіміз бәсекеге 50 елдің қатарына кіруді көздеп
отыр. Ол үшін жастар және әр бір қазақ азаматы жаңа ақпараттық-
комуникациялық технологияны жетік меңгеруіміз қажет. Қазір адамдар қызмет
орнында да, үйде де компьютермен жұмыс істей береді. Оның өмірімізге,
кеңінен енгені соншалықты, бала біткен ойыншықпен емес, компьютермен ойнап,
өзінің өміртанымын ғаламтордағы желі ішінде қалыптастырады. Қазіргі
күнкөріс қамы мен заман ағымының күрделілігі, көптеген ата-аналар тәулік
бойы балаларының тыныс-тіршілігіне бақылау жасай алмай, олар шектен тыс
бейне монитордың алдында отырғандықтан денсаулығына зор зиянды әсер алады.
Сондықтанда менің жұмысымның мақсаты компьютердің бала ағзасына әсерін және
де ғаламтордың жақсылықтарымен бірге келеңсіз жақтарында зерттеу. Мен бұл
тақырыпты алған себебім компьютер біздің өміріміздің бір бөлшегі болып еніп
отырғаны соншалықты, біз тіпті оны пайдалану кезінде ол қандай қауіп қатер
әкелетінін ұмытып кеттік. Бірақ та, компьютермен жұмыс істеу барысында
оқушылар техника қауіпсіздік ережелерін сақтаса,ол біздің ақылды,
сүйкімді,қайырымды досымыз бола алады.
Бүкіләлемдік өрмек – Ғаламтор.
Ғаламтор-интернет қазақ қоғамына енгелі көп болған жоқ. Әлем торласып
үлгерді аз уақытта. Кешегі жаңалық жаңалық болмай қалды. Бүгінгі жаңалық та
ескіріп үлгереді сол заматта. Дәл қазіргі жаңалығыңыз әлдекімдердің
әлдекімдерден естіген әңгімесі болуы мүмкін... Африкадағы әлдебір тайпа
көсемінің өлімін, Америкадағы гейлердің шеруін, Ауғандағы әйелдің аянышты
халін, Үндістандағы жалаң аяқ кем-кетіктің ауыр тұрмысын, аш-жалаңаш
балалар тағдырын дер шағында көресіз де, келесі несі бар екен деп елеңдеп
отырғаның. Жақсылық іздеу кемшін, қандай өрт, апат, қанқұйлы іс болды екен
деп елегіземіз көбіміз...
Ғаламтор... Ескі мен жаңаның, өткен мен болашақтың, қатігездік пен
мейірімнің, бар мен жоқтың мидай араласқан ортасы. Өз қасыңдағы оқиғаға,
іске, түрлі тағдырға назар салмауыңыз мүмкін, бірақ өзге қиырдағы қилы
тағдырға көз моншағыңызды үзесіз. Ең бастысы қандай ақпарат оқысаңыз да,
соған сай жауап қалдыруыңызға, пікір білдіруге құқыңыз бар. Сіз
саясаттанушы, мәдениеттанушы, болмаса философ яки әлдебір саланың ғалымы
болуыңыз шарт емес, көзқарасыңыз өзіңізге, жазыңыз, қалдырыңыз, шамына
тиіңіз, сынаңыз, мінеңіз, алғыс айтыңыз – ерік алдыңыздағы компьютердің
перне тақтасына басылған саусақтарыңызда. Танысыңыздан ажырап,
танымасыңызды жақын тұтатын мезгіл қазір. Иіріміне ессіз үңілген кейбір
жандар оның тұтқынына да айналып үлгерген. Жалғыздық пен күйзелістің асау
толқындарына жұтылғандар қаншама? Бұйығы, жадау-жүдеу... Бұл да бір өтпелі
кезең шығар. Жамандығын айтып тауыса алмайсыз, ал жақсылығы да ұшан-теңіз.
Тек соны орнымен пайдалана  білсек, мүмкіндігін барынша ықтиятпен жүзеге
асырып, адами қалпымызды нықтап, білімімізді асыруға жұмсасақ. Академиялық
кітапханалардың орнын Интернет баса алмайды. Бірақ оның да ғылыми тегеуріні
шексіз. Тек аздаған мәдениет керек... Ғаламтор мәдениетін ерте игермеу
өзімізге сын. Интернеттің иіртпегіне түсіп, былыққандар мен ылыққандардың
қармағын қапқан ұрпақты сауықтыру үшін ұлттық иммунитеттің күші жеткілікті
болуы ләзім. Ал оған шамамыз жетпесе мылқау ұрпақ пен соқыр жеткіншек,
керең өспірім қаулайды. Қазір сол дәуірдің басы. Болу мен бордай тозудың
арасы... [5]

Ғаламтор желісінің пайдасы өте көп. Себебі өмірдің кез-келген саласына
қажетті ақпаратты жылдам алуға, басқа қолданушылармен ақпарат алмасу
мүмкіндігіне ие боласың. Ақпаратты алу немесе беруде белгілі уақытқа
тәуелді болмайсың, керек уақытыңда қарауға, жіберуге болады. Ғаламторда көп
уақыт отыру т.б зияны туралы айтсақ ол адамның өзіне байланысты, ол өзіне-
өзі кесте қою керек, белгілі бір уақыт мөлшерінде отыру, қажетсіз
ақпараттарды қарамау сияқты өзіне шектеу қойған жағдайда адамға зияны аз
болады. Әрине кез-келген дүниені шектеусіз пайдаланса оның зияны болады,
мысалы тамақтың өзін қалыптан көп ішу, кітапты өте көп уақыт көз алмай оқу,
көп ұйықтау т.сс. Сондықтан Ғаламтордың тек жақсы жақтарын пайдаланып
керегімізге қолданған жөн!!! Таяқтың екі ұшы болатыны бәрімізге белгілі,
дұрыс және бұрыс жақтары да болады.
Өркениет өркен жайған бүгінгі өскелең дәуірдегі өрелі жаңалықтардың
бірі, тіпті бірі болғанда бірегейі ғаламтор техникасы. Қазіргі таңда осы
техника біздің күллі тұрмыс-тіршілігімізге дендеп енді. Бұл күндері ғылым-
техника, мәдени-ағарту, емдеу-денсаулық сақтау, сауда-финанс қатарлы сан
алуан қызмет өтеу түрлерінің әрі тез, әрі өнімді, әрі икемді жақсы жүрілуін
компьютерсіз, компьютерлер өзара тұтасқан ғаламторсыз көз алдыңызға
елестетуіңіз қиын. Әлемді дүр сілкіндірген әлемилену үрдісінің өзі ақпарат
технологиясы яғни ғаламтор арқылы жүріліп жатқан ықпалы күшті үлкен
құбылыс.
Адам баласы ұзақ уақыт қолданып келген дәстүрлі қарапайым ақпарат
тәсілі қазіргі электронды ми жүйесімен басқарылатын қарқыны тез
ақпараттанған қоғамға, ғаламтор дүниесіне құшағын айқара ашқалы ол адам
баласының ой еңбегімен дене еңбегін барынша жеңілдетіп, электронды тетіктер
арқылы айлық алыс жерден қас қағым сәтте ақпарат алатын ғажайып
мүмкіндіктерге ие етіп, адамдарды сан қилы әурешіліктерден жеңілдете
бастағандығы айдан анық жағдай.
Ғаламтор ــ сіз бен біз үшін айтқанда не қажеттің бәрі табылатын
қазыналы қамба. Оның бізге үйретер өнегесі, берер берешегі санап
тауысқысыз. Қазіргі дамыған дәуірге дұрыс сәйкескісі келген адамға бұл
технология ауадай қажет. Оның қызмет айасы төтенше шексіз. Онда не керектің
бәрі бар. Тек тілін толық меңгеріп, ұңғыл-шұңғылын тінтуірмен дұрыс
мақсатта ойдағыдай тінте білсеңіз болғаны. Қысқасы әлемді уысына алған
ғаламтор біз үшін адамзат ақыл парасатының телегей теңізінен емін-еркін
сусындайтын бүкілдей жаңа жүие қалыптастырып берді. Егер сіз ғаламторға
шықсаңыз төрткіл дүние ашсаңыз ــ алақаныңызда, жұмсаңыз ــ жұдырығыңызда
тұрғандай әлемнің қай қиырында, нендей уақиға болып жатқанынан дер кезінде
хабардар болып отырасыз.
Бүгінгі таңда ғаламтор техникасын өз лайығымен дұрыс қолданып, икемді
игіліктене білу қабілеті әрбір қоғам мүшесі үшін аса қажетті біліктілік,
яғни «сауаттылық» өлшемдерінің біріне айнала бастады. Сондықтан адамдарда
ең әуелі компьютерлік сауаттылық, онан соң жалпы ақпараттылық білім,
соңында ақпараттық мәдениет мағлұматы болуы қажет.
Қазіргі тұста біз дәстүрлі тәсілмен электронды техника өзара тоғысқан
тоғыспалы дәуірде тұрмыз. Байырғы тәсіл өзінің мүмкіндіктерін әлі сақтап
қалуға тырысқанымен, жаңа жүие оны тездікпен ығыстырып алға қарай дамып
келеді. Ескі жүйе көп ұзамай жаңа жүйеге жол берері анық. Жаңа зат қашанда
жеңімпаз болып адамдарды өзіне айрандай ұиытып қызықтыра түсетіні даусыз.
Ғаламтор - тиімді байланыс құралы. Көптеген мәліметтер жинақталған.
Балама ақпарат көзін табуға болады. Мысалы: үкіметтік емес сайттар мен
үкіметтік сайттар, ақпарат агенттігінің мәліметтері мен тәуелсіз басылым
мәліметтері.Толғандырған сауалдарыңның жауабын табасың
Кісі есімдері мен лауазымдарын нақтылайсың. Мысалы, www.government.kz
Үкімет сайты, ҚР Парламент мәжіліс депутаттары.Өткен ескі жаңалықтар
мұрағатынан мәліметтерді нақтылау. Өзге елдегі мамандармен байланыс жасап,
сұрақтар қоюға болады.Түсінбеген сөзді демде аударуға болады. Мысалы:
www.sozdik.kz.Электронды пошта қызметі жылдам хабарласуға мүмкіндік береді.
Аська, Мейлруагент, мессенджер т.б. Далада, күннің астында азып тозып асық,
футбол, волейбол ойнағанша, интернет арқылы әр түрлі қызықты онлайн-ойындар
ойнауға болады. Біздің өміріміз күнде бір жаңалықпен толығып отырады.
Интернетті сол жаңалықтың ішіндегі ең озығы деуге де болар. Себебі, бір
өзіне соншама ақпарды сиғызып, жан-жаққа лезде таратып тұру, әлемнің бір
шетіндегі кісіні екіншісімен байланыстыру, керек болса, көзбе-көз
әңгімелестіріп, бейнесін көрсету қандай жетістік десеңізші.
Электронды технологияның өмірге біртіндеп енуіне байланысты адамдар
айналасындағы заттар мен құбылыстарға және өздеріне жаңаша көзқараспен
қарай бастады. Былайғы жерде жаңа ақпараттық технология бәрін де өзгертуі
әбден мүмкін. Бұл технология осы ғасырдың тарихын өткендегі ғасырлардан
мүлде өзгеше жазбақ, адамзаттың өмір сүру дағдысына, күллі рухани бет
бейнесіне де күшті әрі терең әсер етпек. Бұл үрдістен оңды пайдаланбай
артта қалған ұлт та, оның келешек ұрпағы да зиян шекпек.
Күнделікті тұрмыста ғаламторды дұрыс мақсатта істете білсеңіз оның
пайдасы ұшан-теңіз. Сіз ғаламтор арқылы тексті, хат-хабарды, құжаттарды,
фото суреттер мен дыбыс-кескін материалдарды қабылдап алуыңызға не қарсы
жағыңызға жолдап беруіңізге; күн сайын емес, сағат сайын, сәт сайын бүкіл
әлем жаңалықтарымен танысып отыруыңызға; кез келген тақырыпқа қатысты
материалдар, анықтамалар алуыңызға; алыс аралықтан оқу оқуыңызға, яғни үйде
отырып білім игеруіңізге; қызмет түрлерін ұсынуыңызға, тауар сатып
алуыңызға не сатуыңызға; электронды жұмсақ бөлшектерді жасап мол кіріс
табуыңызға; дос жарандарыңызбен дер кезінде хабарласып қоғамдық өрісіңізді
кеңейте түсуіңізге т.б әлі толық байқалып жалпыласа қоймаған ақыл-парасат
құндылықтарынан емін-еркін игіліктенуіңізге әбден болады.
Білгенге ғаламтор ғаламат-ақ!

Бүгінгі таңда ғаламтор техникасын озық деңгейде меңгергендер өз ақыл-
парасаттары арқылы қомақты қаржыны тым қиналмай-ақ тауып алатын болды. Біз
ғаламтордың жоғарыдағыдай ғаламат мүмкіндіктерін тұтас ұлтымызды дамытып
өркендетуге, ұлттық тіл-жазуымызды, халықтық қасиетімізді, күллі
құндылықтарымызды қорғап, сақтап, оны онан ары дамыту үшін қызмет еттіруге
құлшыныс жасауымыз қажет. Сол үшін Қазақ тілді ғаламторды тез арада
дамытуға барынша күш шығаруымыз керек. Бұны ойланып-толғанып, уақыт ұттырып
жүрмей, неғұрлым тез қолға алатын төтенше маңызды жұмыстардың бірі деп
қарауымыз тиіс.
Қазір ұзын саны тым көп болмасада аздан молайып, әлсізден күшейіп,
қадамын енді ғана қаз-қаз басып келе жатқан үкімет және жекелер иелігіндегі
Қазақ тілді торап бекеттерінің, жеке блогтардың арт-артынан ашылып
ғаламторға қосылуы халқымыздың өрісін онан ары кеңейтіп, әлемнің әр
шалғайындағы қандастарымызды жер жүзіндегі және ұлтымыз өміріндегі сан
алуан мазмұндағы рухани білімдерден еркін сусындауына оңтайлы орай жаратып
берді.
Бүгінгі дәуірде ғылым-мәдениет деңгейі жоғары ықпалды ұлттар
ғаламтордан пайдаланып өзін насихаттау арқылы өзгелерді өзгертіп
«әлемилендіріп» жатыр. Біз ешкімді де өзгертіп әлемилендірмей-ақ қойайық.
Біздің бар назарымыз бөгенайы бөлекше халықтық қасиетімізді сыртқы әсердің,
өзгерісшең өмір дауылының, арынды ақпарат тасқынының кері ықпалынан
арашалап қорғап қалуға қаратылғаны жөн. [3]
Қазір ғаламтордың ықпалында тұтас жұмыр жердің ол шетімен бұл шеті
«ауылы аралас, қойы қоралас» көрші ауылға ұқсап қалды. Осындай жағдайда
ғаламтордың бізге ғылым-білім мен озық өркениетті жеткізетін құптарлық
жағының болуымен бірге ұлттық психологиямызға, төл табиғатымызға сай
келмейтін теріс әсері де айтып тауысқысыз. Ол біздің күнделікті өмірімізге
тек жақсылық қана әкеліп жатқаны жоқ, онда не хикімет жақсылық та, не сұм
арамдық та бар. Онда бардың бәрі кіршіксіз өнеге емес. Сол себепті оған сын
көзбен қарап, ұнамды жақтарын таным таразысына салып дұрыс пайдалана
білгеніміз жөн.
Ғылыми сараптауларда ғаламтор адам баласының өмір сүру дағдысына, тұтас
рухани әлеміне ұнамды я ұнамсыз жақтан күшті ықпал ететіні анықталуда.
Сондықтан оны пайдаланғысы келген адам ондағы бар болған мүмкіндіктерді тек
өз қажеті үшін адасып ағат кетпей, денсаулығына, қызметіне кері әсерін
тигізбей дұрыс игіліктене білгені жөн. Егер сіз ақ пен қараны айқын ажырата
алмайтын болсаңыз, мағынасыз өмір тұңғиығына балдай батып, судай сіңіп
лағып кетеріңізде дау жоқ. Өйткені, ғаламторды пайдаланушының жас
ерекшелігі негізіндегі мәдени деңгейі мен талғамы, түсінік-пайымы оны дұрыс
я бұрыс жолға салатыны белгілі жағдай.
Бұл күндері араққа, темекіге, есірткіге құмартқан секілді компьютерге
құмартушылар яғни «компьютер соқтылар да» пайда болды. Компьютерге,
ғаламторға тәуелділік арақ, темекі, есірткі құмарлық сияқты адамды
алжастырып, оны сағаттап, тіпті таңды-таңға ұрып қызықтыратын, адам
психикасына, денсаулығына кері әсер ететін жаңа дертке айналды. Сол себепті
сиқырлы да сырлы көк экранды ашарда мақсатыңыз әрқашан алдын ала айқын
болсын, яғни оны еңбек етіп, мағыналы іс қыларға татырлық тұста орынды
пайдаланып, одан тыс уақытта жүйкеңізді босқа шалдықтырып, уақытыңызды
ұрлап тоздыратын мағынасыз бос мылжың, орынсыз ойындардан аулақ болғаныңыз
жөн. Міне мұны тек өзіңіз ғана біліп қоймай, әсіресе, өмірге көзқарасы әлі
толық қалыптаса қоймаған жас буынның санасына да мықтап сіңіру сіз бен
бізге бұлжымайтын міндет, ағабуындық борыш болуға тиіс.
Егер сіз ғаламторды дұрыс мақсатта пайдалана білмесеңіз онда ол айықпас
алапат дертке айналары даусыз. Қазіргі уақытта өте аз сандағы тектеп-
тежеуден тысқары қалған жастар, әсіресе жасөспірімдер компьютер мен
ғаламтордағы жасанды, ғажайып, қияли әлемге кіріп алып, мынау реал дүниеден
мүлде қол үзіп, мәңгүрттенуге қарай бет бұруда. Осындай жасанды, қыяли
әлемдегі өмір өсер ұрпақтың дене тұлғасы мен ақымақ, мұралдық жақтарынан
ақаусыз өсіп жетілуіне кері әсерін тигізетін орасан зор құбыжық құбылысқа
айналды.
Қазір қолы сәл босай қалса, өзінің бүкіл бос уақытын мағынасыз, бұралқы
компьютерлік ойындарға сарп етіп, жасанды қияли әлемге неғұрлым тез еніп
кеткісі келіп асығып тұратын, өз еркіне өзі ие бола алмайтын жүике жүиесі
нашар аз сандағы тежемсіз адамдар, әсіресе жастар мен өспірімдер арасында
компьютер соқтылық ауруына шалдыққандар пайда болды. Сондықтан біз
ғаламторды еріккеннің ермегі деп санамай, оны әр адамның жас ерекшелігі мен
қызмет қажетіне қарай, өз лайығында, дұрыс әрі тиімді пайдалана білу
мәдениетін шынайы қалыптастыруымыз қажет.
Қазір әуелі ішінара іс басында отырған ұлтымыз уәкілдері мен атқа мінер
азаматтарымыздың өзі компьютер мен ғаламтордан ойдағыдай игіліктеніп
жүргені жоқ. Олардың кей бірінің сауаты мықтағанда компьютерді ашып-жабумен
ғана шектелсе, ал кей біреуі бұл техникадан сауатты болғанымен қызмет
үстіндегі тұтас бос уақытын қарта ойнаудан я болмаса ғаламторда белгісіз
біреумен қысыр кеңес құрып, қажетсіз күлкімен өзін алдап күн өткізуден ары
аса алмауда. Егер күнделікті өмірде әрқандай адам компьютер мен ғаламторды
өз игілікті ісі үшін ғылыми түрде оңды пайдалана білсе онда ол ғаламдық
дамуға бастайтын ғажайып құрал ролін атқардады да, ал керісінше болғанда
адамдарды өзіне еліктіріп баурайтын ойыншық құралдың ролін ғана атқаратын
болады. [4]
Қысқасы компьютер мен ғаламторды қандай ой-талғамда қалай пайдалану, әр
азаматтың өз білім-деңгейіне, еркіне, адамдық арына, кісілік ұстанымына
байланысты. Егер пайдаланушы өзін дұрыс арнаға салып тежеп-тектей білмей
компьютер мен ғаламтордың жетегіне орынсыз ерік берсе, қажетін алып,
қабілетін өсіре алмай, мағынасыз қысыр кеңес, бұралқы ойдың бұйдалауымен өз
өмірін өзі ойыншық етіп азып-тозатын, саналы ғұмырын, алтын уақытын құр
сандалыспен қор етіп өткізетін, денсаулығынан айырылып айықпас дертке душар
болатын болады. Ал дұрыс мақсатта пайдалана білсе компьютер мен ғаламтор
адам өмірін әрлендіріп, кісілік құнын жоғарылатып, ғылым төріне жетелейтін
ғаламат құрал. [5]
Өнер, білім бар жұрттан,
Тастан сарай салғызған.
Айшылық алыс жерлерден,
Жылдам хабар алғызған, - деп Ыбырай атамыздың айтқанындай қазіргі таңда
ғаламтор арқылы әлемдік хат алмасуға да болды.

Қоғамдық, экономикалық дамуды алға бастырып, өндіргіш күштерді
өркендеуге жебейтін, адамдарды біліктілікке бастайтын білім экономикасы
дәуірінің ең маңызды қозғаушы күші. Сондықтан біз компьютер мен ғаламторды
заман талабына сай «Зарарынан қашық болуға, Пайдасына ортақ болуға»
пайдаланып, ондағы бар болған күллі ғажайып мүмкіндіктерді өркениетті
өмірден өз еншімізді молырақ алып қалу үшін қызмет еттіруге шебер болуымыз
қажет.
Жаһандану дәуірі  ҒТР-дің (ғылыми техникалық революция) шырқау шегіне
шыққасын, қазір, еңбектеген баладан еңкейген қартқа дейін жұмысы
ғаламторсыз жүрмейтін болды. Елуді егделеп, алпысты алқымдап, тіпті,
жетпісті желкелеп қалған кісілерді де агенте хат алмасып отырганын көріп
қаламыз. Бұл да болса жаңа заман талабы.
1. Байланысқа кіру. Интернет басқа ақпарат құралдарының (радио,
теледидар, газет, журнал) қатарына кіріп, байланысқа кірудің жаңа бір түрін
әкелді. Интернет өз бойына жазылған сөз бен суретті, әрі дауысы, әрі
бейнежазбаны жинақтайды. Сондай-ақ тәрбие мен білім беруді, әрі мәдениетті
күшейтіп, әрі көңіл көтерумен ұштастырады.
2. Кеңінен жайылу. Ғаламтор қызметін пайдаланушылардың саны әлем
бойынша 300 миллионнан асады. Олардың 2 миллионы араб әлемінен. Бұл сан
уақыт өткен сайын өсу үстінде. Ғаламторды пайдаланушылар көбінесе қоғамдағы
өте белсенді адамдар. Өйткені интернетке қатысушылардың 75 пайызының жас
мөлшері 16 мен 44 аралығында, ал 45 пайызы университетті толық бітіргендер.

Бүкіл әлем бойынша ғаламтор қызметін пайдаланушыларды саны жыл санап
артып келеді.
[pic]
3. Қатысу. Интернет адамды мағлұматтардың қайнар көзімен тікелей қарым-
қатынасқа түсіре алады. Теледидар қатынасы негізінен көрерменге бір жақты
және радио да осы сияқты. Ал интернет болса өзіне қатысушы адамға осы
мағлұматтарға әртүрлі жолдар арқылы (диалог, іздеп табу, көзқарасын айту
сияқты) қатысуға мүмкіндік туғызады.
4. Байланыстың жеңілдігі. Электрондық пошта - әлемдегі байланысу
жолдарының ең арзаны, әрі ең жылдамына айналды. Бұл арқылы әлемнің кез-
келген бұрышындағы адамға қас-қағым сәтте оншақты беттен тұратын іс-
қағаздарын жібере аласыз.
5. Тасымалдау ісінің жеңілдігі. Мағлұматтар мен іс-қағаздарды сақтаудың
жеңілдігі. Ғаламтор арқылы төмендегідей істерді атқаруыңызға болады: көп
мөлшердегі суреттерді, мағлұматтарды, құжаттарды тасымалдап, оларды
компьютер қас-қағымда-ақ сақтап, «есіне» жаттайды».
@mail.ru сайтының бізге берер мүмкіндігі өте көп.
@mail.ru сайтының мынадай мүмкіндігін атап өткім келеді. Бұл облако
бұрышының тиімділігі сіздің жеке компьтеріңіздегі не флешкаңыздағы барлық
материалдарды осы облако бұрышына сақтап қоюыңызға болады, яғни сіздің
флешңыздың сыйымдылығындағы немесе телефоныңыздың флешка сыйымдылығы толып
қалған болса, ондағы барлық материалдарды осы облако бұрышына жүктеп
қойыңыз. Содан соң ол сіздің өзіңіздің электрондық почтаңыздың ңшңнде
сақталып тұрады, қажет болған жағдайда ол құжатты немесе файлды ашып,
өзгертіп, сақтауға мүмкіндігіңіз бар. Алдымен өзіміздің электрондық
почтамызға енеміз. Төмендегі жұмыс аймағы ашылады, мына суретке қараймыз:

[pic] [pic]

Облако бұрышына меңзерді басамыз. Жүктеу және құру батырмасы шығады.
Біз жаңа бума құру батырмасын таңдаймыз. Жаңа бума пайда болады, оған
өзіміз қалаған ат бере аламыз.

[pic] [pic]

Мен өз таңдауым бойынша жаңа бумаға Kyrmyzy деп ат бердім. Енді осы
бумаға өз флешкамдағы Ғылыми жоба деген файлды жүктеуім қажет. Ол үшін
Жүктеу батырмасын таңдаймыз.

[pic] [pic]

[pic] [pic]

Қажетті буманың ішінен «Ғылыми жоба - Ғаламтор» деген файлды таңдап, ашу
батырмасын бастым, енді жүктеу жұмысы жүргізілді.

[pic] [pic]

Жасаған жұмысымыз сәтті жүктелді.
Ғаламтор және денсаулық.

Қазір ғаламтор желісін пайдаланбайтын бала кемде-кем шығар. Әсіресе жаз
мезгілінде, демалыс уақытында балалардың дені ғаламдық торды жан серігіне
айналдырып алатыны шындық. [3] 

Одан балаларды қорғау жолын да дұрыс қарастырмайды.
Ал ғаламтордан қорғалмаған бала түрлі психологиялық ауруларға душар
болуда.
Бұрын жаз мезгілі бола қалса балалардың барлығы азаннан қара кешке
дейін үй көрмей далада ойнап жүруші еді.
Ғаламтордан түрлі ойындар ойнап, түрлі әуен тыңдап, бейнежазба көруге
құмартып алған олар тіпті компьютердің жанынан шықпайтын болды.
Бүлдіршіндерді компьютерсіз көзге елестету де қиын болып бара жатқан
сияқты.
Күндіз үй көрмей, түнде ұйқы көрмей жұмыс істейтін ата-аналар үшін де
компьютер балаларын алдарқайтын жақсы құралға айналды. Конференцияға
қатысқан мамандардың сөзіне қарағанда, осы ғаламтор желісінің балалардың
психологиясына қаншалықты зиянын тигізіп жатқанын көп ата-ана біле
бермейді. Білсе де, одан балаларын қорғаудың жолдарын меңгермеген. Ал мұның
салдары балалардың өскенде маскүнем, зинақор, жауыз болып өсуіне әкеліп
соғады. Мәселен, Ресейдің Ішкі істер министрлігі ғаламторға арнайы тексеру
жүргізіп, терроризм мен экстремистік сипаттағы 40-қа жуық сайтты анықтаған.
Бір ғажабы, оның әрбір төртіншісі осы елде орнатылған екен.
Егер Қазақстанның ақпарат нарығын Ресейдің жаулап отырғанын ескерсек,
демек, әлгі сайттарды біздің балаларымыз да көреді деген сөз. "Балалар
қарапайым мектеп тапсырмаларынан бастап, түрлі тақырыптағы рефераттарды,
басқа да танымдық дүниелерді интернет арқылы орындайтын болды.

Бірақ ата-аналар да, ұстаздар да, тіпті балалардың өздері де көп ескере
бермейтін бір мәселе бар, ол – ғаламтордың қауіптілігі, ондағы кейбір
дүниелердің адам психологиясына кері әсер етуі. Мәселен, қазіргі күні ата-
аналардың көбі ғаламторда балаларды кішкене күнінен терроризм мен
экстремизмге, зорлық-зомбылыққа тәрбиелейтін қара ниетті сайттардың бар
екенін білмейді.
Балалар интернетті ақтарып отырып, оларға кіріп кетеді. Егер ата-
аналары қадағаламаса, бұл оларға үлкен шығын алып келуі ғажап емес. Бұдан
басқа интернеттегі бұзақылар, мәселен, хакерлер балаға шабуыл жасауы
мүмкін. [2]
Негізінен, қазір балалардың көбі кітаптан алшақтап барады. Менің оларға
берер кеңесім: компьютермен қатар бір мезгіл кітап оқу да – пайдалы дүние. 
Екіншісі – білім беру компанияларын дамыту. Яғни әрбір ата-ана, ұстаздар
қауымы балаларға ғаламтордағы кейбір сайттардың зияндылығы туралы айтып
отыруы керек.
Үшіншісі – жаңа технологияларды пайдалану. Қазір ғаламтордағы сайттарды
реттеп, бақылап отыратын арнайы бағдарламалар бар. Сіз бағдарлама арқылы
балаңыздың қандай сайттарға кіріп жүргенін біле аласыз. 
Жалпы, ақпарат жүйелерінің дамуынан гөрі, оны қолданушылар санының жылдам
артатыны белгілі. Мамандар соңғы жылдары Қазақстанда да ғаламторды серігіне
айналдырып алғандар қатарының екі есеге көбейгенін айтады. Оның дені мектеп
жасындағы балалар екен.
Зерттеу жүргізу барысында мынадай жағдайларды анықтадым, яғни Қазақстандағы
ғаламторды тұрақты пайдаланатын балалар 65% құраса, соның ішіндегі 14%
ғаламтордағы виртуалды қатынас кезінде жыныстық қатынасқа мәжбүрлікке
ұшыраған, 10% интернет арқылы кездесуге шақырылған, 14 пайызы
порносайттарды көреді, 13% пайызы зорлық-зомбылық туралы сайттарды
ақтарады.
[pic]
Біздің мектебімізде осы ғаламтордың оқушыларға пайдасы мен зияны жайлы
оқушылар, ата-аналар және дін қызметкерлерімен жиналыс өткіздік.

Ата-аналарға және оқушыларға сауалнама қойылды, соның нәтижесінде
компьютер көптеген оқушылардың үйінде бар екенін және олардың компьютерде
жұмыс жасаудың қарапайым ережелерін сақтамайтынына көз жеткіздім. Сонымен
қатар, оқушылар көп уақытын кітап оқумен емес, ғаламторға кіріп түрлі
ойындар ойнап, агентке кіріп, уақытын тиімсіз өткізуде. Демек, Интернетті
қажетіне қарай, шамамен пайдалана білу мәдениетін қалыптастыру да көп
ойланатын дүние. Өзім оқып жүрген мектеп медбикесіне келесі сұрақты
қойдым: оқушылардың қаншасының көру қабілеттілігі нашарлады? Соңғы кезде
оқушылар арасында қандай науқастар көбеюде? Сонда мынадай нәтижелер
көрсетіп отыр:

[pic]

Ал балаларды қорғау агенттігінің хабарлауынша, балаларымыздың 16 пайызы
ресейлік сайттарды тұрақты пайдаланады. Бұл сандарға қарап, әрине,
ғаламтордың балалар психологиясына қаншалықты соққы беріп жатқанын көруге
болады.
Сондықтан әрбір ата-ана, әрбір ұстаз балаларды осындай кері дүниелерден
сақтау үшін арнайы шара қолданып, ғаламторды үнемі бақылап отыруы тиіс.
Ғаламторға кіру үшін компьютерде отыру керек. Компьютерде отыру
денсаулыққа зиян. Алдымен денсаулықты сақтауымыз керек деп жатырсыздар.
Әрине бұл орынды ол үшін алдымен әр бала компьютерде жұмыс жасап отырғанда
техника қауіпсіздік ережесін сақтау керек. Ережелер талапқа сай орындалса
денсаулыққа зиян тимейді. Көзге жаттығулар жасалады, әр 20-25 минут сайын,
көзбен компьютердің ара қашықтығы 60-70 см болу керек. Жұмыс кезінде ақ
халат кисек, ультра күлгін сәулесін сақталады. Ал көзді сақтау үшін
компьютердің алдына кактус гүлін қою керек. Гүл бойына компьютерден
бөлінген сәулені тартып алады. Осы айтылған ережелер орындалса
денсаулығымызды сақтай аламыз. Ғаламтордың пайдасы көп. Ғаламтор арқылы біз
басқа қаладағы болсын, басқа елдегі болсын алыстағы достарымызбен сөйлесе
аламыз. Мысалға, ұстаздар берген реферат, мәнжазба, буклет болсын, солардың
бәрін мен интернет арқылы таба аламын. Кітапханаға барып жүрмей мен үйдегі
интернеттен іздеймін. Интернеттің пайдасы мен үшін өте зор.
Күн сайын теледидар қарап отырып не бір түрлі келеңсіз жағдайларға
кезігесің. Отбасымен ажырасу, жаман әрекеттерге бару. Қорлық-зомбылық,
зорлық бұның бәрі қайдан шықты дейсіз? Әрине қазір заман ауқымы, талабы әр
үйде компьютер, интернет желісі бар. Жаңағы өздерің айтқандай компьютерге
қол жеткізбесе де ұялы телефон арқылы интернетке де шығуға болады
дейсіңдер. Міне, сол арқылы не бір ұятсыз көріністер көреді, интернет
арқылы танысады. Мектеп жасындағы баланың сабаққа дайындалғаннан гөрі көп
уақытын ұялы телефонына үңілумен өткізеді. Ол неге үңіле береді десең,
әрине ол ішіне сабағын жазып алған жоқ. Небір түрлі қырғын атыс-шабыс
ойынын, өзгелермен танысу,ұятты көріністер қарайды. Міне, содан барып, ол
баланың өмірге көз-қарасы психологиясы өзгереді. Ұрлық-зорлық көбейеді. Жас
бала еліктегіш келеді. Әр жаман затты көрген сайын, естіген сайын оның бір
ұшқыны адам бойында ұялап қалмай ма? [2]
Біздің тәуелсіз ел болғанымызға 20 жылдай уақыт . Әрине бұл көп емес.
Бүгінгі таңда еліміздің орта және жоғары оқу орындарында сабақ үрдісіне
жаңа ақпараттық технологияны пайдалану міндетке айналып отыр. Қазіргі
біздің өмір сүріп жатқан кезіміздің ақпараттандыру заманы деп айтуға
болатының екенің бәрі біледі. Компьютерсіз осы кезде бірде-бір жұмыс
орындалмайтын сияқты. Біздер технологияның өсуімен жетістіктеріне ат
салысып күресудеміз. Әрбір ел болсын, өзінің ақпараттандырырылған
жақтарынан мақтан ұстап, әлемге жар салуда.
Бұлардың барлығы дерлік үлкен жетістіктер. Бірақ, біз адам балалары
өзіміздің денсаулығымызды естен шығарған сияқтымыз. Өзімнің
сыныптастарымды және мектеп оқушыларын бақлай отырып, оларды компьютерді
пайдалану ережелерін сақтай бермейтіндігіне көзім жетті. Информатика
сабағында мұғалім компьютерде жұмыс істеу ережелерін сақтауды талап етіп
отырғанымен, ал үй жағдайында ешқандай ережелер сақталмайды. Сонымен қатар,
қазіргі таңда интернет әлемдік қауымдастықтың негізгі ақпараттық-
коммуникациялық құралына айналып отыр. Бұл тұрғыда қарапайым халықтың
күнделікті өмірдегі байланысқа деген қажеттілігі туралы айтпасақ та болады.
Дегенмен де интернеттің жақсылықтарымен бірге келеңсіз жақтары да барын
естен шығармағанымыз жөн. Интернетке қосылу үшін әрине бізге компьютер
керек. Ал, әр күнін компьютер алдында өткізу денсаулыққа зиян екенін
білесіздер ме? Ол адам ағзасына қауіп төндірумен қатар, сананы улаумен
шектесетіні белгілі. Компьютер алдында ұзақ отырса адамның көзі, жотасы
ауырады және қимыл-қозғалысына, адам психологиясына да әсер етеді.
Сезімдік, нерв жүйесі ауруларына шалдығады.
Интернетке жүгініп, үйреніп кеткен бала, яғни интернет арқылы хат алысып,
сөйлесу-баланың айналасындағы адамдармен бетпе-бет сөйлесуіне де әсер
етеді, сөйлеу мәдениетінен айырылады. Компьютерден бөлінетін ультра-күлгін
сәулесі көзге кері әсер етеді. Ал одан сорақысы- ұлттық, адами қасиеттерге
нұқсан келтіретін материалдардың интернет бетінен орын алуы. Қазірде
шығарма, эссе жаза алмайтын оқушылар бар. Сондықтанда мен компьютерді дұрыс
пайдаланбау зиян әкелетінін айтуды жөн көрдім.
Негізінен, компьютердің алдында отырып, жұмыс істейтіндердің
шағымданатын сырқат белгілері екі топқа бөлінеді: 1. Көздің көру
қабілетінің нәшарлауы. 2. Бастың желке тұсының (қарақұсының), мойын мен
иық, жауырын, білектің ауыруы. Көру қабілетінің нәшарлауы оның бұлдырап,
анық көрмеуі, өзіне түскен салмақтан күйген тәрізді ашып, қызаруы. Көздің
барлық көру қабілеті белгілерін біріктіріп, мамандар оны компьютерлік көру
қабілетінің синдромы деп атайды. Дәрігерлердің айтуынша, компьютерлік көру
қабілетінің синдромдары уақытша рефракцияның нашарлауына немесе күшеюіне,
қарама-қарсылық сезімталдығының, сезіну қабілетінің әлсіреуіне әкеліп
соқтырады. Жалпы, бейне монитордың, жазу столының, отыратын орындықтың,
тағы да басқаларының орналастырылуы дұрыс болуға тиісті. Орындықтың
биіктігін, арқалығының дұрыс тұруын, клавиатураның тұрған орнын, дисплейдің
көлемін, экранмен ара қашықтықта жұмыс істейтін адамның өзіне ыңғайластырып
қойғаны абзал. Өмір тәжірибесі көрсеткеніндей, көп жағдайда дисплей өте
жоғары тұрады, жүйелік блоктың үстіне қойылады. Соның салдарынан, басты
үнемі көтеріп отыруға тура келеді де, мойын омыртқа тұсы ауыратын болады.
Жарыққа да мән берген жөн. Мамандар бөлмеге жарықтың 300-500 люкс шамасында
біркелкі түсуіне ақыл-кеңес береді. Негізінен, жарықтың қапталдан түскені
қолайлы және бөлменің төбесі қабырғасына қарағанда ашық, ақ болуы шарт.
Компьютерден шығатын электромагниттік сәуленің адам ағзасына зиянды
екендігі жөнінде көптен бері айтылып келеді. Алайда бұл барлық
компьютерлерге тән емес. Қазіргі компьютерлерге қарағанда ертеректе
шыққандары қауіпті. Олардың арасындағы айырмашылық өте үлкен. Кейінгі
жылдары шығарылған компьютерлер өз құрылысына қарай үш түрге бөлініп келді:
«ақ», «сары», «қызыл» болып. «Ақ» құрылысты компьютерлер АҚШ-та, Жапонияда
және Батыс Еуропа елдерінде шығарылғаны. Олар сапалы да қауіпсіз. «Сары»
құрылысты компьютерлер Азия елдерінде (Гонконг, Тайвань) жасалынғаны.
Сапасы өте жоғары емес. «Қызыл» құрылысты компьютерлер өзіміздің
шеберлердің құрастырғандары. Зиянды сәулені көбірек бөлетіні де осылар.
Бұрындары көбінесе монитор өте зиянды дейтін. Мамандар клавиатураның одан
да қауіптірек екенін айтады. Себебі, клавиатурадағы төмен диапозаннан
тарайтын электромагниттік сәулелер саусақ арқылы ағзаға әсер ететін
көрінеді. Нәтижесінде, компьютермен көп жұмыс істеген адам жүйке ауруына
ұшырайды. Және де компьютердің алдында көп отырғандар саусақ ауруларына да
шалдығады.
Компьютер әсерінен қолданушылардың көру қабілеті төмендеуімен
қатар, дәрігелер тағы бірнеше синдромдарды анықтайды. Яғни, ол синдромдар
ЭЕМ (ЭВМ) қолданушыларда кездеседі. Олардың бірі ұзақ уақыт отыру синдромы,
оның белгілері қол, мойын, белдегі ауру болып табылады. Ыңғайсыз жұмыс
қалпы кезінде дененің барлық бұлшық еттерінің ұзақ жиырылуы жағдайы
байқалады. Бұлшық ет ұлпасының дем алуға мүмкіндігі болмағандықтан, олардың
қан айналымы төмендеп, зат алмасуы бұзылып, өнімнің түсуі көбейеді.
Нәтижесінде бұлшық ет үнемі шаршау жағдайында болады және ақырында
әлсірейді. Бұл белдің қисаюына және қаңқаның басқадай өзгеруіне, бұлшық ет
ұлпасының өсуіне әкелуі мүмкін. Басқа синдром бел тунелдің немесе бел
каналының синдромы деп аталады. Бұның пайда болуы қол бұлшық ет сіңірлері
орталық жүйке жүйесінің әсер етуімен саусақтардың ұзақ ыңғайсыз бүгілуі
клавиатурамен жұмыс істеумен байланысты. Ыңғайсыз жағдайда алақан сүйектері
көп қайталанантын іс әрекеттер кезінде сіңірлер білезік сүйектері мен
байламдарға қажалады. Нәтижесінде жүйке мен сіңірдің қысылуы қатты
жетіспеуі дамиды. Аурудың алғашқы белгілеріне: компьютерде жұмысты
аяқтағаннан бірнеше сағаттан кейін ғана дірілдеу, қышыну, саусақтадың ұйюы
пайда болады. Қолда ақырында ұйып, ауырсыну және ауырлау белгілері
қосылады. Білезік тунельдік синдромы ауыр түрінде адамның еңбек қабілеттін
ауруды хирургиялық жолмен емдеуді талап етеді.
Ғаламтордың зиянынан сақтандыру
Жастарды ғаламтордың зиянынан сақтандыру үшін кез келген ата-ана
баласына оны пайдаланудың шарттарын айтып түсіндіруге, ондағы ақпараттардың
үнемі шындыққа жанаспайтынын, оған сын көзімен қарау қажеттігін, ол
ақпараттарды кітаптағы, энциклопедиядағы ресми газет-журналдардағы
ақпараттармен салыстырып, қабылдау керектігін ескертуге тиіс. Және де
ғаламтордағы зорлық-зомбылыққа, қылмысқа, жыныстық бұзылуға тәрбиелейтін
бағдарламалардан, діншілдік, нәсілшілдік туралы ақпарттардан сақтандыру –
ата-аналар мен ұстаздардың да негізгі міндеттерінің бірі. Осы орайда есте
болатын бір жағдай, он жасқа дейінгі балалар ата-анасы рұхсат берген
сайттарға ғана енуге тиіс. Бұл ақпараттық технологиялар мамандарының,
дәрігерлердің талабы. Ең бастысы, кәмелетке жасы толмаған балалардың
электронды поштасына енуге ата-анасының мүмкіндігі болуға тиіс. Ол ең
бірінші, сол баланың қауіпсіздігі, бақытты болашағы үшін қажет. Әсіресе,
балалар он төрт жасқа толғанында өз-өзімен болып, оқшаулана бастағанында,
ата-анасы олардың беймәлім адамдармен ғаламтор арқылы танысуына жол
бермеуге міндетті. Мамандардың ақыл-кеңесіне құлақ ассақ, ғаламтор
балаларға қауіпсіз болсын десек, оны үнемі жаңа бағдарламалармен жабдықтап,
спамфильтр орнатуымыз, қауіпсіздік туралы ақпараттарды біліп отыруымыз
керек. Балаларының ғаламтордағы компьютерлік ойындарға тәуелділігін
тексеріп, сол бойынша тиісті шаралар қолданып отыру – ата-аналар парызы.
Қазіргі заман адамының денсаулығы тек сыртқы орта әсерлеріне ғана
тәуелді емес, оның өз дене тәрбиесіне деген қатынасына да тығыз байланысты
екені белгілі. Денсаулықты сақтау мен жақсартудағы мектептің ролі жоғары
екені ешқашан да талас тудырмайды. Сондықтан да кіші жастан балалардың
ақпараттық мәдениетін қалыптастыру барысында олардың денсаулықтарына зиян
келтірмеу, тиісті ережелерді сақтау басты міндетіміз.
Ғаламторға тәуелділік. Бұл терминді (интернет-зависимость —
Internetaddiction disorder) алғаш рет 1995 жылы американдық профессор-
психиатор Айвен Голдберг ұсынған болатын. Ғаламтор ғасырының алғашқы
жылдарында-ақ ол Бүкіләлемдік Ғаламтор жүйесіне тәуелділікті құмар
ойындарына тәуелді адамда пайда болатын белгілерді салыстырды: бәрінен
бұрын бұл әлеуметтік, кәсіби, материалдық және отбасылық құндылықтардың
адам үшін маңыздылығының төмендеуі. Алғашында бұл терминді ғалым әзіл
ретінде айтқан, ал қазіргі таңда бұл «әзіл» күлкілі болатындай жағдайда
емес. АҚШ-тың әрбір 8-ші тұрғыны осы «аурумен» ауырады. Халықаралық аурулар
классификациясына атауы енгізілмегенімен бұл «аурудың» салдары өте қиын
жағдайға әкелуі мүмкін екендігін ақ халаттылар ескертіп отыр.
Компьютер, не ноутбугыңызды көре қалған жағдайда «Поштамды тексере
салайыншы» деп кіріп, кейін бірнеше сайттарды аралау мен чатта сөйлесу
арқылы көп уақытыңызды сарп еткеніңізді сезбей де қаласыз. Сөйтіп, көп
уақытыңыз өзіңізге кері жұмыс істеп, интернет денсаулығыңызға да  кері әсер
етеді.
Интернет тәуелділіктен арылуды сол пошта тексеруге арнайы уақыт
тағайындаудан бастау керек. Арнайы уақыт тағайындаңыз да сол ережеден
ауытқымаңыз.
Өзіңізге жаңа қызығушылық не хобби ашыңыз. Түрлі қауымдастықтар мен
клубтарға барыңыз, спорт, музыка, би, ән айтумен және т.б. шұғылданыңыз.
Досыңызы ертіп дене шынықтырумен айналысыңыз. Кинотеатрға, концертке
барыңыз, кітап оқыңыз. Жалпы интернеттің орнын баса алатын бір қызығушылық
табыңыз.
Білім деңгейіңізді көтеріңіз. Үйіңізде бұрыннан оқығыңыз келіп жүрген
кітаптар бар шығар. Соларды оқуға кірісіңіз. Википедияның орнына
энциклопедия оқыңыз. Осылайша интернеттен алшақтап қана қоймай, өз
біліміңізді де жетілдіресіз.
Ас үйге көңіл бөліңіз. Чатта не болмаса форумда отырудың орнына
анаңызға кешкі ас дайындауға көмектессеңіз, үйдегілердің бәрі қуанып қалары
сөзсіз.
Достарыңызбен қыдырыңыз. Боулингке, сауда орталығына, сырғанаққа баруды
жоспарлап, қыдырыңыз. Интернет қолжетімді жерлерге барудан бас тартыңыз,
мысалы, интернет-кафеге.
Отбасылық кеш ұйымдастырыңыз. Мысалы, күнделікті теледидарға не
мониторға телміргенше, кешкі астан кейін жиналып, үстел ойындарын
ұйымдастырып, ойнаңыздар.
Компьютерде отыру уақытын шектеңіз. Күніне осынша сағаттан осыншаға
дейін отырамын деп арнайы уақыт тағайындаңыз. Аптасына қанша рет шығу
керектігіне де кесте жасаңыз. Егер жұмысыңызды аяқтасаңыз, тез шығып кетуге
тырысыңыз.
Достарыңызбен интернет арқылы сөйлескенше, кездесіп әңгімелесуге
тырысыңыз. Әлеуметтік желілерге көп уақыт бөлмеуге тырысыңыз.
Таймер қолданыңыз. Компьютерге отырарда таймерді 30 минутқа қойып
қойыңыз. Сигнал компьютер алдында қанша уақыт отырғаныңыз жайлы хабар беріп
отырады.
Компьютер алдында тамақ жемеңіз. Ас үйге барып, тамақ ішу онлайн
режимнен біраз уақытқа болса да босатады.
Ғаламтордағы онлайн ойындары атыс-шабыс, тағы басқа қантөгу, жауыздық
тақырыбында болады. Осы ойындарды бала ойнап, оның психологиясына қандай
жаман әсер беретінін өздерімізде білесіздер. Ұдайы ойнаған баланың миында
ойынның мазмұны, әдіс-тәсілдері еніп, жаман қылық, тіпті қылмысқа да
баратын болады. Қалалы жерде ақша табу үшін компьютерлік ойындарды
жарнамалап, оқушы балаларды өздеріне тарта бастап, жаман қылықтарға
бағыттайды. Онлайн ойындарынан басқа да өзіміздің ұлттық ойындарымыз бар,
соны неге ойнамасқа?Асық ойнау, күрес, қол күресі, волейбол, футбол сияқты
көп ойындар бар. Біз бөлмеде тығылып компьютерлік ойынды ойнағанша, далада
таза ауа жұтып, көпшілікпен көңіл көтеріп, денемізді шынықтырып, сау
болғанымызға не жетсін. [1]
Ғаламторға қосылу үшін әрине бізге компьютер керек. Ал, әр күнін
компьютер алдында өткізу денсаулыққа зиян екенін білесіздер ме? Ол адам
ағзасына қауіп төндірумен қатар, сананы улаумен шектесетіні
белгілі.Компьютер алдында ұзақ отырса адамның көзі, жотасы ауырады және
қимыл-қозғалысына,адам психологиясына да әсер етеді. Сезімдік нерв жүйесі
ауруларына шалдығады.
Ғаламтор желісіне жүгініп, үйреніп кеткен бала, яғни интернет арқылы
хат алысып, сөйлесу-баланың айналасындағы адамдармен бетпе-бет сөйлесуіне
де әсер етеді, сөйлеу мәдениетінен айырылады. Компьютерден бөлінетін ультра-
күлгін сәулесі көзге кері әсер етеді. Ал одан сорақысы- ұлттық, адами
қасиеттерге нұқсан келтіретін материалдардың интернет бетінен орын алуы.
Қазірде шығарма, эссе жаза алмайтын оқушылар бар. Бұның бәрі көп уақытын
кітап оқумен емес, интернетке кіріп түрлі ойындар ойнап, уақытын тиімсіз
өткізудің зардабы.
Ғаламтор - болашаққа бастайды,
Келешекке білім қуған жастарды.
Қадам басып ХХІ ғасырға,
Барлық әлем жаңалығын тастайды – дегендей қазіргі заман талабына сай
барлық жастар ғаламторға тәуелді болғандай.
Жастарға арнаған сөзінің бірінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: “Біздің
жастарымыз оқуға, жаңа ғылым мен білімді игеруге, жаңа машықтар алуға,
білім мен технологияны күнделікті өмірде шебер де тиімді пайдалануға тиіс.
Біз бұл үшін барлық мүмкіндіктерді жасап, ең қолайлы жағдайлармен
қамтамасыз етуіміз керек” деген болатын.
Бүгінгі әңгіме де жастардың білім мен технологияны күнделікті өмірде
шебер де тиімді пайдалана білуіне ықпал ету мақсатын көздейді. Нақтырақ
айтсақ, тақырыбымыз – мүмкіндіктері күн сайын кеңейіп, экономика, ақпарат,
ғылым мен білім, жалпы әлеуметтік саланың дамуына ықпалы артып, жеке адам
мен қоғамның қауіпсіздігіне деген әсері күшейіп келе жатқан, Өздеріңіз
күнделікті қолданатын Ғаламтор жайында болмақ.
Осыдан оншақты күн бұрын ғана Гуглдың негізін қалаушылардың бірі, әрі оның
басшысы Эрик Шмидтың “Жаңа сандық дәуір” атты кітабы жарық көрді.
Интернеттің ықпалы бар барлық саланың мамандары асыға күткен бұл кітап –
Ғаламтор пен оның төңірегіндегі технологияларды сараптай келе, қоғам,
мемлекет пен бизнестің болашағына жаңа көзқарас ұсынады.
Технологиялар мен олардың негізінде пайда болған құралдар көпшілікке
қолжетімді болған сайын, олардың мүмкіндіктері де кеңейе береді. Осы
саланың мамандарына жақсы таныс Годон Мур тапқан заңдылыққа сәйкес, кез
келген компьютердің күшін анықтаушы процессорлардың жылдамдығы әрбір 18 ай
сайын екі есе көбейіп отырады. Яғни, 2025-ші жылғы компьютер қазіргі супер
компьютерден 64 есе жылдам болады деген сөз.
Бүгінде ғаламторға тәуелділік атты жаңа дерттің пайда болғаны жасырын емес.
The Independent басылымының мәлімдеуінше, адамның ғаламторға тәуелділігі
ішімдік, кокаин немесе марихуанаға тәуелділікпен бірдей екен. Негізінен,
компьютер тұтынушыларының 5-10 пайызы ғаламторға тәуелді. Ересектерді былай
қойғанда, бұл күнде жасөспірімдер мен бүлдіршіндер де ғаламтор атты шексіз
әлемге байланып отыр. Өкінішке қарай, елімізде ғаламтордан зиян шеккен
балалар туралы дерек жоқ. Өйткені ел аумағында арнайы зерттеу жұмыстары
жүргізілмейді екен. Әйткенмен мектеп жасындағы балалар әрқилы әлеуметтік
желілердің тұрақты «қонағына» айналғалы қашан. Тіпті сабақ үстінде ұялы
телефон арқылы хат алысатын оқушылар да жеткілікті.
Өзгесін былай қойғанда, балалар ғаламтор арқылы бейтаныс жандармен
танысып, «сәбиқұмар» жауыздардың құрбанына да айналып жүр. Оның үстіне сіз
бен біз тұтынатын ғаламтор әлемі озбырлық пен асқан қанішерлікті де кеңінен
насихаттайтыны жасырын емес. Тіпті ғаламтор арқылы баланы суицидке
итермелейтін жандар да бар. Ал ата-ана баланы интернеттен қорғай алмай
әлек. Шыны керек, бүгінде балалар ғаламтор арқылы таратылатын түрлі
ақпараттан сақтанып отырған жоқ. Бүкіләлемдік желі балалар үшін қауіпті
екені де түсінікті жайт. Кейінгі кездері күйіп тұрған отбасы мәселесінің
бірі – баланың ғаламторға тәуелділігі. Кеңес дәуірінде жеткіншектерге
арналған түрлі тегін үйірмелер мен аула клубтарының орнын компьютер
клубтары басқалы қашан. Кейбір ата-ана баласының бос уақытында компьютерлік
клубтарға баруына рұқсат береді. Дәрігерлер мен психолог мамандардың жан
айқайы түптің түбінде баланың «наркомания» сияқты бұл тәуелділіктен де
арылуына мезгілдің өте кеш болатынын ескертеді.
Астанадағы психологиялық жәрдем беретін дағдарыс орталығына қиын баланы
тәрбиелеп отырған ата-аналар жиі жүгінеді. Көбі баласының сабаққа барғысы
келмейтінін, тіпті, «мектепке кеттім» деп алдап, таңертеңнен кешке дейін
қыдырып жүретініне алаңдайды. Зерттей келе, мұндай балалар қара кешке дейін
компьютер клубтарында бас алмайтыны белгілі болып отыр.
Мамандардың айтуынша, бала компьютерлік ойындардың қызығына 4-5 жасынан
бастап үйренеді. Егер, осы бастан жүгендемесе, бұл есейгенде  құмар
ойындарына түбегейлі тәуелділікке апарады. Олай дейтін себебіміз, бұл
орталыққа «тәуелділіктен» арылуға жәрдем сұрап келгендердің қатарында
жоғары сынып оқушылары, студенттер, тіпті букмекерлік кеңседен қалай
құтылудың жолын сұраған атпалдай азаматтар да бар. Яғни, ХХІ ғасырдың
«жетістігі» барлық жастағыларды өзіне баурап алған. Бұл өз кезегінде
бүлдіршіндердің психологиясына кері әсер етсе, мектеп оқушылары қажетті
білімді игеруде артта қалғаны былай тұрсын, тәрбиесі тым төмендейді. Ал
ересектер соңында ақшасынан, жұмысынан, тіпті отбасынан да айырылып жатады.
Бұл мәселеге ата-аналардың бей-жай қарамағаны жөн. Компьютер ойнайтын
баланың психологиясында көп өзгеріс болады. Бойында іштей қарсылық, көңіл
күйінде ауытқушылық, ырықсыздық пен агрессияшылдық билейді. Сондықтан,
баласының болашағын ойлайтын ата-аналардың бәрі қауіпті дерттің алдын алған
жөн. Баланың бос уақытын тиімді пайдалану үшін ақыл-ойды дамытатын
үйірмелер мен білім беру орталықтарына жаздыртқан абзал. Әйтпесе,
«батпаңдап кірген аурудан» құтылу қиындық тудырмасына кім кепіл болмақ.
Қорыта келгенде, қай халық болса да, өзінің дамуында қилы-қилы
жолдардан өтеді.
Дүние жүзі бойынша халықтың 89 пайызы ғаламторды пайданады, соның
ішінде 66 пайызы ғаламторды пайдалы десе, ал 23 пайызы зияны да бар деп
отыр.

Қандай да бір құбылысты түсіну үшін адам ғылымды терең зерттеп меңгеруі
керек.
«Шет елдің ойынына ей, құнықпа!
Кей клубтар айналды ғой «гей клубқа».
Лә иләхә иллалламен ішкі сарай,
Есіктерін мықты етіп сен құлыпта!» деген дұрысырақ па деймін.
Ғаламторға, оның ішінде қоғамдық желілерге тәуелді жастар ғалымдардың соңғы
зерттеулері бойынша осы әуестігі нәтижесінде өзіне деген сенімділігін
жоғарылатады екен. Психологтар қоғамдық желілер арқылы танысып, тілдесу
адамның батылдығына, өзіне беретін бағасына әсер ете алады, ол
көрсеткіштерді жақсы жаққа қарай өзгертеді дейді.
Ғаламтордағы болған құбылыстардың терең тылсымына үңілуде адамзат
баласы талай - талай ғасырларды артта қалдырып, бай тәжірибелер
жинақталады. Ғаламтордағы кұбылыстарыдың өзі кейде адамзат сенгісіз немесе
тіпті түсініксіз болып жатады. Ерте заманның өзінде - ақ дүниенің жаралуы
табиғаттың түрлі құбылыстары туралы адамның өзіндік көзқарасы, түсінігі,
зерттеулері болды. Ғаламторда болып жатқан кейбір азамзат және табиғат
құбылыстары тылсым жұмбақ болып көрінеді де, адам санасына елеулі әсер
етеді.
Дегенмен де интернеттің жақсылықтарымен бірге келеңсіз жақтары да барын
естен шығармағанымыз жөн.

Ұсыныс
1. Ғаламторды ауыл балаларының өз ана тілінде пайдалану қолжетімділігі
ескерілсе, мәселен ғаламторда қазақ тіліндегі сайттардың ашылуы,
олимпиадалық жұмыстар, компьютердің қондырма дискілеріндегі орнатылатын
бағдарламаларды қазақ тілінде ұйымдастырылса;
2. Ғаламтордағы сайттарды балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты
пайдалану ғылымда ескерілсе, өйткені балалар сайттады ашқанда пернография
бейәдеп суреттер және бейне фильмдерді кәмелетке толмаған балалар да көріп
отырады. Жас ерекшеліктеріне қарай сайттар ұйымдастырылса деген ұсынысым
бар.

-----------------------
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің 2003 жылғы 4
сәуірде Қазақстан халқына арналған Жолдауында «Біз өз мәдениетіміздің
құндылықтарын сақтай отырып, байыппен алға жылжи беретін боламыз» деп, атап
көрсеткен болатын.

Әлемнің екінші ұстазы атанған Әл-Фараби: «Халық өткен өмір тарихын білмесе,
өзінің өмір сүріп жатқан дәуірінің қадірін бағалай алмайды» - деген екен.

Ғаламтор... Тұтасқан әлем. Өрмекшінің торы дерсіз. Енді шынайы
сүйіспеншіліктің орнын, жылтыры мол виртуальды махаббат, шынайы аралас-
құралас достықтың орнын виртуалды сыйластық басып келеді. Тек көгілдір
сағымды ғаламторлардың ішінде сан мен цифрлардың, әлдебір атаулар мен өзіңе
үш қайнаса сорпасы қосылмайтын есімдердің жақынысыз...

Қазіргі заманда ғаламторсыз өмірді елестету мүмкін болмай барады. Хат
алмасу да ғаламтор арқылы дүниенің тұтқасына айналды. Ғаламтор саяси құрал
үшін таптырмас дүние болып шықты. Қазақстандағы ғаламторлың дамуы елді
тұтастыруға, ұйыстыруға ықпал етіп отыр.

– Балаларды ғаламтордан қорғаудың түрлі жолдары бар.
Біріншіден, әр ата-ана баласына ғаламтор туралы толық мәлімет беруі
тиіс. Оның пайдасымен қоса зияны туралы да айтуы керек. Балаларды
ғаламтордан қорғайтын жалғыз періште – ата-ана. Қазір неше түрлі ақша
табуға құралған сайттар бар.