Жыраулар поэзиясындағы көне сөздер

Аңқаты жалпы орта білім беретін мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің
мұғалімі Амангул Жаксылыковна Нахуанованың қолданбалы курсқа арналған
авторлық бағдарламасы.
Батыс Қазақстан облысы, Теректі ауданы, Аңқаты ауылы.

Түсінік хат.
Жыраулар поэзиясы- өздері өмір сүрген тарихи кезеңнің жемісі. XV-
XIXғасырларда өмір сүріп, сол кезеңнің зор дүбірлі тарихи оқиғаның жалынды
жыршысы, насихатшысы да болды. Жыраулар – халық бірлігін, ел тыныштығын
тілеген жауынгер, күрескер ақындар. Олардың жырларының арқауы- ел тағдыры,
ел жайы, халық тілегі. Өз толғауларында заманының көкейкесті мәселелерін
көтеріп, Отанын сүю, халықты бірлікке үндеу, ел қорғаны батырларды
ардақтау, оларды халқына үлгі ету, татулыққа шақыру, елдің бейбітшілігін,
тыныштығын сақтау сияқты әлеуметтік аса маңызды мәселелерді сөз етті.
Жыраулар поэзиясында бұл күнде ұмыт бола бастаған немесе мүлде ұмытылған, я
болмаса мағынасы өзгерген сөздер мен тіркестердің кездесуі табиғи да,
заңды. Сондай сөздердің сырын біліп, қолданылған жердегі мағынасын түсіну,
олардың түп-төркінін танып отыру өте қажет.
Уақыт өте келе әр заманның өз талабына сай осы көнерген сөздердің
мағынасы ұмытыла бастаса да, «дәстүрдің озығы бар, дәурені өткен тозығы
бар» дегендей, бұларды қайтадан жаңғыртып, қазіргі ұрпақтың есіне салу
әрбір адамның міндеті деп білемін.
Осы жұмысты жазуда оқушылардың іскерлік машықтарының шыңдалуына, әдебиет
пәніне деген қызығушылықтарының артуына, шығармашылық ойлау деңгейлерінің
көтерілуіне ықпал етуге тырысамын. Осындай ізденістің, шығармашылық
жұмыстың нәтижелері талантты ұстаздың қажетіне жарар деген ниетпен осы
еңбекті ұсынамын.
Пәннің мақсаты - XV-XIX ғасырда өмір кешкен жыраулар поэзиясындағы көне
сөздердің шығу төркінін анықтау, кірме сөздерді ажырату, сөз мағыналарын
ашып көрсету. Оқушының теориялық білімін практикамен ұштастыру, тіл дамыту
мақсатында оқушыларға көркем шығарма оқытылып, оқиғалы шығарма мазмұнына
қарап сурет салу, түрлі еркін тақырыптарға шығарма жазу. Сондай-ақ, ұйқас
туралы түсінік беру, өлеңдерге талдау жасау, жыраулар мақамымен оқушылар өз
бетінше өлең құру сияқты тәсілдер қолданамын.
Жыраулар поэзиясында халық даналығы, терең философия, ой жатыр.Сондықтан
ойлы шәкірт қоғамда өз орнын ойып алары анық. Әдебиетті оқу арқылы бала
шәкірт үлкен өмірде өз бетімен өмір сүруге үйренеді деп ойлаймын. Сондықтан
бағдарламаны оқыту барысында қызықты пікірталастар, кездесулер, саяхаттар,
оқырмандар конференциясы өткізіліп тұрады.

Тақырыптық жоспар.
Қазақ әдебиеті. Жыраулар поэзиясындағы көне сөздер.
(Аптасына – 2 сағат, жылдық сағат – 68 сағат)
10-11-сыныптар үшін.
|№ |Тақырыптың аты |Сағат |Әдіс-тәсілдер |Өтілетін |
| | |саны | |күні. |
|1 |І.Кіріспе. XV-XIX ғ.ғ. |1 |«Бастау» газетінің жылдық | |
| |жыраулар поэзиясы. | |жоспарымен таныстыру, | |
| | | |алқаларды сайлау. Шолу, | |
| | | |әңгімелесу, талқылау. | |
|2 |Асан – өз заманының асқан |2 |Талдау, ой толғау, | |
| |ақылгөйі. (XVғ.) | |жеке,топпен жұмыс. | |
|3 |«Есті десең кем деме» |1 |Өлеңнің ерекшелігіне | |
| | | |тоқталу. | |
|4 |Қазтуған жырау – қызыл |2 |СТО әдістерін пайдалану. | |
| |тілдің шешені. (XVғ) | | | |
|5 |«Алаң да алаң, алаң жұрт» |1 |Толғай тіліне талдау | |
| |толғауы. | |жасау, мақамы бойынша өлең| |
| | | |шығару. | |
|6 |Доспамбет жырау (XVІ ғ.) |2 |Оқу, талдау. | |
|7 |«Қоғалы көлдер, қом сулар» |1 |Мәнерлеп оқу. | |
|8 |Шалкиіз жырау (1465-1560) |2 | «Ұқсастық және даралық» | |
| | | |әдісі | |
|9 |Би Темірге бірінші (толғау)|1 |Зерттеу, талдау. | |
|10 |Жиембет жырау |3 |«Түртіп алу» тәсілі. | |
| |–әскербасы,әрі әйгілі | | | |
| |ақын.(XVІІ ғ.) «Еңсегей | | | |
| |бойлы ер Есім» | | | |
|11 |Өзіндік жұмыс |1 |І топ- «Ой толғау», ІІ | |
| | | |топ – «Сыр толғау», ІІІ | |
| | | |топ- «Жыр толғау» | |
|12 | Ақтамберді жырау |3 |Мәнерлеп оқу, жырау мақамы| |
| |(1675-1768 ж.ж.) | |бойынша жыр жазу. | |
| |«Күлдір-күлдір кісінетіп». | | | |
|13 |Үмбетей жырау (1706-1778 |3 |Іздендіру, пікір айту. | |
| |ж.ж) «Бөгембай өліміне» | | | |
|14 |Бұқардың жыраулық өмірі мен|2 |Кең ауқымды дәріс | |
| |өнері. | | | |
|15 |Бұқар жырау толғауларындағы|1 |«Талқылау кестесі» | |
| |Абылай бейнесі | | | |
|16 |Жыраулар поззиясының тілдік|2 |«Жыршылар тағылымы» «Жас | |
| |көркемдеуіш құралдары мен | |жыраулар» сайысы. | |
| |түрлері.(Теңеу, | | | |
| |эпитет,метафора) | | | |
|17 |Баяндама жазу. |1 |Маған ұнаған жырау өмірі | |
| | | |мен жырлары. | |
|18 |Жыраулар толғауларындағы |1 | | |
| |көркемдік тәсілдер. | | | |
|19 |Кейбір сөздердің |2 | | |
| |мағыналарының өзгеруі. | | | |
|20 |Тест жұмысы. |1 | | |
|21 |Қорытынды сабақ |1 | | |
| |11-сынып. | | | |
|1 |ІІ.Жыраулар поэзиясындағы |1 | | |
| |көне сөздердің лексикалық | | | |
| |топтары. | | | |
|2 |Әскери атаулар. |2 |Терминологиялық сөздікпен | |
| | | |жұмыс. | |
|3 |Әкімшілік атаулар. |2 |Түсіндірме сөздікпен | |
| | | |жұмыс. | |
|4 |Тұрмыстық зат атаулары. |2 |Көркем әдебиетпен өз | |
| | | |бетінше жұмыстану. | |
|5 |Аң-құс атауы. |2 |Пәнаралық | |
| | | |байланыс.Жануартану пәні | |
| | | |бойынша. | |
|6 |Табиғат құбылысы атаулары |2 |Пәнаралық байланыс. Көркем| |
| | | |суретке қарап,жыраулар | |
| | | |тілін пайдалана отырып, | |
| | | |мәтін құру. | |
|7 |Заттың сын-сипатын |2 |«Түсін мені» ойыны. | |
| |білдіретін атаулар. | | | |
|8 |ІІІ. Жыраулар поэзиясындағы|2 | | |
| |көне сөздердегі лексикалық | | | |
| |қабаттар. | | | |
|9 |Араб, парсы тілдерінен |2 |Этимологиялық сөздік. | |
| |енген сөздер. | | | |
|10 |Монғол тілінен енген кірме |2 |«Проблемалық саудалас» | |
| |сөздер. | |әдісі. | |
|11 |Қытай тілінен енген көне |2 |Зерттеу. | |
| |сөздер. | | | |
|12 |Түркі тілдеріне ортақ |2 |Жинақтау, талдау. | |
| |сөздер. | | | |
|13 |IV.Жыраулар поэзиясындағы |2 | | |
| |көне сөздердің мағынасының | | | |
| |кеңеюі мен көркемдік | | | |
| |тәсілдері. | | | |
|14 |Кейбір сөздердің |2 |Ізденіс жұмысы. | |
| |мағыналарының өзгеруі. | | | |
|15 |Жыраулар толғауларындағы |2 |Жырдың тіліне, көркемдік | |
| |көркемдік тәсілдер. | |ерекшеліктеріне талдау | |
| | | |жасау, стиліне тоқталу. | |
|16 |Тест жұмысы. |2 |Білімдерін жинақтау. | |
|17 |Өзіндік жұмыс |1 | | |
|18 |Баяндама жазу. |1 | | |
|19 |Қорытынды |1 |«Бастау» газетінің жылдық | |
| | | |есебі. Жариялымды тарату. | |

Авторлық бағдарлама негізінде мынадай шығармашылық жұмыстар жасалады.
Мақсаты: өзекті мәселелер туралы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту, арттыру, әдеби тілде сөйлеуге баулу, жас ақындар, жазушыларды табу,
бағыт беру.
Оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін жандандыруда ақпараттық әдіс-
тәсілдерді пайдаланудың өзекті мәселелерін іске асырып, шығармашылық
дағдысын дамыту – әр мұғалімнің басты ұстанымы болмақ.
«Бастау» газетінің шығармашылық іс-әрекеті.
Газет редакторы:
Тілшілер:
Ақындар:
Мақалашылар:

Таратушылар:

Пайдаланылған әдебиеттер.
1.Айғабылов А. Кейбір сөз сырлары // Қазақстан мектебі,1981, №3,/71 б/.
2. Әбіласов Ә. Көне сөздер құпиясы: Тарихи зерттеу. – Алматы, Ана тілі,
1995, /80б/.
3. Байжанов Т. Қазақ тіліндегі әскери лексика.- А., «Рауан», 1991.
4.Жүнісов Д. Өзен-көл атаулары.- А.,1991.
5.Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз.- Алматы, «Рауан», 1994.
6. Нұрмағамбетов Ә.Сөз сырына саяхат. – Алматы, «Жалын», 1990.
7.Рүстемов Л. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. – Алматы, 1994.
8.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1966.
9. Оңдасынов Н. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік, І,ІІ том.
10. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Х том.