Қорқыт ата тағылымын мектеп жасындағы оқушылар тәрбиесіне пайдалану

[pic]
Аннотация 

Бағыты: Тарих – өлкетану маршруттары
Секциясы: тарих
Ф.И.О. Қазыбек Асыл
Мектеп. «Сүмбе орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығымен»
мемлекеттік мекемесі
Туған жері: Сүмбе ауылы
Сыныбы: 10 а
Тақырыбы: Қорқыт ата тағылымын мектеп жасындағы оқушылар тәрбиесіне
пайдалану

Зерттеудің мақсаты: Бұл жұмыстың басты мақсаты Қорқыт ата тағылымын мектеп
жасындағы оқушылар тәрбиесіне пайдалану, оқушыларды өмірді сүйе білуге,
құрметпен қарауға тәрбиелеу үшін қолдану.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Х ғасырдың басында Оғыз мемлекетінде дүниеге
келген Қорқыттың атына байланысты ауызша, жазбаша қыруар деректердің бас-
аяғын жүйелеп, ғылымға белгілі болған барлық дерек көздерін пайдалану
арқылы жұмыстың нысаны анықталды.
Зерттеудің кезеңдері:
І кезең: Ел аузындағы аңыз әңгімелерді қағаз бетіне түсіру, баспасөз
материалдарын жинақтау.
ІІ кезең: Үйірме, өлкетану, сынып сағаттары жұмысында оқушылар арасында
пайдалану.
ІІІ кезең: Баяндама, көрнекілік, сынып сағаттарына тақырып.

[pic]

Аннотация

Направление: историко - краеведические маршруты
Секция: история
Ф.И.О: Казыбек Асыл
Школа: Государственное учреждение «Сумбинская средняя школа
с дошкольным миницентром»
Класс : 10 а
Тема: Пременение наследии Коркыт ата в воспитании учащихся школьного
возраста
Цели исследования: Главное задачи этой работы применение наследии Коркыта
в воспитании учащихся школьного возраста . Воспитывать любить и уважать
жизнь.
Научный прогноз исследования: Находка и систематизирование всех
источников письменных и устных сведении о Коркыте, проживчего в
госдарстве Огызов в начале Х века
Этапы исседования:
1- этап: Собирать и напечатать материалы из средсв массовых информации
иустные нараодные легенды
2- этап. Испольвование материалаов в классных часах кружковых и
краеведических работах
3- этап: Реферат, наглядность, тема для классных часов

[pic]

ABSTRACT

Focus: historic-kraevedicheskie routes .

Section: history

Name of: Kazybek Asyl

School: State Agency ‘Sumbinskaia secondary school with preschool
minicentrom’

Subject: Use of legacy Korkyt ata in the education of school – age
students

The objectives: of the study main objectives of this work use Korkyt
heritage in education treating school age. Nurture love and respect life

Scientific studies forecast:

The finding and the system tizivanie all sources of written and
Oral information about Korkyt who lived in the state Ogyza in early
10 th century.

М а з м ұ н ы

Кіріспе
5 бет

1.Қорқыт ата тағылымдарының мәніне философиялық сипаттама

1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы
6-8 бет

1.2 Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі 8-
10 бет

2.Қорқыт ата тағылымын мектеп жасындағы оқушылар тәрбиесіне пайдалану

2. 1 Қорқыт ата тағылымдарының мәдени-тарихи маңызы 11-
18 бет

2.2 Халықтың бақытты өмірін аңсау Қорқыт тәлімінің басты идеясы 19-22
бет

2.3 Қорқыт ата мұралары туралы қазақ ағартушыларының ой-пікірі 21-
22 бет

3. Қорқыт атаның қазақ поэзиясындағы рөлі
23-24 бет

Қорытынды
25-26 бет

Пайдаланған әдебиеттер
27 бет

К і р і с п е

Зерттеудің өзектілігі: Тарих өмір шындығының көркем бейнесі десек, өнер де
халық тарихымен тығыз байланысты.Адам санасы, ой-өрісі мыңдағын жылдар
бойы жетілетін тарихи құбылыс екендігін ескерсек, өрен адамзат тарихындағы
көркем ой жетістіктерінің бірі екендігі даусыз ақиқат.

Көне дәуірдегі түркі тарихының өнеріне сақ-ғұн дәуіріндегі әдебиет
туындыларын, түркі және қытай халықтарына ортақ мәдени мұралар, Иран мен
Тұран әлеміне ортақ әдеби шығармалар, түркі-моңғол бірлігі заманындағы
әдеби мұралар, Орхон-Енисей руна жазба ескерткіштері, оғыз-қыпшық
дәуіріндегі мұралар-«Қорқыт ата» кітабы, құмандардың «Кодекус Куманикус»
жазба туындысы, «Оғызнама» дастанын жатқызуға болады. Оғыз дәуіріндегі
өнердің түркі тектес халықтар үшін маңызы зор.Әсіресе мектеп оқушыларын
өмірді сүюге тәрбиелеуде берер үлесі басым.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың басты мақсаты Қорқыт ата
тағылымын мектеп жасындағы оқушылар тәрбиесіне пайдалану, оқушыларды
өмірді сүйе білуге, құрметпен қарауға тәрбиелеу үшін қолдану.Суицид және
аутоагрессивті тәртіп мәселесі қазіргі заманның аса маңызды мәселелерінің
бірі. Статистика бойынша жер шарында 600 мың адам жыл сайын өзіне–өзі қол
жұмсайды. Соңғы онжылдықта жастардың арасындағы өзін-өзі өлтіру 3 есеге
өсті. Суицидтің  негізгі   себептері: ата-анасымен және өзімен жасты
баларлармен қақтығыс, жауапсыз махаббат, болашақтың алдында қорқыныш
сезімі, жалғыздық. Жыл сайын әрбір он екінші жасөспірім 15-19 жас
аралығында өзін-өзі өлтіруге әрекет жасайды. Қазақстан суицидтер санынан
алғашқы орында. Әлемде орташа алынған мәліметтер  бойынша 9-шы орында.
Жылына жержүзінде миллионға жуық адам өз- өзіне қол жұмсаса, оның сегіз
мыңы – қазақстандықтар және олардың көпшілігі еңбекке қабілетті жаста.
Осындай мәселенің алдын алу үшін Қорқыт ата тағылымын сынып сағаттарына,
өзін-өзі тану пәндеріне енгізілсе деген мақсатпен жобаны ұсынып отырмын.

Зерттеудің нысаны. Сырдария бойында өмір сүрген оғыз-қыпшақ тайпалық
бірлестігінде Х ғасырдың басында дүниеге келген Қорқыт Ата тағылымының
зерттелген еңбектерді пайдалану арқылы жұмыстың нысаны анықталды.

Мәселенің зерттелу деңгейі. Оғыз мемлекетінің тарихы мен оғыз ұлысынан
шыққан асқан сәуегей, бақсы, күйшілік, жыршылық өнерлерінің атасы болып
табылатын Қорқыт еңбектерін зерттеп жүрген қазақ ғалымдар мен
әдебиетшілерінің еңбектерін пайдалана отырып осы жұмысты қамтыдым.
Негізгі бөлім

1.Қорқыт ата тағылымдарының мәніне философиялық сипаттама

1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы

Тарих пен әдебиет бір-біріне тығыз байланыста деп тұжырымдасақ, онда біздің
арғы дүниеміз тарих болып қалса, сондай ерекше зерттеуге тура келген, арғы
ата-бабамыздың тарихы - оғыздар тайпасы.Оғыз мемлекеті.
Оғыз мемлекеті – орта ғасырларда Орталық Азияда өмір
сүрген түркі тектес халықтар. ІХ- Х ғасырларда Сырдың орта, төменгі
ағысында, сонымен қатар Батыс Қазақстанды да қосып алатын территориясында
оғыз тайпаларының саяси бірлестігі құрылды. «Оғыз» деген терминнің
этимологиясы әлі де анықталмаған. Махмуд Қашқари, Марвази енбектерінде,
оғыздарға жататын руларды атап кеткен: қынық, баят, язғыр, имур, қарабулақ,
тутырка, т.б. Оғыздар 2 экзогамды фрактриядан құрылған. Бұлар — бузук және
үшүк (учук). ХІІІ ғасырдың ортасында түргештер мұрасы үшін қарлұқтармен
болған күресте оғыздардың едәуір бөлігі Жетісуды тастап, Шу алқабына
кетеді. Осы жерде олардың «Көне Гузия» деп аталатын ордасы болды. ІХ
ғасырдың бас кезінде оғыздардың көсемі қарлұқтармен, қимақтармен
одақтасып, қанғар-печенег бірлестігін күйретеді, сөйтіп Сырдың төменгі жағы
мен Арал өңірі мен даласын басып алады. ІХ ғасырдың соңында олар
хазарлармен одақ құрып, печенегтерді жеңеді де, Орал мен Еділ арасын
қоластына қаратады. Печенегтермен соғыс олардың саяси бірлігін күшейтіп,
тайпалардың оғыздық одағын құруға мүмкіндік берді. Оғыздар құрамына
Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларының үнді-европа, финн-угор тектес
ежелгі компоненттері және Жетісу мен Сібірдің халаджылар, жағарлар,
чаруктер, қарлұқтар, имурлер, байандұрлар тайпалар кірді. Оғыздардың
этникалық қауымдастығының құрылуы ұзақ процесс болды. Оғыздар туралы
алғашқы деректер ІХ- Х ғасырлардың басында араб деректерінде мысалы, әл-
Якубидің ( ІХ ғасыр) еңбегінде де айтылады.Орта Азия мен Шығыс Еуропаға
және Орталық Азияға баратын керуен жолдарының тоғысқан жерінде жатқан
Янгикент қаласы Х ғасырда оғыз мемлекетінің астанасына айналды. Оғыз
мемлекетінің халқы — түркі және иран тілінде сөйлеген. «Жабғы» атағы бар
жоғарғы билеуші - Оғыз мемлекетінің басшысы болған. Оғыз жабғыларының
орынбасарларын Күл-еркін деп атаған. Жоғарғы билеушілер өкіметі
мұрагерге — «иналамиға» — беріліп отырған. Жабғы мемлекетінде оғыз
әскерінің «сюбаши» деп аталатын бас қолбасшысы маңызды роль атқарған.
Оғыздар мал шаруашылығымен айналысты. Отырықшылықта қатар дамыды. Жент,
Сауран, Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ деген қалалары болды. Құл саудасы
дамыды. Оғыздар мәжусилер болып, бақсы-балгерлерге табынды. Біртіндеп
ислам діні де ене бастады. Осындай тарихы терең жатқан қарабайыр тайпаның
өзіндік мәдениеті мен әдебиеті болған.Олардың әдебиеті түрлі тастарға
қашалып, жыр, дастан болып қалып отырған. Өзінің іргетасын қалаған соң
оғыздардың жауы да, досы да көбейді. Жер мен ұлыс үшін талас кезінде ерлік
көрсеткен батырларын оғыздар жырға қосып, оларды таста қалған жазуларда
бейнелеп отырған.Олар жайында Орхон ескеркіштері де сөйлеп бере алады.
...... Өлімнен қырық жыл бұрын Қорқыт қашқан,
Қазылған көрді көріп, қатты сасқан.
Тағдырдың тақымына тәнті болмай
Ажалмен арпаласып жан таласқан.
(Әлқуат Қайнарбаев
«Қорқыт»)
Тарихшылардың айтушы бойынша дана Қорқыт Мұхаммед пайғамбардың замандасы
екен. Сыр бойында туған. Қорқыттың бейті бүгінде Қызылорда облысының
Қармақшы станциясынан 18 шақырым жерде тұр.
Анасы –қыпшақ қызы. Оғыз-қыпшақтар -қазақтардың арғы аталары
болып саналады. Рашид әд-Дин «Жамиғ Ат-Тауарих» атты тарихи шежіресінде
Қорқыт Атаны қайы тайпасынан шыққан десе, Әбілғазының «Түрік шежіресінде»
оның тегі баят екендігі, оғыздардың елбегі болып, 95 жасқа келіп қайтыс
болғандығы айтылады. Әбілғазы ханның айтуынша «Қорқыт оғыз-қыпшақтардың
арғы атасы, оғыз ұлысынан шыққан сәуегей, ақылшы, кеңесші. Ол оғыз
заманында үлгі айтып, билік құрған, дана әрі данышпан кісі
болған».В.В.Бартольд пен В.М.Жирмунский: «Қорқытты қадірлеудің Сырдария
жағасында мың жылдық өнегесі бар»- деген. [2.113] Ә.Қоңыратбаевтың
зерттеулерінде Қорқыт ата ХІ ғасырдың басында дүниеден
өткен делінсе, Ә.Марғұланның еңбектерінде ол ҮІІ – ҮІІІ ғасыр аралығында
өмір сүрді деген пікір айтылады.
Қорқыт Ата кітабы - (“Китаб-и дәдем Коркут ғали лисан таифа
оғузан”) – қаһармандық эпос үлгісі, оғыз-қыпшақ дәуірінің жазба мұрасы.
Ғылымда оның он екі нұсқасы мәлім: Дрезденде (Германия,
12 нұсқа) және Ватиканда (6 нұсқа) сақталған. ХІХ
ғасырда бұл жазба ескерткішті зерттеп, аудару ісімен академик В.В.
Бартольд айналысып, жеке тармақтарын жариялады. Кейін бұл аударма
«Деде Горгуд» (Баку, 1950), «Книга моего деда Коркута»
(М.–Л, 1962) деген атпен жарық көрді. Ә.Қоңыратбаевтың аударуымен
қазақ тілінде 1986 жылы тұңғыш рет басылды. Әдеби әрі тарихи
этникалық мұра ретіндегі «Қорқыт Ата кітабында» қазақ эпосына тән
көркемдік кестелермен қатар қазақ тарихы мен мәдениетіне қосатын
деректер де мол. Сондай-ақ жазбада оғыз тайпаларының этникалық тегі,
этнографиясы, мекені, әлеуметтік жағдайы жайында мәліметтер көп
сақталған. Осы деректерден оғыздардың бірде Сыр бойындағы
қыпшақтармен, бірде Кавказ шегіндегі гәуірлермен жауласқаны
көрінеді. Жырдағы ерлік сарындары аса елеулі. Қара Бодақ бірде қыпшақ
ханына қан құстырған қара күш иесі (3-жыр), енді бірде Хамид, Мардин
қамалдарын қиратқан батыр. Қазан–оғыз елінің көсемі.
Кітап кейіпкерлеріне Бәмсі - Бейрек, Қара Көне, Қара
Бодақ, Қан Төрәлі, Қазан-Салор, Құлбаш, Оқшы, Ораз, сондай-ақ Аруз,
Әмен, Әмран Бекіұлы, Бисат, Дүлек Боран, Дондаз, Қиян Селжүк, Қаңлы,
Қанық хан, Рүстемдер жатады.«Қорқыт Ата кітабы» оғыз тайпаларының
қонысына қатысты Тана (Танаис – Сырдария), Бану Шешек
(Баршын-салор-Гүлбаршын, Баршындария, Баршынкент), Камбура (Байбөрі)
секілді атаулар да сақталған. Олар қазақ эпосынан да елеулі орын
алған. Жырдың бас кейіпкері – Қорқыт. Ол оғыз елінің ақылшысы, данасы,
үлкен жырауы. Оның есімі көптеген түркі тайпаларына ортақ, тарихи-
этникалық атауы да айқын. Бір кездері Қорқыт жинақталған фольклорлық
бейне деп ұғынылса, бертін келе оны тарихи тұлға ретінде тани бастады.
[2,212] «Қорқыт Ата кітабы» Қазақстанда М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, Х.Сүйіншәлиев, Н.Келімбетов, М.Жолдасбеков,
Ш.Ыбыраев[7,128], Б.Ысқақов[6,65], Т.Қоңыратбайдың еңбектерінде
зерттелді. Кітаптың 1300 жылдығы 1999 жылы ЮНЕСКО тарапынан
халықараралық деңгейде атап өтілді, «Қорқыт ата» энциклопедия жинағы
1999 жылы жарыққа шықты.Шет елдерде–үстіміздегі ғасырдың бас кезінде–ақ
зерттеліп, аудырылған. Тілі жағынан қазіргі қазақ, түрікпен,
азірбайжан тілдерімен, ал эпикалық сарындары түркі эпостарымен ұқсас
жыр. «Қорқыт жырларының арғы тегі-Сыр бойындағы Жанкент маңында туылған
болса, онда оғыз-қыпшақ ұлысының тууы, пешенекпен, түрікпен арасындағы
соғыстар (922-956), одан соң Жанкент ханы шах Мәліктің Сырдан кетуі
суреттелсе керек».

Ежелден Сыр бойын мекендеген оғыз тайпалары қазақ халқын
құрауға зор үлес қосқан (кете, кердері, адай рулары). «Қорқыт ата»
кітабында әңгіме болған оғыз тайпаларының оқиғасы қазақ тарихына тікелей
байланысты. «Қорқыт ата» -ҮІІІ ғасырларда , одан да бұрын туған
аңыздардың уақыт бедерінен біраз өзгеріп хатқа түскен түрі. Кітапта
төмендегідей жырлары бар. Жырлары он екі тарау жыр:
1. Дерсеханұлы Бұқаш туралы жыр
2. Қазан Салор ауылына жау қалай шапқаны туралы жыр
3. Байыс-Байреке, Байбөрі ұлы туралы жыр
4. Қазанбек ұлы Оразбек қалай тұтқынға түскені туралы жыр
5. Дели Домруыл, Доқа Қожа (қажы) ұлы туралы жыр
6. Қаңлы Қожаұлы Қантөрелі туралы жыр
7. Қазылық Қожаұлы Икенекбек туралы жыр
8. Бисаттың жалғыз көзді дию Төбекөзді өлтіргені туралы жыр
9. Бегилұлы Емре туралы жыр
10. Үйсін Қожаұлы баласы Секрек туралы жыр
11.Салор Қазан қалай тұтқынға түсті және оны ұлы Ораз қалай босатқаны
туралы жыр
12.Сыртқы оғыздар ішкі оғыздарға қарсы соғысқаны туралы және Бамса-
Бейректі өлтіргеннің баяны туралы жыр тағы басқа да тақырыптағы аңыз
бен әңгімелер шоғыры бар. Олардың мазмұны мен сюжеттік ерекшелігі
әдебиет пен тарихтың барлық сұрақтарына жауап бере алады.
1.2. Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі
Начало формы
Аңыз бойынша, анасы Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп жүріпті.
Жылына бір рет толғақ қысып отырады екен. Қорқыт дүниеге келер
алдында әлемді үш күн, үш түн бойы көзге түртсе көргісіз қараңғылық
басады. Сұрапыл қара дауыл соғып, ел-жұртты қорқыныш сезімі билеген.
Қаратауды қараңғылық басып, сұрапыл дауыл соққан, содан Қарааспан
тауы деп аталған.
Ел аузында:
Қорқыт туар кезінде,
Қараспанды су алған,
Қара жерді құм алған,
Ол турада ел қорқып,
Туған соң әбден қуанған[12,112] - деген сөз
бар.
Қорқыт осылай елді қорқыта туғандықтан, баланың атын “Қорқыт” деп
қойған дейді. “Қорқыт” сөзінің этимологиясын Ә.Қоңыратбаев “құтты адам,
құт әкелетін адам” деп көрсетсе, С.Қасқабасов “өмір сарқылды, адам өлді”
деген мағынаны білдіреді деп санайды. Е.Тұрсынов түркі халықтарының
фольклорына сүйене отырып, “дада, деде” деген сөздерді “насихат айтушы
жырау” деп түсіндіреді. В.Жирмунский Қорқыт Атаны магиялық аспап –
қобыздың иесі, шаман, абыз ретінде қарастырады. Қорқыт атаның тарихи
тұлға екенін растайтын жазба ескерткіш – «Қорқыт Ата кітабы» («Китаби
дәдәм Корқуд»). Онда Қорқыт Ата жырау, ақылгөй, данышпан, көсем, бақсы,
күйші ретінде көрінеді. Кітаптың басында Қорқыт атаның нақыл
сөздері келтіріледі. «Қорқыт» сөзінің тарихилингвистикалық мағынасы
«хұр» және «құт» сөзінен шыққан дейді. Құт-құт-береке, құтты болсын
дегендегі «құт» түбірі Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанын еске
салады. «Құт»- түркілерге тән сөз. Сонымен «құт әкелуші кісі» деген
мағынаны білдіреді.Қорқыт исламға дейінгі дәуірдегі ежелгі түркілердің
ойшылы, бақсы, жырауы (озаны), түркі мәдениетінің құтты адамы.

Қазақ философиясы тарихында Қорқыт Ата– ел бірлігін нығайтқан
кемеңгер қайраткер, түркі дүниетанымының негізін жасаған ғұлама ойшыл,
әлемдік ақыл-ой мәдениетінде өзіндік орны бар философ-гуманист ретінде
көрінеді. Қорқыт Ата жайындағы аңыздардан оның бойындағы үш түрлі өнер
ерекше айқындалады. Біріншіден, ол оғыз-қыпшақ ұлысынан шыққан айтулы
бақсы, абыз. Екіншіден – күйші, қобыз сарынын алғаш туындатушы өнерпаз.
Үшіншіден – әйгілі жырау, оның жырлары оғыз-қыпшақ өмірін бейнелеген әдеби-
тарихи мұра. Түркі халықтарының фольклорындағы Қорқыт Ата туралы аңыз
әңгімелердің бірі оның туылуына байланысты. Қазақ болып қалыптасқанға
дейінгі тарихта Қорқыт –ата есімімен аты қалған, түркі халықтарының бәріне
ортақ кейіпкеріміз ҮІІІ ғасырда қазіргі Қызылорда облысының Қармақшы
ауданында өмірге келіп, ғұмыр кешкен. Туылған, өлген жылы белгісіз. Кей
деректерде 95, енді бірелерінде 195 жыл жасаған. Қорқыттың зираты бүгінгі
күнге дейін сақталған.
Халық арасында, ел аузындағы аңыздарға қарағанда, Қорқыт асқан
күйші, композитор болған. Халық арасында «Қорқыттың күйі», «Қорқыттың
сарыны» деген өмірдің сырын шертетін күйлер сақталып қалған. Қазақ
музыкасының тарихында Қорқыт қобыз өнерінің атасы саналады. Қойлыбай
бақсы, Нысан абыз, Мекеш бақсы, Найман бала секілді көптеген өнер иелері
Қорқытты өздеріне ұстаз тұтқан. Қорқыттың күй сазы тек қазақ халқында
емес, туысқан халықтардың көпшілігінде кездеседі.Сондықтан да ғасырлар
түкпірінен философиялық сыр шертетін Қорқыттың музыкалық мұрасы-түркі
тектес халықтарға ортақ асыл қазына.
Мәңгілікке тән өмір сүрген Қорқыт түркі жұртының үш ханының
тұсында уәзірлік қызмет атқарған. Кезінде қазіргі ұлан-ғайыр қазақ
даласының көп жерлеріне хандық құрған Инал, Көл-еркін, Қаңлықожа
хандар Қорқыттың тікелей ықпалында болған.Елдің тұтастығын, ішкі
бірлігін сақтау мақсатымен Қорқыт биліктің барынша әділ болуын, халықтық
мүдделерге сай келуін қамтамасыз ететін әлеуметтік жораның (заңның) негізін
қалап, оның жүзеге асуына ат салысты.Ата-баба мекенін сыртқы жаудан қасық
қаны қалғанша қорғау, жер-су дауларын белгілеген тәртіп бойынша, адамдар
арасындағы түрлі дау-жанжалдарды ақылға сала отырып, барынша әділ шешу,
кінәлі болған адамдарды міндетті түрде жазалу сияқты мәселелерге барынша
көңіл бөліп, күнделікті тұрмыс–тіршілікте халықтық дәстүрлерді ұстану,соған
сай өмір сүруді басшылыққа алған.
Жалпы алғанда, Қорқыт-түркі әлемінен шыққан ұлы ойшылдардың бірі.
Қорқыттың артында қалған рухани мұрасы, сонымен бірге оның атына қатысты
түрлі аңыз-әңгімелер тек түркі халықтарының ғана емес, күллі адамзат
баласының болашағына қызмет ететін рухани асыл қазына. Жырларда «Баят
руында Қорқыт ата дейтін білікті, сәуегей адам болыпты. Тәңірі зердесіне
салған соң, оның барлық болжамдары қатесіз болған... оғыз тайпаларында
Қорқыт ата ең қиын деген мәселелерді шешкен. Қандай ғана қиын іс болмасын
Қорқыттың ризалығын алмай, ел ешбір жұмысқа қол ұрмаған. Ел оның барлық
өсиетін бұлжытпай орындаған» деген сөздер айтылады.

2.Қорқыт ата тағылымын мектеп жасындағы оқушылар тәрбиесіне пайдалану

2. 1 Қорқыт ата тағылымдарының мәдени – тарихи маңызы

Бала кезден білетініміз, Қорқыт ата - өмірде болған адам. Дей тұрғанмен,
жырдағы Қорқыт - аңыз-әңгімеге толы мифтік бейне. «Қорқыт ата былай деген
екен...» деп басталатын нақыл сөздер көбіне-көп халық арасындағы мақал-
мәтел мен қанатты сөздерге тым ұқсас келеді. Осының өзі-ақ дана бабаның
атынан қарапайым халықтың өз арман-мұңдарын, ой-тілектерін қағазға түсіріп
отырғанын аңғартады. Сөзіміз дәлелді болуы үшін «Жазушы» баспасынан
1986 жылы жарық көрген «Қорқыт ата кітабы» атты жинақтағы «Қорқыттың нақыл
сөздері» деген кіріспесіне назар бұрсақ:
«Тәңірісі құрамаса, ешкімнің бірі екеу болмайды»,
«Тәңірі бәндесінің пешенесіне не жазса, сол болады»,
Оның жазуынсыз адам жамандық көрмейді, ажал келіп,
өлмейді»,
«Жігіт тірісінде Қаратаудай қылып, бір күн тыным көрмей дүние
жияды, байыйды. Бір- ақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана
жейді»,
немесе
«Менмен, тәкаппар адамды Тәңірі сүймейді»,
«Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға Тәңірі бақ бермейді»,
«Күлді қаншама үйгенмен төбе болмас»,
«Қара есектің басына жүген таққанмен – тұлпар болмас»...
Міне осылайша, бүгінгі қолданысымыздағы мақал-мәтелдерге төркіндес
нақыл сөздерді «Китаби дедем Қорқуттан» көптеп табуға болады.

Қорқыт ата тағылымын әр жолы тұнған имандылық
«Қорқыттың нақыл сөздері» атты кіріспедегі «Бисмиллаһи Рахмани Рахим» деп
басталатын қасиетті сөздер Баку нұсқасында алынып тасталғандықтан,
қазақша аудармасына да енгізбеуді жөн санағандарын қос ғалым ғылыми
түсініктемелерінде ескерте кеткен. Бәлкім советтік қызыл идеологиядан
қаймығулары оларды осы әрекетке итермелеген болар?! Демек жырдың
түпнұсқасы мен В.Бартольд аудармасы - Құранның қасиетті сөздерімен
басталған деген сөз. Енді аталған кітаптағы «Қорқыттың нақыл сөздері»
атты кіріспесінен тағы біраз мысал келтіріп көрелік. ...Қорқыт ата тағы не
айтқан екен: «Аузымды ашсам, тіліме кәлима келеді.
Аллаға - шексіз құрмет! Алланың досы, дініміздің егесі Мұхаммедке -
құрмет!
Сол Мұхаммедтің орнында тұрып дұға оқыған Әбубәкірдің аты
өлмесін!...
Құранның бетін ашып, «Ясин» сүресін оқығандарға құрмет!... Сөзі көктен
түскен, ретімен тізіліп, тілімізді кәлимаға келтірген Құранға -
құрмет!...
Аласа жерге салынған Алланың үйі - Меккеге -құрмет!... Күндердің
жақсысы - жұма өлмесін!... Бүкіл ғаламды жаратқан, теңдесі жоқ Аллаға
- құрмет! Хан ием, көкте тұрған сол Алла бізге рахым етіп, жар
болсын!» деген екен Қорқыт ата.
Қазіргі дүниеде діни шыдамсыздық салдарынан күн сайын мыңдаған адам
зардап шегуде. Қазіргі кезде діни экстремизм мәселесі дүниежүзілік
жаһандық мәселелердің қатарында. Соңғы кездері Қазақстанның діни
өмірінде бірқатар діни экстремистік ұйымдардың қызметтерінің
күшейгені байқалуда. Қазақстандағы бейбітшілік өмірді бұзуға тырысушылар
діни қақтығыстарды көбейту арқылы өз мақсаттарын жүзеге асыруға
тырысуда. Қорқыт бабаның айтқан тағылымын әр мұсылман жадында ұстаса,
онда бірін-бірі құрметтеген түрлі діни сенімдерді ұстанатын Қазақстан
азаматтары бұл арандатушылықтарға жол бермей, Еліміздің қоғамдық тірегі
мықты болар еді.
Осынау батырлық 12 баянның әрқайсысы дерлік жыр ауторының Аллаға
мінажат етіп, Жаратқаннан жарылқау тілеуімен аяқталып отырады.
Мысалы, «Кітаптағы» «Сыртқы оғыздардың ішкі оғыздарға қарсы бас көтеруі...»
деп аталатын ең соңғы 12-ші жырдың соңғы түйінінде былай деп жырланады:
Бұл жиынға Қорқыт атам келіп, қуанышты өлең айтыпты.
Дін үшін күрескен сол батырлардың ерлігін жырға қосыпты...
Адам өмірі өткінші... Құдай сені өлгеніңше дініңнен айырмасын! Ақ
сақалды әкеңнің барған жері жұмақ болсын! ...Иманды жүзіңді көрген соң
бес ауыз сөзбен дұға оқыдық. Ол дүниеде Мұхаммед саллалаху
алейхиуассалам пайғамбар үшін Алла сенің күнәңді жеңіл етсін!»-деген
тілекпен соңғы жыр аяқталған екен.
Қазақтың «Алпамыс», «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Қырымның
қырық батыры» сияқты жырлары мен «Қорқыт ата кітабы» арасынан батырлар
бейнесінің сомдалуы, оқиғалардың суреттелуі, негізгі идеялары тұрғысынан
көптеген ұқсастықтарды көреміз. «Қорқыт ата кітабы»- түркі халықтарының
болашақ үшін қалай күрескендігін, елін, жерін қорғаған ерлердің
ерлігін кейінгі ұрпаққа үлгі етіп жырлаған, көрінгеге жем болмай,
қайтсе баққытты өмір сүруге болады деген сауалдарға біршама жауаптар
берген, қоғамдық өмірдің аса маңызды өңірлері жайлы философиялық ойлар
түйген кең тынысты эпикалық туынды. «Қорқыт ата кітабында» көтерілген
мәселелер, онда айтылған ойлар, ұсынылған ережелер күні бүгінге дейін
маңызын жоя қойған жоқ. Мысалы: «Ақ сақалы жарасқан шал көрікті, инабатты
болса, әйел көрікті, сыйлас болса , ағайын көрікті, үлкен шаңырықтың
қасында отау көрікті, жібек шатырдың жібі көрікті,өнегелі болса бала
көрікті», «Мықты, жүйрік бедеуге қорқақ жігіт міне алмас», «Қонақ келмеген
үйдің құлағаны артық», «Көп қорқытады, терең
батырады», «Шіріген мақтадан мата шықпайды, нағыз жаудан дос шықпайды»,
«Қиып түсер қылышты мұқалтқанша, шаппаған жақсы», «Өтірік сөз өрге
баспас», «Ескі киімнің биті ащы, жетім баланың тілі ащы», «Қанша тасып
тулағанмен өзен суы теңізді толтыра алмайды, қанша
қалың қар жауғанмен қар көктемнен қалмайды, гүл жайнаған қалың да,
қара күзге қалмайды», «Ажал жетпей өлмек жоқ, өлген қайтып тірілмес, шыққан
жан кері оралмас», « Адам өмірі-қамшының сабындай ғана қысқа екен, досы
көп, ұрпақ тәрбилеген ұтады екен», «Адам баласы керуен сияқты:
тоқтады, көшті де кетті», « Құстың қонар жерін су білер, малдың барар
жерін ну білер»,
«Топырақ тау болмайды», «Сайдың шөбін жеген білер, көк шүйгінін киік
білер», «Бас аман болса бөрік табылады», «Дәулетті ұл – ошақтың қоры,
дәулетсіз ұл – атаның соры», «Ұлдың күні күн емес – атадан мал қалмаса, ата
малы пұл емес – баста ақыл болмаса», «Тебегеннің таңын сүзеген айырады»,
«Ат жемейтін ащы шөптің шыққанынан шықпағаны игі, адам ішпес ащы судың
аққанынан ақпағаны игі», «Атасының атын шығармаған жігерсіз ұлдың –
туғанынан тумағаны игі», «Сауыттың қасиеті – қылышпен ұрғанда, аттың
қасиеті – жаудан алып шыққанда көрінер»,«Ұл ақылды хош көрмес – ата
үлгісін көрмесе, қыз жарытып ас бермес – ана үлгісін көрмесе», «Түбі жат
бала туғандай болмас: ішер, жер, киер де кетер, бірақ «көрдім» демес»,
«Қара есектің басына жүген таққанмен-тұлпар болмас»,«Күңге сары пәй шапан
жапқанмен - бәйбіше болмас», «Анадан өнеге көрмеген қыз жаман»,«Атадан
өнеге алмаған ұл жаман», «Ата даңқын шығарып, өзінің
тегін қуған балаға ешкім жетпейді» «Турап жеген ет жақсы, шөлдеп ішкен су
жақсы»т.б. Өмірдің мәнін осылайша терең толғаған, бұралаңы көп бұл дүниеде
адамдардың тура жолда жүріп, бақытты өмір сүруіне көмектесетін осы сияқты
қанатты сөз тіркестері кітапта молынан кездеседі. Мұндағы терең ойлы сөздер
оқушылардың өмірді сүюге, өмір заңдылықтарына сай өмір сүруін анықтаумен
бірге, одан қалды адамзат баласының жер бетінде бейбіт қатар бақытты ғұмыр
кешуге үндеуімен аса құнды.
Халық музыка шығармашылығының эстетикалық тәрбие берудегі
мүмкіндіктерін көптеген ғасырлар бұрын–ақ ұғына бастаған болатын. Құнды
педагогикалық мәні бар ежелгі ұлттық мәдениетіміздің бір көрінісі - Қорқыт
атаның ойлары. Дала ойшылы, ақын, жыршы, күйші Қорқыт ата
жырларының негізгі тақырыбы – адам өмірінің қысқалығы және оның өлімнен
қашып құтылу мүмкіндігін іздеуі.
Қорқыт есімі де, XIII ғасыр бойы халықтың мұңы мен зарын,
қуанышы мен қайғысын, үміті мен арманын баяндап, үні мен сарынын  сақтап
келген қобыз да, оның әуені  де  киелі. Сондықтан,  Қорқыт десек қобызды,
қобыз десек Қорқытты көз алдымызға елестетеміз. Бұл екі есім мен ұғымды  
бөліп алуға болмайды. Қорқытқа қатысты аңыздардың дені «Қорқыт ата
кітабында» сақталған. Түркі халықтарына ортақ «Қорқыт ата кітабы» көне
оғыз тайпасының эпикалық жазба ескерткіші. Кітап оғыздардың өмірін
баяндайды. Оғыз, қыпшақ тайпаларына ортақ тілде жазылған.  Көшпелі өмір
салттағы бабаларымыздың табынары Тәңірі, сыйынары аруақ, тілдесері
табиғат болса, осылардың бәрімен байланысып, дәнекер болатын тұлға бақсы
еді. Білектің күшімен енген мұсылмандылыққа ең ұзақ қарсыласқан сол
даланың өмір салтына айналып кеткен Тәңірлік наным-сенім  еді. Оның бас
тұлғасы бақсы мен  құдіретті қара қобызы болатын.
Қазақтың философиясы тарихында Қорқыт Ата – ел бірлігін нығайтқан
кемеңгер қайраткер, түркі дүниетанымның негізін жасаған ғұлама ойшыл,
әлемдік ақыл-ой мәдениетінде өзіндік орны бар философ-гуманист ретінде
көрінеді. Аңыз-әңгімелерде Қорқыт Ата өзінің   желмаясына мініп, халыққа 
мәңгілік бақыт әкелетін жерұйықты іздеген данагөй ойшыл. Ғалым- филолог
Е. Тұрсыновтың пікірі бойынша, Қорқыт баба тұлғасы аңыздарда 
қобыз күйімен көз жұмып, артындағы ұрпақтарына өлмес күйлерін қалдырады.
Белгілі болған ғылыми деректерге сүйенер болсақ, Қорқыт сегіз қырлы бір
сырлы, қасиетті тұлға,  бақсы, көріпкел, әулие, асқан күйші, емші, жырау,
тайпа кеңесшісі, қиындықтарға қарсы тұра білген адам. Бақсылық кез- келген 
адамға қона бермейтін  қасиет. Ол жоғарыдағы «иелер» немесе перілердің 
таңдаған адамы болады деген ұғым бар.
Фольклор үлгілерінде адам өлсе де әуен, өнер өлмейді деген мағына
бар. Ол музыка күшімен  қасиетті қобыз үнімен өлімге қарсы
тұрған абыздың тірлігі арқылы  көрініс табады. Абыздың өміріне қатысты
деректерде, Қорқыт  жырында қазақ  жерлерінің атауы   өте көп 
кездеседі. Бір  ғана мысал, Ұлытау өңірінде «Тарғыл тана» деп аталатын
тау  бар екен. Бұл  Қорқыт  әңгімелерде кездесетін, ол қуатын тарғыл
танаға байланысты қойылған дейді. Абыздың «Тарғыл тана» атты күйі де
бар.  Ал оның ойлап тапқан қобызы  өзінің шығу тегі жағынан анағұрлым ескі,
көне, байырғы халықтық  аспап, тіпті  шығу тегі  де  ертеден басталса
керек.
Қорқыт-баба аспапты   бірсыпыра жетілдірген деп ойлаймыз. Оның тартқан
қобызы да, күйлері де,  қазақ арасында ежелгі түрімен  қалыптасып біздің
дәуірге жеткен.  Тағы да бір көңіл аударатын жағдай, Қорқыт-баба 
алғаш қобыз жасаған, оның қыл ішегінен жаратылыстың үнін күй қылып
сөйлеткен кемеңгер.   Ол қолына қасиетті аспабын алып Тәңірдің ерекше 
жаратылысы  болып табылатын дін, өнер, философия, музыкалық дәстүрді
жалғастырған, қобыздың қасиетті әуені мен ауыру мен дертті   емдейтін
бақсылардың дем беруші піріне айналған.
Қорқыт-күй атасы, жер үстіндегі ән-күй атаулының атасы. «Жер
бетіндегі ең тұңғыш қобызды шырғай ағашынан жасап,  күңірене күй шертеді,
мұң-наласын ақтарып  төгеді. Құдретті күй сарыны бүкіл жер - әлемді қаптап
кетеді. Оны естіген барша жұрт басын ала алмай
тыңдап, таңырқап қалады. Содан бері Қорқыттың күйі
де, қобызы да жер бетін шарлап кезуде. «Ал
Қорқыт есімі қобыздың  ішіндегі, халықтың жүрегінде ұмытылмастай болып
сақталған»- деп жазады М. Әуезов.
«Қорқыт» жырларының тегі туралы кейбір қорытындыларда филология ғылымының
докторы, профессор Ә. Қоңыратбаев былай деп жазады:
- «Қорқыттың  екінші аңызында оның қобызшылық  өнері жөнінде айтылады.
Қорқыт тұнғыш рет қобыз ойлап шығарып, жалғыз түйесін сойып, терісін
соған шанақ етіпті, ат бәйгесіне қобызды қосыпты. Қорқыт қобызының нар
түйедей боздаған сиқырлы дауысын аңсап, қырық  қыз Сырға жаяу кетіп,
бәрі де шөлдеп өліпті, озып келгені - Ақсақ қыз болған
екен дейді. Сол 40 қыздың мазары Қарақұмда
дейді.   Бірақ біз үшін,  Қорқыттың артында қалдырған жырлары мәндірек.
Ұлы жыраулар:  Кетбұға (ХІІ-ХІІІ), Сыпыра жырау (ХІҮ), Асанқайғы
(ХҮ), Қазтуған (ХҮ), Қойлыбай бақсы (ХІҮ), Байжігіт (ХҮІІ), Абылай хан
(ХҮІІ), Құрманғазы (ХІХ),Ықылас Дүкенұлы Қорқыттың дәстүрін
жалғастырушылар болып саналады.
Әрбір ұлттың әлемдік өркениет жолымен  даму барысынды ортақ принциптері
болғанымен де, басқаға ұқсамайтын өз ұлтына ғана тән хас  сипаттары
болады. Ұлттың бұл қасиеті, оның әлеуметтік тарихи шежіресімен қатар
географиялық өмір сүрген аймағына, қалыптасқан тұрмыс — салт әдеттеріне де 
  байланысты. Содан болар, қазақтың өлең-жырларының толғау-
термелерін өн бойында: «…қыл қобызым құбылтып», «шаң қобызым шалайын», 
«екі ішекті домбырам қолға алайын»- деп  бастау қалыпты әдет болған. Ерте
заманда,  қобыз қазақтарда сиқырлы  аспап болып саналатынын  алдында
айтылған.   Оның  бұл ұғымға  ие болып   қалыптасуы,  аққуға 
табынушылықпен байланысты. Көшпенді қазақтар табиғаттағы ең таза
дыбысты  аққудың үнімен салыстырып, қобыз аспабын соған ұқсастырып,
сазды дыбыс шығаратын. Осы әңгімелерде ән мен күйдің  қуатын табиғаттың
алып күшіне қарсы қойып, оған әуеннің әсерлі үнін жүмсайды. Қобызды 
бәйгіге қосу, жауға қарсы қолдану сияқты аңыздар да баршылық. Жасыратыны
жоқ, қобыз аспабында әлдебір жасырын сиқырлы сыр, күшті қуат болуы
мүмкін деген пікірлер де жоқ емес.  Қобызды аңызға айналдырып, оны
ерекше құдірет етіп тұрған, аспаптың дыбыс ерекшелігі, сиқырлы үні, өмірде
өте сирек кездесетін  бояуының әсері болса керек.
Қорқыт күйлерінің басым көпшілігінің аңыз - әңгімесіне әпсаналық
сипат тән болып келеді. Қорқыт қалай өлімді пәнге айналуы — «Тарғыл тана»
күйінде, немесе өлімді пендеге  айналғанын білген соң, ел — жұртының қамын
ойлап, мұңға батуы, оны «Елім-ай, халқым-ай» күйлерінде байқаймыз, немесе
одан әрі өлімнен құтылудың жолын іздеп,  шарық  батуы ол «Қорқыт»,
«Желмая» атты күйлерде белгісін тапты, ең соңында қапысын тауып ажалдың
жетуі «Сарын» күйі сияқты күй аңыздарынан байқаймыз. Бүгінде   бізге    
Қорқыттың 20-дан астам күйлерінің аты белгілі, бірақ нотаға түсіруілі
бізге жеткені  11 күй. Арада сан ғасыр замандар өтсе де, атадан мұра болып
қалған   Қорқыт, Ықылас  күйлері дәлелденіп, ұмытылмай   күні  бүгінге
дейін жеткендігі қайран қалдырады.
Мысалы  Қорқыттың күйі «Қорқыт», «Тарғыл тана», «Әуіппай», «Башпай»-
аңыздарға  қараңыз. «Қорқыт» күйіндегі аңызда, Қорқыт  тарғыл тананы 
қуамын деп  байқаусызда  өлім  аузына келеді де, ол өкініп қалады. Енді
өзіне ажалдың жақындағанын сезген күйші, одан құтылуды ойлап, мәңгілік
өлмейтін жер іздейді. Ол Желмаясына мініп, дүниенің төрт бұрышын түгел
шараласа да,  мәңгілік өмір сүрген жерді таба алмайды. Қайда барса да,
алдынан Қорқыттың көрі кездесе берген соң, бұл дүниеде ажалдан қашып,
өз жанын алып қала алмасына көзі жетіп, ол жер кіндігін іздейді.
Сонда  жер кіндігі  Сыр бойы екен. Ең ақырында ол:«Дүниеде ажалдың құрығы
жетпейтін жер жоқ екен. Бәлкім, суға барып отырсам, маған ешкім  көр
қаза алмас, ажал да батып келе алмас»,- деп, Желмаясының үстіне жауып
жүрген, суға салса батпайтын, тозбайтын қасиетті кілемін Сыр суына
төсеп, судың бетінде қобызын тартып отырып, осы күйді шығарған екен. 
Мінеки, күйдің дүниеге келу тарихы ретінде айтылса болды, жанрлық  
қасиетіне қарамастан  миф те,  әпсана да,  күй — аңыз ретінде  қабылданады.
       «Қорқыт» күйі – аса қиын, асқақ күй емес, бірақ ол тыңдаушысын
әуендік әсемділігімен, шынайлығымен баурайды. Ол өмір үшін, жақсы тұрмыс
үшін күреске шақырады. Шынында да бұл күй  тым әсерлі . Көлемі жағынан
кішкене, әрі қысқа болғанымен, музыкалық мазмұны жағынан терең болып
келеді. Күйінің әуені Желмаяның тұяғының дыбысын, желе
жортып шапқандығын естілгендей әсер қалдырады. «Қоңыр» күйде  қылқобызда
орындалатын, өзіне ғана тән,   көптеген тәсілдер кездеседі. Бір —
бірінен  желісі үзілмей сабақтасып жататын бірнеше  сарыннан тұрады.
Қорқыт күйлерінің көбісі басынан бастап соңына жеткенше екпіні бірнеше рет
өзгеріп тұрады.  Күй шоқтығы биік, парасат пен адамгершілікке, өмір жайында
толғанысқа толы  болып  келеді.
Қорқыт күйлері біздің заманға мың өзгеріп келді деп ойлаймыз,
оның өзгеруі де орындаушының   шеберлігіне байланысты болып келеді.«Ұшардың
ұлуы» - күйінде аңыз-әңгімелерге сүйенсек, ,баяғы заманда бір заманда бір
шаңырақ астында жалғыз ұл бала және ата-анасы өмір сүрген. Ұл баланың
өзінің қатты жақсы көрген Ұшар атты иті болады. Бір күні бала өліп
қалады да ата-анасы баланы жерлейді. Сол кезде Ұшар жоғалып кетеді. Анасы
оны іздеуге барайын десе оны ұл баланың зиратының қасында ұлып жатқанын
көреді. Бұл оқиғаны көрген Қорқыт Ата «Ұшардың ұлуы» атты күй шығарады.
«Башпай» - күйінде Қорқыт Атаның қарындасы болған еді. Бірде қарындасы
оған тамақ әкелгенде, оның башпайы қарындасына тиеді. Сонда ол «Мені
көмгенде, башпайымды сыртқа шығарып көміңдер», - дейді. Бұны айтқан
себебі: ертеде қазақ халқы қызды еркелетіп, оны құрметтеген және
оған ер адамның кез келген мүшесі тисе арсыздық деп санап, сол адам
өмір бақи ұятта өмір сүреді. Қорқыт Ата жөніндегі аңыздарда түркі
халықтарының өмір мен өлім мәселесі туралы көзқарастары көрініс тапқан.
Аңыз бойынша, Қорқыт Ата ұйықтап кетіп, “егер өлімді есіңе алмасаң,
мәңгі өмір сүресің” деген аян естиді. Біраз уақыт өткен соң бір баспақты
қуып жүріп, жете алмағасын, “Өлсем де, жетемін!” дейді. Соны айтуы мұң
екен, Әзірейіл келіп, “Сен өлімді еске алдың, енді өлесің!” дейді.
Аңызда Қорқыт Ата өзінің жүйрік желмаясына мініп, халқы бақытты өмір
сүретін жерұйықты іздеуші, ғұмыр бойы өлімге қарсы күресуші жан ретінде
суреттеледі. Ел-жұртты өзінің жырымен де, күйімен де аузына қаратқан,
ғұмырының соңында бірлігі ыдырай бастаған жұртының алауыздығына күйінген
Қорқыт Ата мәңгілік өмір сырын іздеп дүниенің төрт бұрышын кезіп кетеді.
Бірақ қайда барса да, алдынан көр қазып жатқан адамдарды жолықтырады.
“Кімнің көрі?” деген сауалына “Қорқыттың көрі” деген жауап естиді.
“Қайда барсаң да Қорқыттың көрі” деген сөз осыдан қалған. Ақыр аяғында
жер кіндігін тапсаң, тірі қаласың деген аян естіп, туған жері – Сыр
өңіріне оралады. Содан мәңгі өмір тек өнерде деген ойға келіп, қобыз
аспабын ойлап шығарады. Тағы бір аңыз бойынша, өзен ортасына кілем жайып,
үстінде отырып қобыз тартқанда, күй күшімен суға батпайды екен. Қорқыт Ата
қобыз тартқан жылдары өлім болмаған, тек бақытты тіршілік болған дейді.
Бірақ Қорқыт Ата шаршап, ұйықтап кеткен сәтінде судан кішкентай қайрақ
жылан шығып, оны шағып өлтіріпті дейді. Аңызда ажал ашық келмей, жылан
кейпінде келеді. Бұдан халықтың өлімге деген көзқарасын, “ажал айтып
келмейді” деген философиялық тұжырымның негізін көреміз. Қорқыт Ата
туралы аңыздарда кездесетін үлкен философиялық мәселе – уақыт пен
кеңістік мәселесі. Бұл аңыздарда Қорқыт Ата өлімнен қашып, бүкіл ғарышты
аралайды. Түсінен шошынған ол ажалдан құтылу үшін ертеңіне дүниенің екінші
шетіне көшіп кетеді. Мұнда ол баяғы түсті тағы көреді.
Таң атысымен тағы да жолға шығады. Қазақ аңызындағы Қорқыт Ата бейнесі
енді өлімнен қашқан шаман емес, керісінше,өмір үшін күрескен, өлімнен
құтылуды қандай бір құдіретті күштен емес, өнерден іздеген, ажалмен
айқасқан алып рухани тұлға болып көрінеді. Расында да, Қорқыт ата өлімнен
қатты қорқып, өмір бойы онымен алысып өткен деген аңыз бар. Сол аңыздарға
сенсек, қобызшыға періштелер аян беріп, оның өлімінің қарақұрттан
келетінін айтыпты. Қорқыт дереу Сырдарияның ортасына кілемін жайып, су
бетінде өмір сүрген. Өйткені әлгі улы жәндіктің сулы жерге жоламайтынын
адамдар ерте заманнан-ақ білген. Алайда, ажал алмай қоймайды емес пе?!
Бірде қарт Қорқытқа тамақ таситын қыз ас-ауқатын әзірлеп, су ортасына
жүзіп келеді. Сөйтсе тамақ салған қалтаға қарақұрт кіріп кеткен екен.
Атақты қобызшының өлімі осы қарақұрттан келген дейді аңызда. Екінші бір
аңызда Қорқыт Әзірейілмен кездеседі. Әзірейіл Қорқыттың жанын салып алатын
сандық істеп ала келеді. Қорқыт Әзірейілмен сөйлесе тұрып, сандыққа оның
өзін алдап салып алады да, кілттеп суға ағызып жібереді. Қорқыт жайындағы
аңыздарда оптимистік ұғым, толғам басым. Міне, қазақ арасындағы Қорқыт
жайлы аңыздардың негізі осындай. Бірақ, біз үшін Қорқыттың артында
қалдырған жырлары мәндірек. Бұл тұста ол жай күйші, бақсы болып қала
алмайды. Зерттеушілер өлімнен қашқан Қорқыт Ата философиясын әйгілі шумер
эпосы “Гильгамеш туралы жырдағы” Гильгамеш әрекетімен салыстырады.
М.Әуезов Қорқыт аңызын адамзатқа от ұрлап әкеліп сыйлаған Прометей туралы
грек аңызымен теңестіреді. Аңыз әңгімелерде Қорқыт Ата өзінің желмаясына
мініп, халыққа мәңгілік бақыт әкелетін жерұйықты іздеген данагөй ойшыл.
Зерттеуші Е.Тұрсыновтың түсіндіруі бойынша, бұл жердегі желмая қобыздың
рәміздік бейнесі болып табылады. Өйткені ол мәңгілік өмірді қобыздың
сарынынан табады. Ең ақырында қобыз күйімен көз жұмып, артындағы
ұрпақтарына өлмес күйлерін қалдырады. Қорқыт Ата жырларының философиялық
мән-мағынасының алтын діңгегі – әлемді, табиғат заңдарын көркемдік таным
тұрғысынан игеру. Оның өмірсүйгіштік дүниетанымы күнделікті күйкі
тірліктің шеңберінен шыға білу және адамзат үшін әрбір тіршілік сәтінің
құнды екенін ескерту, қайталанбас уақытты қадірлеуге шақыру, сол арқылы
өмірді мәңгілік ету идеясы Қорқыт философиясының іргетасын құрайды.
2.2 Халықтың бақытты өмірін аңсау Қорқыт тәлімінің басты идеясы

Қорқыт Ата қыпшақ-оғыз түріктерінің білгіші болып табылады.
«Оғыз халқының басына қайыр келетінін сөйлеген едім»
деп айтқан хикметтерінен түріктерге жол көрсеткені байқалады. Түркі
қауымының қаһармандығы, мәдениетін, мінезін, діни әдеттерін және
тұрмыстарын ашып береді. Қорқыт Ата ертегілері мен дастандары-түркі
мифологиясының қайнар көзі. Ұлы күйшіге өзі іздеген мәңгілік өмір оның
өнерінде сияқты көрінеді. Өзі өлгенмен артында күйлері, ұлғатты сөздері
қалды. Оларды жыр түрінде жазған - Қорқыт ата. Кітапта қазақ халқының
құрылуына тікелей қатысы бар, тарихта белгілі оғыз тайпаларының тағдырына
байланысты оқиғалар баяндалады. Дастанда ерлік, әділдік, адамгершілік,
ата-ананы құрмет тұту, уәдеде тұру сияқты ізгі қасиеттер айтылады. Оның
қаһармандары қорқақтық пен опасыздыққа, әдіпсіздік пен сарандыққа қарсы
күреседі. Қорқыт ата кітабының қаһармандары мен олардың бастан кешкен
оқиғалары осы идеяларды аша түседі. Жырлардың тең жартысынан астамы Қазан
бектің ел қорғаған ерлігін, ел-жұртқа жасаған ізгілікті істерін жырлауға
арналған. Ерлерше қару асынып, жаумен тайсалмай соғысқан Қазан бектің әйелі
Бөрілі сұлу және оның ұлы Ораз ел басқарған Баяндыр хан, Дерсе хан, оның
баласы Бұқаш, т. б. кейіпкерлер ерлікпен бірге ізгілік те танытады. Қорыта
айтқанда, Қорқыт ата кітабы — әр түрлі жырлардың жинағы болса да, ерлік
жасау мен ізгілік көрсетуді біртұтас өріп отырады. Қорқыт ата кітабында
тәрбиелік құнары мол қанатты сөздер көптеп ұшырасады. Мысалы: «Жер
қадірін ел біледі, ел қадірін ер біледі», «Құлан құдыққа құласа, құрбақа
құлағында ойнайды», «Ат қиналмай жол шалмас», «Көңілі
пасық ерде дәулет болмас» т.б. Қорқыт атаның өзі айтқандай, өнер -
мәңгілік, ол елден елге, ұрпақтан ұрпаққа тарайды .Қорқыттың пайымдауынша,
адамдар адамилық қасиеттерін сақтап қалу керек. Адам үшін ең қауіптісі
— адамилықты жоғалту. Сол аңыздарда Қорқыт жер - жаһанды кезіп, «басқа
елден әркімге өз елінде жақсы» деген ой түйіндегенін байқауға болады.
Қорқыт ата нақылдарынадағы тәлім-тәрбиелік сипаттағы ақыл-кеңестерін
әр қырынан қарсаңда дана ойшылдың ата-ананы сыйлап, құрметтеу, үй-ішілік
жарасымды қарым-қатынас орнату, ұл мен қыз тәрбиелеп өсіру, үй-іші тыныс
тіршілігінің бақытты өмірінің бірі деп есептейді. Қорқыт ата жеткіншек,
жасөспірімдердің жанымен қоса тәнінің шынығуына, елін, жерін, халқын сүюге
тәрбиелейді.

2.3 Қорқыт ата мұралары туралы қазақ ағартушыларының ой-пікірі
Ш. Уәлихановтың сөзімен айтқанда: — «Қорқыт алғаш қобыз тартып, сарын
айтуды үйреткен ең бірінші бақсы». Яғни  Тәңірлік діннің ең басты идеологы.
Сөз жоқ, қылыштың жүзі, найзаның ұшымен орныға бастаған ислам дінінің
көшпелілер ортасындағы ең басты қарсыласы сол ортадағы  дәстүр Тәңірлік
дүние таным, Тәңірлік наным-сенім еді. Ал, Тәңірлік дүние танымның көрнекті
тұлғасы Қорқыт болатын.
         Әр заманда әлеуметтік құбылыстардың да басы-қасында тарихи тұлға
болғаны рас. Түрік халықтарының өткен –кеткен тарихында  Қорқыттың мәні
өзгеше орын алады. Халық аңызы бойынша өлімнен қашқан Қорқыт қайда
барса да «Қорқыттың көрін» қазып жатқандарға жолығады. «Ол ең ақырында
дүниеде өзгермейтін ешнәрсе жоқ, сынбас темір жоқ, өтпес өмір жоқ деп,
мәңгілік өмірлі халықтың ән-күйінен іздейді» - деп пайымдайды академик
А.Жұбанов.
Ақын болсын, әнші болсын, жыршы болсын өз өнерін жұртшылыққа тыңдатар
кезде қолтығының астынан, қобызының, қолының басынан  домбырасының табылып
отыратыны қазақ арасында ертеден орныққан дәстүр.
«Күй аңызы жанырының мифтік және аңыз  түрде айтылуы оның өмірлік
формасы. Басқаша айтқанда, күйдің шығу себебі миф, аңыз түрінде айтылады
да, мұның өзі күй аңызының жанрлық  төл сипатын айғақтайды. Оны 
қобыздың  шанағына керілген теріні сол қол саусақтарымен басып-ашу 
арқылы  әдіс - тәсіл  колданса, қобыз үнінен  бір ерекше тербеліс дыбыс
шығады, ал екінші нұсқада- Желмаянын шабысын тиек арқылы келтіруге болады. 
Тиекті сол қолдың бас бармағымен сұқ саусақ арқылы басып ашып ойнаса,
(педаль) сияқты дыбысты көбейтіп немесе азайтып алуға болады»— деп жазады
М. Жарқынбеков.
Мысалы: «Жалпы Қорқыт күйлерінің бір ерекшелігі — ол  әуендік байланысы
мен  бір–бірімен сабақтастығында. Бір күйдегі нақыш –саз, екіншісінде ашық
және жасырын түрде де қайталанады»- деп жазады белгілі қылқобызшы 
М. Жарқынбеков [17;9].
Біздің заманымызға жеткен көне мұраның мұншама ғұмыры ұзақ
болуын, зерттеушілер  ғылыми түрде көптеген еңбектерінде 
қарастырылған. Қазіргі қылқобыз,  бұрынғы бақсылардың «мистикалық»  
қобызынан  ерекше.Қорқыттың көп туындыларының, аңыз-әңгімелерін, мазмұнын,
шығу тарихын, жұртшылыққа жеткізген үлкен өнер иесі,  Қорқыт бабаның
бірден – бір мұрагері —  Нышан Шаменұлы.  Күйлердің көбі  сол кісінің
айтуы  және орындауы  бойынша қобызшы Мұсабек Жарқынбеков арқылы  жазылып
алынған. 
М.Әуезов: “ажалды тоқтату мүмкін еместігін мойындағысы келмеген
Қорқыт Ата жұрттан безіп, айдалаға, табиғат аясына
кетеді, бірақ таулар да, жазықтар да, ормандар да оған өлім күтіп тұрғанын
айтады. Содан қорқып, шырғайдан алғашқы қобызды жасап, жер бетінде бірінші
болып күй тартады. Сөйтіп өлмеудің амалын «өнерден табады», –деп жазады.

Ал, қазақтың белгілі этнографы Шоқан Уәлиханов Қорқыттың
балгерлігі, ақындығы, музыкалық өнері жайында пікірлер қалдырған. Қорқыт
атаның өзі туралы бұл тақырыпты ұзақ жылдар бойы зерттеген ғалым Ә.
Марғұлан төмендегідей пікір айтады: «Қорқыт - тарихи дәуірлерде Сырдария
өлкесін қоныс еткен оғыз-қыпшақ тайпаларының ортасынан шыққан данышпан
қария, ақылшы батагөй, асқан ақын (озан), болашақты болжап сөйлеген сәуегей
кісі болған. Ол кісі туралы айтылатын қария сөз Азиядағы түрік тілдес
елдердің көбінде бар. Бірақ қазақ халқы ескі оғыз-қыпшақ тайпаларының
тарихи қонысына мирас болған, олардың түбегейлі ұрпағы болғандықтан Қорқыт
туралы айтылатын тарихи жырлар, аңыз-легендалар, ән-күйлер қазақпен
түркімендерде көбірек жолығады» (76, 135).
Әл-Фарабидің пікірі бойынша, музыка адамның жанына көркем әсер
етудің тамаша құралы болып табылады. Өнер - халық шығармашылығының
нәтижесі дейді. Философ-гуманист ретінде Әл-Фараби адамдарға үлкен ләззат
сыйлайтын музыка қандай да бір жеке тұлғаның немесе жекелеген халықтың
меншігі емес, оны шығаруда барлық халықтар қосыла еңбектенген деген пікірін
білдіреді.[2].
Қазақ халқының көрнекті ағартушылары Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаев халықтың мәдени мұрасын мен оның жас ұрпақ тәрбиесіндегі
рөлін өте жоғары бағалаған. Халық ауыз шығармашылығының тамаша
үлгілері олардың шығармашылық және практикалық іс-әрекетінің негізін
құрады.
Ыбырай Алтынсарин (1941–1889 ж.ж.) халық ауыз шығармашылығының
шексіз байлығын, ондағы ертегілердің, мақал-мәтелдердің білімдік және
тәрбиелік мәніне аса жоғары баға берген.[4].
Ұлы ойшыл, ағартушы, ақын Абай Құнанбаев (1845 – 1904 ж.ж.) музыка
өнерінің халық өміріндегі алатын орнын мынадай өлен жолдары арқылы
анықтайды:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы бос қақпай елең-селең.
Абай халықтық музыка өнерін эстетикалық және адамгершілік тәрбиенің
аса маңызды құралы деп таниды. Оның пікірінше, «жақсы ән мен тәтті күй» жан
азығы ретінде жоғары талғам мен Отанға деген сүйіспеншілікті, адамгершелік
қасиеттерді тәрбиелеуге негіз болып табылады [6]. М.Жұмабаев: «...күй адам
жанын белгілі бір қалыпқа түсіреді. Көңілді мелодия көңілді сергітеді, ал
мұңды – мұңға бөлейді...», - дей отырып, халық музыка шығарамашылығы
құралдарының тәрбиелік әсеріне аса зор мән береді [9]. Осылайша, қазақ
ойшылдары мен ағартушыларының еңбектерін зерделеу және оларға шолу
жасау халық музыка шығармашылығының жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие
берудегі педагогикалық мүмкіндіктерінің мол екендігін айғақтады.Немістер
бастырған Қорқыттың «Аталар сөзінде» 400 мақал-мәтел болса, солардың
көпшілігі жыр тіліне енген. Халық тәрбие тәжірибесін зерделеу қоғамның
тарихи дамуының барлық кезеңдерінде жүзеге асырылған. Әр кезеңдегі көрнекті
ойшылдар, ағартушы- педагогтар халықтың мәдени дәстүрлерін жас ұрпақ
тәрбиесінде пайдаланудың маңыздығына үлкен мән беріп, құнды пікірлерін
ұсынған.
Қорыта келгенде, қазіргі жаһандану үрдісі кезеңінде әрбір ұлт өзінің
дәстүрлі мәдениетін сақтай отырып, оны жалпы адамзаттық құндылықтармен
ұштастыруға ұмтылады. Сондықтан Қорқыт ата тағылымын қайта жаңғыртып,
оларды өскелең ұрпақтың эстетикалық тәрбиесіндегі маңызды құрал ретінде
қарастыру– заман талабы мен қоғамның қажеттілігінен туындап отырған құбылыс
екендігін сезіне отырып, халық музыка шығармашылығы құралдарын өскелең
ұрпақтың тәрбиесінде пайдаланудың тиімді жолдарын онан әрі қарастырған
жөн.
  3. Қорқыт атаның қазақ поэзиясындағы
рөлі
«Түрік шежіресін» жазған Әбілғазы мен «Жамиғ ат-тауарихтың» авторы
Рәшидәд - Диннің осынау еңбектерінде де Қорқыт туралы айтылады. Әбілғазы
қобызшының бес ханға уәзір болғандығын айтса, Рәшидәд - Дин Қорқыт
өте ұзақ жасаған тұлға деп келтіреді. Ал,
қазақтың белгілі этнографы Шоқан Уәлиханов Қорқыттың ақындығы, музыкалық
өнері жайында пікірлер қалдырған .
Қорқыт ата - түркі халықтарының бәріне ортақ ұлы ойшыл-кемеңгер,
жырау, күйші-қобызшы. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев 1997 жылғы 12 қарашада «Қорқыт және түркі әлемі» халықаралық
ғылыми-теориялық конференциясына қатысушыларға арнаған құттықтауында
төмендегідей пікір айтты: «Түбі бір түркі халықтарының ортақ ойшылы
саналатын атақты ақын, дәулескер күйші, философиялық мазмұны аса терең
аңыздардың кейіпкері Қорқыт бабамыз - баршамыздың рухани болмысымыздың
алтын арқауы болып табылады. Егемендікке қолжетіп, өзінің өткеніне көз
жібере бастаған қазақ халқы үшін Қорқыт бабамыз қалдырған гуманистік
ниеттегі дидактикалық мұралардың маңызы өзгеше зор дер едім. Өйткені оның
осыдан он ғасырдан астам уақыт бұрын айтқан өсиет қағидалары қоғамымыздың
бүгінгі тыныс-тіршілігінде де жақсы үйлесім тауып отыр.
«Өлген кісі тірілмес, өткен қайтып келмес», - дейді абыз өзінің сөзінде.
Иә, өткенді қадірлеуге, одан сабақ алуға болады,
бірақ оған қайтып оралу жоқ екен, тек ілгері ұмтылу қажет. Осы қарапайым
айтылған кемел ойды келешегіне үлкен бағдар белгілеп, әлемдік өркениет
көшіне ілесіп, Орталық Азияның Барысы болуға бекем бел байлап отырған
бәріміз де мұқият зерделесек болады. Аңыз бойынша Қорқыт бабамыз артына
адамның өлімнен қашып құтылмайтындығы, оның ғұмырын жарық дүниеде
бітіріп кеткен жасампаздық ісі мен өшпес өнері ғана жалғастыра алатындығы
туралы данышпандық пәлсапалық байлам қалдырды. Осы ғаламат ой әрбір
саналы жанның ғұмыр бойы темірқазық етіп ұстар бағдаршамы болуға
лайық десек, қателеспейміз...»(67,1). Қазақ аңызы бойынша Қорқыт -
әуен, әннің атасы, аңыз - адам, сыбызғы киесі.
Сол ықылым заманнан бері Қорқыт әуені мен қобызы – оның көзіндей,
киесіндей халық жүрегінде жасап келеді. Халық музыка шығармашылығының
эстетикалық тәрбие берудегі мүмкіндіктері көптеген ғасырлар бұрын–ақ
ұғыныла бастаған болатын. Құнды педагогикалық мәні бар ежелгі ұлттық
мәдениетіміздің бір көрінісі Қорқыт атаның «Кітаби Қорқыт» /IX – X ғ.ғ/
атты еңбегіндегі ойлар болып табылады. Осынау батырлық 12 дастандағы
поэзиялық ұйқастар оның прозалық мәтінімен өзара астаса, үндесіп, жырдың
көркемдік қуатын күшейте түседі. Жазба ескеткіштер- түркі ұлттарының ерте
кездегі даму деңгейлерін, тілін, мәдениетін, тарихын, этнографиясын, ел
басқару жүйесін анықтауда мол деректер беретін асыл құнды мәдени
мұралар.Жыл санауымыздың ҮІІІ-ІХ ғасырынан ХІҮ-ХҮ ғасырының ортасына
дейінгі дәуірде түркі халықтары ежелгі түркі жазуының орнына соңғы
мезгілдегі соғды жазуын қолданған. Жалпы бізге жеткен сонау ІХ-Х
ғасырлардағы фольклор мен оғыз дәуіріндегі аңыздық сипаттағы әдебиеттер
өзінше бір ғажайып мотивке тән. Әдебиеттегі мотив белгілі ырғақ. Мотив-
шағын музыкалық құрылым, үзінді. Өзіндік көркем сипатқа ие. Қорқыттың өзі
туралы қалдырған аңыздар мен әңгімелері әдебиет зерттеушілердің өзін ойға
салады.
Қорқыт оғыз-қыпшақ тайпаларының VIII-ІХ ғасырда Сырдария бойында (Канкент)
ғұмыр кешкен данышпан ойшылы, ақын сөзгері және «Кітаби Қорқыт» эпостық
жырының атасы. Қазақ арасында Қорқыт ата туралы тарихи жыр-дастандар,
аңыздар, ән күйлер көп кездеседі. Ол қазақ даласында тұңғыш рет қобыз
жасаушы болып табылады. Оның күңірене салған сырлы күйлері (қазіргі уақытта
22-ден астап күйлері белгілі) шартарапқа тараған. Құдіретті күй сазын
естіген адамдар терең сезімдерге бөленген. Қорқыт «тағдырға жазылған» деген
фатализмге қарсы күресіп, адамдарға мәңгі өмір іздеуші тұлға ретінде өзін
көрсетеді. Бірақ өлімнің қақпанына түсіне тура келеді. Соның өзінде де
Қорқыт су асты патшалығының бақсысына айналып, қобызымен перілердің іс-
қимылын жақсылыққа бұрып отыруға тырысқан. Әлсізге көмектесіп, ауруларды
жазудың жолдарын айтып отырады. Қорқыттың өмірдің қиындықтарына мойын
сұқпай үнемі күресе білуге шақыруы, әр істің ізгілік пен жақсылыққа
негізделіп жүзеге асуын уағыздауы – бұл ғұламаның кейінгі ұрпаққа берген
үлкен рухани тәлімі.

Қ о р ы т ы н д ы

Қорқыт тарихта болған адам. Ол туралы Ватикан (Рим) архивінде мынадай дерек
сақталған: «Расул пайғамбар заманына жақын кезде (VIII ғ-да) Баят
(Сырдария) бойында Қорқыт атты ер болыпты. Оғыз ішінде барлық уәлайатты
өзіне қаратып, неше түрлі ғажайып сөздер сөйлеуші еді. Әрине, іс болса бәрі
оның алдына келіп, кеңес сұрап, ол нені бұйырса соны қабыл етер еді».Қорқыт
– ғұлама ойшыл-философ, сазгер, қобыз жасаушы. Ру-тайпа қауымы куйреу
дәуірінде қалыптасқан алғашқа эпикада қаһармандық әлі де мифология
ретінде байқалады, бастапқы мифтердің тілі мен пайымдарын пайдаланды.
Мысалы, «Қорқыт ата» кітабында Бисат Төбекөз дәудің жалғыз көзіне отқа
қыздарған темір сұғып соқыр етеді. Төбекөз грек мифіндегі Полифемге ұқсас
болып келеді.
Сонымен өзінің тегі мен табиғаты ономастикасы мен мифологиясы, тілі мен
көркемдік мәні жағынан «Қорқыт» жырлары бүкіл түркі тайпалары эпосының
басында тұрады.
Қорқыт Ата мазары – тарихи сәулет өнері ескерткіші. Шамамен ІХ-Х
ғасырларда қазіргі Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Қорқыт станциясынан 3
км жерде Қорқыт әулиеге тұрғызылған. 1925 жылдан опырыла бастап,
1952 жылы Сырдария өзені шайып кеткен. Қазір орны белгісіз. Мазар
ХІХ ғасырдың соңында Ә.Диваев, И.А. Кастанье, П.И. Лерх зерттеулеріне
негіз болған. Бізге «Түркістан альбомы» жинағында жарияланған фотосуреттер
арқылы жеткен. Диваев пен Кастаньенің жазуы бойынша, құрылымы шикі
кірпіштен қаланған дөңгелек пішінді 6 – 8 қырлы күмбезді құрылыс. Ішкі
көрінісі биік, қабырғалары кереге өрнегімен нақышталған. Исламға
дейінгі түрік сәулет құрылысы үлгісімен салынған.
Қорқыт Ата ескерткіші – сәулет өнерінің айрықша үлгісі. Қызылорда
облысы Қармақшы ауданы Жосалы кентінен 18 км жерде, Қорқыт станциясының
түбінде (1980). Авторлары – Б.Ә. Ыбыраев, С.И. Исатаев. Қорқыт Ата
ескерткіші темір бетоннан жасалған биіктігі 8 метр, 4 тік стеладан тұрады.
Әрбір стела әр тарапқа қаратып тұрғызылған құлпытастарға ұқсайды. Жоғары
жағы кеңейе келіп, шөміш пішінінде түйісетін стелалар қобыз бейнесін де
меңзейді. Түйісер түбіндегі орталық тесігінде 40 металл түтік бар. Олар жел
соққан кезде қобыз сарынымен үндес дыбыс шығарады. Аңыздарда айтылғандай,
Қорқыт ата мазарында соққан желге үн қосатын қобыз қойылған. Қорқыт Ата
ескерткішінің ішкі жағы мәңгілік өмір сырын іздеген Қорқыт атаның киелі
желмаясының шартарапқа жол тартқан ізін ишаралайтын «Түйе табан»
өрнегімен безендірілген. Әрбір стеланың үшкілдене біткен төбесі күмбезге
ұқсатылып, ерекше сәулеткерлік композиция шешім тапқан. 1997 жылы
ескерткішті қалпына келтіру, жөндеу жұмыстары жүргізілді. Амфитеатр, қонақ
үйі, т.б. нысандардан тұратын тұтас архитектуралық ансамбль жасалып,
мемориалдық кешенге айналды. 2000 жылы кешен жанынан мұражай ашылды. Оның
қорында 700-ге жуық экспонат сақталуда. Мұражай экспозициясында Қорқыт өмір
сүрген дәуірдің тарихы мен мәдениеті жайлы мәліметтер беретін материалдар
қамтылған. Бұл ескерткіш кешен күллі түркі халықтарына ортақ қасиетті
зиярат орындарының бірі болып саналады.[2]
Өткен ғасырдың соңы, яғни 1999 жыл «Қорқыт ата жылы» болып
жарияланды. Айтулы игі шараға орай халықаралық деңгейде ғылыми
конференциялар мен мәдени іс-шаралар өткізілді. Өнертанушылар
Қорқыт мұрасын терең зерттесе, ақын-сазгерлер жыр
шумақтарын арнаған еді. Соның ішінде «Қорқыт-қобыз» әні де бар. Рамазан
Тайманов жас әнші Гүлнұр Оразымбетованы шақырып алып, сиясы кеппеген әнді
тыңдатады. Әнге ақын Оңталап Нұрмаханұлы сөз жазып береді. Әнді Болат
Жүргенов есімді музыкант өңдейді.Бұл кезде жас әнші «Жас қанат» байқауына
қатысуға ниет білдіріп жүреді. Байқауда «Қорқыт-қобыз» әнін орындауға шешім
қабылдап, ерекше сахналық киім тіктіреді. Әнді жаздырып, байқаудың екінші
күнінде орындап, әділқазылар тарапынан жоғары бағаға ие болады. «Қорқыт-
қобыз» әні жас әншінің байқауда топ жарып, жеңімпаз атануына жол ашады.
Осылай әуезді ән жас әншінің жұлдызын жарқыратып, бағын ашады. Кейін әнші
«Азия дауысы» халықаралық байқауына қатысып, «Қорқыт-қобыз» әнін орындап,
бірінші орынды иеленеді. Сондай-ақ, ән байқауда «Ең үздік ән» және «Ең
үздік сазгер» деген номинациялар бойынша үздік деп танылады. Көп ұзамай
әнші «Қорқыт-қобыз» әніне бейнебаян түсіреді. «Қорқыт-қобыз» әні арқылы
әнші есімі елге кеңінен жайылып, әншінің бағын ашқан әндердің біріне
айналады. Әншінің бағы жануына Қорқыт бабаның аруағы қолдаған болу
керек.
Мен өз еңбегімнің соңында М.Әуезовтың «Қазақ, халық боламын
десең, бесігіңді сыйла», - деген сөзін алғым келіп отыр. Себебі өз
дәстүрімізді, ата-бабам аманатын кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырайық. Өмір
бір рет келеді, сол бір ғана рет берілген өмірді өкінбестей өткізіп,
ұлағатты ұрпаққа үлгі тәрбиелейік!Ұрпақтарымызға өмір бір рет келеді, сол
өмірде ата-ананы, жақындарыңды құрметтеп, өмірден өз орын таба білуге
үйретейік. Суицид туралы деректер келтіріп, сұмдық суреттерді көрсеткенше
ата-бабамыздың өмірін, мәңгілік өмірді аңсауы жайында айта отырып, өмірді
сүюге, шыдамда болуға тәрбиелйік.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Айдосов А.Х. Қорқытнама. Алматы: Бастау, 1997. 68 бет.
2. Данабаев К. Түркі жарық жұлдызы // Сыр бойы.
3. Жарықбаев К. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы: Қазақстан, 1996
ж.160 бет.
4. Қоңыратбаев Т. Қорқыт жырларының зерттелуі // Қазақ тілі
5. Қасқабасов С. Ажалмен айқасқан адам //Жұлдыз. 1989ж. №8 190-198 бет.
6. Марғұлан Ә. Х. Қорқыт туралы жазбалар // Қазақ әдебиеті
7. Нысанбаева Ә. Қорқыт-түркі әлемінің ғұлама ойшылы және гуманисі
8."Қазақ энциклопедиясы", VI-том Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық
анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005ж.