Сабақ жоспары :: Әртүрлі
Файл қосу
Бастауыш сынып оқушыларын ана тілі сабағы арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу. дипломдық жұмыс
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Таймаганбетова Т.У
Бастауыш сынып оқушыларын ана тілі сабағы арқылы отансүйгіштікке
тәрбиелеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 – «Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі»
Қостанай 2014
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
«Қорғауға жіберілді»
кафедра меңгерушісі
Лиходедова Л.Н.____________
Дипломдық жұмыс
«Бастауыш сынып оқушыларын ана тілі сабағы арқылы отансүйгіштікке
тәрбиелеу»
5В010200 – «Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі» мамандығы
бойынша
Орындаған:
Таймаганбетова Т.У.
Ғылыми жетекші: Айдналиева
Н.А.
Педагогикалық
ғылымдарының
кандидаты, доцент.
Қостанай 2014
Жоспар
Кіріспе...............................................................
...............................4-7
1 тарау. Бастауыш сынып оқушыларын ана тілі сабағы арқылы
отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық негізі.
1. Бастауыш сынып оқушыларына ана тілі сабағында отансүйгіштік тәрбие
жайында жалпы түсінік
беру.............................................................8-18
2. Бастауыш сынып оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеудің мәні және
маңызы....................................................................
..............................19-33
3. Бастауыш сынып оқушыларының отансүйгіштік сезімдерін педагогикалық
тұрғыдан
қалыптастыру.....................................................34-43
2 тарау. Бастауыш сынып оқушыларының отансүйгіштік тәрбие берудің
әдіс-тәсілдері мен жолдары.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларына ана тілі сабағында отансүйгіштік
тәрбие берудің зерттеу
деңгейі.....................................................................
...44-52
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының ана тілі сабағы арқылы отансүйгіштік
сезімін қалыптастырудың әдіс-тәсілдері..............................53-62
2.3. Бастауыш сынып оқушыларын ана тілі сабағында отансүйгіштікке
тәрбиелеудің тәжірибелік-эксперимент
нәтижесі.........................................63-71
Қорытынды.............................................................
.....................72-73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..................................74-
76
Қосымша А
Қосымша Ә
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Бастауыш буын – қайталанбайтын кезең,
ақиқаты сол, білім негізі бастауыштан басталады. Бастауыш білім
беру сатысы оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен
тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасы
ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін аса маңызды, құнды,
қайталанбайтын буын екендігімен ерекшеленеді. Бастауыш сатыдағы
білім берудің бағдарлы мақсаты – оқу әрекетін қалыптастыру;
айналадағы дүниемен белсенді әрекеттестік тәрбие түрлеріне сай сезім
қатынас қарым – қатынасқа дайындау; өзін қоршаған және өмір сүрген
жаңа табиғи және әлеуметтік ортаны тануға, сүюге, қорғауға, өзін
ұстай білуге үйрету болып табылады. Оны оқу, ойын, еңбек, қарым –
қатынас сияқты түрлерін меңгерумен қамтамасыз етуге болады [1; 12-
13].
«Қазақстан – 2050» бағдарламасына қатысты Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаевтың «Оқушыларды Қазақстандық патриотизмге, шығармашылық
жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап
ұлттық мінез – құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік,
білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп
қалыптастыруымыз керек», - делінген [2; 26-27].
Басты назар аударатын мәселелердің бірі – отансүйгіштік.
Отаншылдық отансүйгіштік тәрбие құндылықтары арқылы жүзеге асатыны
белгілі.
Бастауыш сынып оқушылары оқу сабағы, тәрбие сағаттары,
сыныптан, мектептен тыс жұмыстар арқылы танымдық, тәрбиелік әрекеттерін
қалыптастырады.
Оқу адамның жеке басы танынымының ерекше түрі. Оқи жүріп
оқушылар өздерін қоршаған дүниені, елін, жерін, ұлтын, мәдениетін,
тілін таниды. Өмір ағымы талап етіп отырған жаңа қоғамға лайықты
саналы, білімді, жетілген жеке тұлғаны дайындау бүгінгі мектеп
алдында тұрған негізгі міндет. Сондықтан мектептің бастауыш оқыту
сатысындағы оқу – тәрбие жұмыстарын жан – жақты толықтырып, халықтық
тәлім- тәрбиенің озық үлгілерімен сабақтастырып, бойында еліне,
жеріне деген сүйіспеншілік сезімі дамыған азамат тәрбиелеу бүгінгі
күн талабының өзекті мәселелерінің бірі болып отыр [3; 8-9].
Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу мектептің тәрбиелік
жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрайтындықтан, өмірде болып жатқан
бетбұрыстар, қоғамдағы саяси көзқарастар, әлеуметтік – экономикалық
өзгерістер – еліміздің тарихына, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан салт –
дәстүріне құрметпен қараумен қатар, оны бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне
пайдалануға жол ашып отыр.
Отанды сүю, патриотизм, отаншылдық деген ұғымдар мектепке,
үйге, жақынына, туған қаласына (ауылына) деген сүйіспеншіліктен
басталады. Әрбір халық ел мен жер қадірін, ата – баба дәстүрін,
ұрпағының құлағына кішкентайынан құюға тырысады. Бұл тұрғыда, қазақ
халқының жаңа туған нәрестені бесікке салып, шілдехана тойынан
бастау алып, тұсау кесу, қыз ұзату, үйлену тойы, тіпті адамды
соңғы ақтық сапарға шығарып салу секілді сан – қилы ырымдар мен
кәделерге толы салт - дәстүрлерінің маңызы ерекше.
Ұрпақты ата – салтымызбен ұлтжанды етіп тәрбиелеу ұстаздар
қауымына үлкен талап қоюда. Себебі бала мектеп табалдырығынан
көрсем – білсем деген алып – ұшпа құмарлық сезіммен келеді. Осы
сәтті ұтымды пайдаланып, білімді ұлттық тәрбиемен ұштастыра білген
мұғалім ғана жемісті жетістіктерге қол жеткізеді. Жас ұрпақты
халқымыздың әдет – ғұрып, салт – санасымен сусындату ел ертеңін
ойлайтын саналы азамат қалыптасуының бірден – бір кепілі [4; 32].
Мектепке келген баланың отбасында бойына сіңірген мейірімділік,
сүйіспеншілік, бауырмалдық секілді қасиеттерін одан әрі шыңдап,
соның негізінде патриоттық сезімді аша білу үшін әрбір мұғалім жүйе
бойынша белгіленген нақты іс- шараларды аса шеберлікпен үйлестіріп
жүргізуі тиіс.
«Елдің елдігін оның тарихы, әдебиеті, салт – дәстүрі сақтайды»
деген ұғымды бастау етіп алатын болсақ, ана тілі сабағында
отансүйгіштікке тәрбиелеу үрдісін шартты түрде мынандай іс –
шараларға бөлуге болады:
¬ тілді құрметтеу;
¬ ұлттық салт – дәстүрді зерделеу;
¬ елдің тарихы мен мәдениетін оқып зерттеу;
¬ ата – бабалар өсиетін орындау;
¬ жер байлығы мен табиғатты қастерлеу.
Яғни, отансүййгіштікке тәрбие беруде, ең алдымен ана тілі,
табиғаттану, әліппе сияқты пәндер едәуір үлес қосады. Тарихты оқу
үйрену, әсіресе Отанымыздың тарихын оқу еліміздің қаһармандық өткені
мен теңдік алған қазіргі күніне сүйіспеншілік сезімдері нығаяды.
Халқымыздың әдебиеті мен тіл өнері – бабаларымыздың бізге қалдырған
бай мұрасы. Ана тілімен Отан деген ұғымдар – бір – біріне ажыратуға
келмейтін түсініктер. Ана тілінің бүгіні мен болашағына немқұрайлы
қарайтын кісі өз Отанының мүддесіне де дәл солай салғырт қарамақ
[5; 13-15].
Табиғаттану сабақтары еліміздің жер байлығы мен әсем табиғаты
туралы түсінік беріп қана қоймай, оқушылардың елі үшін мақтаныш
сезімін оятып, мұндай байлықты қорғау қажеттігін көрсетуі тиіс.
Ана тілі сабақтарында жазушыларымыздың айтқан өсиеттері арқылы
оқушыларда отаншылдық сезімін оятуға болады. «Ел болам десең, бесігінді
түзе», - дейді ұлы жазушымыз Мұхтар Әуезов. Халқымыздың ғасырлар
бойы қалыптасқан салт – дәрсүр, әдет – ғұрып үлгілері мен өнегелері
соның айғағы. Елін сүйген адам сол елдің салт – санасын, мәдени
мұрасын қастерлеп, өнеге тұтуы тиіс. Оқушыларды өз елін, туған
жерін қорғауға және оны сүюге баулып, оларға сонау Абылай
бабамыздан бастап кешегі желтоқсанға дейін азаттық үшін алысқан ұлы
тұлғалардың ел тәуелсіздігі жолындағы ерлік істерін ұғындыру
мақсатында ел тану материалдарын, белгілі қоғам қайреткерлерінің
өмір деректерін көптеп қолдану ел жандық сезімдерін тереңдетені
сөзсіз [6; 56].
Жастарымыздың бойында елжандылық, азаматтық, жоғары ізгілік пен
адамгершілік сезімдері жан жақты жетілгенде ғана Қазақстандық
отаншылдық сезімі асқақтай түседі.
Негізгі білім бастауышта болғандықтан, жастайынан халықтың
тарихи – этникалық мұрасын, ұлтының әдет – ғұрып өнегесін, салтын
сақтауға, саналы көз қарасын қалыптастыруға, ұлттық мақтаныш
туғызуға оқушыларды жасынан тәрбиелеу бастауыш мектеп саласымен
айналысатын педагогтардың міндеті болмақ.
Елдің елдігін сақтап, ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп қалдыратын
құндылықтарына деген жан – ашырлық танытуда отансүйгіштің рөлі
ерекше. Сондықтан дипломдық зерттеу тақырыбымды «Бастауыш сынып
оқушыларын ана тілі сабағы арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу» деп
таңдауыма негіз болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының отансүйгіштік
сезімін қалыптасырудың мазмұнын, формасын, әдістерін негіздеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушыларының ана тілі сабағында
отансүйгіштік сезімдерін қалыптастырып, елін, жерін сүюге оны қорғауға
шақыру.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныпта отансүйгіштік сезімді жетілдірудің
жолдарын педагогикалық үдерісті қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
1. Отансүйгіштік туралы қазіргі кезде қалыптасып отырған ой –
пікірлерді анықтау;
2. Отансүйгіштік тәрбие жөніндегі теориялық, тәжірибелік ой -
пікірлерді айқындау;
3. Бастауыш сынып оқушыларының отансүйгіштік сезімін тәрбиелеу
құндылықтарын белгілеу;
4. Бастауыш сынып оқушыларының отансүйгіштік сезімін
педагогикалық процесте қалыптастырудың мүмкіндіктерін қарастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер ана тілі сабағында отаншылдық
тәрбиенің бастауыш сынып кезеңіндегі мазмұны белгіленіп, оқушының
отансүйгіштік сезімі қалыптастырылса Егеменді Қазақстан Республикасының
өркендеуіне, оның құндылықтарын сақтауға, құрметтеуге, сүюге, қызмет
көрсетуге және т.б. сияқты сезімдерінің арқасында өздерінің
отансүйгіштік мүмкіндіктерін дамытуды меңгереді.
Зерттеу әдістері: педогогикалық, психологиялық, этно –
педагогикалық, тарихи – этнографиялық, фольклорлық, бастауыш
әдістемелік, әдеби, әлеуметтік әдебиеттерге тақырып бойынша теориялық
талдау жасау; бастауыш педагогикасы мен әдістемесі, бастауыш сынып
мұғалімдерінің инновациялық жұмыстарына талдау; педагогикалық
тәжірибелерді жинақтап қорыту.
Зерттеу базасы: Қостанай қаласының №24 «А» Бастауыш қазақ мектебінің
4 «А» және 4 «Б» сыныптары.
Дипломның құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, үш
тармақшадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
1. Бастауыш сынып оқушыларын ана тілі сабағы арқылы отансүйгіштікке
тәрбиелеу.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларына ана тілі сабағында отансүйгіштік
тәрбие жайында жалпы түсінік беру.
Азаматтық тәрбие сана-сезімді, дүниетанымды қалыптастырудан басталып
саяси идеялық тәрбие арқылы отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа әкеледі.
Отансүйгіштік, ұлтжандылық, патриотизм, отаншылдық деген сөздер бір ұғымды
білдіреді. Отансүйгіштік - отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш-
қуатын, білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін,
елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту. Отансүйгіштік грекше patriotes-
отандас, patris-отан, туған жер деген ұғымды білдіреді. Отансүйгіштік -
адамның бойындағы сезімге байланысты. Шәкірттердің сол сезімін ояту, өзін
өз елінің азаматымын деп сезіне білу, өзінің бүкіл елімен және халқымен
туысқандығын сезу, адамды қолдап, отыратын өзінің күші мен мүмкіндіктерін,
сенімін нығайтатын ең күшті сезім болып саналады. Отансүйгіштік ұғымы елдің
саяси құрылысына, оның саяси мекемелеріне сүйіспеншілік пен халықтың
құрамын, өзі өмір сүріп отырған мәдени ортаға (мәдениетке, адамгершілікке,
елдің әдет-ғұрпына) халықтың сүйіспеншілігін, өзі өмір сүріп отырған
әлеуметтік ортаға (елдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастарға, оның еңбек
жағдайларына) халықтың сүйіспеншілігі мен құрметін қамтиды. Қазақстандық
отансүйгіштікке тәрбиелеу міндеттеріне:
• Қазақстанда өмір сүріп жатқан әрбір ұлт өкілдеріне ұлтжандылық,
отансүйгіштік сезімді түсіндіру;
• Қазақстанда қызмет етуді мойындату;
• Қазақстанды ішкі немесе сыртқы жаудан қорғауға дайындау.
Қазір буржуазиялық, пролетариаттық патриотизм жоқ. Әр мемлекет өз
мүддесін қорғайды. Сондықтан елдік, отандық патриотизм немесе отансүйгіштік
тәрбие бар [7; 78].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін жалпы адамзаттық құндылықтарға
негізделген қоғамда жаңа идеология қалыптастыру керек болды. Бұл
идеологиялардың негіздерін «патриотизм», «қазақстандық отансүйгіштік» және
«ұлтжандылық» ұғымдары құралады.
Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаев: "Қазақстанның отаншылдық
сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғарғы оқу
орындарына дейінгі орталықтарда барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады.
«Балаларды Отанды , туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу-мұғалімнің
аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы"-деген еді. Әр дәуірдің
тарихи кезеңдерінде Отансүйгіштікке тәрбиелеудің өзіндік мүдделері болады.
Ол ең алдымен, "ұлтжандылық", отансүйгіштік", " патриотизм" ұғымдары сол
заманның ақиқаты – наным- сенімінен туындайды. Еліміз егемендік алғаннан
бері жас ұрпақ тәрбиесінің темірқазығы-қазақстандық патриотизм болды.
"Қазақстандық патриотизм" ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған жаңа
сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді [8;
200].
Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде.
Қазақстан олардың көпшілігінің туған отаны және бұдан былай да мәңгі
тұрақтап қалар мекені болмақ. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата-
жұртым деп танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын
арттыруға еңбек етуі тиіс. Сол себепті қазақстандық патриотизм ұғымы
күнделікті өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып келеді. Бұл ұғымның
педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан азаматтарын
тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм - Отан-анаға деген
сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік, өнеге көрсетушілік, бойдағы білім пен
білікті, ақыл-парастатты ел игілігіне жұмсау, ата-мекен мүддесіне арнау
болмақ. Өз елінің өткенін, тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін құрметтей білу
де осы қазақстандық патриотизм құрамына кірсе керек [9; 236].
Патриотизм идеясының дамуы Аристотель, Платон, Цицерон есімдерімен де
байланысты. Цицерон Отанға деген қатынасты патриоттық санадан іздестіреді.
“Ең мәртебелі ой- толғамдар Отанның игілігі жайында болмақ”, -дейді Цицерон
“Мемлекет туралы диалогінде”. Патриотизм идеясының дамуына француз
материалистерінің, неміс философтарының да қосқан үлесі мол. Орыс
революционер – демократтары да көптеген құнды идеялар көтерді. Жүсіп
Баласағүни, Қожа Ахмет Яссауи, Әбу Насыр Әл-Фараби, Махмуд Қашғари т.б.
еңбектерінде келелі, пікірлер айтылған. Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұхар
жыраулар, Махамбет Өтемісұлы да өз шығармаларына арқау етті. Патриоттық
сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Абай шығармаларынан
да байқауға болады. Отаншылдық сезім – адамға туа біткен қасиет емес. Ол
адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық , саяси
-әлеуметтік құбылыс [10; 225].
Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен
мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын
түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады.
Осыған орай Н.Ә.Назарбаев, - патриотизмді "әр этностың ұлттық сезімін
сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау"- деп белгілеген.
Егемендік алған бастапқы күндерден-ақ патриотизм ұғымы, оның мазмұны
төңірегінде пікірталас жүріп келді. Одан, "ұлттық патриотизм",
"қазақстандық патриотизм" - деген екі ұғымның туындағаны белгілі. Бірақ,
өсіп келе жатқан жас буындарды отаншылдыққа тәрбиелеуде бұл екі ұғымның
қайсысын ұстанған жөн; олардың мазмұндық құрылымы қандай ой-тұжырымдар
жүйесінен тұрады; бұдан былайғы кезде жастарды патриотизмге бұрыннан
қалыптасқан әдіс-тәсілдері, формалары мен мазмұнын қолдануға бола ма?, -
деген сияқты көптеген проблемалар туындап отыр. Бүгінгідей демократиялық
бағыт ұстанып отырған қоғамда, балалар мен жастардың тағдыры өздеріне,
отбасының материалдық ахуалына байланысты болып отырған жағдайда
патриотизмнің маңызын айқындау басты мәселелердің бірі екені даусыз. Біздің
пікірімізше, өсіп келе жатқан жас буындардың бойында қазақстандық
патриотизм сезімін қалыптастыру үшін: әр ұлттар мен ұлыстар тек өз
мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір-бірін танып
біліп, құрметтеуі тиіс [11; 225].
Мектеп оқушылары қазақ халқының тарихы мен мәдениетін, өз болмысында
еш бұрмалаусыз танып, білуі шарт. Бастауыш сынып оқушыларының бойында
патриоттық сезімді қалыптастыруда ана тілі пәндерінің алатын орны ерекше.
Отанын сүйген, елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай
шайқасатын Қобыланды, Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс тұлғалары, ақын-
жыраулардың, билердің татулыққа, адамгершілікке, елін сүюге шақырған өлең
жырлары , шешендік сөздері бастауыш сынып оқушыларының бойында патриоттық
сезімді қалыптастыруда маңызы өте зор. Патриоттық сезімнің объектісі мен
қайнар көзі - Отан десек, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның
байлықтары, тіл , дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі
орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді
ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге
тәрбиелеудің арқауы. Қасиетті сезім ананың сүтімен бірге өзінен-өзі
келмейтін баланың бойында біртіндеп қалыптасатын құдіретті сезім. Бұл сезім
әркімде әр кезеңде оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып,
тәжірибемен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, балабақша,
отбасы, мектеп, жоғарғы оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық
ұйымдар мен қозғалыстар әсерімен қалыптасады. Патриоттық сезім тұлғада
тәрбие арқылы өсіп жетіліп патриоттық сана түрінде қалыптасады. Сондай-ақ
жеке адам өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі керек. Мектеп оқушыларын
патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген: С.Ешімханова, Е.Жұматаева,
А.К.Ахметов, Д.С.Құсайынова т. б. ғылыми - педагогикалық, психологиялық,
мектептегі іс-тәжірибелерін зерттеп бақылау нәтижесінде мектеп оқушыларын
патриотизмге тәрбиелеудің бағыттары төмендегідей мәселелерді көздейді:
педагогикалық практикадағы мүмкіндіктерді барынша толық қамтып біртұтас
түрде оқушының жеке тұлғасына ықпал етудің жүйесін жасау; әртүрлі пәндерді
оқытуда және тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыруда тірек болатындай сипатқа ие
болу, бұл бағытта жас буынды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен
практикасына қатысты қазақстандық, ұлттық тәжірибелермен қоса шетелдік жаңа
идеяларды үнемі ашып іс жүзінде қолдану жолдарына көмектесуі керек. Мектеп
оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген ғалымдардың
еңбектерінің қорытындылары мен тікелей мектеп практикасындағы мұғалімдердің
іс-тәжірибелерінің нәтижелеріне сүйене отырып, біз мектепте патриотизмге
тәрбилеу; оқушылардың нақты іс-әрекеті, мінез-құлқын ұйымдастыру, оған
бағыт беруді негізге алу керек деп ұйғардық [12; 350].
Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға
болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім
қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ. Сондықтан оқытушылар өз
қызметінде біріншіден терең патриотизм – Отанға, Қазақстанға, өз халқына
деген сүйіспешілік; екіншіден - халықтар достығы идеясын ұстану және
насихаттау. Адамгершілікті, өркениетті патриотизм қашан да халықтар
достығының идеясымен, тәжірибесімен үндесіп жатуы тиіс. Соның бір айғағы
жылда өткізілетін Халықтар достығы фестивалі. Демек патриотизм – қоғамдық
сананың бір формасы, ол қоғам дамуымен бірге дамып, жаңа мазмұнмен толыға
түседі.“Қоғамда Қазақстан - біздің Отанымыз, бұл ұғымға өте көп нәрсе
кіреді деген қарапайым ойды қалыптастыру керек” – деген Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың сөзі терең ойдан туындаған пікір екенін әрқайсымыз жақсы
түсінуіміз қажет [13; 380].
Ежелгі грек жерінде пайда болған патриот сөзі дүниежүзілік
қауымдастықтың даму тарихына және мемлекеттерді саяси жағдайға байланысты
сан алуан сипат пен мағынаға ие болып отырған. Ежелгі грек ғұламалары
Аристотель, Платон, Цицерон 18-ғасырда француз матералистері, неміс
философтары, орыс революционер-демократтары, қазақ ағартушылары
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев т.б. еңбектері мен шығармаларын
еліне, жеріне деген ұлтжандылық және отансүйгіштік сүйіспеншілік көрініс
тапқан. Отансүйгіштік тәрбиенің негізгі мақсаты-жеке тұлғаның, әлеуметтік
топтың патриоттық іс-әрекеттерін саналы түрде меңгеріп алудағы талпынысын
айқындайтын саяси моральдық, кәсіптік шынықтыру салаларымен қалыптастыру
[14; 109-111].
Қазақ халқының батыры, халық қаһарманы Бауыржан Момышұлы «отаншылдық -
Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы қоғамдық-мемлекеттік
қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзінің мемлекетке тәуелді
екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм дегеніміз- мемлекет деген
ұғымды, оны жеке адам мен барлық жағынан өткені мен бүгінгі күнімен және
болашағы мен қарым-қатынасын біріктіреді»,- деп атап көрсеткен болатын.
Сондай-ақ соңғы жылдардағы педагогикалық зерттеулерде жастарды
отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық тұстарының ескерілмей келгені де
байқалады. Міне, осы проблемалардың бәрі отансүйгіштік тәрбие мәселесінің
белсенділігін көрсетсе керек [15; 72-73].
Қазіргі егеменді ел жағдайында жастарды отаншылдыққа тәрбиелеу,
олардың елін, жерін сүйетін, ана тілін ардақтайтын, ұлтын пір тұтатын
азамат болып өсуін қамтамассыз ету-бүгінгі мектептің басты мақсаты деуге
болады. Жоғарыда отансүйгіштік ұғымына берілген сипаттамалар мен
зерттеушілер, ұлы ойшылдардың, қазақ зиялыларының пікірлеріне сүйене
отырып, біз өз пайымдауымызды білдірдік. Отансүйгіштік-ол өзінің туған
жеріне, тіліне, еліне, мемлекетке деген сүйіспеншілік сезімі, сол
мемлекеттің, Отанның гүлденуіне, өсіп-өркендеуіне өз үлесін қосу,қызмет
ету. Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында: - Біз Қазақстанның барлық
азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға
тиіспіз, - деген болатын. Қазақстан түрлі тарихи аласапрандарды басынан
өткізіп барып, тәуелсіздікке қолын жеткізген, көп ұлтты республика.
Сондықтан оның берік болуы отансүйгіштік тәрбиені дұрыс жолға қоя білуге
байланысты болмақ. Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа Конституциясында да
республика қызметінің түбегейлі қағидаларының бірі - қазақстандық
патриотизм деп атап көрсетілген [16; 28-36].
Қазақстандық патриотизм ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған
жаңа сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді.
Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан
олардың көпшілігінің туған Отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар
мекені болмақ. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата жұртым деп
танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға
еңбек етуі тиіс. Сол себепті қазақстандық патриотизм ұғымы күнделікті
өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып келеді.
Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан
азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм-Отан-
анаға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік, өнеге көрсетушілік, бойдағы
білім мен білікті, ақыл-парасатты ел игілігіне жұмсау, атамекен мүддесіне
арнау болмақ. Өз елінің өткенін құрметтей білу де осы қазақстандық
патриотизм құрамына кірсе керек [17; 7-9].
А.Абижанов-«патриотизмнің» мәні өте күрделі. Бір жағынан, ол
ізгілікті саяси үрдіс, яки жеке тұлға хәм қоғамдық сана элементтерінен
тұрса, екінші жағынан, Отанды қорғауға, нығайтуға бағытталған сезім болып
табылады»-деген. Мұнда автор патриотизм деген ұғымды адамның санасы және
сезімімен байланыстырып отыр, демек, болашақ азаматтардың бойына патриоттық
сана-сезім орнықтыру қажет.Қазақстандағы мектеп оқушыларын пратриотизмге
тәрбиелеу тақырыбы көптен бері зерттеліп келеді. Сондай еңбектердің бірі
ретінде С.Қ.Нұрмұқашеваның «Қазақстан мектептеріндегі оқушыларды
патриотизмге тәрбиелеудің дамуы» еңбегін атауға тұрарлық. Онда,білімнің
мазмұнын жаңғырту, оқулықтарға қазақстандық материалдар енгізу; оқытудың
әдіс-тәсілдерін жаңғырту; оқушыларға тарихи ерекшеліктерді іздеп табу
оларды оқу-тәрбие ісіне пайдалану секілді іс-әрекеттерін ұйымдастыру
секілді ұсыныстар берілген [18; 36-39].
Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға
болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім
қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ. Психологияда адамның жан-
дүниесі, сезім әрекеттеріне екінші сигналдық жүйенің ықпалы мол екендігі
айтылады. Бұл ретте мектептердің патриотизмге тәрбиелеу жолдарын қарастыра
келіп, олардың, жалпы оқушылардың сана - сезіміне ықпал ету, іс-әрекеттерін
ұйымдастыру бағыттарында жүргізілгендігін анықтадық. Ұйымдастыру жұмыстарын
осы бағыттар бойынша топтастырсақ, олар былайша бейнеленеді: лекторий,
соғыс және еңбек ардагерлерімен кездесулер, әңгіме кітаптар бойынша оқырман
конференцияларын ұйымдастыру, ойын-сауық кештері, мұражайларға материалдар
жинау фото қалқаншалар, фотоальбомдар жасау тағы басқа іс-әрекеттерді
ұйымдастыруға бағытталған. Тәрбиелік іс-шараның бағыттары «ұлтжандылық,
ұлттық патриотизмдік» сананы қалыптастыру болса, ол-ар, намыс, ождан,
қарыз, парыз секілді тағы басқа ұғымдар мен түсініктерді нақтылауды; олар
туралы оқушы білімдерін жетілдіруді және олардың ауқымын кеңейтіп,
тереңдетуді; сөйтіп Отан, мемлекет, ел, ұлт, халық, атамекен секілді киелі
ұғымдармен байланысын ашып көрсетуді талап етеді. Өсіп келе жатқан жас
буындардың бойында ұлттық патриотизмді қалыптастыруда, олардың
әрқайсыларының «өзін ұлтының перзентімін» деп сезінуін нысанаға ала отырып,
Қазақстандағы дәл бүгінгі жағдайда «ұлтты сақтап, одан әрі өркенін өсірудің
кепілі»,-деп білген жөн. Мұның өзі «ұлт дегеніміз - ұлттың өзін-өзі билеу
идеясы басын құраған адамдардың шынайы жүрек жарды бірлестігі» деген
идеядан өрбиді [19; 225].
Патриоттық сезім- келтірілген киелі ұғымдармен байланысты: қуаныш,
мақтаныш, күйіну, сүйсіну секілді т.б. эмоция спектілеріне қозғау салу,
ояту, дамыту, қалыптастыру мәселелерін шешуді де көздейді. Патриоттық сезім-
жоғары сезімдер тобына кіреді деген пікірдеміз. Өйткені ол «қоғамдық мәнді
және көңіл күйге байланысты моральдық сезімдерге» қатысты болып келеді, ол
сананың жетілуімен тығыз байланысты дамиды. Қоғамдық тәрбиенің ықпалымен
патриоттық сезімдер тұрақтанып, оқушының іс-әрекеті, мінез-құлқынан, сөзі
мен ісінен көрініс беріп, ұлты, халқы, Отаны үшін қызмет етуге дайын тұрады
[20; 26-38].
Философиялық еңбектерді талдау барысында біз «Отан» және «Атамекен»
ұғымдарының іс-жүзінде мағыналас екеніне, бірақ Қазақстан Республикасы осы
мемлекетте туып, тұрғылықты тұрып жатқан барлық ұлт өкілдеріне Отан
болғанымен тек тұрғылықты қазақ халқына ғана Отан және Атамекен болып
саналады.
«Отансүйгіштік» ұғымының құрылымын айқындау кезінде біз үшін
М.Н.Росенко ұсынған «моральдық таным» деген ұғым жақын болды. М.Н.Росенко
бойынша моральдық таным тұлғаның мінез-құлық нормалары мен принциптерінде,
нысаналы қондырғыларда, сенімдерінде анықталады. Ол адамдар арасындағы
қарым-қатынастарда реттеуіштердің екі деңгейінде қызмет етеді: олар
эмоционалды-сезімдік және рационалды-теориялық. Осылардың негізінде
моральдық танымнан туындайтындардың бірі ретінде эмоционалдық және
интеллектуалдық компоненттерді қамтиды. Интеллектуалдық компонеттерді
қалыптастыру өз Отанының тарихы, мәдениеті, дәстүрлері және т.б. туралы
білімдерді игеруді көздейді. Оқушы патриотизмнің қалыптасуы мен дамуына
әсер ететін оқу-тәрбие факторларын айқындау кезіндегі өз зерттеулерімізде
біз этномәдени білім берудің мемлекеттік тұжырымдамасында көрсетілген үш
бағыт туралы ережеге арқа сүйейміз: институционалдық (балабақша, мектеп,
гимназия, лицей, колледж, ЖОО-лар және т.б ); институционалдық емес
(курстар, кітапханалар, бұқаралық ақпарат құралдары, мәдени ұйымдары,
орталықтар, қоғамдық ұйымдар, діни ұйымдар), ресми емес (отбасында оқыту
мен тәрбиелеу, достармен, таныстармен, көршілермен араласу және т.б.) [21;
87-92].
Қазақстан мемлекетінің егемен ел болып қалыптасып өркендеп гүлденуі
ұлттық біртектілікті сақтаудан басталады. Оның басты құндылықтары-ана тілі,
ұлттық рух, діни наным-сенімдермен тығыз байланысты. Бүгінгі күнге дейін
сақталып, тәулелсіз мемлекетке ие болу дәрежесіне дейін көтеріліп отырған
қазақ халкының тарихына көз жіберсек сонау Күлтөгін, Білкеқаған, Тоныкөктен
бастап ерін, елін, жерін, тілін, ділін қорғаудағы өшпес ерліктерге толы.
Күлтегін жазбасында:
Кедей халықты бай қылдым,
Аз халықты көп қылдым…
Түркі иелігінен айырылған халықты
Ата-баба мекеніне орнаттым…- дейді.
Жоңғар сияқты алып империямен алысуға, Ресей патшалығының зеңбірегіне
қылышпен қарсы шабуылға щығуына да осы потриатизмнің қуатты күші. Ежелгі
ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйі, сыбызғы-сырнайының үні,
асқақтата салған әсем әні, ғашықтық жырлары, шешендіксөз, айтыс өлеңдері,
ою-өрнектері мен бостандық үшін жері мен елін қорғаған батыр бабаларымыз
туралы тарихи дастандарды ғасырлар бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі,
адамгершілік ар - ожданы жоғары намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені
тарихи шындық. Олай болса тәуелсіздік туы желбіреген еліміздің болашақ
отансүйгіш ұрпағын тәрбиелеуде олардың бойына ізеттілік, қайырымдылық,
кішіпейілділік, әдептілік, елін, жерін, Отанын сүйушілік секілді ең асыл
қасиеттерді қаны мен жанына сіңіруде осы ұлттық құндылықтарды басшылыққа
алсақ, өте ұтымды болар еді [22; 135-139]
Туған жерге деген ыстық сезім, атамекенге деген құрмет пен қадыр-
қасиет тұтуды ұлы дала ойшылдары Қорқыт ата, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни,
Махмұд Қашқари т.б. айтқан болатын.
Қазақ тарихын тұңғыш зерттеуші ғалым Ш. Уалиханов өзінің патриотық
сезімін білдіре келіп, Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай (матрешка
сияқты бір сандықтың ішінде бір сандық, оның ішінде бір сандық), мен ең
алдымен өз отбасымды, туған-туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ,
ел-жұртым, руластарым, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстары, Ресей
жұртын қадірлеймін,- деген екен. [23; 96-105]
Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне,
ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған Ы.Алтынсарин
болды. Ол көшпелі елдің басына дүнияуи ғылым-білім, өнер үйретуді
армандады.
Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ жастарды ерлік
рухта, потриатизімге баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін
оятуды үнемі мақсат етті. Оның Азаматтың бәрін сүй бауырым-деп деген сөзі
ұлы гуманистік идеяның айқын көрінісі еді. [24;10-15]
Қазіргі қоғам адам тағдырына жаңа көзқараспен қарап, соған сәйкес
оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін дамытуды, халықтық әдет-ғұрыптар мен
салт-дәстүрлердің негізінде ұлттық сана-сезімді қалыптастыруды, оқушыларың
білім сапасын жетілдіруді талап етуде.
Орта мектепте оқытылатын жаратылыстану курстарының мазмұндарын халық
педегогикасымен сабақтастырудың мүмкіндіктері мол. Осы мүмкіндіктердің бірі-
жаратылыстану пәндерінің сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарында халық
педагогикасы арқылы оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін қалыптастыру.
Педагогикалық зерттеулерде оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін
қалыптастыру мәселесі жеке дара қарастырылмаған, көптеген зерттеулерде
оқушыларға адмгершілік (Р.Төлеубекова, Р.Елубаев, А.Қисымова,
Ж.Сәдірмекова, А.Аманжолова, С.Әбілдина ), патриоттық (К.Әбілғазиева,
А.Жұмаханов, С.Иманбаева,) т.б. тәрбиелерімен үнемі бірге жүріп жатыр.
Біздің ойымызша, атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыратын тәрбиемен білім
беру мәселесін арнайы зерттеулерде жеке бағыт ретінде бөліп қарастыруға
болады, өйткені оның өзіндік мақсаты мен өзіне тән міндеттері бар. Бүгінгі
таңда атамекен ұғымына әр ғылым саласындағы ғалымдар әртүрлі анықтамалар
беріп жүр. Атамекен сөзі араб этимологиясында мекен – жай, орын деген
сөзден туындап, кір жуып, кіндік кескен аймақ, өңір дегенді білдіреді.
Атамекен сөзі түркі қауымына ортақ ата сөзімен қосылып, әуелде ата қоныс
ұғымында қолданған [25; 366-378]
Атамекенге деген сүйіспеншілік Асан Қайғы бастаған XV-XVIII ғғ. Ақын-
жыраулардың сыртқы жаудан қазақ жерін қорғаудағы ерлік және жауынгерлік
дәстүрлерінде, қазақ демократ-ағартушыларының ұлттық мұраларымызды
өркендету жолындағы еңбектерінде, қазақ зиялыларының қазақ қоғамын, оқу-
ағарту және мәдениет салаларының дамуына қосқан үлестерінде, Ұлы Отан
соғысында қазақ жауынгерлерінің Кеңестік Отанды қорғаудағы көзсіз ерліктері
мен кешегі Желтоқсан оқиғасында өрімдей қыздарымыз бен жігіттеріміздің
еліміздің бостандыққа ұмытылып, азаттық алу жолындағы күрестерінде көрініс
тапты. Атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастырушы тәрбие адамгершілік
тәрбиесімен тығыз байланысты. Өйткені адам бойындағы асыл қасиеттер
атамекенге деген сүйіспеншіліктен де туындайды. Оқушылардың атамекенге
деген сүйіспеншілігін қалыптастыруда жеке тұлғаның әлуметтік жағынан құнды,
жағымды қасиеттерін дамыту ғана емес, сонымен халық педагогикасы арқылы
оқушыларға сапалы білім беріліп, біліктері мен дағдыларын орнықтыруға да
назар аударылған. Атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыру кең мағынада
ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекет, ол оқушыларға халық педагогикасы
негізінде сапалы білім беру, оларда іскерлік пен дағдыны дамытуға
шығармашылықты арттыруға, жеке тұлғада атамекенді қадірлеу, сүю, көркейту
секілді атамекенге деген сүйіспеншіліктің белгілерін, қалыптастыруға, саяси
сана мен ойлау қабілетін арттыруға бағытталған. Мысалы география пәнінде
оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін қалыптастыратын халық
педагогикасымен сабақтастыруда пәнаралық байланыстардың артатыны байқалады.
Туған өлке географиясы– тақырыбын өткенде ауылдың, яғни атамекеннің
өсімдігі мен жануарларын түсіндіргенде биологиямен, атамекен шежіресін
өткенде тарих пәнімен, атамекен жырларын келтіргенде әдебиетпен, тіпті
атамекеннің көрікті жерлерінің суреттерін салдырғанда бейнелеу өнері
пәндерімен байланыстырамыз. Мысалы, Туған өлке географиясы тақырыптарын
өткенде поэзия жанры мен туған өлке материалдары арқылы оқушыларды
атмекенді сүю қорғау, қастерлеу және көркейту сияқты борыштарын дамыту
көзделді. Оқушылар өздері тұратын жерлердің өсімдік, жануар дүниесімен
танысып су, ауа мен топырағына зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Теориялық
тұрғыда өз жерлерінің тарихи шежіресіне шолу жасап, мәдениеті мен тарихын
қарастырады. Нәтижесінде олардың шығармашылық, іздемпздық, орындауылық
қабілеттері дамиды. Осы тақырыпты орта мектепте өткенде оқушыларға көптеген
тапсырмалар беріліп, материалдар жинақталды. Ауылдың ландшафтын білу үшін
оқушылар таным жорықтар мен топсеруендерге шықты. Бұл ауыл жайында өлең-
жырлар жинақталған. [26;12-17]
Сонау төңкеріс жылдарынан бастау алатын «советтік патриотизм» Ұлы
Отан соғысында жеңіске жеткізді. Одан кейінгі жылдары патриотизмге баулу
жан-жақты, үйлесімді дамыған тұлға тәрбиелеу, коммунистік мораль
қалыптастыру аясында жүргізілді. Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға баулу
мектептің тәрбиелік жұмыстарының аса маңызды бөлігін құрады. Патриотизмнің
тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-дәстүріне сүйіспеншілік
түрінде, ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық қоғамда патриотизм
мазмұны да таптық тұрғыда көрініс табады, өйткені әрбір тап Отанға деген
көз қарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді. Патриотизм қазақ халқымен
бірге жасасып келе жатқан рухани сезім болып, ауыз әдебиетінен кең орын
алған. Орхон-Енесей жазбаларында патриотизмнің қайнар көзі «Мемлекет, Отан,
Атамекен, ел-жұрт» - деген сияқты ұғымдар келтірілсе, Қорқыт ата кітабында
жауынгерлердің мінез- құлқына сипаттама беріледі. Отанға, елге деген
сүйіспеншілік батырлықтың келіп шығу тегі, батырлардың мінез-құлық
ерекшеліктері, батырлық кәсіптің маңызы, ер азаматтардың міндеті жайлы
Жүсіп Баласағұни, Қожа Ахмет Яссауй, Сайф-Сайран, Әбу-Насыр-әл–Фараби,
Махмұд Қашқари т.б. еңбектерінде пікір айтылған. Мектептегі тәрбие жұмысын
халықтың педагогика негізінде ұйымдастыру туралы көп жылдардан бері айтылып
келеді. Егер осы идея толығымен жүзеге асатын болса, оқушыларды
патриотизмге тәрбиелеу мәселесін ерекше бөліп қараудың қажеті бола қоймас
еді. Өкінішке орай сабақтан тыс тәрбие жұмысы бір жүйеге түсе қойған жоқ,
әлі де болса стихиялы сипатқа ие. Өсіп келе жатқан жас буындарға патриоттық
тәрбие берудің психологиялық тетіктерін Ә.Алдамұратов, С.Әсімбетовалар
«Азамат болу, ел қамын ойлау» атты еңбектерінде көрсеткен. Сонымен бірге
Қ.Б.Жарықбаев халықтық педагогика, ұлттық психологияға қатысты еңбектерінде
отаншылдыққа тәрбиелеуге мән берді. Жастардың бойында ұлттық патриоттық
сана-сезім қалыптастыруға зиянын тигізіп отырған аппарат құралдарын сынай
келе «Рухани жұтаңдық қайдан шығады» атты мақаламен Б.А.Абыраев
жастарымыздың кафе, мейрамханаларға әуес болып, жеңіл-желпі ән-күйлерге
еліктеуінің рухани жұтаңдыққа апаратынын баяндайды. [27;10-15 ]
Қазіргі таңда қоғамның сұранысына сай “Қазақстан Республикасының
жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие
берудің тұжырымдамасы” дайындалды. Тұжырымдаманың мақсаты – қоғамның
әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің
жүйесін айқындай отырып, ұлтаралық қатынас мәдениетін, еліміздің
бейбітшілігі мен егемендігін сақтауға, экономикасын дамытуға ықпал ететін
тұлғаны қалыптастыруға бағытталды. Патриоттық тәрбие беру тұжырымдамасында
төмендегі міндеттер жүйесі қамтылды:
- Қазақстан Республикасының Конституциясына, мемлекеттік рәміздеріне,
Қазақстанды мекендейтін барлық халықтардың тарихына, дәстүрлеріне,
мәдениетіне және ұлттық ерекшеліктеріне құрметпен қарау;
- мемлекеттік тілге, әлемдік тілдерге және ұлтаралық тіл болып
есептелетін орыс тіліне, Қазақстанды мекендейтін басқа халықтардың
тілдеріне құрметпен қарау;
- халықтар арасында сүйіспеншілік пен достықты, дін аралық
қатынастар бойынша түсінушілікті қалыптастыруға ықпал ету;
- Қазақстан Республикасының бейбітшілігі мен тұтастығын, Отанның
экономикалық байлығын дамытуға, Отанды қорғауға және жалпыадамзаттық
тыныштықты сақтауға әрқашан дайын болу;
- жалпыадамзаттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық өркениеттілікті
бағалау, құрметтеу (бейбітшілік, тыныштық, қауіпсіздік, еркіндік,
ізгілік, тұлғаның еркіндігі мен құқығын қамтамасыз ету);
- мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесін негіздей
отырып, ұлттық және әлемдік білім нәрінен сусындаған ғылыми техникалық
прогресс көшіне ілесе алатын патриот тұлғаны қалыптастыру.
- Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде мектептегі әр қызметкерлердің
өзіндік атқарар міндеті бар.
- Мектеп оқушыларының бойына патриоттық құндылықтарды
қалыптастыруда пән сабақтарына қойылатын негізгі талаптар айқындалды:
- пән сабақтарының мектептегі және сыныптағы жүргізілетін патриоттық
тәрбие жүйесімен өзара байланыста жүргізілуі, пән аралық байланыс, өткен
тақырыптармен жүйелі сабақтастық, оқушылардың іс-тәжірибесі;
- пән сабақтарының алдына қойылатын мақсатының нақты болуы және
педагогикалық тұрғыда негізделуі;
- сабақтың құрылымында патриоттық тәрбиеге арналған мазмұнның
қамтылуы, сабақ мазмұнының оқушылардың патриоттық іс-әрекетінің негізі
болуы, берілетін білім мен оқушылардың патриоттық іс-әрекеті арасында
байланыстың болуы;
- пән сабақтарында оқушылардың патриоттық сезіміне ықпал ететін
материалдардың қамтылуы;
- сабақ үстінде оқушылардың танымдық, белсенділік іс-әрекеттеріне
ықпал ету, сабақтағы қамтылған материалдар олардың санасына, көңіл-күйіне
әсерлі болуын ескеру;
- сабақтың құрылымы, мазмұны, қолданылатын әдістері мен тәсілдерін
айқындауда патриоттық бағыттарына баса көңіл аударылуы керек.
Қорыта келгенде, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар арқылы тәрбие беру оқушы бойындағы сана-
сезiмдi, намысты, парызды қалыптастырумен қатар егемен елiмiздiң
тәуелсiздiгiн, ынтымағын, бiрлiгiн сақтап қалатын патриот-азамат
тәрбиелеуге толық мүмкiндiктердің бар екендiгі анықталды. Төмендегі
сызбадан көруге болады [28; 79-82].[Қосымша А]
2. Бастауыш сынып оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеудің мәні және
маңызы.
Бауыжан Момышұлы балаларға айтқан тілегінде: «Отан сүйер ұлан
болыңдар! Өз Отаныңа лайықты азамат болыңдар!» деген болатын. Сондықтан ,
өз Отанынымызды сүйіп, құрметтей, қорғай білейік![29; 108]
Білім негізі бастауыштан басталады. Бастауыш сынып оқушыларын
айналадағы дүниемен белсенді әріптестік тәрбие түрлеріне бай сезім қарым-
қатынас дайындау; өзін қоршаған және өмір сүрген жаңа табиғи әлеуметтік
ортаны тануға, сүюге, қорғауға, өзін ұстай білуге үйрету болып табылады.
Басты назар аударатын мәселелердің бірі - отансүйгіштік. Қазақстан
Республикасының «Білім туралы» заңында азаматтық пен отансүйгіштікке, өз
Отаны-Қазақстан Республикасына сүйіспешілікке, мемлекеттік рәміздерін
құрметтеуге, халық дәстүрін қастерлеуге тәрбиелеу мемлекеттің білім
саясатының басым ұстанымы екендігін атап көрсетіп отыр. Отансүйгіштік
тәрбиесі проблемасын зерттеумен біздің Қазақстандық бірқатар ғалымдар
айналысады. [30; 46-48]
Отаншылдыққа, туған жерін қорғауға мектептің тәрбиелік жұмыстарының
аса маңызды бөлігін құрайтындықтан өмірде болып жатқан бетбұрыстар
қоғамдағы саяси көзқарастар әлеуметтік экономикалық өзгерістер еліміздің
тарихына ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан салт- дәстүріне құрметпен қараумен
қатар оны бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне пайдалануға жол ашып отыр. [31;28-36]
Бастауыш сыныптардағы ана тілі – маңызды пән, имандылыққа,
адамгершілікке тәрбиелеудің негізі, қарым-қатынас жасау мен дүниетанудың
құралы, баланың шығармашылығын дамытудың арнасы.
Оқушылардың патриоттық тәрбиесін қалыптастыруда ана тілі сабағында
оқулық материалдарын пайдаланудың маңызы зор. Патриоттық тәрбие беру
әсіресе, бастауыш сынып оқушыларына байланысты бұл мәселені шешуде ана тілі
оқулықтарында берілген материалдардың мазмұнының мәні айрықша. Ана тілі
оқулығын саралау барысында патриоттық тәрбиеге қатысты көптеген материалдар
Отанға, елге, жерге арналған. [32; 78-86]
Оқулықта берілген әрбір тараудан кейін тақырыпқа байланысты мақал-
мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, түрлі сұрақтар мен тапсырмалар берілген.
Осының барлығы бастауыш сынып оқушыларында патриоттық тәрбиені
қалыптастыратыны сөзсіз. Дегеменде, жеке тұлғаның бойында елжандылықты
қалыптастыру бірнеше жағдайларға байланысты.
Бастауыш сыныпқа арналған оқулықтар мазмұны оқушыларға патриоттық
тәрбие беруге мүмкіндік береді.
Пән мазмұнында оқушы бойында қалыптасуға тиісті мына ізгіліктерге
көңіл аударылды:
-туған тіліне сүйіспеншілік – туған тілін білу, өз ана тілінде оқу
мен сөйлей алу және жаза білу; ана тіліндегі шығармаларды еркін оқи білу –
оқырмандық қабілет қалыптастыру аясы;
-туған жерге сүйіспеншілік – туған өлке табиғатын сүю, туған жерінің
орман – көлі, тау-тасы, аң-құстарына қамқорлық жасау, оны аялау мен қорғау,
күтіп баптау;
-туған елге сүйіспеншілік - өз ұлтын сүю, Отанын сүю, өз ұлтының әдет-
ғұрпын, салт-дәстүрін қастерлеу, ұлт мәдениетінің өркендеуіне, ел
экономикасының гүлденуіне үлес қосу – азаматтық аясы;
-отбасына сүйіспеншілік, ата-анасын, туыс –бауырын сыйлап, құрметтеу,
қамқорлық жасау, сыйластық қатынас орната білу – кісілік қасиет
қалыптастыру аясы;
-Қазақстанда мекен еткен халықтарға деген құрмет сезімін қалыптастыру
– ұлт өкілдеріне, түсініктікпен қарап, сыйластық қатынас орната білу, өзге
ұлттардың салт-дәстүрін сыйлау, халықтар мәдениетінен, әлемдік мәдениеттен
үлгі алу - қатынас мәдениетінің аясы. [33; 56-59]
Бастауыш сынап ана тілі оқулығында оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеу мақсатында көптеген тақырыптар бар. Соның ішінде бірінші сынып
оқулығындағы тақырыптар:
«Туған тілім» 6-бет
Туған тілде сыры терең жаным бар,
Туған тілде әнім менен сәнім бар.
Туған тілім тіл болудан қалса егер,
Жүрегімді суырып-ақ алыңдар.
(Дихан Әбілов)
Осы өлеңде бастауыш сынып оқушыларын отансүйгіштікке, өз тілін
құрметтеуге, қастерлеуге,оны барлық тілдерден үстем қоюға, өз ана тілін
сүюге ынталандырған. Автор өз ойын белгілі сөздермен жеткізуге тырысып ана
тілімізді асқақтатып көрсеткен. Егер әр елдің өз тілдері болса сол сияқты
біздіңде қазақ тілімізді жақсы меңгеріп, құрметтеу керек екенін айтқан.
Автор өз өлеңінде «Туған тілім тіл болудан қалса егер», «Жүрегімді суырып-
ақ алыңдар» деп айтқан сөзі қазақ тілін соншалықты қадірлейтінін,
қастерлейтінін, егер туған тілім болмаса мен неге өмір сүремін деген өзін
өлімненде қорықпайтынын айтқан. Сол сияқты қазіргі жас ұрпақтың бойына
осындай қасиеттерді сіңдіріп тәрбиелеу керек сондықтан туған тіл туралы
өлеңдерді бастауыш сыныпқа көптеп енгізген.
«Отан» 39-бет
Отан - атам,
Отан - әжем!
Осы сөзім қате ме екен?!
Қате болса,
Неге біздер
Дейміз оны: «Атамекен?!»
(Әбдірашт
Жарасқан)
Ана тілі сабағында оқушыларды патриоттық сезімге тәрбиелеу керек,
сонда келешек ұрпақ отанын сүйіп оны қорғай біледі. Осы өлеңде оқушыларды
отанын сүюге, оны қастерлеуге, адалдыққа, елжандылыққа, жауапкершілікке
тәрбиелеу мақсатында ана тілі кітабына енгізген. Автор өз ойын Отанды ата,
әже, әке, анаға теңеп оқушыларды осы ұғымдар арқылы отанын сүюге шақырған.
«Туған өлкем» 41-бет
Көгінде күн нұрын төккен,
Жерінде гүл жұпар сепкен.
Неткен сұлу, неткен көркем!
Осы менің туған өлкем!
(Өтебай Тұрманжанов)
Қазақстан жерін сұлу, әсем екенін айтып, өлеңде оқушыларды отанын
сүюге тәрбиелеген. Кең байтақ, сұлу, әсем жеріміздің көгінде күн, жерінде
гүл жайқалып тұрғанын автор айтып өткен. Осы сұлу, әсем, көркем
Қазақстанымызды жаудың қолына түсірмей қорғап қалу керектігін оқушылардың
санасына сіңдіру мақсатын көздеген. Әрбір оқушы туған өлкесін сүйіп оны
қастерлеп өтуін де үйрету керектігін білдірген.
«Жусанда туған жердің иісі бар» 47-бет
Баяғы заманда қазақтың Бейбарыс деген ұлын соғысқан елдің адамдары
ұстап, құлдыққа сатып жіберіпті. Бейбарыс бүкіл өмірін араб елінде
өткізіпті. Қайдан келгенін есіне түсіре алмапты. Бір күні Бейбарыс сұлтан
серуендеп жүріп, өсіп тұрған жусанға көзі түседі. Жұлып алып иіскейді.
Жусанның жұпар иісі туған жерін есіне түсіріп, оған деген сағыныш жүрегін
толқытады. Қазақта: «Жусанда туған жердің иісі бар» деген осыдан қалған.
(«Менің алғашқы энциклопедиям»
кітабынан)
Оқушыларды туған жерге деген ұлы сезімдерін, өз еліне деген
сағыныштарын осы мәтінде көрсетіп, түсіндірілген. Әрбір оқушы қай жақта
жүрседе өз елін, жұртын ұмытпай есте сақтау керектігі айтылған. Сонда
мәтінді оқып оқушылар өздеріне отанды сүйіп, оны қастерлеп, ұмытпау керек
екенін ойларына түйеді.
«Қазақстан байрағы» 51-бет
Көк аспандай көгілдір
Қазақстан байрағы.
Нұрын күндей төгіп тұр
Жылдарымыз жайдары.
(Мұзафар
Әлімбаев)
Қазақстан туы көгілдір түсті, қыран бүркіт, қазақтың ұлттық оюы
бейнеленеген осының бәрін оқушылар біліп үйренгені дұрыс. Осы мақсатта
автор өлеңінде барлық мәлімметтер көрсетілген. Ал оны оқушылар осы өлеңнен
оқып біледі. Оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеу үшін рәміздердің барлығын
көрсетіп оны жете түсіндіру қажет.
«Біздің елтаңба» 54-бет
Алтын қанат көмкерген,
Шаңырақ бар, уық бар.
Әсем бейне сен көрген,
Жай бейне емес, ұғып ал!
(Оразақын Асқар)
Әрбір оқушы өз елінің рәміздерін біліп жүруі керек. Елтаңба туралы
білімдерін арттырып, елтаңбаның бөліктерін, қандай бейне бар екенін оның
жай бейне емес екенін түсіндіріп көрсеткен. Бұл өлеңде автор елтаңбаныңәр
бөлігін жекелеп көрсеткен. Осы арқылы оқушылар өз білімдерін арттырып,
тәрбиеленеді.
«Мемлекеттік тіл» 55-56 бет
Егеменді елдің басты белгілерінің бірі – тіл. Қазақстан Республикасы
конституциясының 7-бабында «Қазақстан Респубдикасының мемлекеттік тілі –
қазақ тілі» деп көрсетілген.
(«Менің алғашқы энциклопедиям»
кітабынан)
Әрбір оқушы өзінің қазақ тілінде сөйлеп, осы тілді жете меңгеруі
керек. Қазақстанның мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Әрбір елдің ең басты
белгілерінің бірі ол тіл. Осыны оқушыларының санасына ұғындыру үшін
бастауыш сыныпта оқып жатқан кезден бастап үйретеді. Осындай мәліметтер
арқылы оқушыны өз тілін үйренуге, қадірлеуге, қастерлеуге, өз отанын сүюге
үйретеді.
«Әнұран» 57-бет
Әні
Сөзбен толығып,
Маздар бойда мал үміт.
Намыс, жігер жұптасқан,
Ол – әнұран.
(Өтепберген Ақыпбекұлы)
Рәміздердің бірі ол әнұран. Әнұранды Қазақстанда тұрған барлық ұлт
өкілдері жақсы біледі. Оны әріп танығанан бастап жаттатқызып, үйрету керек
сонда оқушылар әрқашан өз әнұранымызды біліп жүреді. Автор әнұранды әні мен
сөзі адамға рух беріп отырады деп айтқан. Әнұранды тыңдаған әрбір адам
өзіне рух алып шабыттанады.
«Ағайынбыз бәріміз» 63-бет
Ақпыз, қара, сарымыз
Ағайынбыз бәріміз.
Ортақ болсын асқар тау,
Жеміс толы бақша – бау.
(Әнуарбек Дүйсенбаев)
Оқушылардың санасына отанды сүюге, мемлекетімізде тұрған әрбір ұлт
өкілдерімен тату тәтті тұруға, отанды қадірлеуге сонымен бірге қастерлеуге
үйрету үшін осындай өлеңдер оқып үйренгені жақсы. Оқушыларды барлығымыз бір
Қазақстанда тұрғандықтан ағайын екенімізді оларды ажыратып бөлмей тату
болып өмір сүруіміз керек деген сезім қалыптастыруымыз керек. Осы жолда
автор өлеңіде көрсетіп жазылған.
«Балаларыма» 67-бет
...Талай жылдар өтті, бірақ ешкім де біздің армияны жеңе алмады. Бұл
армия Ұлы Отан соғысында фашистердің сағын сындырды. Отанның бостандығы мен
тәуелсіздігін қорғады.
(Бауыржан Момышұлы)
Айбынды армиямыздың қалай жеңіске жеткендігін ол үшін талай жастардың
жаны қыршын қиылғаны жайлы айтылған осы мәтінді басауыш сыныптан бастап
оқытып оларға патриоттық тәрбие беріп, кең байтақ жеріміз оңайлықпен
келмегенін оны қадір тұту керек екенін саналарын сіңдіреді.
«Шығыс жұлдыздары» 124-125 бет
Қапылыста қазаға ұшыраған Әлияны майдандас жолдастары «Шығыс жұлдызы»
деп атады. Үкімет Әлияның майдандағы ерлігін жоғары бағалап, оған Кеңес
Одағының Батыры атғын берді. Әлия Молдағұлованың асқан ерлігі мәңгі
ұмытылмайды.
(Сейілхан Асқаров)
1. Ұлы Отан соғыс жылдарында біздің елден жастарымыз тыл жұмыстарына,
отан қорғауға алып кетіп жатты. Сол жылдары біздің батыр қыздарымыз
Әлия мен Мәншүк өз еріктерімен соғысқа баруға келісті. Соғыс
жылдарында майданда ерлікпен қаза табады. Осы туралы соғыста қалай
ерлікпен қаза тапқаны жайында айтылған. Оқушыларға патриоттық тәрбие
беру, отанын сүйіп, қастерлеп оны қадір тұтуға үйрету керек. [34; 6,
39, 41, 47, 54, 55-56, 57, 63, 67, 124-125]
2- сынып. «Қартқожаның туған жері» 69- бет
Ыстық қой, шіркін, туған жер! Кім сүймесін өз жерін? Сүймесе зердесіз
сүймес. Жүрегі шерсіз, тілеуі бөлек, жетесіз сүймес... Туғалы ұзап
шыкпаған, бауырмал әжесінің бауырында еркелеп өскен үлбіреген балапан
жүректі Қартқожа қайтіп сүймесін? Қартқожа туған жерін жанындай сүйеді...
(Жүсіпбек Аймауытов)
Бұл мәтіндегі негізгі ой – туған жеріне деген ыстық махаббаты,
сағынышы. Қартқожаның өз еліне, жеріне деген сағынышы. Ол туған жерінен
ұзап көрмеген басқа жат елде жүріп өзінің елін сағынады. Осы еліне, жеріне
деген сағынышы оның ыстық махаббатын оятады. Сол секілді оқушыларымызды жат
елде жүрсекте өз жерімізді, елімізді ұмытпай оның топырағын сағынып отанды
сүюге тәрбиелеу еді.
«Отан» 72- бет
Гүлдердің ертемен
Қауызын ашқанын,
Көктемнің көкпеңбек,
Мөп – мөлдір аспанын,
Таулардың қол жетпес асқарын
Ұнатамын бәрін де,
Отан- ыстық оның топырағы да, өсімдіктері де, суы да әрбір нәрсесі
қасиетті де қадірлі. Сондықтан отанды Ұлы Отан деп атаймыз. Әрбір азамат
үшін өзінің елі, жері, отаны қасиетті. Оның топырағына ешқандай нәрсе
жетпейді қай жақта жүрсекте отанымыздың топырағын аңсап жүреміз. Оқушыларға
өз отанын құрметтеп, қастерлеуге бұл өлеңнің көмегі мол.
«Отан туралы» 73 – бет
Мен оның түнін сүйем, күнін сүйем,
Ағынды өзен, асқар тау, гүлін сүйем,
Мен оның қасиетті тілін сүйем,
Мен онық құдіретті үнін сүйем.
(Жақан Смақов)
Отан туралы бұл өлеңде оқушыларға өз отанын сүйіп қастерлеу керек
екені айтылған. Отанды сүю отбасынан басталады оның жалғасы бастауыш буында
болады. Сондықтан отан туралы көптеген өлеңдер, мәтіндер ана тілі кітабында
берілген. Соның ішінде отан туралы өлеңдер оқушылардың отанға деген
сезімдерін оятады.
«Кімнің мекені жақсы» 75-79 бет.
Бір күні құрбақа, тышқан, құмырсқа – үшеуі кімнің жақсы мекені, жайлы
қонысы бар екенін білмекші болып жолға шықты. Құрбақа секіріп, тышқан
жорғалап, құмырсқа қыбырлап ұзақ жүрді. Талай шұңқыр, талай төмпешік артта
қалды. Ақыры олар кішкентай шалшық суға кез болады. Шалшықтың маңынан
борсыған иіс келеді. Шет жағасында жалғыз аяғымен қаздиып тұрған
көкқұтаннан басқа бұл мағда ештене көрінбейді.
(Сәкен Жүнісов)
Әрбір адамзат немесе басқа да тіршілік иелеріне өздерінің мекені өмір
сүретін отаны ыстық. Сондықтан бұл мәтінде тышқан, құрбақа, құмырсқа үшеуін
мысалға алып көрсеткен. Үшеуіде өз мекендерінен басқа жерге барып тұрып ол
жердегі көп нәрсе ұнамай өз мекендеріне қайтып, әрбірі өзінің мекендерін
мақтайды. Сол сияқты бізде басқа елге барып өз жерімізде жүрген секілді
жүре алмаймыз. Сондықтан оқушыларымызға өз отанын қадірлеуге үйрету болып
табылады.
«Қазақстан» 97 – бет
Дүрсілдейді сонау Балқаш жағасы,
Баршы өзің, көңіл қойып қарашы!
Тұр ғой соғып туған дала жүрегі,
Жеріміз бар қасиетті, киелі,
Сен бақытты, атам қазақ баласы.
Бұл өлеңде оқушыларға патриоттық тәрбие беретін өз отанындағы
көлдерді, тауларды, өзендерін сүюге арналған. Қазақ жерін құрметтеп,
қадірлеп, қастерлеп ұлық тұту әрбір азаматтың міндеті екенін оқушылардың
санасына ұғындыру.
«Батырдың мінезі» 210-211 бет
Шайқас кезінде жауынгерлерге жігер беретін ең күшті жебеуші нәрсе не,
Бауке? – деп сұрадым батырдан.
- Командирдің жеке басының қайраты, - деді Баукең.
- Осыған байланысты өз майдан жолыңыздан бір әңгіме айтып беріңізші
Бауке?
- Немене мақтауым керек пе?
- Жоқ, болған оқиғаны айтып беруіңізді сұраймын.
- Тыңда ендеше...
(Нығмет Ғабдуллин)
Осы мәтінде оқушылардың санасына енгізетін отансүйгіштік тәрбие.
Отанды сүйіп, қастерлеу әрбір азаматтың міндеті сондықтан болашақ ұрпақ
санасына бастауыш сыныптан бастап береміз. Ұлтжанды азамат әрқашан өз
отанын қорғайды. Бұл мәтіндегі оқиға оқушыларға отаншылдық сезімдерін оятып
қалыптастырады. [35; 69, 72, 73, 75-79, 97, 210-211]
3- сынып «Астана бас қала» 79-82 бет
- Біз бүгін еліміздің бас қаласы – Астана қаласына саяхатқа барамыз, - деп
мұғалім оқушыларды үлкен куанышка кенелтті. Астана саяхатшыларды Есіл
өзенінен ескен қоңыр салқын самалымен, құшақ жайған кең даңғылдарымен қарсы
алды. Бұл даңғылдар бойында жақында ғана салынған өте әсем ғимараттары бар.
(Н.Айтов)
Астана - бас қала. Қазақстанның астанасы. Оның әсемдігі мен
көркемдігіне ешқандай қала жетпейді. Оқушылардың Қазақстан жеріне оның
әрбір қалаларына деген сүйіспеншіліктерін арттыру. Суларына, аспанына,
ғимараттарына деген қызығушылықтарын арттыру болып табылады.
88-бетте Қазақстан Республикасы Ммелекеттік Әнұраны жазылған. Бұл Әнұранды
Қазақстан Республикасының әрбір азаматы жатқа білуі қажет сондықтан
бастауыш сынып оқулығына енгізген.
«Бостандық таңы атты» 89-90 бет
Бостандық таңы атты,
Қазағым, көріңдер.
Арға ие басшының
Соңынан еріңдер.
(Шәкәрім Құдайбердіұлы)
Автор бұл өлеңінде бостандық, тәуелсіз ел болғанымыз жайлы айтқан.
Тәуелсіз ел болғандықтан еліміздің басшысының артынан еріп одан әрі
тәуелсіздігімізді мықты етіп орнатып сағымызды ешкім сындыра алмайтындай
етуіміз керек екені жайлы дәріптеген. Тәуелсіз елдің балалары
еріншектіктен, жалқаулықтан арылып білімді, жігерлі, намысты болуға
шақырған.
«Үш бақытым» 91-бет
Ең бірінші бақытым – Халқым менің,
Соған беремін ойымның алтын кенін.
Ол бар болса, мен бармын, қор болмаймын,
Қымбаттырақ алтыннан нарқым менің.
(Мұқағали Мақатаев)
Үш бақыт – халық, тіл, Отан. Осы үшеуін қастерлеп, қадір тұтып
әрқашан биікке көтеріп жүруіміз қажет. Автор бұл өлеңде әрбір халықтың өз
отанын қадірлеуге шақырып оқушылардығ санасына отансүйгіштік сезімін
енгізуге болады. Ана тілі оқулығына енгізілген Мұқағали атамыздың өлеңі кең
ауқымды, мағынасы терең өлең. Бұл өлеңді жаттап өскен ұрпақ отанды, тілді
қадірлеуге үйренеді.
«Туған тілім» 91-92 бет
Туған тілім – бабам тілі – өз тілім!
Туған тілім – анам тілі – өз тілі!
Тған тілім – далам тілі – өз тілім!
Туған тілім – адам тілі – өз тілім!
(Дихан Әбілев)
Туған тіл – ол ең қасиетті де қадірлі. Сондықтан өз ана тілімізді
жетік білуіміз шарт. Туған тіліміздің қадір-қасиетін түсіндіру оқушылардың
ана тілде сөйлеп өз тілдерін ұмытпауына осы өлеңнің көмегі мол. Автор осы
өлеңде ана тілімізді дәріптеген бұл өлеңді оқулыққа енгізіп оқушыларға ана
тілімізді қадірлеуге, отанды сүюге, елін, жерін қорғайтын азамат болып
өсулеріне көмегі мол.
«Мен елімді сүйемін» 97-98 бет
Туған ел! Бұл кішкентай үйіңнің табалдырығынан басталады. Содан шетсіз,
шексіз қияға өрлеп кете барады. Оның жұпар атқан жусаны, оның кеудеңе
құйылған мөлдір аасы, жотаға өрлеген жалғыз аяқ жолдары – осының бәрі-бәрі
сенің туған еліңді құрайды.
(Сырбай Мәуленов)
Әрбір адамзат өз елін қадірлеп, отанын сүйгенде ғана оны нағыз
патриот деп айтға болады. Соған байланысты бастауыш сыныпта отанға, елге
деген сүйіспеншілік тақырыптары қарастырылған. Автор өз шығармасында туған
ел мағынасы тереңде жатқанын оны балалық шаққа, ана әлдиіне, әже ертегісіне
керемет сипаттап жазған.
«Ата – бабам тарихы – менің тарихым» бөлімі.
«Халық қорғаны» 103-104 бет
Жоңғар шапқыншылығы қазақ халқының тағдырын ойсыратып кетті.
Атамекенімізге 70 мыңға жуық қолмен тұтқиылдан лап қойды. Олардың ойы қазақ
халқын қырып салып, жерімізді басып алу еді.
(Ел ауызынан)
Бұл мәтінде жоңғар шапқыншылығы туралы айтып өткен тарихымызды еске
түсірген. Қазақ елінің тарихын білген оқушы ертеңгі күні өз елін жаудан
қорғап шығады. Осындай тақырыптағы мәтіндерді оқулыққа енгізіп оқушыларды
отанды сүюге, қадірлеуге, қастерлеу керек екенін оқып үйренеді.
«Батыр Бауыржан» 131-133 бет
Бұл 1941 жылғы қазанның бас кезі болатын. Дивизия Волоколамск
стансасына келіп түсті. Полктар белгілі бұйрық бойынша сол маңнан бекініс,
қорғаныс құрылыстарын жасауға кірісті. Полк командирі полктағы барлық
командирлерді жинап алып, мәжіліс өткізді.
(Мәлік Ғабдуллин)
Бұл мәтінде 1941-1945 жылдар аралығында болған Ұлы Отан соғысы жайлы
жазылған. Елін, жерн қорғауға ат салысқан батырымыз Бауыржан Момшұлы туралы
айтылған. Отаны үшін жанын қиған батырымыздың ерліктері жайлы дәріптеген.
Әрбір оқушымыз Бауыржан атамыздың ерліктерін біліп өссе ертеңгі күні өз
Отандарын қорғап, қастерлеп өтетіні сөзсіз.
«Қажымұқан» 137-139 бет
... Ипподромға халық жойқын көп жиналыпты. Трибуна алдына балуандар
күресетін үлкен кілем жайылған. Тәртіп бұзушылардың басын шауып алуға
әзірмін дегендей қолдарындағы қылыштары жарқ-жұрқ етіп, түрік солдаттары да
алаңға келді. Офицер командасы естіліп еді, солдаттар қақ жарыла сапқа
тізіліп тұра қалды.
(Мұратқан Тәнекеев)
Қазақ тарихындағы ең бірінші балуанымыз ол - Қажымұқан. Қазақ атын
дүниеге жайған алғашқы қазақ балуаны. Осындай балуандарымыз қазақ
ұрпақтарынан шыққандығын дәлелдеп ата-бабаларымыз секілді қайтпас, қайсар
бола білді. Осындай балуандарымыз сияқты келешек ұрпағымыз болса, осындай
мәтіндерді оқулыққа енгізудің оқушыларды батыр, қайтпас қайсар мінезді
болып өсу үшін мүмкіндігі мол.
«Ту тіккен Рақымжан» 140-143 бет
Соғыстың соңғы сағаттары. Берлинде әр үй, әр баспалдақ үшін қатты шайқас,
қан төгіс ұрыс жүріп жатыр. Зәулім үйдің төртінші қабатында соғысып жүрген
Рақымжанды батальон командирі подвалға шақырып алды.
(Кәкімжан Қазыбаев)
Соғыс жылдары қазақ батырлары өздерінің қайсарлықтарын көрсетіп үнемі
өз отандрын қорғау үшін бір қасық қандары қалмағанша күресті. Осы жолда
Рақымжан Қошқарбаевқа тапсырылған тапсырманы ерлікпен орындады. Туды апарып
жаудың соңғы ұясына апарып тігеді. Оны көрген барша қазақ халқы оны мақтан
тұтты. Бірақ Рақымжанға туды жаудың ұясына апарып тігу оңай болған жоқ.
Сонда да өз жанын қиып жауға қарсы шығып қайсарлықпен туды апарып тікті.
4-сынып «Туған өлкем – тұғырым»
«Елтаңба мен Ту туралы жыр» 208-209 бет
Сонау көне заманда, бүгінгі қазақ елінің төрінде, Ергенеқон елінде ай
мүйізді, аққу қанатты қос Пырақ өмір сүріпті. Сол қос пырақты бүгінгі
Қазақтың, кешегі Көк Түріктің, ертедегі Ғұн мен Сақтың ата-бабалары алғаш
рет ауыздықтап, жанына серік етіпті.
(Кеңес Оразбекұлы)
Қазақстан Республикасының рәміздері Елтаңба және Ту, Әнұран. Әрбір
елдің өзіне тән рәміздері болады. Сол рәміздер арқылы мемлекеттер
ажыратылып тұрады. Елтаңба мен Ту туралы көптеген аңыздар бар, сол
аңыздардың оқушылар санасына енгізіп отанға деген сүйіспеншіліктерін
арттыруға болады. Ана тілі сабағында оқушыларға отанға деген
сүйіспеншіліктерін осындай тақырыптар арқылы беруге болады.
«Туған жер» 210-бет
Шықшы тауға, қарашы кең далаға,
Мәз боласың, ұқсайсың жас балаға.
О шеті мен бұ шетіне жүгірсең,
Шаршайсың ба, құмарың бір қана ма?
(Қасым Аманжолов)
Бастауыш сынып оқушыларының туған жерге деген сүйіспеншіліктерін
арттыруға осындай тақырыптарды оқулыққа енгізіп, отанға, туған жерге,
отбасына, елге деген сүйіспеншіліктерін, махаббатын қалыптастыруға болады.
Автор осы өлеңде туған жерді ұлағаттап жазып көрсеткен.
«Сүйемін, өскен Отаным» 211-212 бет
Сүйемін мен жерімнің
Топырағын, тасын да
Сүйемін думанды елімнің,
Кәрісін және жасында.
(Мұқағали Мақатаев)
Бұл өлеңде өз Отанын сүюге, тасын, топырағын да қастерлеп ұлық тұту
қажет. Қазақ жерінің барлық көлдерін, өзендерін барлық азаматтар қорғауы
үшін оларды өз отанын қорғауға, сүюге шақырып осындай тақырыптағы
өлеңдермен баулуға болады. Өз отанын сүймеген азамат ол нағыз азамат емес,
сондықтан әрбір азаматымызды мектеп кезінен бастап отансүйгіштікке
шақыруымыз қажет.
«Қазақстан» 213-бет
Жақсыаттанды демессің сүйем десем,
Табынатын тәңірім, ием де сен.
Адам болып күн кешу қиын маған,
Арқа тұтып өзіңе сүйенбесем.
(Мұқағали Мақатаев)
Автор бұл өлеңде әрбір азаматты патриот болуға шақыру мақсатында осындай
өлеңдерді жазып оны жас ұрпақ оқысын, білсін деген. Қазақстанды тәңірге,
иесіне теңеп отанды қадірлегенін көрсеткен. Сол секілді біздің жас ұрпақта
өз отанын қорғай білсін туған жерден артық ешнәрсе жоқ екенін ұғындыру
қажет.
«Туған өлкем» 214-215 бет
Қазақстаным,
Өзіңнен алдым
Бұрқанған асау жыр басын.
Өзіңсің менің мұңдасым,
Досым,
Сырласым.
(Қайрат Жұмағалиев)
Туған жеріміз кең байтақ қазақ елі туралы біздің ақындарымыз терең
оймен, сезіммен жазып қалдырған. Қазақстанның кең байтақ ел екенін оны
қорғау біздің борышымыз екенін түсіндіріп ана тілі оқулығындағы өлеңдерді
оқып үйретуіміз қажет. Бұл өлеңде туған жерге деген махаббатын сезіндіріп
жазған.
«Туған жердің ыстығы-ай» 215-217 бет
Өткен жазда қызықты оқиғаға тап болдым. Амудария өзенінің бойында кен іздеп
жүр едім. Соңында буыны қатпаған қаршадай ботасы бар нар түйе маң-маң басып
өте берді. Ол өзен бойына келіп тоқтады. Түйе өзеннің арғы бетіне ұзақ
қарап, боздады да тұрды.
(Қали Сапарбаев)
Туған жердің ыстық екенін сезіну үшін ұлы сезім мен махаббат қажет.
Әрбір адамзат баласына өз туған жерінен артық, ыстық ешқандай нәрсе жоқ.
Бұл мәтінде елге, жерге деген сағынышты көрсеткен. Адамзат болсын басқа
тіршілік иесі болсын олардың барлығына туған жерлері ыстық, туған жерге
ештеңе жетпейді. Автор туған елге сағынышын түйенің кейіпкер қылып
жеткізгісі келген.
«Көкшетау» 217-219 бет
Таудағы тасқындаған ағын судай,
Өлеңім басталады таудан ұдай.
Әсемін әңгіменің көп таратқан
Айтылмай қалған екен тау мынадай:
(Ілияс Жансүгіров)
Бұл өлең жолдары ақынның жазған әрбір сөзінде туған жеріміздегі әсем
қалалардың бірі Көкшетау туралы. Осындай өлеңдерді оқыған әрбір азаматымыз
отанға, елге, қаламызға, ауылға деген құрметі асып, сыйлап, қорғай білуге
ұмтылады.
«Алматы – бас қалам,
Жас қала – Астанам» 220-бет
Қарт Алатау – қазақтың қара шалы,
Өрлігіне кім оның таласады?!
Елге ғана осындай таулары бар
Алматыдай бас қала жарасады!...
(Жарасқан Әбдірашев)
Бұл өлең жолдары әрбір оқыған оқырманның жүрегін бір тебірентпей
қоймайды. Біздің әсем қаламыз бен бас қаламыз туралы сөз маржандарын теріп
теңеп жазған. Біздің елде ғана бар осындай қалаларды басқа елдегі
қаласындай емес, әрбір жерін мақтап, мадақтап жазып қалдырған. Осындай елде
өмір сүріп жатқанымыз үшін біз өзіміз мақтан тұтуымыз керек. Ал бұл
өлеңдерді оқулыққа енгізіп оқушылардың отанға деген сүйіспеншіліктерін
арттыруға болады.
«Мен соғысты жек көрем!» 260-261 бет
Мен соғысты жек көрем!
Мен соғысты
Жек көрем!
Көкем айтып отырса,
Кім қасірет шекпеген,
Кім көз жасын төкпеген!
(Қайрат Жұмғалив)
Соғыс кезіндегі қайғы қасірет шеккен ата-бабаларымыз жайлы жазылған
бұл өлеңде. Соғыс кезінде қайғы көрмеген адам баласы қалмаған, сұрапыл
соғыста біреулер әкесінен, біреулер ағасынан, біреулер баласынан айырылып
жатты. Сұмдық соғысты көрген аталарымыз елдің тыныш болғанын қалап, енді
қазақ елі ешқандай соғыс көрмеуі үшін дұға-тілектер айтып жатады. Ал елді
қорғау қазақ баласының азаматтық борышы дейді. Азаматтық борышты орындау
үшін мектеп кезінен оқушыларды дайындап отанды сүюге үйретеді.
«Шығыс шынары» 261-264 бет
Әлияны «Артек» пионер лагеріне жіберу туралы әңгіме шығып еді, барлығы да
«Молдағұлованы Артекке жіберу керек, ол үздік оқитын оқушы» деп шуласып
кетті. Барлығыңыз бірдей шуламай, кезекпен сөйлеңіз. Пікірлеріңізді
айтыңыз, - деді мектеп директоры.
(Әзиза Нұрмаханова)
Бұл мәтінде автор біздің батыр қызымыз Әлия туралы жазған. Әлияны
шығыс шынары деп бекер айтпаған. Әлия үздік оқитын оқушы болған және
мектептегі барлық іс-шараларға қатысып жүрген. Сондықтан Әлия Молдағұлованы
барлық мұғалімдер жақсы көріп оны лагерге жібергіс келеді. Бұл мәтін батыр
апамыздың балалық шағы туралы. Бастауыш сынып оқушысы еліктегіш болып
келеді осындай тақырыпты оқыған оқшы өзі де осындай батыр, білімд болғысы
келеді.
«Бала Мәншүк» 264-265 бет
Саратовқа келгеннен кейін, Мәнсия (Мәншүктің шын аты – Мәнсия) балалар
бақшасына бара бастады. Алғашқы күндері оған өте қиын болды.
Бақшадағылардың бәрі дерлік орыс балалары. Ал Мәншүк болса, ауылдан жаңа
келген қазақтың қызы бір ауыз орысша білмейді.
Бұл мәтінде қазақтың батыр қызы Мәншүк туралы. Мәншүктің балалық шағы
туралы айтып берген өз анасы. Анасы Мәншүкті балабақшаға барған сәтінен
бастап айтып берді. Ешқандай орысша білмейтін Мәншүкті орысша балабақшаға
бергені туралы осы мәтінде айтылып өткен. Мәтінді оқыған әрбір оқушы өз
санасына өз елінің патриоты болу керек екенін ұғынырып алады. Сондықтан
осындай тақырыпты оқулыққа енгізіп көрсеткен. [37; 208-209, 210-220, 260-
261, 264-265, ]
Осындай тақырыптар арқылы бастауыш сынып оқушыларын отансүйгіштікке
тәрбиелеуге болады. Бұл тақырыптарда оқушылардың сана-сезімі дамып отанға,
жерге деген сүйіспеншіліктері артады. Халқымыздың әдебиеті мен тіл өнері
бабамыздың бізге қалдырған бай мұрасы ана тілімен Отан деген ұғымдар бір-
бірінен ажыратуға келмейтін түсініктер. Ана тілінің бүгінгі мен болашағына
немқұрайлы қарайтын адамдар өз Отанының мүддесіне де дәл солай салғырт
қарайды. Елін сүйген адам сол елдің салт санасын мәдени мұрасын қастерлеп,
өнеге тұтуы тиіс. Абылай бабамыздан бастап кешегі желтоқсанға дейін азаттық
үшін алысып, ұлы тұлғалардың ел тәуелсідігі жолындағы ерлік істерін
ұғындыру мақсатында тәрбиелеу қажет. Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен
бері балалардың бойындағы отандық сезімді жастайынан қалыптастыру мәселесі
күрделене түсті. Сондықтан «Қазақстан Республикасының жастарына үздіксіз
тәлім тәрбие беру тұжырымдамасында» тәрбиенің негігі мақсаты дені сау,
ұлттық сана сезімі оянған, иманды, ақылды, парасатты, рухани ояу, дәрежесі
биік, ар ожданы мол ,еңбекқор, іскер, талғамы жоғары және бойында тағы да
басқа ізгі қасиеттері бар азаматтарды тәрбиелеу деп белгіленген. Қазақ
халқы, яғни біздің ата бабаларымыз тәрбиенің негізгі мақсаты сегіз қырлы
бір сырлы, жетілген адамды тәрбиелеу деп санаған. Отанын адамның өзі тануы
тиіс. Оны жете біліп, қадір қасиетін ұққанда тарихын, өткен жолын, қиындық
еңбектерін, рухын, тар жол, тайғақ кешулерін көз алдынан өткізіп, жанымен
сезе білгенде елдің басын біріктірген жат жұрттардан жерін, суын, даласын,
тауын қанын төгіп, қайсарлықпен қорғап алған ерліктерін сезіп білгенде ғана
соған деген мақтаныш сезімі оянады. Жалпы кез-келген адам іс әрекеттерінде
немесе басқа жағдайларда ерлік істерге бару үшін алдымен рухани жағынан
дайын болуы керек. [38;63-65]
3. Бастауыш сынып оқушыларының отансүйгіштік сезімдерін
педагогикалық тұрғыдан қалыптастыру.
«Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген
білім – азаматтың қас жауы, ол келешекте оның барлық барлық өміріне
апат әкеледі», - депті әл – Фараби бабамыз. Мұнан өз тағдырын өзін
шешуге қолы жеткен халқымызға ұлттық рухани болмысты дұрыс
қалыптастыру аса қажет екенін байқаймыз.
Отаннына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мәселесі – бүгінгі
күннің білім беру жүйесі алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі.
Отан дегеніміз – халық. Халық дегеніміз – адам. Адамды сүю –
оған жақсылық жасау. Ендеше отаншылдық – сонау ерте заманнан
қалыптасып келе жатқан қасиетті сезім. Халықтық құндылықтарға сүйене
отырып, елдікке, ерлікке, азаматтыққа тәрбиелеудегі өлең - жырлар,
мақал – мәтелдердің әсері ұтымды болатындығы туралы танымал
педагогтарымыз айтып та, жазып та жүр.
Патриотизм мәселесі қай халықтың болмасын басты тәрбие бағдары
болады. Патриоттық сезімді тәрбиелеуде түрлі құралдар пайдаланылады.
Патриоттық сезімдер құралдарына:
1. Ұлттық құндылықтары – жер, ел, тіл жатады.
2. Ұлттық нышандары - Ел таңба, Ту, Әнұран.
3. Ұлттық мәдениеті – сөз, бейнелеу, саз, дене тәрбие және
т.б.
4. Қазақ зиялыларының өнегелі іс - әрекеттері мен сөздері.
Халқымыздың отан сүйгіштік, патриоттық туралы, ұлттық мұрасының
даму тарихына үгілетін болсақ, ХҮ – ХҮІІІ ғасырлардағы Асан Қайғы
бастаған, Ақтамберді, Доспамбет, Шалкиіз, Бұхар, Махамбет т.б. ақын
– жыраулардың поэзияларындағы тәлімгерлік ой пікірлерінен көреміз.
[39;18]
Жас ұрпақтың оның ішінде төменгі сынып оқушыларының төл
мәдениетінен нәр алуы ұлттық фольклорымен тығыз байланысты. Қазақ
халқының өте әрідегі ата – бабаларының өмір сүрген кезінен (ҮІ
ғасыр, Түрік қағанаты) бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне
жарап келе жатқан рухани мұраның бірі – халықтық педагогика. Халық
педагогикасының басты мәселелерінің бірі – ұлттық үрдістер тұтастығын
сақтай отырып азаматтық, адамгершілік, патриотизмге тәрбиелеу болды.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой – толғаныстары бесік жырымен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен
айтыс - термелерде, жұмбақ - жаңылтпаштар мен мақал – мәтелдерде
көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні –
адамгершілік – имандылық, ақыл – ой, еңбек, эстетика, дене, патриоттық
тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі. Қазақ халқы бала
тәрбиесімен арнайы айналысатын қоғамдық орындар (балалар бақшасы
т.б.) ашпаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезіннен бастап - ақ
өлең – жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ тәрізді мәтіндік ұлағаттармен
санамақ, жаңылтпаш сияқты ойындар арқылы тәрбиелеп отырған. Ауыз
әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақал – мәтелдердің өзіне тән
ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар. Ол адам өмірінде, тұрмыс –
тіршілікте, қоғамдық жайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға,
тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, тұжырымды түйін
есебінде қолданылады. [40; 89-95]
Отансүйгіштікке тәрбиелейтін мақал – мәтелдердің алатын орны өз
алдына бір төбе. Мақал – мәтел ойды қысқа да ұтымды жеткізетін,
өмір тәжірибесін қолдана айтатын сөздер. Онда ел, жер, халық, Отан
жайында айтылған өнегелі сөздер өте көп. Мысалы, «Өз елім өрен
төсегім», «Ел – жұрты бардың жұтамы жоқ», «Туған жердің күні де,
күлі де ыстық», «Туған жер – тұғырың, туған ел - қыдырың», т.б.
мән мағынасына зер салатын болсақ, ешқандай дәлелдеуді қажет
етпейтін, жас ұрпақтың отансүйгіштік, патриоттық сезімін жетілдіру
үшін қажетті қағидалар, бұлардың тәрбиелік мәнін түсіндіре отырып,
бала тәрбиесінде кең пайдаланылды. Өзінің мақалдарында туған жер, ел
– отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халық енді оларды қорғау
әрбір ер – азаматтың басты борышы деп біледі. Ел талап, ойран
салуды көздеген шапқыншы жау болса, оған қарсы аттану, қасықтай
қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан Отанды
қорғап қалу халқын сүйген әрбір ер жігіттің азаматтық борышы
болатындығын көрсетеді. «Жат елдің жақсысы болғанша, өз еліңнің
сақшысы бол», «Елін сүйген ер болар» деген мақалдар осының айғағы.
Халық мақалдары ел қорғау, басқыншы жауды талқандап жену жолында
ерлік жасаған, қара қылды қақ жарған, қиядан тартып жол салған,
жау қамалын қиратқан, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған
жігіттерді ардақтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың
халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді.
Қазақ ауыз әдебиетінен орын алған және ерте заманнан бастап
бүгінгі күнге дейін даму, өсу үстінде келе жатқан жанрлардың бірі
– жұмбақтар.
Жұмбақ - өскелең ұрпаққа білім берерлік, тәрбиелік мәні бар
құралдардың бірі. Мақал адамның логикалық ойын дамытса, жұмбақ,
жаңылтпаш жас баланың тілін жетілдіріп, табиғат өмір жағдайындағы
түсінігі мен қиялдау қабілетін дамытады. Жұмбақ ең алдымен жас
бөбектерге үйретілген. Оның өзі көбіне ұйқасқан өлең түрінде
айтылатын болған. Алдында айтылған мақал – мәтелдер тәрізді жұмбасқтар
да балаларды ерлікке отаншылдыққа, патриотыққа үндейтін маңызды
құралдардың бірі. Өйткені көптеген жұмбақтардың астарында батырлық
ел қорғаған ерлердің бойындағы бес қарулы жасырын түрінде айтылады.
Мысалы: Белі қайқы, жоны тайқы. (қылыш).
Сүмбелі теректі,
Қызыл желекті.
Ерден қалмайды,
Жауда керекті. (найза)
Негізі, жұмбақты сөз образының кілті есебінде тануға болады.
Жұмбақ ақындықтың ұрығы – дәні тәрізді. Жұмбақтардың шешуін іздеймін
деген баланы ойына және қиялына әсер етіп қана қоймайды, сонымен
қатар қылыш, найза тәрізді ер қаруын қолға ылып, елін жаудан
қорғауға деген құштарлықтар пайда болады.
Аңыз әңгімелерде елдің мұңын мұндап, жоғын жоқтайтын
қаһармандар өскелен буынға тәрбиелі де ізгі ықпалын тигізеді.
Мысалы, көпшілікке мәлім, ұлы даланың абыз жырауы атанған Асан
Қайғы туралы айтсақ артық болмас. Асан Қайғының халқы уайым -
қайғыны білмейтін, жан – жануары жылына екі мәрте балалайтын жазы
самал, қысы шуақты Жерұйықты іздеуі баяндалады. Желмаяға мініп
тынымсыз сапар шегетін, Алтай мен Атырау арасындағы жер – судың
қадір – қасиетіне қарай сипаттама беретін дала даңышпаны қартайған
шағында жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрсе, ол халқы үшін жасаған
қызметі.
Сол үшін де халқы да оны қадірлеген, оны кейінгі ұрпағына
Асан Қайғының отаншылдығын, үлгі етіп ұсынған. Асан Қайғыдай ел
ұлы болуға үндеген. Жалғыз Асан Қайғы емес, сонымен бірге Жиренше
шешен туралы айтылған аңыз әңгімелерді де патриотизм туралы
айтылған. Айталық, ұзақ мерзім бойы әз – Жәнібек ханның ақ
ордасында болып, өзінің ұядай қосына анда – санда бір оралатын
Жиреншенің екі тізесі сыртқа шығып жататын баспанасы жайлы «қайран
менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім» деп айтатын қанатты сөзінде
патриоттық ой жатыр. Өйткені, ел деген ұғым осы шағын қостан
басталатынын, туған жерге деген сүйіспеншілік осындай түсініктен нәр
алатынын қиыр жайлап, шет қонып жүрген көшпелі жақсы білген.
Сондықтан, оны ұрпақығына өнегелі жол деп көрсетті.
Ертегілерге бай елдердің бірі – қазақ халқы. Қазақ халқының ой
– қиялының жемісі болып саналатын ертегілер балалардың патриоттық
тәрбиесінде аса маңызды рөл атқарады. Өйткені, ондағы патриотизм
шығарма қаһармандарының туған еліне, кіндік қаны талған жеріне
деген құмтарлығы ауыз әдебиеті нұсқауларының басқа жанрларына
қарағанда ертегілерде анық байқалады. Мәселен, «Ер Төстік»
ертегісіндегі оқиғалар бас кейіпкер өзінің елден ауып кеткен
ағаларын іздеп тауып әкелуі, өз басына, еліне қауіп төндірген
перінің қызы Бекторы мен Жалмауыз кемпірден құтылып, кек алуы
жалаң батырлық емес, ізгі пейілді азаматтығын да байқатады. Халық
ертегілері өткенді ғана баяндаумен шектелмейді, болашақ, келешек
туралы қатты ойланады. Қазақ ертегілерінің басым бөлігінде ерлік,
батырлықпен қатар үлкен адамгершілік, қайырымдылық ақыл, тапқырлық,
мейірімділік пен парасат мадақталып, өскелең ұрпаққа – үлгі ретінде
ұсыналады.[41; 348-399]
Отаншылдық, ел – жұртын сүю, азаматтық борышын атқаруға болатын
халықтық рухани құндылықтың бірі – ар – намыс. Бұл – борышты атқаруға
итермелейтін әлеуметтік күш. Осы тұрғыдан алғанда ар – намыс қазақ
халқының бойына туа біткен ұлттық әлеуметтік - психологиялық
ерекшелік болмысы және ол азаматтық елін, жерін, тілін сүюге
отандық ойлау жүйесінің негізі болмақ. Сондықтан баланың жасынан ар
– намысын қалыптастыру үшін халықтық ертегілердің, ер – азамат
бейнесін сомдап, үлгі етіп, мақтанышын, ерлігін мадақтап
тәрбиелеудің маңызы зор. [42; 236]
Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден кем жатқан күрделі саласының
бірі – батырлар жыры. Бұл жырлардың көпшілігі халықтың Отанды сүю,
басқыншы жаудан елді қорғау, халық үшін емес ерлік еңбек ету
идеясынан туған. Дәстүрлі қазақ эпосы – ұрпақтар бірлігі мен
сабақтастығының айқын айғағы ретінде бүгінгі күні де халықтың
жадында сақталып, ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан – ұрпаққа асыл мұра
болып жетіп отыр. Батырлар жыры бір ғасырдың ғана жемісі емес. Ол
халықтың ертедегі тұрмыс – тіршілігіне, тарихына, қоғамдық өміріне
байланысты туып, солармен бірге жасасқан. Елін, жерін қорғаған
батырларды мадақтап жырға қосу арқылы халық жас ұрпақты ерлікке,
өрлікке, мәрттілікке, ұлтжандылыққа үйретуге тырысқан. Мысалы,
«Қамбар батыр» жыры еерсектермен қатар, кіші сынып оқушыларының
қабілетіне сай шығарма. Қамбар батырдың ерлік істері, халқына
сіңірген еңбегі балаларды қажырлы өжет іске бастайды.
Ұлттық ойындардың да балаға тигізетін пайдасын халық ертеден –
ақ білген. Бәйге аттың озып келуі баланың батылдық пен
өжеттілікке, шапшаңдыққа, ептілікке тәрбиелейді. Жастайыннан ат
құлағында ойнайтын қазақ баласы үшін бәйге ертеңгі әскери мектептің
бір сынағы іспеттес. Қазақтың баласы жасы жетіге келгенде атқа
мінгізіп үзеңгіні ұстатуы, ел болуға, өз ісіне жауапты болуға
меңзегені де жақсы дәстүр. Бұл жерде баланың жетіге келгенде
мектепке баруы да, оң – солын, танудағы алғашқы қадамы да
кездейсоқтық емес. [43;26-38]
Жалпы кез-келген адам соғыс іс - әрекетінде немесе басқа
жағдайда ерлік істерге бару үшін алдымен рухани тұрғыдан дайын
болуы керек.
Адам өмірінде тәлім – тәрбиенің маңызының зор екенін терең
түсінген олардың ешқайсысы да осы тақырыпты айналып өте алмады.
Жалпы ұрпақ тәрбиесінде ұлттық ерекшеліктерде, халықтың тәлім –
тәрбиені ұлттық құндылықтарын ескере отырып тәрбиелеудің тұтас
жүйесін жасауда өткен ғасырдағы көрнекті ағартушылардың
педагогтардың, қазақ зиялыларының алаш азаматтарының өнегелі істері
мен ой – пікірлері патриоттық тәрбиенің құралы бола алады.
Қазақ зиялыларының тәлім – тәрбиелік беру жөніндегі құндылықтары
елжандылық, халқы үшін адал қызмет ету екенін өз еңбектерінде
терең түсіндіре алды. Ұлтжандылықтың, елін сүюдің ғажайып күш
екендігін терең сезінген ежелгі қазақ ақын – жыраулары, ойшылдары өз
шығармаларына осы тақырыпты үнемі арқау етті, көп көңіл бөліп,
халықты елі үшін жанын жеда етуге, жастарды елжандылық рухы
тәрбиелеуге баса көңіл бөледі. [44; 128-139]
Жастарды елжандылық рухта тәрбиелеу жауынгер жыршысы Махамбет
Өтемісұлының өлеңдерінде өзекті орын алады. Ол өз еңбектерінде
жастарды ерлікке, Отан сүюшілікке, ар – намысты қорғауға,
адамгершілікке уағыздайды. Ақынның қай өлеңін алсақ та, халыққа
адал қызмет ет, еліңді, жеріңді жаудан қасық қаның қалғанша қорға,
әділет үшін, халық үшін өкінбей өлу азамат ердің ісі деген аталы
сөз өрнектеледі. Осындай халықшылдық идея, елжандылық сезім
жастардың жүрегінен терең орын алып, оларды белсенді іс - әрекетке
баулиды. Махамбет, Ақтанберді, Шал, т.б. ақын – жыраулар шығармасында
ерекше сөз болатын ерлік, Отанын, елін жерін жаудан қорғай
білушілік, отбасы, ауыл – аймақ, ел намысын қорғау жолында жан
аямаушылық сияқты ізгі қасиеттерді дәріптей отырып, жастардың бойына
елжандылық пен интернационализмді, гуманистік қасиеттерді сіңіре
аламыз. [45; 78]
Профессор М. Ғабдуллин өзінің «Ата – аналарға тәрбие туралы
кеңес» еңбегінде «Бүгінгі жастарды елжандылық рухта тәрбиелеуде ақын
– жыраулардың өнеге сөздерінің белгілі мөлшерде пайдасы бар екені
хақ. Мұндағы тәрбиелік мәні бар әңгімелер жастарға жат емес.
Халықты сүй, халық үшін ерлік еңбек ет, ел – жұртқа қорған бол
деушілік қазіргі күнде ескірген сөздер емес, қайта мағыналы, мәнді
сөздер. Сондықтан бұлардың ішінен жастарымыздың тәрбиелеуде әсер
ететіндерінтаңдап алып, орнымен пайдалана білсек, нұр үстіне нұр
болар еді» дейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақтың ұлы ойшылдарының
кемеңгерлік ой – пікірлерін оқу – тәрбие ісінде орынды пайдалана
отырып, оқушы – жастарды ұлтжандылыққа тәрбиелеу - әрбір тәрбиеші
ұстаздың басты парызы. [46; 63]
Шоқан Уәлиханов баға жетпес құнды еңбектерінде ауызекі
шығармашылық арқылы халықтың (өлең, мақал – мәтелдер, эпостар және
т.б.) патриоттық тәрбиеге қойылған талап тілектерін, ой – пікірлерін
көрсете білген. Қазақ табиғатының адамгершілік – патриоттық тәрбиесіне
деген ықпалын өзінің күнделіктері мен сапарнама естеліктерінде
тұжырымдап жазған. Шоқан өз халқының мәдени құндылықтарын маржандай
тізіп жинауы, олардың тәрбиедегі мәнін көрсете білуі, оған өзінің
көзқарасын білдіруі - өзінің Отанына, халқына, елі мен жеріне деген
сүйіспеншілігінің белгісі, патриоттық сезімі мен ұлттық намысының
жоғары деңгейді қалыптасуының көрсеткіші. Шоқанның Отанға деген
сүйіспеншілігінің қалыптасуына, патриоттық сезімінің жетілуіне, адами
дүниетанымының дамуына бірнеше факторлар әсер етті. Оның рухани
жетілуіне, еліне, Отанына сүйіспеншілігінің қалыптасуына туған жері
Көкше өңірінің (Оқжетпес, Қосмұрын, Сырымбет) тамаша табиғаты,
ержүрек батырлары, ғұлама азаматтары тікелей әсер етті десек артық
болмайды. Ол бала жасынан Айғанымнан естіген ертегі, аңыз -
әңгімелері батырлардың ерліктері туралы естеліктері оның ұлттық
патриотизмінің қалыптасуына әсер етті, туған елінің, Отанының
алдында жауапкершілігін арттырды, халық дәстүрін бағалай білуге
үйретті. Шоқан шығармаларының мазмұны оның туған еліне деген
сүйіспеншілігін, өз халқының рухани жағдайын жақсы түсінгенін, оның
болашағына сенгенін көрсетеді. Оның өз халқының тарихын жақсы
білуі, батырлар ерлігін нақты деректер арқылы әсерлі әңгімелеуі
кімді де болса таңдандырмай қоймайды. Мысалы, ХҮІІІ ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыз - әңгімелер еңбегінде Шоқан сол дәуірдің
белгілі батыр қайраткерлері: Абылай, Бөгенбай, Жанатай, Сырымбет,
Жәнібек, Байғозы, Оразымбет, Елшібек, Малайсары, Баян жайында он
төрт түрлі әңгіме беріледі. Қалмақ ханы Қалдан Церенмен арада
болған жорықтар, қарым – қатынастар туралы мағлұматтар бар. Бұл
тарихи деректеменің мәні өте жоғары. Өйткені, олар ХҮІІ ғасырдағы
жаугершіліктің мән – мағынасын жан – жақты танып білуге көмектеседі.
осы оқыиғаларға қатысқан батырлардың адами қасиеттерін, бір – біріне
деген сыйластық көзқарасын, шыдамдылығын, қайсарлығын білуге
жәрдемдеседі. Шоқанның «Едіге» жырын жазып алуы да, оны орыс тіліне
мазмұндап аударуды да, эпостық генезисі мен тарихи оқиғаларға
қатысты айтқан пікірлері де ұлттық патриотизмнің бір көрсеткіші
десе болады. Шоқан өзінің үлгі - өнегесімен халқының сонау көне
заманнан бері тұнып тұрған шежіре тарихын аялау, әрбір ой – тұжырым
қастерлеу, мәдени мұрасын көздің қарашығындай сақтау, оны
патриоттық сезіммен адамгершіліек, эстетикалық тұрғыда қабылдау
арқылы азаматтық борышым деп түсінгенін байқатады және осы сезімді
жеткіншектердің санасына құюға талпынады. [47; 247-255]
Балалар мен жеткіншектерде ұлттық патриотизмді қалыптастыру
мәселесі ұлы абай шығармаларында жақсы көрініс тапқан. Ұлттық
патриотизмді қалыптастыруда ол халық ауызекі шығармаларының рөлін
өте жоғары бағалаған. Оның тәрбиелік мүмкіндіктерін бала жастан
меңгерген, өзінің өлеңдері мен қаар сөздерінде өте ұтымды
пайдаланған. Абай «қазақ ертегілері мен аңыздарын, өлеңдері мен
жырларын, мақал – мәтелдері мен жұмбақтарын бала кезден естіп,
бойына сіңіріп өсті және ұдайы қалың елдің ішінде, өмір бойы
фольклорлық дәстүр арасында болды. Небір әдемі айтыстардың, шешендер
мен билер дауының куәгері болды. Абай өзінің еңбегінде халықтың
ауызекі шығармаларын, көркем өнердің шебері, эстетика өкілі ойшыл
ақын ретінде пайдаланады. Ол өзінің қара сөздерінде (отыз тоғызыншы
т.б.) және «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» атты
еңбегінде 10 мақалға талдау береді. Мақалдарды халықтың өмірімен
және тарихымен тығыз байланыстыра алып қарайды және қоғамдық мәні
тұрғысынан бағалайды, мақал – мәтелдерді талдау барысында
адамгершілік, ұлт жандылық, ынтымақтастық, ел тарихы мәселелеріне
аса назар аударады, оларды зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік,
барымташылық тәрізді жағымсыз мінез – құлықтармен салыстырмалы түрде
қарастырады. Мысалы, «Он үшінші», «Отыз алтыншы» сөздерінде
жастарды имандылыққа шақырады. Қазақтың «Құдайтағаланың кешпес күнәсі
жоқ», «Ұят кімде болса, иман сонда деген мақалдарын келтіре
отырып, олардың мазмұнын дұрыс түсіндіруге талпынады. Абай «Отыз
тоғызыншы сөздегі» («Аз араздықты қуған көп пайдасын кетірер»,
«Ағайынның азары болса да, безері болмайды», «Алтау ала болса,
ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді» мақалдары
арқылы халықты гуменистік көзқарасқа шақырады, елдегі тыныштық,
ынтымаққа, отансүйгіштікке, елжандылыққа, татулыққа байланысты дегенді
айтады. Абай өзінің «Бірақ сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны
туралы» деген зерттеу еңбегінде балаларды құнды тарихи деректермен
таныстырады. Шыңғыс хан мен Жошының билеген кезеңдерін баян ете
отырып, «Ондағы «Түгел сөздің түбі бір, түр атасы – Майқы би»,
«Жылан жылы жылыс болды, жылқы жылы ұрыс болды», «Қой жылы зеңгер
тоғыс болды», «Самарқанның сар жолы, Бұланайдың тар жолы» деген
мақалдарға түсініктемені Шыңғыс ханмен оның жорық – сапарымен
байланыстырады. Абайдың бұл арадағы мақсаты – жастарға қазақтың арғы
тегін, қайдан шыққанын түсіндіру , «Жеті атасын білмеген ұл -
жетесіз» дегізбей, оларды өз руын, шыққан тегін білуге баулу.
Балалар мен жастардың ұлттық патриотизмін қалыптастыруда Абай
өдеңдерінің рөлі ерекше. Оның «Жаз», «Күз», «Қыс», «Жазғытұрым»,
«Желсіз түнде жарық ой» т.б. өлеңдеріндегі туған жер табиғатының
әсем көріністері, адамдардың күнделікті тыныс – тіршілігі, іс -
әрекеттер, балалардың Отанға, елге, туған жерге деген
сүйіспеншілігін арттырады, патриоттық сана – сезімнің оянуына әсер
етеді. [48; 125]
Сонымен, ағартушылар қазақ халқының тарихы мен тіршілігіндегі
ең күрделі мәселелеріне көңіл бөлген, елдің өркендегі өмірін
тарихи тұрғыдан түсінуге тырысқан, сол дәуірдегі құбылыстар мен
оқиғаларды әлеуметтік тұрғыдан қарастырған, халықты, елін, жерін,
Отанын сақтауға, мәдениетін аялай білуге, жоғары адамгершілікке
шақырған. Қазақ халқының рухани көсемі, қазақ тілі білімінің атасы,
мемлекет және саяси қайраткер, халқымыздың ұлы реформаторы Ахмет
Байтұрсынов «Атадан балаға мирас болып екі – ақ нәрсе қалады:
біріншісі – бай тіл, екіншісі – байтақ жер», - деген еді. Біз,
бүгінгі ұрпақ, осы екі нәрсені көзіміздің қарашығындай сақтап,
келер ұрпаққа табыстауымыз керек. Ол үшін бізге отансүйгіштік,
патриоттық, ұлттық сана – сезім қажет. Бұл қасиеттер ұарпақ бойына
оқумен, біліммен, үйренумен, талаптанумен бітеді. Ұлы қасиеттерді
ұрпақ бойына дарытатын ұстаз, ата – ана, тәрбиеші, қоршаған ортасы
екені дау туғызбайды. Патриотизмнің шынайы үлгісі – ұстаз.
«Ерлік тәрбиден туады» деп Бауыржан атамыз айтқандай, өзінің
бар саналы өмірін жас ұрпақты оқыту – тәрбиелеу ісіне жұмсаған,
қазақ халқының прогрессивті, педагогикалық ой – пікірлерін
қалыптастырып, ұлт – мектебінің іргетасын қалаушылардың бірі – қоғам
қайраткері, белгілі жазушы, тамаша аудармашы, ағартушы – демократ С.
Көбеевтің жас ұрпақтың бойына отансүйгіштік қасиеттерді
қалыптастырып, оларды елжандылыққа баулуда еткен еңбегінің мол
екенін байқаймыз. С. Көбеев жастарды елжандылыққа тәрбиелеуді
табиғаттану пәндерінің маңызын атай келіп, оқушыларды елжандылық пен
ерлікке тәрбиелеуде алуан түрлі қоғамдық істерді пайдалану
керектігін, әсіресе, өлкетану мұражайларына және туған өлкедегі
тарихи жерлерге саяхатқа апару, еңбек және соғыс ардагерлерімен
кездесу кештерін өткізіп отыру істерімен бірге мәдени - әдеби
мұраларды да тиімді пайдалану керек дейді. С. Көбеевтің пікірінше,
елжандылыққа баулу ұзақ уақыт бойына үзбей, қажымай – талмай мектеп
пен ата – ана бірлесе, ойласа жүргізгенде ғана сәтті болады. С.
Көбеев оқушыларды елжандылық рухта тәрбиелеу жұмысы тек мектеп
ішінде, тек сыныпта, тек сабақ үстінде ғана жүргізіледі деп
ұғынудың қате екенін ескертеді. С. Көбеев баланың өз Отаны үшін
қажетті азамат болып қалыптасуына ата – ананың алатын орны мен
атқаратын мәнін зор бағалады. «Ата – ана өзінің баласына», - дейді
ол, - ұдайы ақыл айтып, кеңес беріп, оны үйретіп отырады. Жақсы
оқы, шыншыл бол, әділ бол, халыққа адал қызмет ет дейді олар.
Бұл өте жақсы, бірақ жеткіліксіз. Баланың ата – ана, туған –
туысқаны, ең алдымен, өздері үлгі болулары ерек. Үй ішінде үлкен
адамдар бос уақыттарында газет, журнал, кітап оқитын болса немесе
үйде істейтін белгілі бір жұмыспен шұғылданатын болса, бұл да
балаға үлгі... Айталық баланың ата – ана, не басқа туысқандары
өзара дос, бірін – бірі сыйлайды екен, дос адамдарды да сыпайы,
саналы адал адамдар екен, ата – ана бұлармен тату – тәтті екен.
Солар қуанса баланың әке – шешесі де қуанады. Сонда бала мұны да
үлгі етеді, еліктейді. Демек, бұл күнбе – күн үздықсыз жүргізіліп
отыратын ең жақсы тәрбие болып табылады. С. Көббев отансүйгіштік
тәрбие негізі ана – тілі екенін терең түсіндіре білді. Оның
пікірінше, жас ұрпаққа білім беру өз ана тілінде жүргізілуі
керек. Педагогикалық қызметінің алғашқы кезінде – ақ С. Көбеев қазақ
балаларын ана – тілінде оқытудың тиімді де бірден – бір дұрыс жол
екенін қуаттайды. Ұлт мектептерінде жастар, ең алдымен, өз ана
тілінде сауатын ашуы қажет. Сабақты өзінің ақыл – ой дүниесіне,
сезіміне, қиялына күшті әсер етеді. Көркем сөз зергерінің бояулы
да сырлы, асқақ та әсем, кестелі де айшықты, мағыналы сөз
бедерлері оқушыларға өмір құбылыстарын, табиғат көріністерін, адамдар
арасындағы түрлі қарым – қатынастарды дұрыс түсініп, баланың
дүниетанымын дұрыс қалыптастыруға ықпал етеді. Оқушыны ана – тілінде
жазылған әңгіме, өлеңдер арқылы рухани өмірмен, халқының арман -
мүддесімен таныстырып, ана тіліне, сол арқылы халқына, еліне,
сүйіспеншілік сезімін оятса, балада елжандылық қасиет қалыптасады.
Сондықтан мектептерде сабақты ана – тілінде қазақ тілінде жүргізу
қажет деп есептейді. С. Көбеев саналы өмірін жас ұрпаққа саналы
және тәлімді тәрбие мен сапалы білім беруге жұмсады. Оқушыларды
адамзат қауымын сүйетін интернационалист азамат етіп қалыптастырудың
да елжандылыққа әсері зор екенін ұғынып, осы жолда да күш –
жігерін, өнерін, білімін алмады. «Бала», - деп жазды ол, - өз елін,
жерін, халқын сүйе отырып, барлық елдердің қарапайым халқын,
правалары мен тәуелсіздігін құрметтеу рухында тәрбиеленуі тиіс.
Интерноционалдық достықтың жаршысы А. Герцен, «Көршінің мойнына
құрақ салып, қылқындырып отырып, өз еліңе еркіндік дәуірін
бастауға болмайды деген еді. Барлық ақыл – ойнын, күш жігерін
аянбай жұмсап, өз өмірінің жарты ғасырдан астамын мектепте
өткізген. С. Көбеев хылықтар достығы жолынды жаршы бола білді,
жастарды туған халқын құрметтеуге тәрбиеледі.
Б. Момышұлы Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың
тыныштығын алатын лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес,
мемлекеттерге қауіп төндіретін кез келген сыртқы және ішкі күштерге
қарсы тұрудың өзі жастардың отаншылдық рухта тәрбиелеу міндетін
жүктейді. Осыған орай патриоттық тәрбие мәселесі адамзат тарихының
он бойындағы ұрпақтан – ұрпаққа жалғасын келе жатқан ұлы мақсат
болғандықтан мектеп оқушыларының бойындағы Отанға деген
сүйіспеншілігін, яғни патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар
ұлы, ердүрек қолбасшы, жазушы. Батыр Қазақстанның Халық Қаһарманы
Б. Момышұлы ағамыздың кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырып кеткен
өсиеттері және ерлікке толы шығармаларының алатын орны ерекше.
Жиырма жылдық өмірін әскер қатарында өткізген Бауыржан ағамыз
өмірінің соңына дефін әскери – патриоттық тақырыптарға шығармалар
жазды. Екінші дүиежүзілік соғыс кезінде атақты генерал И. Панфиловтың
сегізінші гвардиялық дивизиясында рота, батальон, полк кейін
дивизия командирі қызметін атқарып, неміс фашист басқыншылырына
соққы бері, батальон ды бірнеше мәрте жау қоршауынан алып шықты.
Бұл жөніндегі өлең жырлары арқылы жауынгерлерге рух беріп ерлік
істерге шақырады. Кейіннен атақты жазушы Александр Бек батыр
ағамыздың ерліктері жайлы. «Волокаламск тас жолы» атты романын
жазды. Осы роман арқылы Бауыржан ағамыздың аты әлемге әйгілі
болды. [49; 423-436]
Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік жеке адамның
аман – саулығының қоғамдық – мемлекеттік қауыпсіздікке тікелей
байланыстығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке адамды
көркейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет
туралы ұғымды жекеадаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен
және болашағымен қарым – қатынасты білдіреді.
«Ерлік дегеніміз - табиғат сыйы емес, ең алдымен өзінің ар –
намысында және азаматтық қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық
жасап масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін
– азаматтық парызын орындау үшін осындай адамгершілік теңдікті
өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана
емес, оның қауіп – қатерінде бөлісіп, жауды барынша жою, жанға
жанмен, қанға қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және
отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп – қатерге
бас тігу». «Батылдық – қимыл - әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре
алушылық. «Табандылық – батырлардың қалқаны». «Өжеттілік, қайсарлық –
адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде абыроймен өлімге
бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс». [50;114-125]
2. Бастауыш сынып оқушыларының отансүйгіштік тәрбие берудің әдіс-
тәсілдері мен жолдары.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларына ана тілі сабағында отансүйгіштік
тәрбие берудің зерттеу деңгейі.
Бүгінде «Мен патриотпын» деген замандастарымыздың бойынан нағыз
ұлтжандылық сезімнен гөрі, мендік патриотизм өріс алғанын байқаймыз. Яғни,
олар өзінің бас мүддесін бірінші орынға қояды, ұлттық, елдік мақсат келесі
орынға қалады. Сондықтан әр адамның бойынан өзімшілдік, менмендік, тек өз
пайдасын көздейтін пиғылдан арылту үшін, ұлтжандылық тәрбиесіне баулу
керек. Ол ата-бабаларымыздың ерлік істерінен, аңыз әңгімелерінен, батырлар
жырынан мысал келтіре отырып, солардан үлгі алу, өздерін солардың ұрпағы
екендігіне көз жеткізе отырып, еліктету арқылы іске асыруға болады.
Сондықтан әр адамның бойына Отанға, халқына шын берілгендіктен, ата-
салтына, ел тарихына деген құрмет, ерлік рухы қалыптасуы керек.
А.Байтұрсынов: «Атадан балаға мирас болып екі-ақ нәрсе қалады,
бірінші — бай тілі, екінші — байтақ жері».
Философ А.Айталының «Ұлттану» оқу құралында «Ұлтжандылық — халық рухы
және материалдық игіліктерін көбейтуге арналған жігері, қайраты. Ұлтжанды
деп еңбекқор, іскер, талапты, ойшыл, ізденгіш, ұлттық мұраттар жолындағы
абзал істің иесін айтамыз. Ұлы ұлттар осындай ұлтжандылығымен мықты»
делінген.
Патриоттық тәрбиенің объектісі мен қайнар көзі — Отан десек, оның
мазмұны — байлықтары, тілі, дәстүрі, тарихи ескерткіштері, туған өлкедегі
киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық
сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы
патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Олай болса, патриоттық тәрбиенің қазіргі
кезде алатын орны ерекше.
Соған байланысты мен өзімнің зерттеу жұмысымда бастауыш сынып
оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеу деген .
Зерттеу мәселесіне байланысты жүргізілген тәжірибелік–эксперименттік
жұмыстар Қостанай қаласының №24 «А» Бастауыш қазақ мектебінің 4 «А» және 4
«Б» сыныптарында жүргізіліп, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарымызға 26
бала қатысты. Оның ішіндегі 13 бала 4 «А»сыныбында, ал 13 бала 4 «Б»
сыныбынан. Жүргізілген тәжірибелік–эксперимент жұмыстарымыздың мақсаты:
қазіргі кездегі бастауыш сынып жасындағы оқушылардың отансүйгіштік
сезімдерін қалыптастырып, танымдық белсенділіктерінің дамыту үлгісін
жасап, оны оқу үрдісіне пайдалану, ұлтжанды жеке тұлғаны қалыптастыру.
Тәжірибелік–эксперименттік жұмыстың міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларын ана тілі сабағында әртүрлі тапсырмалар беріп
оқушылардың білім деңгейін анықтау.
- Бастауыш сынып оқушыларының бойында отансүйгіштік сезімін
қалыптастыру.
- Бастауыш сыныптағы ана тілі сабағында оқушылардың шығармашылық
қасиеттерін дамыту, сабаққа қызығушылықтарын арттыру, патриоттық
сезімдерін қалыптастыру.
- Оқушыларды Отанды сүюге, әрқашан қастерлеп көз қарашығындай асырауға
осы ана тілі сабағы арқылы тәрбие беру.
Зерттеу жұмысымның тақырыбына байланысты үш кезеңге бөліп
қарастырдым.
I. Кезең – анықтау;
II. Кезең – қалыптастыру;
III. Кезең – қорытынды.
Тәжірибелік – эксперименттік жұмысымның анықтаушы эксперимент
кезеңінде эсперимент және бақылау топтары алынды. Бақылаушы топ ретінде 4
«Б» сынып оқушыларының 13 баласы, ал эсперименттік топқа 4 «А» сынып
оқушыларының 13 баласы алынды. Бастауыш сынып оқушыларының білім деңгейін
анықтауға арналған әдістемелік диагностикалар, ана тілі сабағы бойынша
тапсырмалар беріліп, балалардың танымдық белсенділігі анықталды.
Сонымен қатар анықтаушы кезеңде бастауыш сыныптағы бағдарламалармен,
оқу жоспарымен, балалардың ана тілі сабағында танымдық белсенділігімен
танысып, бастауыш сынып оқушыларының сабақтарына қатысып, олардың ана тілі
сабағында отансүйгіштікке тәрбиелеуде тәрбиенің ұйымдастырылған оқу іс –
әрекетіне деген белсенділігін бақылап, тәрбиешінің ұйымдастырылған оқу іс –
әрекетін жүргізу әдістемелерімен таныстым. Бастапқы кезде бақылау және
эксперименталды топтарының сабақтарына қатысып, бақылау жүргіздім.
Бастауыш сынып оқушыларына ана тілі сабағында ұйымдастырылған оқу іс-
әрекетінің білім деңгейін анықтау мақсатында бақылау және эксперименттік
топтарына әдістер жүргізілді.
Бұл әдістер – бастауыш сынып оқушыларыны танымдық белсенділігінің
даму деңгейін анықтау үшін арналған. Бұл әдістер ұпаймен бағаланады және
нәтижелері анықталған.
Ю.К. Бабанский оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру әдістерін
топтады. Ол іс-әрекет 3 бөліктен: ұйымдастыру, ынталандыру, бақылаудан
тұратынын атап көрсетіп, әдістерді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру,
ынталандыру, бақылау әдістері деп бөледі. Бақылау әдісінде оқушылардың
білім деңгейіне байланысты тәсілдерді қолдануға болады. Соның ішінде тест,
ашық тест, шығарма, сауалнама, әңгіме, сөздік жұмыс және т.б тәсілдер. Осы
тәсілдердің ішіндегі ашық тестті тапсырма ретінде оқушыларға беріп олардың
отанға деген сүйіспеншіліктері мен білім деңгейлерін анықтадым.
Әдіс 1. «Сауаланама»
Нұсқау: Бұл әдісте бастауыш сынып оқушыларына сауалнама беріледі.
Сауалнаманың сұрақтарына жауап беру арқылы оқушылардың отансүйгіштік
сезімдерін анықтауға болады. Бұл әдісте оқушылардың ойлау үрдістері мен
отанға деген сезімдері, оқушылардың жан-дүниесі зерттеледі. Осы әдісті
қолданып оқушыларды отанды сүюге, өз елінің патриоты болуға шақыру. Әрбір
оқушының сауалнамалары жеке қарастырылып, жауаптарына байланысты ұпаймен
бағаланады.
Сауалнама
1.Өзіңді патриотымын деп санайсынба?
1)Ия
2)Жоқ
3)Білмеймін
2.Қазақстан жерін қорғауға өз үлесіңді қосып жүрсінбе?
1)Ия
2)Жоқ
3)Білмеймін
3.Туған еліңді, жеріңді сүйіп өтесінбе?
1)Ия
2)Жоқ
3)Білмеймін
4. Патриоттық сезімді ояту үшін қандай іс-шаралар қолдану керек деп
ойлайсың? Өз ойыңды жаз.
5. Бастауыш сынып оқулығын оқығанда қандай тақырыптар отансүйгіштікке
баулуға шақырады? Өз ойыңды жаз.
6. Отанды сүю, отанды қастерлеу, отанды қадірлеу, отанды қорғау әрбір
азаматтың борышы деп санайсыңба?
1)Ия
2)Жоқ
3)Білмеймін
7. Отан деген сөзді қалай түсінесің? Өз ойыңды жаз.
8. Өзіңнің Қазақстанға деген сезіміңді қалай жеткізесің? Өз ойыңды жаз.
9. Өз Отаныңды өркендету, дамыту, қорғау үшін не істер едің? Өз ойыңды жаз.
10. Ана тілі сабағында отан туралы қандай өлеңді жатқа білесің және бір
шумағын жаз?
Бағалау критерийі:
10 ұпай-егер оқушы барлық сұрақтарға толық жауап беріп сөздерді дұрыс
байланыстырып, өз ойын толық жеткізіп өз Отанының патриоты екенін
дәлелдесе.
8-9 ұпай- оқушы барлық сұрақтарға жауап беріп, өз Отанының патриоты
екенін дәлелдеп, бірақ сөйлемдерді дұрыс байланыстыра алмаса.
6-7 ұпай-оқушы сұрақтарға толық жауап берсе, өз Отанының патриоты
болғанымен сөйлемдерде сөздерді дұрыс қолданып толық жеткізіп бере алмаса.
4-5 ұпай-оқушы сұрақтарға толық жауап бермей, өз Отанының патриоты
болып, сөздерді сөйлемдерді дұрыс жаза алмай мазмұны жағынан дұрыс
құрастырылмаса.
2-3 ұпай-оқушы сұрақтарға толық жауап бермей, өз Отанының патриоты
деп өзін есептемей сөздерді, сөйлемдерді мүлдем байланыстыра алмаса.
Даму деңгейінің қорытындысы:
10 ұпай-жоғары
6-9 ұпай-орташа
2-5 ұпай –төмен
Кесте 1 «Сауалнама» әдісінің даму қортыныдысы
| | |
| |Бақылаушы топ |
|Рәміздердің авторлары кім? | |
|«Елтаңба мен Ту туралы жыр» | |
|мәтінінде не туралы айтылған? | |
|Рәміздердің өзіндік ерекшеліктері| |
|туралы айтып бер. | |
|Мәтіндегі мақал-мәтелдердің | |
|мағынасын түсіндіріп бер. | |
Бағалау критерийі:
10 ұпай-бала тапсырманың бесеуін дұрыс орындап шықты, осы уақыт
ішінде берілген тапсырмаларды жазып үлгеріп болды.
8-9 ұпай-берілген тапсырманың төртеуін дұрыс орындап, қалғанын
орындауға уақыт жетпей қалды.
6-7 ұпай-берілген тапсырманың үшеуін дұрыс орындап шықты,
тапсырмаларды орындауда уақыт жетпей қалды.
4-5 ұпай-берілген тапсырманың екеуін дұрыс орындап шықты,
тапсырмаларды орындау үшін уақыт қажет болды.
2-3 ұпай-берілген тапсырманың біреуін дұрыс орындап шықты,
тапсырмаларды орындау үшін уақыт жетпей қалды.
Даму деңгейінің қорытындысы:
10 ұпай-жоғары
6-9 ұпай-орташа
2-5 ұпай –төмен
Кесте 2 «Ашық тест» әдісінің даму қорытындысы.
| | |
| |Бақылаушы топ |
| ... ... | ... ... |
| |... ... |
|... ... |... ... |
|... ... |... ... |
|... ... | |
Тақырыбы: «Жарық түнде жайлауда»
Мақсаты: Оқушыны Әбділда Тәжібаевтың «Жарық түнде жайлауда» атты өлеңін
мәнерлеп, түсініп оқуға үйрету, өлеңнің өзекті түйінді ойын ашуға жағдай
жасау,оқушыларды отансүйгіштікке, елжандылыққа тәрбиелеу. Өз бетінше
шығармашылықпен жұмыс істеуге баули отырып, байланыстырып сөйлеуін,
шығармашылық ойлауын, іздену қабілетін дамыту.
Тапсырма: Өлеңнің соңғы шумағындағы сөздерді пайдаланып, сөзжұмбақты шеш.
Мақсаты: оқушылардың шығармашылық ойлауларын дамытып, сабаққа деген
қызығушылығын арттыру. Есте сақтау қабілеттерін жақсартып байланыстырып
сөйлеулерін арттыру. Сөзжұмақты шешу ойлау қабілеттерін жақсартып
шапшаңдыққа, тез ойланып шешуін айтуға үйретеді.
Барысы: өлең шумақтарына қарап сөзжұмбақты шешеді. Шешуін тапқан оқушы
тақтаға келіп жазады. Бұл тапсырма оқушылардың шапшаңдығын тексереді.
(1).... түнде, жазық дала, жайлауда,
Жалықпаймыз атқанша (2)... сайрауға.
(3)..., (5).... астында (4)......тербеліп,
Үйренгенбіз толқынды жыр (6) .......ға.
| | | | | |
|1. | | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | |
| | | |
(Бұл сұрақтар баланың өзін-өзі тексеруіне, өзін-өзі бақылап, бағалауына
көмектеседі).
[pic] [pic]
І. «Мен не білемін?» деген сұрақ бойынша оқушылар Тудың, Елтаңбаның
авторын, ондағы бейнелердің қандай мағына беретінін айтуға болады. Елтаңба
авторы – Шота-Аман Ыдырысұлы Уәлиханов. Тудың авторы – Шәкен Оңдасбекұлы
Ниязбеков.
Тақырыбы: «Бала Мәншүк»
Мақсаты: Мәншүк Мәметованың ерлігі туралы оқушылардың түсініктерін
тереңдету; сабақ тақырыбын өздігінен талқылай, Мәншүктің ерлігі туралы
ойларын тұжырымдайды, шығармашылық жұмыстар атқарады; шағын топ құрамында
өзара қатынасқа түседі, сенім және сыйластық дағдыларын қалыптастыруға
атсалысады, топ мүшелерінің бәрі де оқу материалын меңгеруін қадағалайды,
бір-біріне көмек көрсетеді.
Тапсырма: Мұғалім оқушыларға тақырып бойынша «Ой қозғау» үшін бар
білгендерін жазбаша жазуды тапсырады.
Барысы: Жеке жұмыс (5мин.) оқушылар өтілетін тақырып – Мәншүк және соғыс
туралы «Не білемін?», «Не білгім келеді?», «Нені білдім?» кестесінің
бірінші бөлімін өздігінен толтырады.
|Не білемін? | |
|Не білгім келеді? | |
|Нені білдім? | |
Тақырыбы: «Әлияның ерлігі» Ж.Жұмақанов
Мақсаты: Әлия Молдағұлова туралы білетіндерін жаңа мағлұматтармен
кеңейте түсу арқылы танымдық білімдерін арттыру. Жүйелі ойлау қабілеттерін,
тіл байлықтарын дамыту, батырлықты дәріптеу отаншылдыққа тәрбиелеу.
Тапсырма: «Ой қозғау» ойыны. Ойын шарты бойынша көрсетілген бағыт бойынша
екі әріп тастай отырып, бір мақал құрастырып шығаруы тиіс.
Мақсаты: оқушылардың есте сақтау қабілеттерін жақсартып, әріптерден сөз
байланыстырп сөйлеулерін үйрету.
Барысы: сөзге қатысты мақал-мәтелдерді табу арқылы оқушының тіл байлығын
жетілдіру.
[pic] [pic] [pic]
Жауабы: Отан оттанда ыстық. Туған елдей ел болмас, Туған жердей жер болмас.
Құрастырылған мақалдың қандай мағына беретіні мұғалімнің көмегімен
түсіндіріледі.
Тақырыбы: «Мен соғысты жек көрем!»
Мақсаты: өлең мазмұнымен, идеясымен таныстыру, Қ. Жұмағалиев өмірі,
шығармашылығы туралы мағлұмат беру. Оқушылардың шығармашылық қиялын, жүйелі
ойлау қабілетін, сөздік қорын молайтып, тіл байлығын дамыту.
Отансүйгіштікке, елжандылыққа, достыққа тәрбиелеу. Үлкенді сыйлау,
құрметтеу, өнеге тұту сияқты ізгі қасиеттерді сіңіру.
Тапсырма: оқушылар түрлі формада өз шығармаларын жазып, оқып береді.
Мақсаты: оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытып, ойлау мен қиялын
ұштастырып сөздерді байланыстырып сөйлеуге баулу.
Барысы: оқушылар шығарма жазады, жазған шығармаларын рольге еніп оқып
береді. Осы шығармаларды түрлі формада жазады да соның ішінде әңгімеде,
өлеңде, алғыс хатта жазып өз шығармашылықтарын дамытады.
| |1 топ |2 топ |3 топ |
|Роль |Соғыс ардагері |Оқушы |Оқушы |
|Аудитория |Оқушыларға |Дүниежүзі |Ел президенті |
| | |балаларына |Н.Ә.Назарбаевқа |
|Форма |Әңгіме |Өлең |Алғыс хат |
|Тақырып |Талай өткен |Бейбітшілік, |Ұлттар арасындағы |
| |ғасырлар, |достық |достық, татулық |
| |Еш соғыссыз | | |
| |өтпеген | | |
Тақырыбы: «Батыр Бауыржан»
Мақсаты: оқушыларды «Батыр Бауыржан» мәтінімен таныстыру. Бауыржан атамыз
туралы естеліктермен, ерлік істерімен таныстыру. Оқушылардың ойлау,
шығармашылық қабілеттерін және сөздік қорын, есте сақтау қабілеттерін
қалыптастыру. Баланы батырлыққа, ерлікке, елжандылыққа, өз Отанын сүюге,
адалдық пен адамгершілікке тәрбиелеу.
Тапсырма: «Образға кіру». Бұл тапсырмада оқушылар Бауыржан ағамыздың
образына еніп шығарма жазады. (Егер сен Бауыржан ағамыз сияқты батыр болсаң
не істер едің?). оқушылардың ой-өрісі кеңейтіліп, тілдері дамып,
Мақсаты: Оқушылардың ой-өрісі кеңейтіліп, тілдері дамып, сөздерді
байланыстырып сөйлеулері артады, Бауыржан ағамызға ұқсап өз отанын қорғауға
ұмтылады, отансүйгіштік сезімдері дамиды.
Барысы: Әрбір оқушы жеке тапсырма ретінде орындап, шығармашылық ойлауларын
іске қосып әрқайсысы өз бетінше образға еніп шығарма жазады. Тақтаға
Бауыржан ағамыздың суреті ілініп тұрады. Соған қарап оқушылар көз алдарына
елестетіп шығарма жазады. Шығарма жазуға 40 минут уақыт беріледі. Сол уақыт
ішінде жазған шығармаларын аяқтап сабақ бітуіне 5 минут қалғанда шығарманы
жинап аламын. Оқушылар мынадай деп шығарма жазуы мүмкін мысалы: Мен 1941-
1945 жылдар аралығында болған Ұлы Отан соғысына қатыстым. Соғыс кезінде
қырғын шайқас пен қан төгістер болды. Соның салдарынан халқымыз қырылып
жастарымызды соғысқа әкетіп жатты. Соның ішінде өзімде болдым.
Тақырыбы: «Кімнің мекені жақсы?»
Мақсаты: оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттырып, ойлау қабілеттерін,
тіл байлығын, сөздік қорын дамытып, мәтінді түсініп оқуға үйрету. «Кімнің
мекені жақсы?» мәтініндегі негізгі сұрақ қойып оқушылардың ой-өрістерін
дамыту. Отанға, елге, жерге деген сүйіспеншіліктерін арттыру.
Тапсырма: «Үш бөлімдік сұхбат». Оқушыларға оқулықтағы «Кімнің мекені
жақсы?» мәтінін «Үш бөлімдік сұхбат» тәсілін қолданып оқу тапсырылады.
Мақсаты: оқушыларды мәтінді қатесіз дұрыс оқуға, шапшаң оқуға, топпен жұмыс
жасауға үйрету. Мәтін бойынша сұрақтарды бір-біріне қойып, мәтіннің
мазмұнын ашуға дағдыландыру.
Барысы: «Кімнің мекені жақсы?» мәтінін үшке бөлеміз (абцаз бойынша).
1) Оқушылар топ ішінде А, В, С, Д болып бөлінеді. Оқушылар мәтіннің
бірінші бөлімін оқиды (бірінші абцаз). Оқып болғаннан кейін А деп
аталатын оқушылар Б деген оқушыларға, С деп аталатын оқушылар Д деген
оқушыларға мәтін бойынша сұрақ қояды.
2) Оқушылар мәтіннің екінші бөлімін оқиды (келесі екінші абцаз) оқып
болған соң бір-біріне сұрақ қояды.
3) Оқушылар мәтіннің үшінші бөлімін оқиды (соңғы үш абцаз). Оқып болған
соң жұптасып сұрақ қояды.
4) Мұғалім оқушыларға және оқушылар мұғалімге мәтін бойынша сұрақтар
қойып, өз ойлары мен тұжырымдарын айтады.
Тақырыбы: Туған жер. Қасым Аманжолов
Мақсаты: Оқушыларды Қасым Аманжоловтың «Туған жер» атты өлеңін мәнерлеп,
түсініп оқуға үйрету; өлеңнің өзекті түйінді ойын ашуға жағдай жасау.
Елге, жерге деген патриоттық сезімдерін ояту, өз бетінше шығармашылықпен
жұмыс істеуге баули отырып, байланыстырып сөйлеуін, шығармашылық ойлауын
дамыту. Оқушыларды тәрбиелі, ұқыпты, білімді, сабақ үстінде өзін ұстай
білуге үйрету.
Тапсырма: Ой қозғау стратегиясы: Туған жер туралы не білесіңдер? Туған жер
туралы білетіндеріңді қасыңдағы серіктестеріңмен өзара пікір алмасыңдар.
INSERT стратегиясы бойынша жұмыс.
Мақсаты: оқушыларды білген және білмеген білімдерін тексеріп оны ары қарай
дамыту. INSERT стратегиясы бойынша оқушылардың шапшаң ойлауларын,
пікірлерін толық жеткізе білу, топпен жұмыс жасауға үйрету.
Барысы: оқушылардың ой қозғау стратегиясы бойынша пікірлерін тыңдап
тапсырманы ары қарай орындаймыз.
Мағынаны ажырату сатысы: INSERT стратегиясы бойынша жұмыс жасау жолын
ескерте отырып, мәтінді оқу барысында қарындашпен белгі қоюларын
ескертемін.
V – білемін
+ - жаңа білім
— - білмедім, түсініксіз
? – таң қалдым, зерттеймін.
Сыныпта v, – екі белгімен жұмыс жүргізіледі де, +, ? белгісі бойынша үйге
кесте толтыру тапсырылады.
2.3. Бастауыш сынып оқушыларын ана тілі сабағында отансүйгіштікке
тәрбиелеудің тәжірибелік-эксперимент нәтижесі.
Қалыптастыру кезеңінде эксперимент 4«А» сыныбында жүргізілген
сабақтардың үлгісі мен шығармашылық тапсырмалар, ой-өрісін дамытатын ойын
түріндегі тапсырмалар беріліп, осы бағытта жұмыстар істелінді. Ана тілі
сабағында берілген тапсырмалар арқылы танымдық, шығармашылық
белсенділіктерін дамыту жұмыстары жүргізіліп, оқушылардың танымдық және
шығармашылық белсенділіктері жоғары деңгейге жетті деген ойдамын.
Тәжірибелік–эксперименттік жұмысымның үшінші қорытынды кезеңі. Қорытынды
кезеңінде эксперименттен кейінгі зерттеу әдістерін қарастырайық.
Әдіс 4. Ашық тест
Нұсқау: Бұл тәсіл бойынша оқушыларға ашық тесттер беріледі.
Тізбектің әрбір бөлшегінде тапсырмалар берілген. Берілген тапсырмалардың
дұрыс жауаптарын өздері касындағы тізбекке жазады. Зерттеуді жүргізуші
баланың тапсырманы орындауға жұмсалған уақытын қадағалап, белгілеп
отырады. Тапсырманы орындау кезінде берілген дұрыс жауап ұпаймен саналады,
соның нәтижесінде баланың қабылдауының даму деңгейі жайында қорытынды
шығарылады. Бұл тапсырманы өткен сабақта бергенде басқа тақырыпта берілген
болатын. Ендігі тапсырмада «Туған өлкем – тұғырым» деген бөлімдегі Қали
Сапарбаевтың «Туған жердің ыстығы-ай» мәтініне жүргіздім.
|Жазушы қандай оқиғаға куә болды? | |
|Жалғыз өркешті нар түйе қай жерді| |
|мекендеп жүр екен? | |
|Түйе ботасын ертіп қайда | |
|ерітпекші болды? | |
|Отан, туған жер, елін сағынған | |
|түйеден қандай үлгі алар едің? | |
|Мәтінде жалпы не туралы айтылған?| |
Бағалау критерийі:
10 ұпай-бала тапсырманың бесеуін дұрыс орындап шықты, осы уақыт
ішінде берілген тапсырмаларды жазып үлгеріп болды.
8-9 ұпай-берілген тапсырманың төртеуін дұрыс орындап, қалғанын
орындауға уақыт жетпей қалды.
6-7 ұпай-берілген тапсырманың үшеуін дұрыс орындап шықты,
тапсырмаларды орындауда уақыт жетпей қалды.
4-5 ұпай-берілген тапсырманың екеуін дұрыс орындап шықты,
тапсырмаларды орындау үшін уақыт қажет болды.
2-3 ұпай-берілген тапсырманың біреуін дұрыс орындап шықты,
тапсырмаларды орындау үшін уақыт жетпей қалды.
Даму деңгейінің қорытындысы:
10 ұпай-жоғары
6-9 ұпай-орташа
2-5 ұпай –төмен
Кесте 4 «Ашық тест» әдісінің даму қорытындысы.
| | |Жоғары |Орташа |Төмен |
| |Бақылаушы топ | | | |
|1 |Экспериментке дейін|41% |46% |13% |
|2 |Эксперименттен |61% |31% |8% |
| |кейін | | | |
[pic]
Диаграмма 4
Қорытынды
«БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АНА ТІЛІ САБАҒЫ АРҚЫЛЫ ОТАНСҮЙГІШТІККЕ
ТӘРБИЕЛЕУ» атты дипломдық жұмысымыздағы негізігі қарастырған
мәселелеріміздің маңызды, қоғамның бүгінгі таңдағы стратегиялық
міндеттерінің бірі екенін сезіндім. Жақында Мемлекет басшысы
бекіткен 2006 – 2008 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы
азаматтарына патриоттық тәрбие берудің мемлекеттік бағдарламасында
жеке адамды тәрбиелеудегі маңызды бағыттар айқындалды. Бұл ретте,
әсіресе жастардың отансүйгіштік сана – сезімін қалыптастыруда, Отан
мүдделерін қорғаудағы азаматтық борышы мен міндеттерін орындауға
тәрбиелеуде үлкендердің (аға буынның, педагогтардың, тәрбиешілердің
және т.б.) атқарар рөлі де, жауапкершілігі де орасан.
Бастауыш сынып оқушыларына отансүйгіштік сезімін дамытудың шаралары:
➢ Патриоттық бағыттағы азаматтарды бастауыш буыннан бастап тәрбиелеу;
➢ жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу жүйесін дамыту;
➢ бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысында отансүйгіштік бағыт
пен кәсіби мәдениетті арттыру;
➢ оқулықтарға көптеген отансүйгіштік бағыттағы тақырыптар енгізу;
➢ елін, жерін қорғайтын азаматты тәрбиелеуде көптеген іс-шаралар
өткізу.
Отанды қастерлеудің озық үлгісін Елбасымыздың «Қазақстан жолы»
атты жаңа кітабын оқып көз жеткізуімізге болады. Автор кітаптары
түйін сөздің оқу – білім мәселесіне арнап, сонымен бірге адамның
бойында Отанға, туған жеріне деген сүйіспеншілік сезімін
тәрбиелейтін әрбір жасқа таным нәрін егетін, тиімді еңбек ету
машығын үйрететін бәсекеге қабілетті білім беру жүйесіне де
байланысты екенін айтады.
Отанға деген сүйіспеншілік – патриотизим ата – ананы, жасы үлкенді
құрметтеуден басталып, өркендейді. Бала ата – анасы өнегесіне, өмір
мен өнердегі әйгілі қаһармандарға, көш бастайтын ерлерге қарап
есейеді, тәжірибе жинақтайды. Әсіресе, бастауыш сынып оқушысы еліктегіш
келеді соған байланысты отансүйгіштік қасиет бірінші ата-анасы жағынан
беріліп содан кейін мектеп қабырғасынан бастап алады. Осыған орай бастауыш
сынып мұғалімі көбінесе ана тілі, қазақ тілі және дүниетану сонымен қатар
сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беріп отырады.
Бастауыш сыныпта Отан туралы ұғым тілі, діні туралы, қазақ тарихы,
мәдениеті, елдің жырын жырлайтын жыршылары мен сазгерлері, әдет - ғұрып,
салт - дәстүрін туған - туыстарын сыйлау қазақ батырлары, сөзге шешен, ел
ішіндегі көсем адамдардарды білу арқылы қалыптасқан. Мысалы:Абылай,
Алпамыс, Ағыбай, Махамбет, Амангелді, Қабанбай, Наурызбай, Бөгенбай, Сырым,
Райымбек сынды батырларымыздың ерлік істері арқылы оқушылардың бойына
патриоттық тәрбие сіңіре білу керек. Оқу бағдарламаларын, оқулықтарды оқу
әдістеме құралдарын зерделеп қарасақ : ана тілі, қазақ тілі , дүниетану,
еңбекке баулу, сабақтарында халықтық педегогиканы негізге ала отырып,
патриоттық тәрбие беру жағына көбірек көңіл бөлінген. Әсіресе ана тілі
пәнін оқыта отырып Отан туралы ұғым, туған жер, атамекен туралы ұғым
халқының төл тарихын, өнерін, әдебиетін біле отырып қалыптаспақ.
Отансүйгіштік тәрбиенің мақсаты : оқушыда өз Отанына деген сүйіспеншілік
сезімін оятып, оған адал қызмет жасауға оны қорғауға баулу, туған ел
тарихы, өз халқының мәдени мұрасын, салттары мен дәстүрлерін қастерлеу
қатынасын қалыптастыру. Халқымыздың әдебиеті мен тіл өнері бабамыздың бізге
қалдырған бай мұрасы ана тілімен Отан деген ұғымдар бір-бірінен ажыратуға
келмейтін түсініктер. Қазақ халқы, яғни біздің ата бабаларымыз тәрбиенің
негізгі мақсаты сегіз қырлы бір сырлы, жетілген адамды тәрбиелеу деп
санаған. Отанын адамның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп, қадір қасиетін
ұққанда тарихын, өткен жолын, қыйындық мехнаттарын, рухын, тар жол, тайғақ
кешулерін көз алдынан өткізіп, жанымен сезе білгенде елдің басын
біріктірген жат жұрттардан жерін, суын, даласын, тауын қанын төгіп,
қайсарлықпен қорғап алған ерліктерін сезіп білгенде ғана соған деген
мақтаныш сезімі оянады. Жалпы кез келген адам іс әрекеттерінде немесе басқа
жағдайларда ерлік істерге бару үшін алдымен рухани жағынан дайын болуы
керек.
Патриотизм дегеніміз – ол сіз бен біздің Отанға деген қарым –
қатынасымыз. Отанға деген сезім Ұлы Отан соғысы кезінде шынайы көрініс
тапқанын білемін. Ұлы Отан соғысы кезінде қазақ халқының өз елі, жері
үшін соғысып қасық қандары қалғанша күреседі, Отан үшін жандарын қияды.
Бертін келе, Желтоқсан оқиғасы кезінде ешнәрседен тайынбаған
қаншама қазақтың қыздары мен жігіттері болғанын, ақ қарда бұрымдары
шашылып, қандары төгілген қазақтың ару қыздарының қайсарлығын
қазіргі жас ұрпаққа ұқтырып, солардан үлгі алып нағыз отанды қорғайтын
азаматты дайындау. Ендігі мақсат: осы өмірден көрген – білгендерімді,
университетте алған білімдерімді өскелең ұрпақтың ойында патриотизмді
дамытуға жұмсаймын. Өз елін сүйетін, өз Отанын қастерлейтін, өз
халқын мақтан ететін, Қазақстандық жастарды елшіл отаншыл,
мемлекетшіл қасиеттерге баулып, жақсыдан үйренуге, жаманнан жүйренуге
үйретемін. Әрбір Қазақстан азаматын «Бұл менің Отаным» деген
мақтанышты сезімге тәрбиелеуге тағылымды үлес қосамын және де
қиындығы мен қызығы да бар бұл іске бүкіл қазақстандықтарды
шақырамын. Әрқайсымыз ұлтжанды, бауырмал болсақ, мемлекетіміздің
тірегі нығайып, болашағымыз жарқын болары анық. Жастарды
отаншылдыққа, имандылыққа, салауатты өмір сүруге, адамгершілікке
тәрбиелеу абыройлы іс. Оны іске асырудың жүгі де жеңіл емес.
«Мен жастарға сенемін!», - деп Мағжан Жұмабаев айтпақшы, қоғамды
алға сүйрейтін тәрбиелі де білімді азаматтарды қалыптастыру барша
қоғамның ісі.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының орта білімнің тәлім-тәрбие тұжырымдамасын //
Егемен Қазақстан, Алтамы, 2003, 26 желтоқсан. [1; 12-13]
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауын // Егемен Қазақстан, Алматы 2011 [2; 26-27]
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, Алматы, 2004 [3; 8-9]
4. 1993Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан, Алматы
2004 [4; 32]
5. Д.Кішібеков. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. Алматы, 1999, [5;
13-15]
6. А.Қоңыратбаев. Алматы, 1999, [6; 56]
7. С.Қасқабасов. Алматы, 2001, [7; 78]
8. Н.Ә.Назарбаев. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде .
Алматы, [8; 200]
9. Ж.Қалиев.Халық педагогикасы құндылықтары негізінде оқушыларға
патриоттық тәрбие беру. Астана,2005 [9; 236]
10. С.Мусин. Педагогика тарихы. А., 1997, [10; 225]
11. Н.Ә. Назарбаев Қазақстан болашағы қоғамның ұлттық бірлігінде. Алматы.
Қазақстан, 1993 жыл [11; 22-35]
12. Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев. Педагогика, А, 2002, 350 б. [12; 350]
13. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы Қазақстан Республикасының
азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы туралы 2006 жылғы 10 қазан №200 // Қызылжар
нұры – 2006 - 24 қараша. [13; 380]
14. М.Құрманбаева. М.Ғабдулин мұрасындағы этнопедагогикалық құндылықтар
арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу. Алматы, 2003 [14; 109-
111].
15. Патриоттық тәрбие және Б.Момышұлы // Қазақстан мектебі – 2005 - №8 –
72 - 73 бет [15; 72-73]
16. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауын // Егемен Қазақстан, Алматы 2011[16;28-36].
17. Жастарды патриотизмге тәрбиелеу - мұғалімнің басты міндеті //
Қазақстан орта мектебі – 2005 - №9 [17; 7-9]
18. Жарықбаев Қ. Б., Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу туралы. –
Алматы, 1965. [18; 36-39]
19. Т.Сабыров. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, А, 1978,
[19; 225]
20. А.Люблинская . Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. А,
1981, [20;26-38]
21. Н.Найзабекова. Патриоттық тәрбие - педагогиқалық проблема// Бастауыш
мектеп №6 2005 [21; 87-92]
22. Ж.Қалиев. Халық педагогикасы құндылықтары негізінде оқушыларға
патриоттық тәрбие беру. Астана,2005 [22; 135-139]
23. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті: «Мектеп». - 1974ж. [23; 96-
105]
24. Құнанбаев А. Шығармалары. Екі томдық. «Жазушы».- 1968ж [24; 10-15]
25. Жұмабаев М. Педагогика: «Ана тілі». - 1992ж.[25; 366-378]
26. Д. Исабеков. Сенім салтанаты /Егемен Қазақстан №10-11 қаңтар,2006.
[26;12-17].
27. С. Мұса. Жеті жылдық жолдың басы /Егемен Қазақстан, № 11-12 қаңтар,
2006 [27; 10-15]
28. Жолдасбеков М. Асыл арналар.- Алматы: «Жазушы». - 1986ж. [28; 79-82]
29. Патриоттық тәрбие және Б.Момышұлы // Қазақстан мектебі – 2005 - №15
[29; 108]
30. Ю.К.Бабанский. избранные педагогические труды. Москва, 1989, 380 с
[30; 46-48]
31. Базарбаев Ж. Нұсқабаев Ж., Даулетова Қ. Инабат. Әдептану оқу құралы.
Алматы: «Жазушы». - 1996ж. [31; 28-36]
32. Досмұхамбетұлы Х. Аламан: «Ана тілі». - 1991ж. [32; 78-86]
33. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану. Атамұра.- 1994 ж [33;
56-59]
34. Уәйісова Г.И., Жұмабаева Ә.Е. Ана тілі жалпы білім беретін 11 жылдық
мектептің 1-сыныбына арналған оқулық. 2-басылым, өңделген. Алматы 2009
жыл [34; 6, 39, 41, 47, 54, 55-56, 57, 63, 67, 124-125]
35. Қабатай Б.Т., Рахметова С.Р., Жаманқұл П.Қ.Ана тілі жалпы білім
беретін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық. Алматы, Атамұра 2009 жыл
[35; 69, 72, 73, 75-79, 97, 210-211]
36. Әбдікарімова Т., Рахметова С., Қабатай Б. Ана тілі жалпы білім беретін
мектептің 3-сыныбына арналған оқулық.Алматы, атамұра 2010 жыл [36; 79-
82, 83-87, 88, 89-90; 91, 91-92, 97-98, 103-104, 131-133, 137-139, 140-
143]
37. Әбдікарімова Т., Рахметова С., Базарбекова Р. Ана тілі жалпы білім
беретін мектептің 4-сыныбына арналған оқулық, 3-басылым Алматы,
Атамұра 2011 жыл [37; 208-209, 210-220, 260-261, 264-265]
38. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тілінің тәрбиесі. - Атамұра.- 1994 ж
[38; 63-65]
39. Қалиев С. Қазақ халқының салт - дәстүрлері және демократ ағартушылары.
Алматы: РБК. - 1993ж [39; 18]
40. Власкин А.Г. Оқушының рухани әлемі. - Ленинград.- 1991ж. [40; 89-95]
41. Жарықбаев Қ.Б., Наурызбаев Ж. Қазақтың ұлттық тәлім - тәрбие
атауларының түсіндірме сөздігі. – Алматы. - 1993ж [41; 348-399]
42. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Алматы.- 1993ж [42; 236]
43. Т. Бекайдар. Елін сүйген ұрпақ- ұлт мақтанышы //Қазақстан мектебі №9
2003 [43; 26-38]
44. А.Бейсенбаева,Л.Аукаримова. Отансүйгіштікке тәрбиелеу //Бастауыш
мектеп №9 2005 [44; 128-139]
45. Н.Ыбыраймова. Менің Қазақстаным! // Қазақстан мектебі №2 2002 [45; 78]
46. М. Ғабдуллин «Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес» - Алматы 1999 жыл [46;
63]
47. Ш. Уалиханов «Отанды қорғау» - Алматы 1996 [47; 247-255]
48. М.Аңсабаева. Сөнбес жұлдыздар// Қазақстан мектебі №12 2003 [48; 125]
49. Жарықбаев Қ. Б., Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу туралы. –
Алматы, 1965 [49; 423-436]
50. Ғ.Абшанкова.Отанын сүюге тәрбиелеу // Бастауыш мектеп №1 2005 [50; 114-
125]
Қосымша A
Қосымша Ә
Пәні: ана тілі
Тақырыбы: Жарық түнде жайлауда
Сабақтың мақсаты: Білімділік: Оқушыны Әбділда Тәжібаевтың «Жарық түнде
жайлауда» атты өлеңін мәнерлеп, түсініп оқуға үйрету, өлеңнің өзекті
түйінді ойын ашуға жағдай жасау.
Дамытушылық: оқушыларды өз бетінше шығармашылықпен жұмыс істеуге баули
отырып, байланыстырып сөйлеуін, шығармашылық ойлауын, іздену қабілетін
дамыту.
Тәрбиелік: оқушыларды тәрбиелі, ұқыпты, білімді, өзін ұстай білуге үйрету.
Сабақ түрі: жаңа сабақ
Сабақ әдіс – тәсілдері: түсіндіру, сұрақ – жауап.
Көрнекілігі: оқулық, интерактивтітақта, слайд
Сабақ барысы:
|Кезеңдері |Мұғалімнің іс – әрекеті |Оқушының іс –әрекеті |
| | | |
|I.Ұйымдасты|Сәлеметсіздерме? |Сәлеметсізбе апай. |
|ру кезеңі. |Көңіл – күйлерін калай? |Жақсы. |
| | | |
| | | |
|II.Үй | | |
|тапсырмасын|Үй тапсырмасына «Тасбақаның шөбі» |Оқушылар тақатаға шығып |
|тексеру. |мәтінін түсініп оқып мазмұнын айтуға |мазмұнын айтады. |
| |берілген. Дайындалып келген оқушылардан | |
| |сұраймын. | |
|III.Жаңа | | |
|сабақ. |Бүгініг біздің өтетін жаңа сабағымыз. | |
| |«Жарық түнде жайлауда» Әбділда | |
| |Тәжібаевтың өлеңі. | |
| |Әбділда Тәжібаевтың «Жарық түнде | |
| |жайлауда» атты өлеңін оқи отырып, | |
| |Қазақтың кең байтақ өмірімен танысайық. | |
| |Оқулықпен жұмыс: мәнерлеп, түсініп оқу.| |
| |Қайталанған өлең жолдарын тауып оқы | |
| |(1,5). | |
| |Әбділда Тәжібаев (1909-1998) - көрнекті | |
| |ақын, драматург, әдебиет, театр | |
| |зерттеушісі, филология ғылымдарының | |
| |докторы, профессор, қоғам қайраткері, | |
| |Қазақстанның халық жазушысы, | |
| |Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының | |
| |лауреаты. Ақмешітте (қазіргі Қызылорда | |
| |қаласында) дүниеге келген. Еңбек жолын | |
| |1926-1928 жылдар аралығында «Еңбекші | |
| |қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») | |
| |газетінде пошта тасушы, содан кейін | |
| |корректор болып бастаған. 1927 жылы | |
| |«Жұмысшының гудогі» атты тұңғыш өлеңі | |
| |«Жұмысшы» газетінде басылады. Әрі қарай | |
| |өлеңдері «Жұмысшы» және «Еңбекші қазақ» | |
| |газеттерінде шығып тұрған. 1932-1934 | |
| |жылдары Қарсақбайдағы «Қызыл кенші», | |
| |«Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») |«Жайлау» сөзі шығады. |
| |газеттерінде редактордың орынбасары |Жарық |
| |қызметтерін атқарған. Балаларға арналған|Таң |
| |«Құрдастар», «Толағай», «Жастық жырлар»,|Ай |
| |т.б. жыр жинақтары бар. Ә.Тәжібаевтің |Алтыбақан |
| |сценарийі бойынша (Н.Погодинмен бірге) |Ай |
| |«Жамбыл» кинофильмі түсірілген. |Толғау |
| |А.Пушкин, Т.Шевченко, А.Островский, | |
| |Г.Гейне, тағы басқа қаламгерлердің |-күрес, қыз қуу, асық ойыны, |
| |бірқатар шығармаларын қазақ тіліне |тоғызқұмалақ т.б. |
| |тәржімалаған. Ә.Тәжібаевтің көптеген | |
| |шығармалары шетел тілдеріне аударылған. | |
| | | |
| |Түсінгендерін тексеру: Өлеңде не жайлы | |
| |айтылады? | |
| |2. Өлеңнің соңғы шумағындағы сөздерді | |
| |пайдаланып, сөзжұмбақты шеш. | |
| |(1).... түнде, жазық дала, жайлауда, | |
| |Жалықпаймыз атқанша (2)... сайрауға. | |
| |(3)..., (5).... астында | |
| |(4)......тербеліп, | |
| |Үйренгенбіз толқынды жыр (6) .......ға. | |
| | | |
| |1. | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| |2. | |
| |3. | |
| |4. | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
|VI.Сабақты | | |
|қорытындыла| | |
|у. | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
|VII.Бағалау| | |
| | | |
| | | |
|VIII.Үйге | | |
|тапсырма | | |
| | | |
| |5. | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| |Бүгін не жайлы өттік? | |
| |Бұрын біздің ата-бабаларымыз жазда | |
| |жайлауға, қыста қыстау көшіп отқан. | |
| |Жазда жайлауға көшкенде түнімен | |
| |ойын-сауықтар ойнаған. Олар алтыбақан | |
| |тепкен және көптеген ойындар ойнаған. | |
| |Тағы қандай ұлттық ойындарды білесіңдер?| |
| |Сөзжұмбақтан шыққан сөз бойынша шағын | |
| |әңгіме құра (суретке қарап). | |
| | | |
| | | |
| |Сабаққа белсене қатысқан оқушыларды | |
| |бағалаймын. | |
| | | |
| | | |
| |«Жарық түнде жайлауда» өлеңін жаттау. | |
Қосымша Б
Пәні: ана тілі
Тақырыбы: Көкшетау
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Өлең мазмұнын дұрыс түсініп, мәнерлеп оқуға үйрету.
Дамытушылық: Оқушылардың танымдық белсенділігін, байланыстырылып сөйлеуін,
шығармашылық ойлауын дамыту.
Тәрбиелілігі: Өз елін, Отанын қадірлеп сүйе білуге, әсемдікке, сұлулыққа
табиғатты аялауға тәрбиелеу.
Сабақ түрі: жаңа сабақ
Сабақ әдіс – тәсілдері: түсіндіру, сұрақ – жауап.
Көрнекілігі: оқулық, интерактивтітақта, слайд
Сабақ барысы:
|Кезеңдері |Мұғалімнің іс – әрекеті |Оқушының іс –әрекеті |
| | | |
|I.Ұйымдасты|Сәлеметсіздерме? |Сәлеметсізбе апай. |
|ру кезеңі. |Көңіл – күйлерін калай? |Жақсы. |
| | | |
| | | |
| | | |
|II.Үй |Үйге қандай тапсырма берілді? | |
|тапсырмасын|•Бұл әңгімеде не туралы баяндалған? |Қали Сапарбаев «Туған жердің|
|тексеру. |•Түйенің қандай түрлерін білесіңдер? |ыстығы-ай» |
| |• Нар түйенің аналығын, аталығын |Нар түйе, ботасы жайында |
| |қалайаталады? |әңгімеленген |
| |•Қос өркешті түйенің аналығын, аталығын |Нар түйе, қос өркешті (ойыр |
| |қалай атайды? |өркешті) |
| |•Түйенің жасына қарай қалай аталатынын |Аруана, мая, лек |
| |айтып көрейік. |Інген, бура |
| |•Түйе малының сүтін қалай атайды? |2ай- ботақан, 2ай- 1 жас – |
| | |бота, 1жас-тайлақ, |
| | |2жас-құнанша, 3жас-дөнен, |
| | |4жас-буыршын,5жас-атан |
| | |қымыран, шұбат |
|III.Жаңа |Балалар біз жаңа сабағымыздың таұырыбын | |
|сабақ. |білу үшін ребус шешейік. |Көкшетау |
| |[pic] ,, ,,, [pic],,, [pic] | |
| | | |
| | | |
| | | |
| |Ендеше, балалар біз бүгін І. Жансүгіровтың| |
| |«Көкшетау» өлеңімен танысамыз. | |
| |І.Жансүгіров туралы не білесіңдер? |Қазақ халқының аса дарынды |
| | |ақындарының бірі. Балаларға |
| | |арналған «Балаларға |
| | |базарлық», «Малта» деген |
| | |кітаптары бар |
| |Жарайсыңдар балалар! Енді мен қазір автор | |
| |туралы мәліметті толық беремін. (слайд ) | |
| |Ілияс Жансүгіров | |
| |Дүниеге келгені: 1894 мамырдың 5-інде | |
| |туған | |
| |Алматы облысы Ақсу ауданы | |
| |Қайтыс болғаны: 1938 | |
| |Мансабы: ақын | |
| |Қарағаш ауылында жәдитше бастауыш мектепті| |
| |бітіреді. Болашақ ақынның бұдан соңғы | |
| |біраз уақыты ауылда өтеді. | |
| |Еңбектері | |
| |Жансүгіров өлең жазуды 1912 жылы бастаған.| |
| |Оның «Балдырған», «Қызыл жалау» атты | |
| |өлеңдерін жазған. 1957 жылы Ұлттық | |
| |кітапханадан табылды. Жансүгіровтың баспа | |
| |бетін көрген алғашқы туындылары – | |
| |«Сарыарқаға», «Тілек» деген өлеңдері. 1923| |
| |жылы «Сана» журналында «Мерген Бөкен» | |
| |әңгімесі басылып шықты. Осыдан соң | |
| |Жансүгіров өлеңдері «Тілші», «Ақжол», | |
| |«Кедей еркі» газеттерінде жиі жарияланып | |
| |жүрді. Жансүгіров әдебиет сынына да | |
| |араласып, әдеби көркем сын жанрының | |
| |дамуына ат салысты. Ол А.С.Пушкиннің, | |
| |М.Ю.Лермонтовтың, Н.А Некрасовтың, | |
| |М.Горькийдің, Г.Гейне мен В.Гюгоның, | |
| |Ғ.Тоқайдың, К.Лахутидің шығармаларын қазақ| |
| |тіліне аударған. | |
| |Ілияс әдебиетке халық фольклоры |Шипа-ем, алап-жазық дала, |
| |дәстүрінен, аз оқуымен және біршама кештеу|бетеге-шөп, масаты – мата, |
| |– 20-жылдардың басында келді. Абайдан |оқшырайып – ерекше, |
| |кейінгі дәуірдің аса көрнекті ақынына |балауса-көк құрақ шөп. |
| |айналды. «Күй», «Күйші», «Құлагер» сияқты| |
| |классикалық шығармалар тудырды. Ілияс | |
| |поэзиясы — ойға – қанат, сезімге нәр | |
| |беретін, ешқашан ескірмейтін, мәңгі жас | |
| |поэзия. | |
| |•І.Жансүгіров біздің жерлесіміз.Ол кісінің| |
| |атында Талдықорған қаласында үлкен оқу | |
| |орны бар. Ақсу ауданының орталығында | |
| |көшелер де бар. | |
| |•Осы «Көкшетау» тақырыбында М. Жұмабаев, | |
| |С.Сейфуллин, атамыз да өлең жазған екен. | |
| |• Бұл өлең ақын айшықты, көркем, бейнелі | |
| |сөздермен жазған. | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| |Оқулықты ашып мәнерлеп ,түсініп оқимыз. | |
| |•Әр шумаққа көңіл бөле отырып талдау. | |
| | | |
| | | |
| |Сөздік жұмыс (Дәптерге жазу) | |
| |Шипа-ем, алап-жазық дала, бетеге-шөп, | |
| |масаты – мата, оқшырайып – ерекше, | |
| |балауса-көк құрақ шөп. | |
| | | |
| | | |
| |Таудың әсемдігі мен көркемдігі өлеңнің қай| |
| |шумақтарында айтылған? | |
| |Ақын суреттеген таудың биіктігі өлеңнің | |
|VI.Сабақты |қай жолдарынанкөрінеді? | |
|қорытындыла|Ақын тауды кімге теңейді? | |
|у. |Тақтаға шығып мазмұнын айтқан және сабаққа| |
| |белсене қатысқан оқушыларды бағалаймын. | |
| |Үй тапсырмасына «Көкшетеу» өлеңін жатқа | |
| |жаттау. | |
| |Автор туралы мәлімет әкелу. | |
|VII.Бағалау| | |
| | | |
| | | |
| | | |
|VIII.Үйге | | |
|тапсырма | | |
| | | |
| | | |
| | | |
[pic]
-----------------------
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруге
өз үлесін қосатын патриот - азамат
Қазақстан Республикасы мемлекеттік рәміздеріне, халықтардың мәдениетіне,
тарихына, дәстүріне, тіліне, дініне құрметпен қарайтын
Отанды қорғауға және жалпыадамзаттық тыныштықты сақтауға өз үлесін қосатын
Халықтар арасындағы достықты нығайтатын
Қазақстан Республикасының экономикалық байлығын дамытатын
Ұлттық және әлемдік білім нәрінен сусындаған, ғылыми - техникалық прогресс
көшіне ілесе алатын
Жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтарды менгерген
Патриоттық құндылықтары қалыптасқан тұлға
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz