Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі

Кобейсинов Еламан
Бейбитулы
Қ.И.Сәтбаев атындағы №7 мектеп-лицейінің
11 «Б» сынып оқушысы 2009-2010 оқу жылы
[pic]

| | |
| | |
| | |
| | |
|Туған жылы |19.10.1992 ж. |
| |Жезқазған қаласы |
| | |
|Ұлты |Қазақ |
| | |
|Жеке куәлік |Берілген күні 21.04.2009ж сериясы 022596945 |
|Жетістіктері |«Microsoft Казакстан» компаниясының ұйымдастыруымен өткен Х |
| |республикалық дистанциялық олимпиадасының «Алғыс хаты»; |
| |Қалалық «Абай оқулары» - ІІ орын; |
| |«Жезқазған 55 жыл» жыр мүшайрасы – І орын; |
| |Республикалық Экологиялық форум – ІІ орын, ІІІ орын; |
| |Жас зерттеушілердіңшағын ғылым академиясының 2-3 деңгейлі40 |
| |ғылыми-практикалық конференциясынан ІІІ орын; |
| |Қалалық пән олимпиадасынан ІІІ орын; |
| |«Ұлытау үні» аясындағы ақындар мүшәйрасынан І орын; |
|Жетекшісі |Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі |
| |Рашитова Диана Елеуовна |
|Сүйікті ісі |Абай, Мұқағали өлеңдерін оқу; |
| | |
|Мекен-жайы |Жезқазған қаласы, Есенберлин көшесі 57-4; |
| |т: 711195 |

[pic]

Қазақстан Республикасының Ғылым және білім министрлігі
Қарағанды облысы Жезқазған қаласы Қ.И.Сәтбаев атындағы №7 мектеп-лицейі

Бағыты: Қазақстанның тарихи ескерткіштері және
болашақ дамуы бар саяхат маршруттары

Секциясы: Әдебиет

Орындаған:
11 «Б» сынып оқушысы
Көбейсінов Еламан

«Қазақ фольклорындағы
қасқыр бейнесі»

Жетекшісі:
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
Рашитова Д.Е.

2009-2010 оқу жылы

Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі» тақырыбына жазылған
Жезқазған қаласындағы Қ.И.Сәтбаев атындағы №7 мектеп-лицейінің 11 – сынып
оқушысы Көбейсінов Еламанның ғылыми жұмысының
АННОТАЦИЯСЫ:
Зерттеудің мақсаты:
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – қазақ фольклорындағы қасқыр
бейнесінің генезисін, типологиясын, функционалдық қызметі мен даму
эволюциясын ашу.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:
Егер қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі жан-жақты ашылып, ол ілкі
ата, хтоникалық хайуан және сатиралық бейне ретінде тұтастай қарастырылса,
онда бұл бейненің ел танымындағы орны, қазақ фольклорындағы қасқыр
бейнесінің мифтік санадан көркем ойлау жүйесіне дейін көтерілген, халықтың
діни наным-сенімін танытатын, жан-жақты сомдалған күрделі тұлға екендігі
анықталады.
Зерттеу кезеңі:
Қасқыр бейнесіне қатысты фольклорлық мұраларымызды талдай отырып,
ата-бабаларымыздың дүниетанымына үңілу.
Халықтың рухани мәдениетіндегі қасқыр символикасының орнын белгілеу.
Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесінің негізгі функцияларын анықтау.
Қасқырдың көркем бейне ретінде қалыптасу жолдарын көрсету.
Қасқыр бейнесін сомдаудағы көркемдік айшықтардың ұлттық психологиямыздың
жемісі екенін дәлелдеу.
Типологиялық және генеологиялық параллельдерді салыстыру арқылы бұл
бейненің тарихи және ғылыми маңызын айқындау.
Тақырыптың өзектілігі. Әлем халықтарының фольклорына ортақ бейне болып
табылатын көк бөрі, көкжал арлан және ақымақ қасқыр туралы түрлі сюжеттерді
өзара салыстыра отырып, заман ағымы мен діни танымын даму ерекшелігіне
байланысты өзгеру жолдарын жүйелей алу.
Жұмыстың нәтижесі және қорытындысы: Қасқыр бейнесі – қазақ халқының діни
наным-сенімін, дүниетанымын, рухани деңгейін аңғартатын танымдық тұлға.
Әлем халықтарының фольклорлық мұраларында қасқыр бейнесі басты бес қырымен
ашылады. (Тотем, рух, хтоникалық хайуан, магиялық күш иесі, көркем бейне).
Мұның өзі бұл бейненің жан-жақты сомдалған, қомақты дүние екенін аңғартады.
Қазақ фольклорында қасқыр мынадай негізгі функцияларды атқарады:
- жас сәбилерді асырайды;
- қиын-қыстау кезеңде көмекке келеді;
- тұтастай халықтың ілкі ата-бабасы болып табылады;
- уақыт өте келе жеке адамның нагуалына, жебеуші киесіне айналады.
Эпостық жырларда қасқырдың символикалық мәні екі сатыда ашылады: Тотемдік
саты. Мұнда, ол – ерлік пен қайсарлықтың, күштілік пен еркіндіктің символы;
Көркем саты. Мұнда, қасқыр – қорқаулық пен ашкөздіктің, сараңдық пен
ақымақтықтың символы.
Қазақ ертегілеріндегі қасқырдың хайуандық кейпі жаратылыста-нушы
ғалымдардың ғылыми тұжырымдарымен сәйкес келеді:
* ел арасындағы аңшылық кәсіпке байланысты жинақталған тәжірибелер қасқыр
туралы аллегориялық шығармалардың туындауына негіз болды.
* жұмбақ жанрында қасқыр бейнесінің көп жасырылмауы оның магиялық күшіне
деген сеніммен тікелей байланысты.
Қасқырдың ақ, қара және көк түсте берілуінен халқымыздың әлем құрылысы
туралы түсінігі айқын аңғарылады.
Зерттеуге негіз болған материалдар.
Жұмысымды жазу барысында қазақ фольклорының келесі үлгілерін зерттеу көзі
етіп алдық:
* ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, батырлық жырлар, аңыз әңгімелер,
жоқтаулар, ұлттық ойындар, қазақ ырымдары;
Ал салыстыру үшін:
әлем халықтарының ертегілері;
әлем халықтарының аңыз әңгімелері;
түркі және славян халқының мақал-мәтелдері;
түркі халықтарының дастандары;
түркі халықтарының жоқтау үлгілері;
әлем халықтарының түрлі ырымдары пайдаланылды.
Сондай-ақ, қасқыр бейнесіне қатысты Қазан төңкерісіне дейінгі, кеңестік
дәуірдегі, қазіргі кездегі баспасөз бетінде жарияланған мақалалар, архив
қоры мен қолжазба қорындағы материалдарды, тарихи генеологиялық және тарихи-
типологиялық талдау жасау үшін орыс және түркі тілдеріндегі шығармалар,
отандық, туысқан елдер, шетел фольклортанушылары мен әдебиеттанушыларының
еңбектеріндегі деректерді пайдаландым.

Summary
for Kobeisinov Elaman
The theme of the thesis “The Wolf in Kazakh Folklore”
The search work is dedicated to the folklore studies of wolf’s way of
life, its place and importance in folklore and spiritual culture of Kazakh
people.
In search work paper is considered the genre, the evolution, the
typology, the function and picture of wolf’s way of life; on the basis of
the broad material the main connection of folklore songs with the natural
history and ethnography is opened.
Introduction contains: actuality, newness and ethnology of investigation
and also practical importance of the paper.
In consequence of the historic-comparative, structural, typological and
statistic analysis is made the whole investigation of wolf’s way of life,
genetic covers and the evolution from mythological creation to artistic
image.
Summary of the search work contains the main conclusions made on
investigating theme.
All the results of the investigating work are shown.

Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі
Кіріспе
Бөрілі байрақты көтеріп, Көк тәңірге табынған көк түріктің
ұрпақтары бүгінгі таңда да өздерінің рухани өмірдегі жеңістері-мен әлемді
сүйсіндіріп, жасампаз рухтың өлмегендігін паш етуде. Кең даланы ат тұяғымен
дүбірлеткен түркілердің көкірек сарайы тек ерлік пен қайсарлыққа ғана емес,
ғылым-білімге де толы екендігін шежіре-жылнамалардан, ел қазынасы -
фольклорлық мұрағаттарымыздан да көреміз.
Жануарлар эпосының ішінде ең көп таралған, кез-келген елдің фольклорлық
туындыларында мол ұшырысатын бейне – қасқыр болып табылуы тегін емес.
Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қырлы аспектілерін
ашатын, халықтың дүниетанымын өрнектейтін символ түрінде беріледі. Мәселен,
түркі халықтарының нанымында қасқыр – рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр –
тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-қыласы,
қасқыр – адам не сиқыршы ретінде сомдалады. Қазақ ертегілер мен мақал-
мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерінде, қасқырдың тағылық сипаты, табиғи қылауасы
асқан біліктілікпен суреттеледі. Алайда, оның табиғаттағы қайсарлығы мен
сақтығына қарамастан бірде ашкөздіктің, бірде ақымақтықтың, бірде
қорқаулықтың символы ретінде өріліп, тыңдаушысының танымында жағымсыз ұғым
тудыратын тұстары да аз емес. Осы жайттар қасқыр символикасының құрылымын
аса күрделендіре түседі.
Көк байрағымызда бейнеленген қыран, барыс тәрізді бөрі симфоликасының да
ұлттық санадағы орны ерекше. Символикалардың мәнін түсіндіру халқымыздың
сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық жоралғылары мен
ырымдарының, түрлі ем-домдарының түпкі себебін терең ұғынуға себебін
тигізеді. Бұл – халықтың рухани мәдениетінің алғы шарттарын ұғуға, ұлттық
санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін
мақтан тұтуға жетелейді.
Уақыт өте келе бөрі нагуалға, яғни жеке адамдардың жебеуші рухына айналады.
Ел аузына атақты Қаз дауысты Қазыбектің жиені Абақ керей Жәнібектің, Есет
батырдың жебеуші көк бөрілері болған деген аңыз бар. Керей Жәнібек
ұйықтаған кезде үстінде екі бөлтірік ойнап жүрсе, Есет батырдың езуін арлан
жалап тұрады екен. Бұл жерде ел үмітін ақтаған батырлардың аруағын үстем
етіп көрсету үшін оларды ең киелі ұғым көк бөрімен байланыстырғанын айта
кетпекпін. Бұл батырлардың бойындағы ерен күш пен қайсарлық жоғарыдан,
Тәңірінің өзінен бастау алып тұр. Ал, бөрілер – сол Тәңірінің ерекше
ілтипатын жеткізуші.
Қасқыр туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-
бабаларымыз бауыр еті - балаларына бұл «киелі жануардың» есімін беруді әлі
күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұл ел арасында кең тараған Бөрібай,
Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқырбай, Бөрі тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі
халықтарына ортақ мұра «Алпамыс батыр» жырындағы басты кейіпкердің әкесінің
Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылмақ.
1237-1238 жылы Алтын Орда әскербасыларының бірі болған Бөрінің, 1664 жылы
дүниеге келіп, көрсеткен ерліктерінің арқасында Матай елінің ұранына
айналған Бөрібай Жаубөрі ұлының, алашты аузына қаратқан Бөлтірік
шешендердің есімдері, қайсар болсын деген ұғымнан туындаған. Ал, олардың
атына заты сай болып өсуі сөздің магиялық күшіне иланып, «баланың болашақ
тағдырына азан шақырып қойған есімі тікелей ықпал етеді» деген сенімінің
растығын дәлелдегендей еді.
Негізгі бөлім
Түркі халықтарының фольклорында қасқыр бейнесі түрлі жанрларда: ғұрыптық
поэзияда, эпостық жырларда, паремеологияда, халықтық прозада алуан қалыпта
кездеседі. Осы жанрлардың барлығында қасқыр негізінен үш түрлі түспен, атап
айтсақ, көк бөрі, ақ бөрі және қара қасқырдың кездес-пейтіні белгілі.
Ғалымдардың мәліметі бойынша олар қара-қоңыр (меланисті), сұр (хромисті)
және ақ (альбинос) түсті болады екен /4:10,11/.
Ал, фольклорлық шығармалардағы ақ, қара және көк түстер қасқырдың
символикалық мазмұнын ашатын маңызды бөлшектердің бірі болып табылады.
Ал, «қара» - көк сөзіне қайшы болып табылады. Көк бөрі, көкжал қасқыр деп
адамға дос, қамқоршы бейнені суреттесе, қара қасқыр арқылы қаскөй, зұлым
күшті бейнелейді.
Шындығында, қара түс тек рақымсыздықты білдіреді деу сыңаржақ пікір болар
еді. Өйткені қара шаңырақ, қара бала, қара өзен тәрізді киелі ұғымдар
халқымыздың рухани әлемін танытады. Әйтсе де, мифтер мен ертегілердің басым
бөлігінде, әсіресе, қасқыр бейнесіне қатысты үлгілерде қара түс қайғы-
қасіретпен, қаскөй кесірлермен байланыстырылады.
Қара мен ақты, күн мен түнді, жақсылық пен жамандықты салыстыра көрсету,
әсіресе, дуалистік мифтер мен аңыздарда жиі кездеседі. Көк бөрі адамдар
қысылған шақта ғайыптан пайда болып көмекке келсе, ақ қасқырдың адамдармен
достығы келісім шарттың негізінде жасалады. Адам мен қасқырдың арасындағы
туыстық қатынастан гөрі достық қатынас басым сипатталады. Мұның өзі көк
бөрі бейнесінің алдымен, ал ақ қасқыр туралы түсініктер кейіннен туындағаны
көрсетеді. Қазақ ұғымында ақ түс тазалық пен пәктіктің символы болып
саналады. Адам баласына дос және қас күштердің синонимі түрінде негізін
қалыптастырған бұл түстердің идея-көркемдік функциясы мынада:
1. Көк бөрі бейнесі – көк Тәңірмен астасып жатыр. Ол ғайыптан пайда болған
құтқарушы Ие, адамзаттың арғы тегі.
Ақ қасқырлар – магиялық қасиеті мол, адамға дос күштер. Олар жер бетін
мекендейді. Қалаған уақытында қасқырдан адам кейпіне ауысып, құбыла алады.
Қара қасқырлар – төменгі дүниенің жыртқыштары. Олар жер астын, түнек әлемін
мекендеп, адамға зұлымдық жасайды.
Мұның өзі ертедегі ата-бабаларымыздың дүниені:
Бірінші бөлік – аспан – Тәңірі тұрағы;
Екінші бөлік – жер - өзекті пенделер мен адамға дос, сиқырлы киелердің
мекені.
Үшінші бөлік – жер асты – зұлым күштер мен қаскөй кесірлердің қонысы деп үш
бөлікке бөліп, қоршаған орта туралы алғашқы балаң ойлар қалыптастырғанына
куә бола алады. Қасқырдың осылайша әр түсте берілуінің символикалық астар
халқымыздың әлемінің құрылысы туралы түсінігінде жатыр деп есептейміз.
Қасқырдың адам түсіне кіруі және оны жору туралы мәліметтерді қорыта келіп,
көршілес халықтар бөріні түркі тайпаларының символы ретінде қабылданғанын
да байқадық /5:23/.
Генеологиялық мивтерге, ел арасында кең таралған ырымдар мен ғұрыптарға,
халықтық ем-домдарға, арбау өлеңдері мен эпос, шежірелерге талдау жасау
барысында көк бөрінің түркі халықтарының фольклорында киелі жануардың
қатарына жоғарғы Тәңірлік құдіреттің деңгейіне дейін көтерілгенін көреміз.
Қасқырдың әр түрлі мүшелерін тұмар ретінде тағу Еуропа елдерінде де кең
таралғандығын төмендегі мысалдар дәлелдей алады: Германия мен Францияда
қасқырдың жағын тіл мен сұқтан сақтайтын қорғаныш ретінде есікке тақса,
Сицилияда жылқыны тіл - көзден қорғау үшін қораға қасқырдың құйрығы мен өлі
сауысқанды, жарқанатты ілетін болған. Ресейде де қасқырдың құйрығы көп
аурудың алдын алады деп есептеген. Қасқырдың тісін, құйрығын зұлым
күштерден қорғану үшін тағып, өті мен терісін емге жаратса, қасқырдың бас
сүйегін, негізінен, малды қасқырдың жарып кетуінен сақтану үшін
пайдаланады. /6:246,247/.
Бұл ырым арбау өлеңдерінен де кең өріс алады. Мәселен, тәжіктер малға
қасқыр шаппас үшін мынандай арбауды орындаған: «Мал иесі қасқыр жоламас
үшін бір уыс топырақ алып,
Қасқыр жағын байладым,
Мен байлаған жоқпын
Әли байлады» , -
деп үш қайтара арбау оқып, әлгі топырақты қораны айналдыра шашады. Бұдан
соң қасқыр қораға кіре алмайды, кірсе де жағын аша алмайды деп сенеді
/7:181,187/. Ал қазақтар бұл ретте қасқырдың бас сүйегін пайдаланған:
«Қасқырдың бас сүйегі мен жыланның бас сүйегін алып, жағын мықтап таңған
соң, сандыққа сақтап қояды. Сонда қасқыр малды жемейді, адамды және малды
жылан шақпайды» /8:72/, - деп иланды.
Көріп отырғанымыздай, бөрі символикасының астары тереңде жатыр. Жұмысты
жазу барысында қасқыр бейнесінің төмендегідей басты функциялары анықталады:
Түркі халықтарының ілкі ата-бабасы болып табылады.
Тұтастай бір халыққа қысылған шақта көмекке келеді. (қол бастайды, жол
көрсетеді т.б.)
Дәрменсіз сәбилерді асырап өсіреді.
Жеке адамдардың нагуалына (жеке тотем) айналады.
Осы функцияларына сәйкес, ол батырлық пен қайсарлықтың, қайрат-тылық пен
тапқырлықтың символы ретінде бейнеленеді.
Әлем халықтарының фольклорлық мұраларындағы қасқыр бейнесінің кең таралған
5 қыры бар:
|Тотем |1. Ілкі баба |
| |2. Жолбасшы |
| |3. Жас балаларды асыраушысы |
| |Дос рух |а) Бақсылардың ие - қыласы. |
|Рух | |ә) Тумысынан керемет жан. |
| |Қаскөй рух |а) Сиқыршының жаны. |
| | |ә) зорлықпен өлтірілгендердің жаны. |
|Хтоникалық хайуан |1.Адамдарды жейді. |
| |2.Аспан денелерін жұтады. |
| |3.Антын бұзғандарды талайды. |
| |4.Моланы, көмбені күзетеді |
|Магиялық |Пайдасы |1.Бас сүйегі малды қорғайды. |
|күш иесі | |2.Тісі тіл-көзден сақтайды. |
| | |3.Өті емге қолданылады. |
| | |4.Еті батырлық қасиет береді. |
| |Зияны |1.Көз жанрымен арбайды. |
| | |2.Ізін басса, жылқыға зиян келеді. |
| | |3.Терісін киген адам ауру болады, не аңға айналады.|
|Көркем бейне |1.Жабайы жыртқыш. |
| |2.Аллегорялық бейне |

Бұл кестеден мынаны көреміз: Тотемдік наным кең етек алған кезде туындаған
шығармаларда ілкі ата аң болып табылды. Ол көктен нұр кейпінде түсіп,
керемет қайсар, өжет ұрпақтың ата-бабасына айналды. Ал жарық сәуле – нұрдан
аң емес, адамның сомдалуы кейінгі жануарлар культімен ығыстырылған кезіне
тән. Қасқырдың жол таба алмай қысылған шақта көмекке келуі де оның тотемдік
кейпімен астасады. Ал жас нәрестені емізу мотиві бертіндегі патриархат
дәуірінің жемісі. Мұнда қасқырдың ілкі – бабалық ролі толық жойылады.
Баланың әке-шешесі көп жағдайда (Рим аңызында ғана балалардың әкесі – Марс
құдай) қарапайым адамдар. Алайда, бала Құдіреттің қалауымен тірі қалып,
әміршіге айналады. Мұнда қасқыр Құдіреттің жарлығын орындаушы. Қасқырды
Тәңірі иті деп қабылдайтын қазақ, тува, якут, грек жұртының мифтері де осы
кезеңнің жемісі.
Жыртқыш аңдар алдында табынып, оларды кие тұтса, зиянын тигізбейді деген
балаң ұғымның жойылуына табиғи заңдылық, адамзат қоғамының ілгері жылжуы
себепші болды. Өйткені адамдар хайуандарды туыс санап, өлтіруден
қашқанымен, олардың адамдарға тигізетін залалы бәсеңдеген жоқ. Осыдан
келіп, қасқырлар туралы тотемдік наным кері ысырылып, фольклор сахнасына
хтоникалық хайуанның кейпі енеді.
Осындай нанымдар «қасқыр – адамға дос рух» және «қасқыр адамға қас рух»
деген екі көзқарастың өрбуіне септігін тигізді. Адамға дос рух ретінде
қасқыр мынадай қызметтер атқарады:
а) Бақсыларға ие-қыла болып, бақсылық ойын кезінде жәрдемдеседі. Адам
жанына араша түсіп, аурудан айықтырар жолды көрсетеді /9:144,145/.
ә) Ертегілерге бас қаһарманға жолығып, оны барша мұратына жеткізеді.
Жеткізу мақсатында адал досына айналады.
Ал қас рух ретінде ол мынадай қаскөйлік жасайды:
а) Ликантроптар (көне гректерде), агызмалдар (абхаздықтарда) адамдарға ауру
жібереді. Ел ішінде індет таратады /10:36/.
ә) Жапандағы жолаушыларды өлтіріп, малды жарады. Тұрғындарды шығынға
батырады. /11:225/.
Фольклорлық жанрлардың өзге түрлеріндегідей қазақ мифологиясының да жан-
жақты сомдалған бейнелерінің бірегейі – көк бөрі. Көк бөрі төңірегіндегі
мифтерді мазмұнына қарай басты екі топқа бөлуге болады.
Космогониялық мифтер.
Генеологиялық мифтер.
Бұл мифтерде «қайрат, жүйріктік, сезімталдық тәрізді қасиеттердің қасқыр
бойына жинақталу бойына жинақталу сыры – оның Тәңірінің шапағатына ие
болуында» деп түсіндіріледі.
Халқымыздың мифтерінің барлығында дерлік бөрі ілкі баба, жорықтардың
сәттілігін реттеуші, көктен келген көмекші ретінде беріледі. Мифологиялық
сарындағы ертегілердің де негізгі арқауы - бөрінің адамдарға тылсым сиқыр
әлемімен байланысы төңірегінде өрбиді. Алайда, ертегілердің басым
көпшілігінде қасқыр ақымақ, қаскөй, қомағай хайуан ретінде суреттелетінін
айта кеткеніміз жөн. Біз мұның себебін миф пен ертегінің жанрлық
ерекшелігінен жөн көрдік. Бір кездегі тотемдік бабалар туралы мифтердің
орнын кей жан-жануарлардың пайда болуы туралы сыртқы түр-кейпіне не қимыл-
әрекетіне байланысты туындаған этиологиялық ертегілер басады. Тотемдік
сенімнің жойылып, табиғи құбылыстар, жан-жануарлар дүниесі туралы жаңаша
танымның қалыптаса бастауы соны ертегілердің дүниеге келуінің алғы шарты
болып табылады.
Миф пен ертегілердегі қасқыр бейнесінің берілу барысындағы мынадай сюжеттік
ұқсастықтарды атап өткім келеді:
Қасқыр мен адам некелеседі.
Мифте мұндай некенің нәтижиесінде бүтіндей бір халық дүниеге келіп, қуатты,
іргелі елге айналады. Қасқыр жоғарғы сананың иесі ретінде бейнеленеді. Ал,
ертегіде қасқыр мен адамның некелесуі шытырман оқиғалардың өрбуіне себепші
болады. Мұндағы басты мәселе олардың ұрпақ таратып, өсіп-өнгенін баяндау
емес, ертегінің бас кейіпкерінің мақсат-мұратына жету жолындағы кездескен
қиыншылықтар мен тосқауылдарды жеңу ретін әңгімелеу болып табылады.
Қасқыр мен адам баласының одағы.
Мифологиялық аңыздарда қасқыр қысылған халыққа көктен нұр кейпінде түсіп,
ажалдан арашалайды. Жорықтарда қолды бастап, көшкенде жол көрсетеді.
Адам санасының тотемдік түсініктен ада болуы хайуанаттар туралы
ертегілердің мазмұнына да түбегейлі өзгерістерді енгізді. Табиғи
құбылыстардың алдындағы қорқыныш бұлтын аздап серпе бастаған ата-
бабаларымыз бірінші орынға адамды, оның қайсарлығы мен амал-айласын
шығарды. Халық санасындағы осындай өзгерістерге сәйкес қасқырлар жайындағы
ертегілердің де төмендегідей топтары пайда болды.
Халық тұрмысынан мәлімет беретін архаикалық ертегілер.
Ата-бабаларымыздың жаратылыс пен оның құпия сырлары туралы ой-
қорытындыларының түйіні – этиологиялық ертегілер.
Сатиралық ертегілері
Архаикалық ертегілердегі қасқырды анық хайуан етіп суреттейді. Оның өзіне
тән мінез-құлқы, іс-әрекеті, адам баласына тигізетін зияны көрсетіледі.
Ертегінің екінші тобы – этиологиялық ертегілердегі қасқыр табиғатына ғана
тән ерекшеліктер сөз болады. Қасқырдың ел көңілін аударатын ең басты
ерекшелігінің бірі – оның ұлуы. Дала төсін тітіркендіріп, түн қараңғысын
жаңғырта ұлыған қасқырдың даусы адамның төбе құйқасын шымырлатып, үрей
ұялататыны сөзсіз. Қасқырдың ұлуы жөніндегі мамандардың пікірі сан алуан.
Оны ағылшын жаратылыстанушысы О.Тэннердің:
«Специалисты точно не знают, что именно побуждает волков выть. Вожможно так
они подают сигнал отбившимся членам стаи, или предупреждают соседние стаи,
что здесь их территория, или передают какие-то другие, не столь очевидные
сообщения. Некоторые же пологают, что волки как и люди, просто поют, когда
им хочется» /12:58/ - деген ойынан көреміз. Ал, қазақ халқының «Қасқыр неге
ұлиды» деген ертегісінде қасқырдың ұлу себебі былайша түсіндіріледі:
«Халық деген кедейдің жалғыз ұлы бірнеше шөп тамырын қайнатып, қасқырды
өлтіретін дәрі жасайды да оны жемтікке сеуіп, қайнатып, қораға жақын жерге
тастайды. Қомағайлау біреуі келген бетінде арс етіп, жемтікті қуып өтеді
де: «У-у-у»,- деп мұрнынан шашыла құлайды. Содан бері қасқырлар: «У-у-у»,-
деп ұлиды екен.» /13:110/. Қасқырлар бір-бірімен ұлып сөйлеседі» деген ұғым
қазақ халқында да бар. Мәселен, «сұрмерген» деген ертегіде қасқыр ұлу
арқылы мергенді жейтінін ескертсе, «Ақымақ қасқыр» атты ертегіде «Бағлан
қозымды ертіп келемін» деген қойға алданған қасқырдың әлі күнге дейін кеш
болса ұлып, оны шақыратындығын баяндайды.
Ертегілердің бас кейіпкерлері болып табылатын жануарлар – типтік бейнелер.
Онда бүкіл хайуан атаулыға тән мінез-құлықтар өріледі. Сондай-ақ,
ертегілердің кей түрлерінде олардың бойына қулық, қомағайлық, аңғалдық
тәрізді адами қасиеттерді де жинақтап, жан-жануарлардың әрекеттерін
адамзаттың іс-әрекеттерімен байланыстыра бейнелейді. Жануарлардың қоғамдық
өмірлері, моральдік қағидалары қалыптасқан құқықтық заңдылықтары адамның
әлеуметтік қағидаларына сәйкес келеді деген ойды өрбітеді. Осыдан келіп
жануарлар туралы ертегілердің танымдық қана емес адамдардың әлеуметтік
тәжірбиесін қалыптастырушылық, тәрбиелік қызметі де туындайды. Ертегілердің
бұл қызметі, әсіресе, сатиралық сарындағы үлгілерге тән. Бұл топтағы
ертегілерде қасқыр негізінен ұнамсыз кейіпкер ретінде алынады. Ертегілерде
оның ақымақтығы мен қомағайлығы көзге ұрады. Ғалым Е.А.Костюхин мұндай
мінездеулерді жануарлар туралы ертегілердің тәрбиелік қызметін
байланыстырады /14:117/.
Қасқырдың мінез-құлқы, шаруа адамына тигізетін залалы мысал жанрында айтыс
түрінде жан-жақты өрілген. Мұнда ол қорқаулықтың, ашкөздіктің символы
ретінде алынып, «кісі ақысын жеген қақырша ұлып өтеді» деген ғибратты
тұспалдайды.
Ал мысалдардың келесі тобына қасқыр тек жанама бейне ретінде алынады.
Мұндай шығармаларда көбіне ел арасындағы жоралғыларды, молда, билерді сынау
көзделеді.
Қазақ ертегілерін жан-жақты талдаулардың нәтижесінде қасқыр бейнесін
мазмұнына қарай мынадай топтарға бөлдік:
1) Қасқыр – тотемдік ілкі ата-баба;
2) Қасқыр – хтоникалық хайуан;
3) Қасқыр – қарапайым жыртқыш аң;
4) Қасқыр – сатиралық кейіпкер.
Екінші тарау «Қасқыр бейнесінің поэтикасы» деп аталады. Бұл тарауда қасқыр
бейнесін сомдаудағы көркемдік айшықтар жүйелі зерттеліп, қасқыр бейнесін
ашудағы стильдік әдістер мен тәсілдерге баса назар аударылады.
Батырлық жанрлардағы көркем өрнектердің қатарында ұлттық санамызға терең
орнаған бөрі бейнесінің кездесу заңды құбылыс болып табылмақ.
Қасқыр, бөрі атаулары бұл жанрда батырдың сұлбасын беруде, жауды қойша
қырған сәтін бейнелеуде, туған жердің пейзажын суреттейтін тұстарда кең
қолданылады. Әсіресе, көріктеу құралдарының бірі – ауыстырулар түрінде жиі
кездеседі.
«Тама батыр» атты жырдағы:
«Мен Ноғайлы деген ер едім,
Асыл туған төре едім,
Азулы туған бөрі едім,» /15:284/ - деген шумақта батыр өзін асыл төреге,
азулы бөріге балайды. «Бөрі» бейнесінің Тәңірінің құдіретімен астасқан-
дығын, нұр кейпінде ұрпақтарына көмекке келгендігін еске түсірсек,
жоғарыдағы «төре едім», «бөрі едім» деген метафоралардың жай ұйқас үшін
алынбағандығы айқындала түседі. Батырлар жырында бөрі едім, бөрі еді, бөрі
екен, үш бөрі, нағыз бөрі т.б. түріндегі метафоралар жиі кездеседі. Бөрі
метафорасы көбіне I, II, III жақта жекеше түрде едім, едің, еді
етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалады. Мәселен:
Сен қасымда қой болсаң,
Мен бір арлан бөрі едім,- /15:55/ деп батыр өзін арлан бөріге балайды.
Қазіргі ауызекі қолданыста қасқыр, көкжал, арлан, бөрі, ит-құс, ұлыма деген
сөздер бір-бірінің синонимі ретінде жүреді.
Батырлардың жырда көп суреттелетін мінездерінің бірі – аңқаулығы. Мыстанның
сөзіне еріп Байшұбарын шауып тастай жаздаған Алпамыс, ұйықтап жатып
Көбіктінің қолына түскен Қобыланды, қырық жігітке сеніп қапыда қаза болған
Ер Сайын т.б. батырлардың аңғалдығы жырда сыналғанымен, шенелмейді.
Мұның өзі елінің ер ұлдарына кешіріммен қарап, бұл штрихты кейінгіге ғибрат
болу үшін ғана пайдаланғандығын дәлелдейді. Батыр аңғал, бірақ ақымақ емес.
Ол өзінің мазақ еткенді көтере алмайды. Сондықтан да Ер Тарғын:
«Жебір сұлтан, сен білмейсің,
Мен бір аңқау туған бөрімін.
Көпке екен деп саған иек сүйемен,» - /16:131/ деп ширығады. Үзіндідегі
жіктік жалғауының көмегімен жасалған метафора шығарманың әсерлілігін
арттырып тұр. Мұнда Тарғынның мінез-құлқын ашумен бірге, уәдесінен тайқып,
қысылғанда ғана тәубесіне келетін зұлым ханға деген жұртшылықтың көзқарасы
сомдалады. Сатиралық ертегілерде қасқырдың аңқаулығын күлкі ететін өткір
сарказмның батырлық жырларда белең алмағандығының сыры осында. «Ел үмітін
ер ақтар, ер атағын ел сақта» дегенді ұрпағына насихаттаған данышпан
жұртымыз «батыр – аңқау, ер – гөдек» деп, аңқаулықты батырға ғана жарасатын
мінез түрінде өреді. Сатиралық ертегілердегі немесе аллегориялық
мысалдардағы қасқырдың ақымақ кейпін сынау бұл жанрлардың өзіндік
ерекшелігі мен тәрбиелік мәніне барып тіреледі.
Батырлық жырлардағы бөріге қатысты көркемдік құралдар батырдың мінез-құлқын
көрсетумен бірге қасқырдың табиғатына ғана тән мінез-құлықтарды да ашады.
Жоғарыда тоқталып өткен аңқау бөрі, шабаған бөрі немесе кекшіл арлан, ұлып
табысқан бөрі, қойға шапқан бөрі, аш бөрі т.б. да суреттемелер жыраудың түз
тағысының өмірін етене танығандығын көрсетеді. Сондай-ақ:
«Сұңқарым енді қонар ма?
Құба арлан жортар сонарға» тәрізді риторикалық сұрау тәсілін қолдану арқылы
адамның ішкі күйін дәл береді.
Адамның бойындағы кекшілдік, бірбеткейлік тәрізді қылықтарды жайшылықта
халық ұната бермейді. Ал, әңгіме ел қорғау мәселесіне келгенде, кекшілдік
намыс, ар-ождан тәрізді бағалы қасиеттердің қатарына көшеді. Жаудан кек
алу, ел қамы үшін атқа қону – батырлық жырлардың негізгі идеясы да осында.
Қазақ әдебиетінде теңеулер көбіне –дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін,
-тайын, -тейін қосымшаларының жалғануы арқылы жасалады.Жоғарыдағы
мысалдарда теңеулер негізінен –дай, -дей қосымшасының жалғануы арқылы
жасалып тұр. Бұл қосымшалар түбірге үндестік заңына сәйкес жалғанады. Бір
қызығы батырлық жырларда –дайын, -дейін, -тайын, -тейін формалары теңеулер
мүлдем ұшыраспайды. Біз мұның себебін жырдың құрылысына байланысты
түсіндіреміз. Көрнекілік үшін төмендегі бағанды келтірейік:

3 2 3 4 2
3
1) Қасқырдай / тиіп / тармақтан-8 Қасқырдайын / тиіп / тармақта – 9

2 2 3 2 2 3
Берер / еді / сыбаға - 7 Берер / еді /
сыбаға - 7
2) Аш бөрідей жалақтап Бөрідейін жалақтап,
Аралады қосынды Аралады қосынды

У жалаған қасқырдай Қасқырдайын у ішкен
Іші от боп жанады Іші от боп жанады.

Көріп отырғанымыздай, бірінші мысалда – дайын қосымшасы жалғанғанда жырдың
құрылысына елеулі нұқсан келеді. 7-8 буынды жыр ағымының өзгеруінен
шығарманың өн бойына жалғасып отыратын ырғақтылық та бұзылады. Тармақтағы
буын санының артып кетпеуі үшін екінші мысалда «аш бөрідей» деген теңеуді
«Бөрідейін жалақтап» түрінде қолдандық. Нәтежиесінде ырғақтылық
сақталғанымен тармақтың бейнелік күші бесеңдеді. Аш бөрідей жалақтап
қосынды аралаған батыр қыбыр еткен пендеге тарпа бас салмақшы. Аш бөрінің
ашулы келіп, жемтігін қия бастырмайтыны және бар. Үшінші мысалда жырдың
ырғағын бұзбас үшін «Қасқырдайын у ішкен» немесе «қасқырдайын у жеген» деп
алмастырып көрдік. Мұнда тармақтың мазмұны мүлдем жойылады. Өйткені, уды
ішкен не жеген қасқыр сеспей қатады. Ал, жырдағы бұл теңеу Қарабалтаның
ажалын емес, дәрменсіздігінің алдындағы жан күйзелісін білдіреді.
Ертегілерде жиі ұшырасатын аш қасқыр бейнесі батырлық жырларда да
кездеседі. Алайда, бұл бейне ертегілерде жағымсыз кейіпте беріліп, мысқыл
үйірілтсе, батырлық жырларда хас батырды кейіптеуде қолданылады.
Біз теңеулердің жиі кездесетін түрлеріне, әсірелей берілген теңеулерге бір
сыпыра мысалдар келтірдік. Поэтикалық тілде теңеулердің сан түрі кездеседі.
Солардың кейбіреулері –ша, -ше жұрнақтары арқылы жасалады. Мысалға:
- Жан серігі Бурыл ат:
«Мінуге жайың бар ма?» - деп,
Қобландыны шыр айналып,
Қасқырша шауып дұшпанға
Айналсоқтап қарады, - /16:158/ деген үзіндіде Қобландыны қалың жаудың
қолында қалдырмау үшін жанталаса тарпыған Тайбурылдың қимылы сүйсіне
жырланады.
Қасқыр бейнесінің поэтикалық астарларының бірі оның шығарма дәуірін
айқындауға септігін тигізуінде деп есептеймін. Өйткені қасқыр бейнесіне
деген тотемдік көзқарастың неғұрлым мол ұшырасуы, болмаса егіздеулердің
қолданылу жиілігі шығармалардың соғұрлым ескілігін айқындайды.
Батырлық жырлардан кейінгі қасқыр бейнесінің поэтикалық қыры жан-жақты
сомдалған, қазақ фольклорының күні бүгінге дейін маңызын жоймай келе жатқан
жанрларының бірі жоқтаулар болып табылады.
Қазақы ұғым бойынша адамды ешуақытта өлді демейді. «О, дүниеге аттанады»,
«келмеске кетті», «терең ұйқыға енді», «мәңгілік ұйқыға кірді» деп,
астарлап жеткізеді.
«Ішім жаман мұздады,
Бөрі көрген лақтай»,- деген теңеу жоқтаушының айтпақ ойына нәр беріп, оның
қайғысын, қорқынышын қоюландырып көрсетеді. Тыңдаушының іші бауырын өртеп,
жан жүрегін елжіретеді. Мұнда да бөрі жамандықтың баламасы ретінде алынады.
Жақындаған қайғыны сезіп, бойын үрей жайлаған адамның күйін қасқырға
кезіккен лақтың халімен байланыстырады. Бұдан жоқтау жанрында қасқырдың бір
ғана символикалық қыры бар деген пікір туындамауы керек. Жоқтаудың кей
үлгілерінде қасқыр бейнесінің тың қырлары көрініс береді. Мәселен, қаралы
шаңырақтарда әлі күнге дейін естілетін «кешегі менің көкжалым, аруақ қонған
жасынан» деген жоқтау үзіндісінде мидай араласқан екі діни ұғым қылаң
береді. Мұндағы бірінші жолда көкжал – «ер» , «азамат» деген сөздердің
синонимі ретінде қолданылады. Жоқтаушы бұл символды пайдалану арқылы қайтыс
болған адамның адами қасиеттерін ашумен бірге өзіне жақындығын да
білдіреді. Мұндай символдауларды көбіне марқұмның әйелі пайдаланады. Ал
«аруақ қонған жасынан» деген жол оның тегін адам еместігін байқатады.
«Төлебай қайтыс болғанда жамағаттың жоқтағаны» деген бір үлгіде:
Арыстанымның тұсында
Бітіп еді арманым,
Бұл дүниенің құрметін
Көрсетіп еді көкжалым,
Күннен күнге күн өтіп,
Қызығына қанбадым,- /17:73/ деген үзінді бар.
Мұнда жоқтаушы арыстан, көкжал бейнелерін метафоралық қызметте пайдаланып
тұр. Марқұмның бойындағы асыл қасиетін, оның ерік-жігерінің молдығын,
отбасына мейрімділігін, дұшпанға айбарлылығын, ағайын досқа – пана, кем-
кетікке – сая бола білгендігін арыстан, көкжал деген алмастырулар арқылы
жеткізеді. Қасқыр бейнесінің бірде ұнамды, бірде ұнамсыз қалыпта келуі
қайтыс болған адамның жасы мен жынысына да байланысты. Егер жас баланы
жоқтаса, «бала құстай талпынған», «кер маралдай еркемді», «менің бағлан
қозымды» деген өрнектерді қолданған, ал ардақты азаматын жоқтағанда
«алшаңдаған арысым», «кешегі жүрген көкжалым», «бөрі де кетті-ау келмеске»
деп суреттейді. Арқа сүйген қамқоршысынан айрылған бала-шағасы мен ел-
жұртының кейінгі халін «бөрідейін ұлыды» деп берсе, сұсты ажалды қанқұмар
қасқырға балайды.
Батырлық жырлар мен жоқтаулардағы қасқыр бейнесінің поэтикалық астарының
сан қырлылығы екі жанрдың өзіндік ерекшелігіне келіп тіреледі. өйткені
батырлық жырлардың басты тақырыбы ел қорғау болса, жоқтаудың басты мақсаты
соңғы сапарға аттандыру. Батырлық жырлар тәлім-тәрбиелік құрал болса,
жоқтау ғұрыптық жоралғы болып табылады. Сондықтан да батырлық жырларда
қасқырды көбіне қасиетті хайуанға баласа, жоқтауларда оның хтоникалық кейпі
басым болады.
Қасқыр бейнесін жан-жақты ашып, қазақ фольклорындағы өзіндік орнын дұрыс
белгілеу үшін көріктегіш-көркемдегіш құралдардың қолданылу барысын
айқындаудың маңызы зор. Әсіресе, мақал-мәтелдердегі көркем тілдің
құнарлылығы, белгілі бір ой оралымын берудегі құрылымдық ерекшеліктер бұл
жанрға айрықша тоқталып өтуді талап етеді.
Әр жылдары баспа бетінде жарық көрген, сондай-ақ ел аузынан өзіміз жинап-
терген мақал-мәтелдерді мынадай шартты топтарға бөлдік:
1. Қасқыр және оның мінез-құлқы;
2. Қасқыр мен қой;
3. Қасқыр мен табиғат (орман, дала, хайуандар);
4. Қасқыр мен адам (ер жігіт, ұры, қойшы);
5. Қасқыр мен ит.
Мақал-мәтелдерден халықтың күнбе-күнгі тынысы сезіледі. Ауыл адамдарына
«айтақ» сөзі жақсы таныс. Міне, осы жағдай мақал-мәтелдерде:
«Қасқырлы ел - айтақшыл»,
«Айтақтай – айтақтай қасқырдан да ұят болды» - деп беріледі.
Әр елдің салт-дәстүрі, дүниетанымы мен ұлттық үрдісі әр басқа, әйтсе де кей
мақал-мәтелдер бірін-бірі толықтырып та отырады.
«Қой жеген қасқыр көңілді,
Қойшысы жаннан түңілді»,
«Қой жеген қасқыр қиянда,
Қойшысы қалды зиянға»,- деген екі мақалда да «қой жеген қасқыр» деген
айқындауыш қайталанып тұр. Біріншісі жолдың «көңілді» және «қиянда» болып
аяқталуына байланысты екінші жол «түңілді» және «зиянға» деп түзіледі.
Бұдан мақал-мәтелдердің ырғақ, ұйқас тәрізді поэтикалық шығармаларға тән
заңдылықтарды қатаң сақтайтындығын көреміз.
«Қойшыны таяғы асырайды,
Қасқырды аяғы асырайды»,- деген мақал да халықтың шаруашылығынан мағлұмат
береді.
Мақал-мәтелдерге бөрі мен итті қатар өру арқылы бірлік, достық тәрізді асыл
қасиеттерді қажеттілігі айтылса, енді бірінде ит пен қасқырдың ымырасыз
жаулығы көрсетіледі. Оған мысал ретінде,
«Ит бүйрегін бөрі сүймес»,
«Ауылы жақын ит қасқырдан қорықпайды»,- деген мақалдарды алуға болады.
«Бөрібасар кетті, бөрі келіп жетті»,- деген мақалды тура мағынасынан гөрі
ауыспалы мағынада түсінген дұрысырақ. Өйткені, қазақы танымда Бөрібасар
иттің сырттаны, құты болып табылады. Иттің сырттаны өлсе, шәуілдеген жаман
бұралқылардың дандайситыны тәрізді, адамның қолынан билік кетсе, не басынан
бақ тайса, қырсық атаулы соны төңіректейді.
«Қатар, қатар тас қойдым,
Жиреншемді бос қойдым,»- деген жұмбақта қызыл тілді жиренше деген ұғыммен
алмастыру Жиренше шешеннің от тілді, орақ ауызды адам болғанымен
байланыстырылса, жоғарыдағы мақал Бөрібасардың иттің сырттаны саналуымен
байланыстырылады. Мұнда «Жиренше» адам есімі қызметін жоғалтып, шешендік
деген сөздің айқындауышына айналса, «Бөрібасар» иттің атауы емес, «сырттан»
деген ұғымның баламасына айналып тұр. Бұдан да ата-бабаларымыздың белгілі
бір ой оралымын жеткізудегі асқан шеберлігі айқын көрінеді. Сондай-ақ бөрі
бейнесі қиындық, жамандық, сор деген мағынаны білдіреді. Ауызекі сөйлеу
тіліндегі:- Ит кетті, орнына қасқыр келді,- деген сөйлем тек бандау,
хабарлау қызметін ғана атқарса, «Бөрібасар кетті, бөрі келіп жетті», -
деген сөйлемнің бейнелік күші алдыңғысынан анағұрлым басым болып тұр.
Әсіресе, бағыныңқы сөйлемнің де, басыңқы сөйлемнің де «бөрі» деген буынмен
басталуы көркемдік құндылығын арттыра түседі.
Бөрі алатын жігіт,
Бөркінен белгілі
Жау алатын жігіт,
Серігінен белгілі» (қазақ);
«Бүре һұғыр ир – егет,
Беләгенен беленер,
Бүре тотер бурзай эт,
Бөйөрәнен беленер» (башқұрт);
«Айың алар егетте,
атынан танырмын
Бүре алар егетте,
Бүркенен танырмын» (башқұрт); - деп келетін мақалдар тобында ой бөрі –
жігіт – бөрік төңірегінде өрбиді. Бөрі соғар жігіттің бөркі де жай болмауы
керек. Өнеріне көз тимесін деп домбырасын, өреніне көз тимесін деп бөркін
үкілеген халқымыздың ұлттық психологиясына сәйкес бөрі алатын жүректі ер
бөркінен, батыр болар жас ұлан тұлғасынан танылады.
Әр халықтың мақал-мәтелдерінен оның заттық және рухани деңгейі ғана емес,
географиялық бедері де айқын көрінеді. Мәселен, орыс халқында бөріні үнемі
орманмен байланыстырса, араб мақалында:
«Ит үрсе қалма, елге апарар,
Бөрі ұлыса барма, шөлге апарар»- деп өрнектейді. Ал қазақ мақалында:
«Елді жерде ұры бар, таулы жерде бөрі бар»,
«Бөрі қыр асқанша»,
«Далада бөрі ұлыса, үйдегі иттің іші ашиды»- деп бөріні даламен, тау-таспен
байланыстырады.
Туыстас халықтардың мақал-мәтелдерінің мазмұны жағынан да, құрылысы жағынан
да, тіпті, бейнелі тіркесері жағынан да ұқсас екендігіне көптеген мысал
келтіруге болады. «Бұл ұқсастықты бір паремиолог ғалымдар халықтың
этникалық және тілдік туыстығы ретінде түсіндірсе, екіншілері шаруашылық,
мәдени қарым-қатынас негізінде, ал үшіншілері таризи тәжірбиенің
ортақтығымен және қоғамдық дамудың бірдей сатысындағы рухани бірліктің
нәтежиесі деп ұғындырады» /18:8/, - деген құнды пікірді зерттеуші Ш.Ыбыраев
та айтып өтеді. Шындығында да, әлем халықтарында-ғы мақал-мәтелдердің не
ертегілердің мазмұны жағынан да, функциясы жағынан да, тіпті құрылымы
жағынан да ұқсас келуін адамзат қоғамының даму сатысындағы тіршілік
заңдарымен байланыстырған дұрысырақ тәрізді. Жаз жайлауға, қыс қыстауға
көшіп, сайын даланың төсінде еркін жортқан түркі халықтарының
фольклорындағы мұндай ұқсастықтар осы елдердің рухани дүниесінің іргесі
сөгілмегеніне куә болмақ. Ал, түркі фольклорымен ғана емес, әлем
халықтарының фольклорымен үндес келетін тұстардың себебін фольклордық
сюжеттің бір халықтан екінші халыққа көшуінен емес, халықтардың рухани
байланысы мен тарих тәжірибесінің ортақтығын қарастырамыз. Фольклорлық
мұраларымызды осы тұрғыдан зерттеп, зерделеу ұлттық сана мен ұлттық
мәдениетіміздің деңгейін көтере түспек.
Басқа фольклорлық жанрларға қарағанда жұмбақтарда қасқыр бейнесі өте сирек
сомдалады. Жұмбақтарды жинақтау барысында қасқырға қатысты санаулы ғана
мысалдар таптық.
«Сұрғылт тартқан түсі бар,
Ақсиған көп тісі бар,
Тыным таппай жүгіріп,
Сілекейі шұбырған.
Қыстау маңын ториды
Ауылдың өш иті бар»,-
деген үлгіде қасқырдың сыртқы кейпін беру арқылы
жұмбақтың шешімі көз алдымызға елестетіледі. Мұндай қысқа өлең – фразалар
жас баланың сөздік қорын да молайта түспек. Ғалымдар арасында мақал –
мәтелге де, жұмбаққа да жататын ой оралымдары туралы айтылып жүр. Ол туралы
зерттеуші Ш. Керім: «Мақал-мәтел көбіне жақсы мен жаманды айырып,
пайымдау, дидактикалық уағыз көксесе, жұмбақ бір затты не құбылысты нысана
ете отырып оны астарлап, бүкпелең бейнелеулі, осы тұспалы бейнені
тыңдаушыға табуды артады» /19:33/ деп екі жанрдың өзіндік ерекшеліктерін
ашады. Бұл тұжырым бізді «әрі жұмбақ, әрі тақпақ болып табылатын аралық ой
оралымдары бар» деген пікірге де жетелейді. Жоғарыдағы мысалды қасқырдың
тіршілігінен танымдық мәлімет ретінде қарасақ немесе жабайы аңдардың өмірін
баяндау барысында қолдансақ, өлең жанрына жатқызу болады, ал бұл тексті
сәйкес интонациясын қойып, тыңдаушыға сұрақ ретінде берсек, жұмбаққа
айналады.
Жұмбақ үлгілерін саралау барысында бөрі, көкжал, қасқыр сөздерінің бейнелі
түрде жиі кездесетіндігіне куә болдық. Соның ішінде бөрі теңеуі көп, ал
қасқыр теңеуі сирек қолданылады.
Жан-жақты зерттеулердің нәтежиесінде жұмбақ жанрының негізгі мақсаты заттың
айрықша белгілерін бейнелі түрде беріп, көз алдымызға елестету арқылы
жасырылған нәрсені тапқызу ғана емес, халықтың дүниетанымынан мәлімет беру
болып табылатындығын анықтадық. Сонымен бірге жұмбақтардың бастапқы мәні
адамның абстрактілі ойлау қабілетін жетілдіру ғана емес, оның ғұрыптық
жоралғы болып табылуында деген қорытындыға келеміз. Осыдан бұл жанрдың ел
өміріндегі атқаратын қызметі де анықталады.
Қорытынды
Жан-жақты талдаудың нәтежиесінде жұмбақ жанры мен мақал-мәтелдердегі қасқыр
бейнесінің төмендегідей тәрбиелік мәні мен танымдық қырлары ашыла түсті:
1. Жақсылық пен жамандық тәрізді бір-біріне кереғар ұғымдарды беруде қасқыр
мен қой не қасқыр мен ит бейнелері қолданылады.
2. Ауыл өмірінің күнбе-күнгі тіршілігі, тынысы сезіледі.
3. Қасқыр бейнесі арқылы әлеуметтік мәселелер көтеріліп, ұнамсыз қылықтар
сыналады. Ата-бабаларымыздың өмір тәжірбиесінен алған тәлімін жастарға ақыл-
өнеге ретінде бағыттайды. Бірлік, ынтымақ – игі өмірдің кепілі екенін,
алауыздықтың ажалға бастайтынын айтады.
4. Мақал-мәтелдердің көпшілігінде қасқыр өрліктің, намысқойлықтың, ал ит
жағымпаздықтың символы ретінде қабылданады.
5. Бөріге қатысты мақал-мәтелдерде халықтың материалдық және рухани әлемі
ғана емес, шаруашылық бедері де көрінеді.
Сайып келгенде, қасқыр – халықтың діни наным-сенімін, дүниетанымын
танытатын, бірде тотемдік тұлғада, бірде аллегориялық астарда, бірде
жыртқыштық кейіпте берілетін жан-жақты сомдалған, күрделі бейне болып
табылады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

Қазақтың көне тарихы. (Дайындаған М.Қани) – Алматы:Жалын, 1993.-400 бет.
Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах , обитающих в Средней Азии в
древние времена. – Алматы: ТОО «Жалын баспасы» , 1998 – 390 стр.
Гумилев Л.Н. Көне түріктер: көпшілік оқырман қауымға арналған. Алматы:
Білім, 1994. – 480 бет.
Абылқасымов Б.Ш. Телқоңыр (Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық
фольклоры). – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993. – 160 бет.
Қайбарұлы А, Бопайұлы Б. Қазақ ырымдары. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы,
1981. – 160 бет.
Мифологический словарь. Глав. Ред. Е.М.Мелетинский – Москва: Советская
энциклопедия, 1990. – 672 стр.
Ертегілер. Т.І (Жауапты шығарушы Т.Алпысбаев) – Алматы: Жазушы, 1988. – 288
бет.
Батырлар жыры (құрастырғандар О.Нұрмағамбетова, қ.Сыдықов). Т.5. – Алматы,
1989. – 384 бет.
Батырлар жыры /Жауапты шығарушы Ж.Әбішев/.Т.ІІІ. – Алматы.:Жазушы, 1987. –
304 бет.
Қазақтың жоқтау жырлары. Құрастырған Т.Арынов – Алматы. Жазушы, 1990. – 304-
бет.
Қазақтың мақал-мәтелдері. (Алғы сөзін жазған Ш.Ыбыраев, құрастырған
Б.Абдульдина) – Алматы: Өлке, 200. – 160 бет.
Керім Ш. Қазақ жұмбағы. – Алматы: Санат, 1999. – 248 бет.

Қ.И.Сәтбаев атындағы №7 мектеп-лицейінің
11 «Б» сынып оқушысы Көбейсінов Еламанның
«Қазақ фольклорындағы қасқыр бейнесі» деген
тақырыпта жазылған ғылыми жұмысына

Пікір

Аталған жұмысы маңызды мәселелердің бірі – ауыз әдебиетінің үлгілерінің
өзара байланысытылығын көрсетуімен өзекті.
Оқушы өзі оқыған ертегілер мен жырлардың ерекшеліктірен салыстыру арқылы
байланысын көрсетуге тырысқан.
Шығармашылық жұмысының жетістігі ретінде оқушының әдебиеттен алған білімін
ауыз әдебиеті үлгілерінің өзара байланыстылығын, ұқсастығын анықтауды
көрсете алуы деп атап айтуға болады.
«Ертегі мен эпос арасындағы байланыс» тақырыбында жазылған шығармашылық
жұмысын оқушының жас ерекшелігіне сай «жақсы» жазылған деп бағалауға
болады. Қазіргі замандағы көркем шығарманы көп оқымайтын жастар арасынан
ерекшеленіп, өзіндік салыстырулар жасаған оқушының болашағынан көп үміт
күтуге болады.

Қ.И. Сәтбаев атындағы
№ 7 мектеп-лицейінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Рашитова
Д.Е.

| | |