Хv- хvііі ғасырдағы қазақ хандығының қоғамдық құрылысы. 7-сынып

Жақман Гүлсім Қадесқызы, тарих пәнінің мұғалімі
ШҚО. Абай ауданы. Тоқтамыс
ауылы
«Ж. Молдағалиев атындағы орта
мектебі» КММ

Сабақтың тақырыбы: ХV- ХVІІІ ғасырдағы қазақ хандығының қоғамдық құрылысы.
Сабақтың мақсаты: ХV- ХVІІІ ғасырдағы қазақ хандығының қоғамдық
құрылысын тереңдете түсіндіру.
Сабақтың міндеттері:
Білімділік: Оқушыларға қазақ хандығының басқару жүйесі, хан сайлау
дәстүрі мен қазақ халқының әлеуметтік құрамы, «Жеті жарғы» заңы туралы
меңгерту.
Дамытушылық: Оқушылардың ойлау қабілетін, сөйлеу мәдениетін,
теориялық білімді игеру және зерттеу қабілеттерін қалыптастыру.
Тәрбиелік: Туған халқына, Отанына, тарихи тұлғаларға, елінің тарихи
даму кезеңіне құрмет етіп, саяси- тарихи көзқарасын қалыптастыру,
патриоттық тәрбие беру.

Сабақтың түрі: Онлайн- сабақ.
Сабақтың әдістері: Тест, ауызша баяндау, сұрақ- жауап, Т- кестесі,
зерттеу т.б.
Көрнекіліктер: Кесте, кластер, сызбалар т.б.

Сабақ жоспары:
І. Ұйымдастыру бөлімі. Топқа бөлу 4 топ.
ІІ. Үй тапсырмасымен жұмыс.
1. Қазақ хандығының 1465-1466 жылдары құрылғандығы туралы орта ғасырлық
қай тарихшы жазды?
А) Ж.Баласағұни В) М.Қашғари С)
Х.Дулати
Д) Қ. Жалайри Е) А.Йассауи
2. Әбілқайыр хан 1468 жылы қай жерге жорыққа аттанған жолда қайтыс болды?

А) Ойраттарға В) Мәуеренахрға С)
Қазақ хандығына
Д) Моғолстанға Е) Ноғай ордасына
3. ХVғ. аяғында қазақ хандығының ұзаққа созылған күресі нәтижесінде,
қандай қалалар хандықтың құрамына кірді?
А) Отырар, Йасы В) Үзгент, Аркөк С) Созақ,
Сауран
Д) Ташкент, Сайрам Е) Тараз, Хорезм
4.Қасым хан Қ.Жалайридың дерегі бойынша қай жерде қайтыс болған?
А) Түркістанда В) Сығанақта С)
Хорасанда
Д) Сауранда Е) Сарайшықта
5. Қазақ хандығын 1523-1532 ж.ж кім басқарды?
А) Бұрындық хан В) Қасым хан С)
Мамаш хан
Д) Хақназар хан Е) Таһир хан
6. Тәуекел хан Мәскеуге Құл-Мұхамед бастаған елшілікті қашан жіберді?
А) 1594 В) 1586ж С) 1595ж
Д) 1577ж Е) 1543ж
7. «Мұсылман дініндегілердің ішіндегі ең көбі және күштісі қазақтар
Ташкентке шабуыл жасаған. Оған баратын керуендердің еркін жүруіне кедергі
жасаған.» -деп жазған кім?
А) В.Степанов В) А.Джениксон С) С) Х.Дулати
Д) Қ. Жалайри Е) А.Йассауи
8. Өзін ханмын деп жариялап, Ташкентті билеген ханды атаңыз:
А) Тәуке хан В) Имамкули хан С) Тұрсын хан
Д) Есім хан Е) Жәңгір хан
9. Орбұлақ шайқасы қай жылы болды?
А) 1643ж В) 1650ж С)
1645ж
Д) 1661ж Е) 1640ж
10. Тәуке ханның кезіндегі қазақ хандығының астанасы:
А) Мерке В) Түркістан С)
Сығанақ
Д) Тараз Е) Ташкент
11. Тәуке ханның алдына қойған мақсаты:
А) Қазақ жерін кеңейту
В) Жоңғарлармен келісімге келу
С) Қытаймен одақ құру
Д) Хан билігін нығайту
Е) Бұқарамен қатынас орнату
12. Оңтүстік Қазақстандағы Ордабасы деген жерде қай жылы жиын болып,
жоңғарларға қарсы соққы беру үшін әскер құрылды?
А) 1723ж В) 1732ж С)
1720ж
Д) 1726ж Е) 1724ж
13. 1643ж Орбұлақ шайқасында Жәңгір ханның қанша сарбазы болған?
А) 100 мың сарбаз В) 50 мың сарбаз С) 600 сарбаз
Д) 973 сарбаз Е) 1 мың сарбаз
14. Тәуке хан қай жылдары Сібірге бес рет елшілік жіберді?
А) 1686-1693ж.ж В) 1670-1697ж.ж С) 1680-1684ж.ж
Д) 1686-1690 ж.ж Е) 1644-1632ж.ж
15. Тәуекел хан Өзбек заны ІІ Абдаллахпен шартын бұзып, 1586 жылы қай
қаланы басып алды?
А) Түркістанды В) Меркені С) Сарайшықты
Д) Сайрамды Е) Отырарды
ІІІ. Жаңа сабақ.
1) Хандық үкіметтің басқару жүйесі.
2) Хан және хан сайлау.
3) Ұлыстың құрамы, әлеуметтік құрам.
4) «Жеті жарғы» және билер кеңесі, меншік мәселесі.
5) Салықтар мен міндеткерліктер.
6) Қорытындылау.

І. Ұйымдастыру бөлімі.
Оқушылардың сабаққа әзірлігі, өткізу барысымен таныстыру.
ІІ. Үй тапсырмасымен жұмыс.

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
Оқушыларға жаңа тақырыпты таныстыру. Үйге берілген тапсырмалар
бойынша оқушылардың түсіндіруі, мұғалімнің баяндауы. 1-сұрақ бойынша
мұғалім баяндайды.
Қазақ хандығының басқару жүйесі 7 тармақтан тұрды.

ХV- ХVІІІ ғасырдағы Қазақ хандығының басқару жүйесі

|Саты- |Басқа ру |Бірігудің |Басшы- |Басшының міндеттері |Басшының |
|лары |дың |түрлері |сы | |негізгі |
| |ұлттық | | | |қасиеттері |
| |жүйесі | | | | |
|1 |Ауыл |Туыстас, |Ауыл- |Ауылдастарының |Білгір, |
| | |қандас жақын |Басы |шаруашылығын басқару, |тәжірибелі, |
| | |адамдар- | |маусымдық көші-қон |саяси |
| | |дан немесе | |уақытын белгілеу, адам,|беделге ие, |
| | |бірнеше | |көлік күшін дұрыс |ауқатты |
| | |отбасы-нан | |пайдалану, салықтың | |
| | | | |уақытында төленуін | |
| | | | |қадағалау | |
|2 |Ата аймақ|Жеті атадан |Ақсақал |Шаруашылықты, |Жоғары |
| | |қосылатын | |алым-салықты қадағалау,|мәртебеге |
| | |бірнеше | |ақсақалдық шешімін екі |ие, жасы |
| | |ауылдан | |айтқызбай орындап |келген |
| | | | |отыруы / ақсақалы бар | |
| | | | |ауыл азбайды/. | |
|3 |Ру |10 немесе 15 |Рубасы |Рудың тағдыры рубасының|Көпті |
| | |аймақтан | |тапқырлығы мен |көрген, мол |
| | | | |қабілетіне тікелей |тәжірибелі, |
| | | | |байланысты |білікті, |
| | | | | |білгір |
|4 |Арыс |Бірнеше рудан|Би |Бүкіл қауым бидің |Әділ, шешен,|
| | | | |билігін орындауға |ақыл- кеңес |
| | | | |міндетті, би әділетті |бере алатын |
| | | | |болуы керек /тура биде | |
| | | | |туған жоқ, туғанды биде| |
| | | | |иман жоқ/. | |
|5 |Ұлыс |Бірнеше |Сұлтан |Ұлыс ішіндегі жер, |Ақсүйектер |
| | |арыстан | |барымта, алым-салық, |әулетінен |
| | | | |әскер, көші-қон | |
| | | | |мәселелерімен | |
| | | | |айналысты. Халықтың | |
| | | | |жағдайы сұлтанның | |
| | | | |қабілетті басқарумен | |
| | | | |байланысты | |
|6 |Жүз |Бірнеше |Хан |Жер мәселесі, әскер, |Тек қана |
| | |ұлыстан | |ішкі, сыртқы |хандар |
| | | | |тұрақтылық, сот |әулетінен |
| | | | |мәселесінің барлығы | |
| | | | |ханның тікелей | |
| | | | |араласуымен жүзеге | |
| | | | |асырылып отырды | |
|7 |Хандық |Үш жүзден |Қаған |Үш жүздің жер, даудамай|Ақсүйек, |
| | | |/ұлы |мәселелерін шешті. |шонжарлар |
| | | |хан, |Хандықтың сыртқы саяси | |
| | | |хандар- |жағдайын қадағалады. | |
| | | |дың |Алайда үш жүз | |
| | | |ханы/. |арасындағы алауыздық, | |
| | | | |сыртқы саяси жағдай | |
| | | | |қағандардың билігіне | |
| | | | |нұсқау келтірді. | |

1- сұрақ. Хан және хан сайлау.
ХV- ХVІІІ ғасырдағы Қазақ хандығында ең жоғарғы билеуші хан болды.
Топтастыру.

Батыр Дана, ақылды Елді билейді

Шыңғыс ханның Ақсүйек, беделді
Ұрпағы
Іскер
Парасатты

Әскердің жоғарғы Көреген
қолбасшысы болды

Хан көтерудің екі жүйесі қатар қолданылды:
1. Мұрагерлік жол 2. Сайланып қойылуы

Ханның құқықтары мен міндеттері:

|1.Билік жүргізу құқығы |1.Елді сыртқы жаудан қорғау |
|2.Соғыс жариялауға, билік жасау |2.Әскерді басқару |
|құқығы |3.Мемлекеттің сыртқы саяси бағытын |
|3.Шет мемлекеттермен келіссөз |белгілеп отыру |
|жүргізу құқығы |4.Елдің бірлігін сақтау, қылмыстың |
|4.Өзіне бағынышты адамдарды |алдын алу |
|жазалауға құқылы |5.Халықтың бейбіт тұрмысын, |
|5.Заң шығару, бұйрық беруге құқылы |тыныштығын қамтамасыз ету |
|Хан кеңесі |Билер кеңесі |
|Ұлысбектер, сұлтандар, билер, |Ең ықпалды рубасылары кірген. |
|баһадүрлер қатысқан. | |
|Жиында мемлекеттің ішкі-сыртқы саяси|Әскербасылық |
|жағдайы, көші-қон, талас- тартыс т.б|Әкімшілік |
|мәселелер қаралды. |Билік |
| |Ақсүйектердің өкілдік қызметі. |

2-сұрақ. Ұлыстық және әлеуметтік құрам.
Ұлыс – қазақ хандығының басты саяси- экономикалық жүйесі. Ұлыс
бірнеше ру- тайпалардан тұрып, «ел» немесе «халық» деп ұлыс тұрғындарын
атаған. Ұлыс жерін «жұрт» деп атаған. Ұлыстың белгілі бір аты болмаған,
ұлыс иесінің атымен аталып отырған.
Қазақ халқы, әлеуметтік құрамы екі топқа бөлінеді:

3- сұрақ. «Жеті жарғы» заңы, Билер кеңесі.

Билер кеңесі.

4- сұрақ. Меншік мәселесі, салық пен міндеткерлік.
Қазақ қоғамында меншік мәселесі күрделі болған. Кейбір зерттеушілер:
«Қазақта жерге меншіктің түрі болмады, тек малға меншік болған» дейді.
Кейбір тарихшылар малға жеке меншікпен қатар жерге жеке меншіктің
болғандығын айтады. «Жеті жарғы» мазмұнында: «Әрбір ру – тайпаның,
олардың бөлімшелерінің не тармақтарының таңбасы болсын» делінген.

Қорытындылау.

ХV- ХVІІІ Қазақ хандығы Қазақстан
Республикасы
Хандық басқару Республикалық басқару
Мемлекет басшысы – хан Президент
Билер кеңесі Парламент
«Жеті жарғы» заңы ҚР Конституциясы

Бағалау.
Үйге тапсырма. 21- тақырып.
-----------------------
Ауыл

Ата аймақ

Ру

Арыс

Ұлыс

Жүз

Хандық

Хан

Сұлтан

Би

Рубасы

Хандық

Ұлыс

Арыс

Ру

Билік және басқарушылар

Жүз

Ауыл

Ата аймақ

Әр жүз ханы

Ауылбасы

Ақсақал

Хан

Сұлтан, ұлыс, бектер, билер, ақсүйектер, ру басшылары

Ақ киізге отырғызып, сұлтан-билер үш рет көтеріп, «хан,хан, хан» деп
жариялаған

Қатысушылар

Салты

«Ханталапай»

«Тәбәрік»

Жиналғандар бар малын бөлісіп алған

Ханды көтерген ақ киізді, ханның киімін бір жапырақтан бөлісіп алған

ХАН САЙЛАУ

Феодал

Қарашалар

Ақсүйектер

Тайпа ақсүйектері

Қарапайым адамдар

Шыңғыс ұрпақтары,
қожалар, сұлтандар

Жергілікті ру-тайпа билері, бай-шонжарлар

Малшылар, егіншілер бас еркі бар

Салықтан босатылды

Құлдар, күндер еркі жоқ адамдар

Салық төледі

1. Жер дауы
2. Жесір дауы
3. Құн дауы
4. Бала тәрбиесі және отбасы.
5. Қылмыстық жауапкершілік.
6. Рулар арасындағы жауапкершілік.
7. Ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Адам өлтірген айыпкерге

Қасым хан мен Есім хан заманында

өлім жазасы

Тәуке хан заманында

Жеті түрлі жаза

Қара қазан

Қара мылтық

Қара кілем

Қара нар

Ақсүйек құны қарашадан 7 есе артық

Қазақ хандығында жазалау құқығы

2-7 адам куәгер

Хан

Куәгер болмаса, ант беру

Ру- тайпа басшылары

Билер

Жер иелену

Меншік жер

Інжу

Вақф

Иқта

Сойырғал

Хан

Хан тұқым

Дін иелер,қарам жер

Шаруа мүліктік жер

Салық

Зекет

Харадж

Тағар

Баж

Мал басының ханға салығы

Жер салығы өкімінің 3/2 бөлігі

Әскерлердің азығы

Саудаға салынады

Міндеткерлік

Хан сұлтанға сыбаға, соғым

Қоналқа

Жамылғы

Әскер бөлімдерін қабылдады

Әкім адамдарын қабылдады