Денсаулық сақтау технологиясын оқу - тәрбие үрдісіне енгізу 8 сыныптарға арналған

Тақырыбы:
«Денсаулық сақтау технологиясын
оқу - тәрбие үрдісіне енгізу»
8 сыныптарға арналған

Құрастырған:
«Павлодар облысының туберкулезге
қарсы балалар санаторийі» ММ
жанындағы мектептің қазақ
тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Гуляйм Соянқызы Давледбаева

Павлодар қ.
2013ж

Мақсаты: арнайы денсаулық сақтау технологиясы арқылы саламатты өмір
сүру дағдыларын қалыптастыру.

Міндеттері:
- халық педагогикасы элементтерін қолдану (ауызша халық
шығармашылығы, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптары, ұлттық ойындар
т.б.);
- мектеп оқушысының бойында саламатты өмір салтын қалыптастыруда
тиімді психологиялық-педагогикалық шарттарды қолдану;
- оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне көмек көрсету;
- өз денсаулықтарын сақтауда, саламатты өмір сүру дағдыларында
жауапкершіліктерін қалыптастыру.

Күтілетін нәтиже: Дені сау бала оқу үдерісіне белсене араласады,
әрдайым жайдары, көңіл күйі жоғары болады.

Кіріспе.

Жалпы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие жұмысын жақсарту
және білім мазмұнын жаңарту жайлы Қазақтан Республикасы Білім және ғылым
министрлігі мен Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан Білім Академиясы ұсынған
«Кәсіптік мектептердегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру бойынша нұсқауында»
мектептегі тәрбие жұмыстарының маңызын көрсеткен. Бүгінгі таңда оқушыларды
тәрбиелеуде үлкен жетістіктерге жету үшін «....қазіргі ұрпақ тәрбиесінің
негізгі мақсаты − оқушыларға тек оқыту процесі кезінде ғана тәрбие берумен
шектелмей, оқушылардың шығармашылық белсенділігін күшейтіп, өмірге деген
құштарлығын арттыратын, денсаулығына кері әсер етпейтін, сыныптан тыс
жүргізілетін жұмыстарды ұйымдастыру арқылы тәрбие беру болып табылады» деп
көрсеткен.
Денсаулық дегеніміз - адамның ең ұзақ ғұмыры бойындағы
әлеуметтік белсенділігі мен тиімді еңбекке қабілеттілік дәрежесін,
биологиялық, физиологиялық және психологиялық қызметін сақтауы мен дамыту
үрдісі. Ендеше, жас ұрпақтың дені сау, білімді азамат болып ер жетуі, ең
алдымен, ата-анасына, одан соң білім нәрімен сусындыратын мектепке және
қоршаған ортаға байланысты.
Ауру – бұл медициналық категория. Ал денсаулық – генетикалық
потенциалдарды іске асырудың өлшемі. Тәрбие үрдісінде келесі потенциалдар
дамиды – психикалық, тәндік және рухани-құлықты. Адамның отбасында,
мектептегі тәрбие барысында денсаулығы дамып, нығаяды немесе тозады. Бұл
жағдайда оқушының шығармашылық қабілеті шектеліп қалуы мүмкін.
Оқушылардың денсаулығы қалыпты болуы үшін төмендегі шарттарды
орындау қажет:
- Дене еңбегі;
- Дұрыс тамақтану;
- Уақытты дұрыс пайддалану;
- Шынығу және демала білу;
- Бақытты өмір сүру;
- Гигиеналық талаптардың орындалуы.
Денсаулық сақтау технологиясы формалардың, құралдардың және
әдістердің жиынтығын көрсетеді, олар адамның дене, психикалық, адамгершілік
және әлеуметтік жетістігін қолдаудағы оптималды нәтижелерге қол жеткізуге
бағытталған.
Оқу -тәрбие үрдісінде денсаулық сақтау технологиясын енгізу не
үшін қажет? Біріншіден, оқушылар уақыттарының көп мөлшердегі бөлігін
мектепте, мұғалімнің қарамағында өткізеді. Екіншіден, мұғалім оқушы
денсаулығына түрлі жағдаймен әсер етуі мүмкін.Үшіншіден, дені сау бала оқу
үдерісіне белсене араласады, әрдайым жайдары, көңіл күйі жоғары
болады.Сондықтан менің негізгі міндетім әр оқушының денсаулығына нұқсан
келтірмей, денсаулығын нығайта отырып, оқуға деген құштарлықтарын ояту,
әрбір баланың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, бала бойындағы
қасиеттерді дамыту.
Аурушаң балалармен жұмыс істегендіктен баланың тұлғалық
ерекешелігін ескере отырып күш-қайраттарын қалыптастыру және денсаулығын
нығайту деп білемін. Бұл міндеттерге тек қана шынықтыру шараларын өткізіп
қана қоймай, яғни баланың мектепте болған бір күні, оған сабақ барысында
және сыныптан тыс шараларда пайдалы кеңестер беріп, денсаулықтары туралы
ақпараттар беру, ежелден келе жатқан халқымыздың ауыз әдебиетімен
байланыстыру арқылы мақал – мәтелдерді, ұлттық ойындарды орынды қолдануды
өз тәжірибемде пайдаланамын. Біздің мектепте таңертеңгілік шынықтыру
жаттығуларды міндетті түрде сабақ басталар алдында өткізумен қатар арнайы
жоспарланған тәрбие іс - шараларында қимыл - әрекеттер, ұлттық
ойындар, мақал – мәтелдер сайыстары, оның мағынасын ашу т.т.с.с. тіл
дамыту жұмыстары үйлесімді ұйымдастырылады.
Өздік білім көтеру тақырыбым «Денсаулық сақтау технологиясын
оқу - тәрбие үрдісіне енгізу» болғандықтан, тәрбие сағаттарым және сыныптан
тыс өткізілетін іс - шараларым да осы тақырып төңірегінде негізделген және
сол орайда баланы сауықтыру, аурудың алдын-алу жұмыстарының басын құрайды.
Бұл жинақ осындай мекемеде және «Денсаулықты сақтау технологиясы» негізінде
жұмыс істейтін мұғалімдер қауымына көмегін тигізеді деп ойлаймын.

Сабақтың тақырыбы: «Бірінші байлық - денсаулық....»
Мақсаты:
1) Ұлағатты ұстаздың П.К.Ивановтың табиғи сауықтыру идеясымен таныстыру,
оқушыларға салауатты өмір салтын насихаттай отырып, денсаулығын сақтау
және аурудың алдын - алу жолдарын үйрету;
2.) Оқушыларға жақсы, саналы, білімді азамат болу үшін, мәнді өмір
сүру үшін ең -бірінші денінің сау болуын, басты байлық - денсаулық
екендігін халықтың ежелден келе жатқан мақал - мәтелдері және нақыл сөздер
арқылы түсіндіру, тәрбиелеу;
3.) Оқушылардың күнделікті денсаулығын шынықтыру, «Шынықсаң шымыр
боласың....», күн тәртібін дұрыс ұйымдастыруын қамтамасыз етудіді
қалыптастыру.
Көрнекіліктер: суреттер, плакаттар,( «Денсаулық-зор байлық»,Тәні сұлудың
–жаны сұлу»)
1) Бірінші байлық-(денсаулық)
2)Денсаулық болу үшін-(саламатты өмір)
3.)Саламатты өмір дегеніміз не? (жан тазалығы,тән тазалығы)
- Сонымен балалар! Бүгін «Бірінші байлық-денсаулық» деген тақырыпта
тәрбие сағатын өткізгелі отырмыз.Тәрбие сағатымызда өзіміз білетін
тақпақтар, өлеңдер, мақал-мәтелдер айтып, сұрақтарға жауап береміз.
Балалар 1)Денсаулық деген не, қалай түсінесіңдер?
2)Дені сау, денсаулығы мықты деп қандай адамдарды айтамыз?
3)Ауырмау үшін денсаулықты қалай күту керек?
Мұғалім: - Бүгін біз ұлағатты ұстазымыз П.К.Ивановтың
ұстанымдарымен танысамыз. Ол 1898 жылы 20-ақпанда Украйнада дүниеге
келген. Өз өмірінің жарты ғасырын адамдарды табиғи сауықтыру идеясына
арнады. Жер тұрғындарына, көптеген қолжазбалары мен бақылауларын қалдырды.
Қазіргі уақытта ұстазымыздың табиғи шынығу идеясы өмір сүріп отыр.
П.К.Ивановтың балаларға ұсынған 12 нұсқауымен бар.
• Күніне 2 рет табиғи суға шомыл,бойындағы теріс энергияны жерге ала
кетеді,денеңді ұйқыдан оятады.
• Қыста қарда жүріп үйрен,таза ауамен демалып,барлық адамдарға амандық
тіле!
• Темекі шекпе,ішімдік ішпе!
• Аптасына бір тәулік ас-судан бас тарт.Асқазаның демалады.Тамақты
уақытында іш.
• Жексенбі күні сағат12-де далаға шық,таза ауада қыдыр,қалауыңша
тамақтан.
• Жұртқа мүмкіндігінше көмектес,әсіресе жалғыз баста кәрі кісілерге,
үгедектерге,кемтарларға көмегіңді шын ақ көңілмен істе.
• Қызғаншақ болма!Өзбойыңдағы
жалқаулықты,көрсеқызарлықты,қорқақтықты,жалған намысқойлықты
таста!Өтірік айтпа! Жаман ойдан аулақ бол.Төңірегіндегі адамдарды сүй!
• Амандасып жүр,баршаға саулық тіле!
• Ауыра қалсаң көп уайымдама.Ол туралы ойлама, бұл сенің –жемісің!
• Істі аяқта!Ойыңды бөлме. Ерте жатып, ерте тұр!
• Білген,оқығандарды, өзгелерге айт, тарат. Бірақ мақтанба.Қарапайым
бол!
Балалар қазір үш топқа бөлініп шағын ой толғаулар арқылы өз ойларымызбен
бөлісеміз. (Күн,ауа,су денсаулыққа тигізер пайдасы.т.б.).
1.топ «Жерден- нәр»;
2. топ «Ауадан- дауа»;
3. топ «Судан- күш» тақырыптарына шағын эссе
жазыңыздар.
Мұғалім: - Өте жақсы, сіздер БАЙЛЫҚ деген сөзді қалай түсінесңіздер?
Байлық деген не? (ой қозғау) (Оқушылардың ықтимал жауаптары: Машина, ақша,
мал т.т.с.с.).
БАЙЛЫҚ

Табиғат Білім Мал Машина Саябақ Ақша
ДЕНСАУЛЫҚ

Табиғи күш Дене шынықтыру Тамақ Тазалық

- Ал, енді балалар аталы асыл сөздер: «Батпайтын ас - жеген кісінің өзін
жейді», - дегендей, денсаулық туралы мақал-мәтелдер, қанатты сөздер айтып,
мағынасын ашайық.
• Тазалық-саулық негізі,
Саулық –байлық негізі.
• Ауру болып ем іздегенше,
Ауырмайтын жол ізде.
• Денсаулықтың жаңасын-
Ақшаға қайдан аласың?
• Тыста ұзақ жүргенің-
Ұзақ өмір сүргенің.
М.Дулатов «Байлық» әңгімесі бойынша қойылым
- Ия, балалар! «Бірінші байлық - ден саулық, Екінші байлық - он саулық,
Үшінші байлық - ақ жаулық», - дегендей дүниенің еш қызығы жоқ, егерде
дендеріңнің саулығы болмаса. Сондықтан еліміздің ертеңі сіздердің
қолдарыңызда, денсаулықтарыңыз мықты, білімді, білікті, салауатты азамат
болып өсулеріңіз үшін басты байлық ден саулық екенін ойларыңыздан
шығармауларыңыз керек.
Үш топ түймедаққа жақсы тілектер жазылған бір-бірлеріне береді.

Сабақтың тақырыбы: «Тұмаудан сақтанайық».
Мақсаты:
1) Оқушыларға тұмау және тұмаудан сақтану туралы мағлұматтар беру;
2) Халықтың ежелден келе жатқан ден саулық туралы мақал - мәтелдері және
нақыл сөздерді орынды қолдану, тәрбиелік мәнін ашуға дағдыландыру;
3) Оқушыларға денсаулықтың ең басты байлық екенін ұғындыру, тазалық,
жеке бас гигиенасы және дұрыс тамақтану, саламатты өмір салты
туралы пайдалы кеңестер беру.
Көрнекіліктер: Слайдтағы сызбалар («Пайдалы және пайдасыз тағамдар»,
«Адам денсаулығына пайдалы және зиян»), тұмауды емдеуге арналған сусын,
кеспе әріптер (Т,А,З,А,Л,Ы,Қ), күн көзі макеті, тұмау туралы кітапшалар,
буклеттер, плакаттар, «Орамал тастамақ» ойынына орамал мен сыйлық.
Сабақтың жоспары:
Ұйымдастыру бөлімі.
Негізгі бөлім а) Кіріспе. «Тұмау» деген не?
ә)Тұмау туралы не білесің? ( оқушылардың сурет салып, баяндау)
б) Пайдалы кеңестер. Тұмауға қарсы сусын дайындау.
в) Сызбамен жұмыс. «Адам денсаулығына пайдалы және зиян» (слайд)
3. Денсаулық туралы бірер сөз.
а) «Күн шапағы» шеңбері
ә) «Орамал тастамақ» ойыны. Денсаулық туралы мақал-мәтел сайысы
б) «Пайдалы және пайдасыз тағамдар» сызбасымен жұмыс. (слайд)
в) «Тазалық» сақшыларының сабы .
Мұғалім: - Оқушылар, бүгінгі біздің «Тұмаудан сақтанайық!» атты тәрбие
сағатымызға қош келдіңдер! Біз бірлесесе отырып тұмаудан сақтану жолдарын
іздестіретін боламыз. «Тұмау» деген не? (Слайд арқылы түсіндіру)
Эпидемиолог мамандар бүгiнгi таңда әлем бойынша вирустық аурудың
200 түрi бар екенiн зерттеп, дәлелдедi. Ол – адамның инфекциялық
патологиясында маңызды рөл атқарып, ерекше орынға ие болған ауру түрi.
Тұмау вирусы домалақ немесе сопақша пішінді, диаметрі 80-100 мм. Құрамында
РНҚ бар. Бөлме температурасында тұмау вирусы бірнеше сағаттан кейін
өзінің белсенділігінен айырылады, ал 65 С градусқа дейін қыздырғанда 5-10
минут аралығында өледі. Ол қышқыл тез бұзылады, кептіргенге шыдамайды,
эфир, спирт және басқа залалсыздандыру ертінділерінде жойылады.
Ультракүлгін сәуле мен ультрадыбыстар тұмау вирусын тез жояды.
Тұмау вирусы көптеген үй жануарларын да зақымдауы мүмкін, бірақ
бұлардың адамның эпидемиялық зақымдануында маңызы шамалы.
Жұқтыру көзі болып ауру адам саналады. Вирус жөтелгенде, түшкіргенде,
сөйлегенде ауадағы тамшы бөліктерімен беріледі. Аурудың жасырын кезеңі
жұқтырған күннен бастап 1-2 күнге созылады.Тұмау кенеттен басталады. Әдетте
ауру дене қызуының тез жоғарылауымен, бастың қатты ауруы, жалпы әлсіздік,
ұйқының бұзылуы, тамаққа тәбеттің болмауы сияқты белгілермен көрінеді.
Кішкентай балаларда құсу және тырысу байқалуы мүмкін. Бірнеше уақыттан
кейін мұрыннан су ағу, жөтел, кейде дауысының қарлығуы қосылады. Жиі бүкіл
денеде сырқырау, буындарда ауырсыну байқалады. Осы кезеңде ауру адам
басқаларға жұқпалы болады. Ауру ағымы сәтті жағдайда 3-5 күнге созылады,
одан кейін жазылады.
ә) Тұмау туралы не білесің? ( оқушылардың сурет салып, баяндауы) 1-оқушы:
Тұмаудың жедел түрімен ауырған адамдар өте қауіпті, себебі олар ауырса да
жұмыстарына, дүкенге, мектепке және басқа да жерлерге барып жүреді. Осыған
байланысты олар көптеген коллективтерге инфекция таратып және аурудың шығу
көзі болуы мүмкін.
Тұмаудан кейін иммунитет тұрақсыз, 1-3 жылдай сақталады. Әдетте тұмау
вирусы өзгеріп отырады. Сол себепті жыл сайын тұмау вирусы әртүрлі болып
отырады, түзілген иммунитеттің шамасы келмейді.
2-оқушы: Тұмаумен ауырған адамды тез арада басқа отбасы мүшелерінен
оңашалау керек. Оның бөлмесінде залалсыздандыру жүргізу керек. Науқас үйден
шықпағаны дұрыс, әсіресе халық жиналған жерлерге, қоғамдық ұйымдар,
тарнспортта, балалар бөліміне бармауы керек.
Науқасты төсекке жатқызып, көп мөлшерде ыстық сусыдар: шәй, кофе,
қайнаған сүт береді. С витаминінің жоғары мөлшерін қабылдаған жақсы.
Дәрігерді үйге міндетті түрдешақыру керек. Дәрігердің нұсқауына дейін
науқасқа ешқандай дәрілер, соның ішінде егер температурасы 39 С градустан
аспаса, дене қызуын төмендететін дәрілерді беруге болмайды.
б) Пайдалы кеңестер. Тұмауға қарсы сусын дайындау.
«Бал қосылған таңқурай»
3-оқушы: 1 ас қасық бал, 1 ас қасық итмұрын, 1 ас қасық таңқурай, 1 ас
қасық қарақатқа, 100 мл. қайнап тұрған су қосады. 15 минут ұстап, тамақтың
алдында ½ стаканнан күніне 3 рет ішеді.
в) Сызбамен жұмыс. «Адам денсаулығына пайдалы және зиян» (слайд)
Мұғалім: - Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол іздейік. Дені сау адамның
көңілі орнықты, ойындағысын орындайды. Денсаулықтан артық байлық жоқ.
Денсаулық туралы тақпақтар тыңдайық :
• Адамға денсаулықтан не бар қымбат,
Ауру төнсе кең дүниені тар қылмақ.
Денсаулықтың қорғаушысы болам деп,
Дәрігерлер берген отан алдында ант.

• Еріншектен – салақтық, еріншек таза жүре алмас,
Салақтықтан – надандық,кір қолын да жуа алмас.
Бірінен бірі туады, қаракет жоқ, ғылым жоқ
Жоғалар сөйтіп адамдық,өз бойынан ұялмас.

• Денсаулықты сақта, түзу өсесің,
Күнәдан пәк жәннат өмір кешесің.
Көрген күнің қараңғы ғой дерт шалса,
Харамменен тәніңді улап не етесің?
Жаман әдет көп шектірер қасірет,
Сақта өзіңді, жақсылыққа жетесің

• Әдетің болсын әрқашан
Жаттығу жасау, жуыну!
Суық қардан онша қорқа қоймасаң,
Шынығасың таза ауада ойнасаң.
Осы кезде спортпен шұғылданып,
Сұлулық пен денсаулықты ойлайсың.
Қабақ түйсең, саған ешкім қарамас,
Жылы сөйлеп, барлығымен амандас.
а) «Күн шапағы» шеңбері
Мұғалім: - Әрине, дұрыс айтасың! Денің сау болу үшін шынығу керек. Ендеше
шынықтыру үшін, дене мүшелерімізге назар аударайық!
Оқушылар «Күн шуағы» шеңберіне тұрады. Күннің макетіндегі күн сәулелерін
ұстап тұрып, қимылмен көрсетеді.
Адамның дене мүшелері.
5-оқушы: Болмаса да мол,
Жақсылықтар жаса, қол!
6-оқушы: Түрлі жүкті, қос иық,
Кезек-кезек тасиық.
7-оқушы: Нық атта, аяқ,
Таянба таяқ.
8-оқушы: Шынтақ, жөнін біл енді:
Түйгіштеме біреуді.
9-оқушы: Жұлқынып, оқыс жұлынып,
Жуасқа төнбе, жұдырық!
10-оқушы: (Оқушылар күн сәулелерінен ұстап шеңбер жасап айналады)
ә) «Орамал тастамақ» ойыны. (слайд)
Денсаулық туралы мақал – мәтелдер сайысы.
[pic]
б) «Пайдалы және пайдасыз тағамдар» сызбасымен жұмыс. (слайд)
[pic]
в) «Тазалық» сақшыларының сабы
( Бастарына қима әріптер таққан оқушылар шығады «ТАЗАЛЫҚ» сөзі шығады) .
Дыбыстар сөйлейді : (мақал - мәтелдер)
Т - тазалық – денсаулық кепілі
А - ауырып ем іздегенше, ауырмаудың жолын ізде.
З - зарлымын деме, жанында жара болмаса
А - ауырып жазылған жан олжа
Л - ластың досы – шыбын.
Ы - ыдысы тазаның ырысы таза.
Қ - қотыр қолдан жұғады.
- Бүгінгі сабақта тұмау деген қандай ауру, оның алдын алу және ауырып
қалған жағдайда өзімізге қалай көмектесу жолдарын анықтадық. Келесі
сабаққа «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» шағын ой толғау
жазып келіңдер.

Сабақтың тақырыбы: «Дені сау ұрпақ– жарқын болашақ».
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Жас ұрпаққа адам денсаулығының қымбаттылығын, өмір сүру
үшін қажеттілігін, бағалы байлық екендігін түсіндіру.
Дамытушылық: Сын тұрғысынан ойлау, шығармашылық қабілеттерін дамыту,
сөйлеу шеберлігін жетілдіру.
Тәрбиелеу: Жастарды дені сау, білімді, тәрбиелі, мейірімді, ұстамды,
өзін-өзі тәрбиелей алатын жеке тұлға етіп қалыптастыру.
Сабақтың түрі: топтық, ұжымдық.
Әдісі: Сұрақ-жауап, ойнау әдісі, талдау-жинақтау
1. Психологиялық дайындық.
Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру және жұмыстың жүргізу түріне
қарай топтастырып отырғызу.
Мұғалім сөзі: 1). Естеріңізде бар ма , 2002 жыл Елбасының ұсынысымен қандай
жыл деп аталды? (Денсаулық жылы).
- Олай болса, деніміз сау, білекті, алып жүректі қайсар да қайратты ұқыпты
да әдемі қазақ азаматы болу үшін адам денсаулығына не қажет деп
ойлайсыңдар? (Спорт)
- Дұрыс, балалар, өте жақсы, сонымен бүгінгі сабағымыздың тақырыбы да
«Дені сау ұрпақ– жарқын болашақ » деп аталады. Ал сабағымыз түрі топтық
ұжымдық болып өтеді. 4 топқа бөліп отыралық.
1 топ. «Табиғи күш» тобы.
- Күн, таза ауа, суық. Денсаулыққа тигізер пайдасы қандай?
- Өз достарыңа табиғи күшті қорғауға қандай ұсыныстар айтар едіңдер?
- Ата-бабамыз табиғи күш қуаттарының қадірін түсініп, әдемі де әсерлі
сөз мәйектерімен жеткізе білген. Сол атаулы сөздерден мысал келтіріңдер.
2 топ. «Ептілер мен күштілер» тобы.
- Денені шынықтырудың маңызы қандай? Шынықтыру түрлерін ата.
- Өзің сүйіп орындайтын спорттық ойындар мен жаттығу түрлері? (Оқушы
өзінің күнделікті айналысатын спорттық жаттығуларын көрсетеді).
- Дене шынықтыру жұмыстары туралы өз ойың.
3 топ. «Шипалы тағамдар» тобы.
- Дұрыс тамақтану жолдары қандай?
- Асқа тағамдарды қалай пайдалану керек деп ойлайсың?
- Тағам түрлерінің адам денсаулығына пайдасы мен зиянды жақтарын
салыстырып көрсет. (Сүт пен сыра, алма мен конфет, шипалы су мен тәтті
сусындар).
4 топ. «Сымбат» тобы.
- Жеке бас тазалығы деген не? Өз ойың.
- Таза жүретін баланы қалай атайды? Оның достары нелер?
- Тазалықты сүймейтін бала қалай атайды?
Мұғалімнің сөзі: - Медициналық тұрғыдан алғанда, денсаулық дегеніміз
толық физикалық, психикалық және әлеуметтік қолайлы жағдайдың объективті
күйі және субъективті сезінуі. Қоршаған орта сапасының нашарлауы адам
ағзасының бейімделу мүмкіндіктерін төмендетіп, оның салдарынан денсаулық
бұзыла бастайды.
Мұғалім сөзі: - Сонда балалар, темекі мен ішімдіктің адам ғазасына
тигізетін зиянды әсері көп. Мысалы: темекі тартып, ішімдік ішкен адамдардың
нерв жүйесінің қызметі бұзылады. Темекі зардабынан стенокардия ауруы пайда
болады. Темекі түтінін никотин, иіс газы, көгергіш қышқыл және тағы басқа
зиянды заттар болады.
– Қоғамның ілгері дамуына кері әсерін тигізіп, жас ұрпақтың санасы
мен өмірін уландыратын ауыр кеселдің бірі – маскүнемдік, араққұмарлық.
«Русская водка» өлеңін оқу.
Арақ – аурудың ажалы,
Ақшаның тажалы.
Ырыстың қырсығы,
Абыройдың мылтығы.
Жаңсылықтың жаңқасы,
Төбелестің арқасы.(Құлтума Сармұратұлы).
– Демек, балалар біз бос уақытымызды тиімді пайдаланып, жаман әдеттен
аулақ болайық.
«Денсаулық жаулары», «Денсаулық достары» - оқушыларды ойын бойынша
қорытынды жасау
Мұғалімнің сөзі: – «Болашақ өз қолыңда», сол үшін:
1. Өзіңді-өзің тәрбиеле: Ол үшін алдымен алдыңа мақсат қоя біл. Ол
ағзаны жоғары жұмыс жағдайда жұмыс істеуге үйретеді. Ал мақсат қоя білмеген
адам тез қартаяды.
2. Жігерді қалыптастыру: Жігер – ағзаға берілетін бұйрық. Оны өзің
жасауға үйрен.
3. Денсаулығыңды шынықтыр: Шымырлық ағзаны төзімділікке үйретеді.
4. Тамақтана біл: Көп тамақ жеу зиян. «Тамақты өмір сүру үшін жеймін,
тамақ жеу үшін өмір сүремін» деген қағиданы естен шығармаңдар.
5. Демала да біл. Ол мәдениетті көрсетеді.
6. Мейірімді болуға үйрен. Адамдарға қуаныш сыйла, өзіңнің көңіл-
күйің жақсарады. Ал жағымсыз әсерлер ауру туғызады.
7. Өзіңе-өзің сен. Әрбір адам табиғаттан талантты болып туады.
Тек оны одан әрі дамыту өз қолыңда. Кез-келген жұмысты бастағанда,
мен мұны қалайда жеңемін деп баста, сен жеңесің.
8. Өзіңді танып біл. Өзіңе «Мен мақсатты, жігерлі, қайратты, көпшіл
мейірімдімін бе?» деген сұрақ қой. Оған шын жауабын бер. Өзіңе-өзің
ұнамасаң, онда өзгеруге тырыс.
- Барлық топқа келесі тапсырма:
Кезек - кезекпен мақал - мәтелдер оқылады, ал сіздер жалғасын тауып
мағынасын ашасыздар.
• Ауырып ем іздегенше,........................................... жол
ізде.

• Темекі ақшаның
жауы,............................................бақшаның жауы.
• Арақпен
достасқаның,..............................................қоштасқаның.

• Шылымды әр тартқаның,.........................................темір
шеге қаққаның.

• Шылым шеккенің іші де күйеді,..............................күйеді.

• Араққа сәлем
берсең,..................................................қош бол де.

• Есірткі тартса
баласы,................................................ата-анасы.

• Арақ түбі —
дерт,......................................................... — өрт.

• Есірткімен
достасқаның,..............................................қоштасқаның.

• Әуестенсең есірткіге әу бастан,..................................деген
науқастан.

• Аурудың жақсысы
жоқ,.................................................тәттісі жоқ.

• Шарап сіңіп
тынар,..........................................................құрып
тынар.
- Біз бүгін қандай тақырыпта сөз қозғадық? Нені ойға тоқып, жадымызға
сақтауға тиіспіз? – Сендер қандай азамат болып өсулерің керек?
(Оқушылар жауаптары таңдалып және сарапшылар қай топтың көбірек жауап
бергенін ескеріп қорытындылайды).
- Қамшының сабындай қысқа ғұмырда мәнді, салауатты өмір сүргенге не
жетсін! Бұл біздің қолымызда.
- Міне оқушылар әр адамның мәнді де, сәнді өмір сүруі үшін
денсаулықтың әсері ұшан-теңіз екен. Сондықтанда өмірлеріңіздегі ең жарқын
жастық шақтарыңызда дендеріңіздің саулығына бүгінен бастап қамқор
болыңыздар. Жастық шақтарыңның тамырына анаша, ішімдік, темекі балта
шабылмасын. «Сау дене, азат ақыл, адал көңіл – үшеуімен бақытты болады
өмір» деген нақыл сөз бар екен. Сол айтқандай дені сау, құшыр білекті,
батыл жүректі, салауатты өмір салтын орнықтыруға дайын ұрпақ болып өсіңдер.

Сабақтың тақырыбы: «Есірткі-адамның қасы, аурудың басы».
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: «Есірткі дегеніміз – қазіргі заманымыздың кесел ауруы»
екендігін, есірткілердің дәуірлерден айырмашылығын, олардың аттары,
түрлері, ауру белгілерін ажырата білуге үйретіп, алдын алу жолдарын
қарастыру.
Дамытушылық: Ойын элементтерін пайдалана отырып, жылдам ойлау алу,
тапқырлық, білгірлік, алғырлық таныту, есте сақтау қасиеттерін жетілдіріп ,
ой-өрісін дамыту.
Тәрбиелік: Оқушыларды достық ұйымшылдық , ынтымақтастық қасиеттеріне
баулып, есірткімен күрес жолында белсенді болып өсуге тәрбиелеу.
Көрнекілігі:Қанатты сөздер: «Есірткіге жол жоқ!», «Есірткі-жас өмірді
улаушы», «Есірткі-адамзаттың соры».
Сабақтың жоспары:
Есірткі туралы түсінік беру
«Шылым шегудің пайдасы» көрініс
Қорытынды
Құрметті оқушылар! Бүгінгі «Есірткі-адамның қасы, аурудың басы» атты
тәрие сағатын өткіземіз.Тәрбие сағатымыздың мақсаты: жастар мен
жасөспірімді жат қылықтардан аулақ болуға шақыру және салауатты өмір салтын
насихаттау.Балалар мен сендерге ең бірінші, салауаттылық-халқымыздың үлгі-
өнегелік дәстүрі дегім келеді. Есірік туғызатын ішкіліктен, темекі тартудан
аулақ болу, таза жүру, тамақты қалыппен ішу және денеміздің сау болуы, игі
іс-әрекеттер міне бұлар салауаттылықты көрсетеді. Адам психикасы-
медицинаның өте күрделі әрі аз зерттелген саласы, әсіресе, наркологиялық
тұрғыда. Әдетте, жұртшылық алкоголизм мен нашақорлықтың жеке бастың аса
ауыр күйзелісінен ушығатын дерт екендігін біле бермейді. Ең дұрысы, ондай
жандарды ұға, түсіне білген жөн. Нашақорлыққа салынатындардың дені -
жұмыссыздар, босқындар, қаңғыбастар тағысын тағылар...
Нашақорлық – адам ағзасын өте тез уландыратын аса қауіпті психикалық
дерт. Оны әсіресе, жас ағзалар тез қабылдайды. Есірткі заттарды ішуге әбден
дағдыланған аурулар оларды 12-18 сағаттан кейін тағы ішпесе болмайды.
Өйтпеген жағдайда есінейді, денесі құрысып-тырысып, көздерінен жас ағып,
тамақ ішсе құсады, тәбеттері ашылмайды. Басы жиі ауырып, буын-буыны, аяқ-
қолдарының бұлшық еттері шымырлап, ішек қарыны бүріп, іші өтіп, бойынан сұп-
сұйық тер парлай бастайды. Ең қатерлісі есірткіге ақша табу үшін кісі
тонаудан бастап, тіпті жақын адамын өлтіруден де тайынбайды. Нашақор өзі
үйренген есірткілердің бірін көрсе, аш табандай тарпа бас салады. Мұны
медицинада «наркотизм» , ал оның ауыр түрін «наркомания» дейді. Грек
тілінен аударғанда «нарко»- жасанды ұйқы, «мания» - есі кету,есіру деген
ұғым береді.
Елбасымыздың Жолдауында: «.....есірткі дертіне ұшыраған қоғам
қауіпсіз бола алмайды» делінген. Қоғам қауіпсіздігі үшін қолдан келгеннің
бәрін жүзеге асыру керек.
Кім мұндайды естіпті,Есірткі жұртты есіртті
Иіскеген жастардыңЖан-тәнін түгел кесіпті
Сақ болайық, ағайын,Қатерлі жау есірткі!
Есірткі түрлері әр алуан болып келеді және бағасы адам ойламайтын
құнға жетеді. Оларды тізіп айта берсек, өте көп. Мысалы: кокаин, героин,
конопля, ханка, мак, гашиш т.б. Бұлардың ең танымалысы – анаша. Көптеген
жасөспірімдер нашақорлыққа бет алуды анашадан бастайды.
Мәселен , осы мәселемен араласып жүрген Қазақстан Республикасы Ішкі
Істер Министрі Есірткі бизнесіне қарсы күрес комитетінің хабалауынша , 2001
жылы Қазақстанда 41031 нашақор болса, қазіргі күні ол 54705 тен асып отыр
екен. [pic]
Егер келешегі әлі алда деп есептелетін кейінгі толқын өкілдері мұндай
қауіпті кеселге бой алдырса, онда ертеңгі күнге қандай сеніммен қарай
алмақпыз. Ұрпақтың аузы-ұлттың соры. Өйткені, өзегіне құрт түскен
мемлекеттің өркениет көшіне ілесуі екіталай екені айтпаса да түсінікті.
«Жұт-жеті ағайынды» - деген сөз бекер айтылмаса керек. Нашақорлықтан
туындайтын қиындықтар өте көп. Нашақорлар жиналып бір ғана инені қолданады.
Соның салдарынан бір-біріне СПИД секілді екінші бір жазылмас дертті
жұқтырады. Сонымен бірге нашақорлар әрдайым қылмыс жасауға бейім тұрады.
Марихуананың буына масайраған жандар кісі өлтіруден де тайынбайды.
Есірткілер қандай зиян әкеледі? Есірткілер зат алмасу процесіне еніп, ең
бірінші серотин өндіріп шығаратын ми жасушаларын өлтіреді. Серотин мидың
көңіл-күй өзгерісін қадағалайтын зат, бұл адамды пәсең және селқос
қылдырады. Иммундық жүйе зардап шегеді. Сондықтан адам ағзасы әртүрлі
инфекцияларға қауқарсыз келеді. Ішкі тамырға есірткі қолданудың салдарынан
психика, жүрек-қан тамырлар және жүйке жүйесі ғана емес, сонымен қатар
бауыр, бүйрек ауырады, иммунитет төмендейді, тістер бұзылады, тамырлары
ауырады, ой-өрісітің деңгейі төмендейді. Есірткіні мөлшерден тыс қолданудың
қауіпі зор, оның салдары өлімге алып келеді, ал есірткі қолданғаннан
болатын психиканың бұзылуы кей кезде өзіне –өзі қол жұмсауға әкеліп соғады.
Сіз білуіңіз керек!Есірткілерді сирек қолдануды өз бетімен тоқтату өте
қиын. Оңайы - оларды қолдануды бастамау. Егер есірткімен сонда да
«таныстық» болса, психиатр дәрігерге немесе наркологқа неғұрлым ерте
көрінсеңіз, соғұрлым бұл өлім әкелетін уға құштарлығыңыз бен үйренуіңізден
арылу оңай болмақ. Мемлекет нашақор ауруларға көмек
беруге кепілдік береді, оның ішіне тексерілу, кеңес беру, диагностика,
емдеу
және медициналық-қоғамдық ақтау кіреді. Сонымен бірге, қоғам есірткіні енді
бастағандарға және одан құтылуға тырысатындарға төзімді. Бірақ, қоғам
емдеуден бас тартатындарға қатал, басқа біреулерді есірткі саудасына
итермелейтіндерге аяусыз. Нашақорлық –еліміздің дамуына орасан зор кедергі
келтіретін індет, сондықтан біз осы індетпен табанды түрде Қазақстанның
болашағы үшін аянбай күресуіміз керек.

«Есірткі – жас өмірді улаушы». / оқушыларға сөз кезегі беріледі/
Көрініс:«Шылым шегудің пайдасы» (Саханаға қарт пен жас бала шығады).
Бала: Ата мен шылым шегуді үйреніп жүрмін. Қалай ойлайсыз, бұл денсаулыққа
пайдалы ма?
Ата: Шылым шегудің «үш пайдасы» бар, балам. Біріншіден, шылым шеккен адам
ешқашанда қартаймайды.
Бала: Қалайша?
Ата: Себебі ол қартайып үлгірмейді. Шылым шегетіндердің өмірі қысқа болады,
олар жастай өліп кетеді, балам. Екіншіден олардың үйін ешқашан ұры
тонамайды.
Бала: Қалайша?
Ата: Себебі, балам, шылым шегетін адамның өкпесі таза болмайды, күндіз-түні
күркілдеп жөтелумен болады. Ұрылар үй иесінің жөтелін естіп, үйге жақындай
алмайды. Үшіншіден, шылым шегетін адамды ит қаппайды.
Бала: Қалайша?
Ата: Себебі олар өте ерте мүгедек болып қалады да, таяққа сүйеніп жүреді.Ал
қолында таяғы бар адамға ит жақындай ма , айналайын?
Бала ойланып қалады.
1 окушы: Азаматтар темекіні тастаңдар!Көрдіңдерме балалар. Темекінін
сізге қаншалықты зиян екенін, қанша құрамында улы зат бар екеніне көз
жеткізіп отырмыз. Әр темекі адам өмірін 15 минутқа қысқартады екен. «Арақ –
арыңа нұқсан, темекі – тегіңе нұсан» демекші, темекі сенің бүкіл өміріңе
нұқсан келтіреді, ұрпағыңа кесірін тигізеді. Сол үшін мұндай оғаш
қылықтардан аулақ болуымыз керек. Оғаш қылықтар дегеніміз: арақ, темекі,
есірткілер.
2 окушы: - Арақ 1428 жылы Генуядан келген. І Петрдің тұсында Ресейге
арақ келген. Маскүнемнің қоғамға тигізер зардаптары: адамдық бейнеден
кетеді, қоғамда орны жоқ, тұрмыс жағдайы, ой өрісі төмен. «Арақ – атаңның
асы емес»,«Адамды арақ жетелейді сорына, Кедейлік пен дерт ілесер соңына»
деген салауатты өмір салтын насихаттайтын мақалдар да бар емес пе?
3 окушы:(Темекнің шығу тарихы) - Гиспаньола аралында тұратын үндістер
мендуанаға ұқсас шөпті жаққанда шыққан түтінді танауларымен ішіне тартып,
содан мас болған. Олар оны табако деп атады. Темекі Еуропада ерекше тез
тарады. 1560 жылы француздың әйел патшасы Екатерина Медичеге басының
сақинасы ұстағанда дәрі-дәрмек ретінде берген. Темекіні осыдан емді шөп
ретінде пайдаланған.
Мұғалім: – Сонымен оқушылар бүгінгі сабақта жат қылықтың аяғы неге
апарып соғатынына көздеріңді жеткізгім келді. Жақсы әдетті айтып, салауатты
өмірдің өз қолымызда екенін түсіндіруге тырыстым, біздің көшпенді тіршіліқ
кешкен ата-бабамыз салауатты өмір сүрді, ұрпағының аман сау, азып тозбауын
қадағалады. Сол дәстүрді сақтап, бүінгі ұрпақ біздер қоршаған ортаны,
денсаулығымызды күтіп , терең білім алып , саналы азамат болуға ұмтылуымыз
керек. «Сау дене, азат ақыл, адал көңіл – үшеуімен бақытты өмір» деген
нақыл сөзбен қорытындылағым келіп отыр.

Тренинг.

Тақырыбы: Тұмау. Тұмаудың алдын алу.
Мақсаты: Оқушыларға тұмау ауруы жөніңде ақпарат беру , және оның алдын алу
жолдарымен таныстыру.
Көрнекіліктері: слайд, баяндама, плакаттар, маркерлер
Жоспары: І. Танысу (осы тренингке қатысты әр оқушы өзінің атын айтады )
ІІ. Ойын «Орамал тастамақ».
ІІІ. Ойға шабуыл (оқушыларға сұрақтар қойылады) .
ІҮ. «Тұмау» жайлы ақпарат (баяндама оқылады).Баяндама оқитын 8 «А» сынып
оқушысы Мұқанов Оразбек
Ү. Дидактикалық ойын «Дыбыстар сөйлейді» (ТАЗАЛЫҚ,ДЕНСАУЛЫҚ) (ассосация
құру)
ҮІ . Пайдалы кеңестер. Тұмауға қарсы сусын дайындау.
ҮІІ. Қорытынды
Тренингті өткізу барысы
І. Танысу.Мақсатын айту . (Осы тренингке қатысты өздеріне ат қою)
ІІ. Ойын «Орамал тастамақ». Денсаулық туралы мақал мәтелдер сайысы
ІІІ. Ойға шабуыл . Топпен жұмыс. Оқушыларды 2 топқа бөліп, әр топқа
тапсырмалар беріледі.Сурет салу арқылы тумау туралы баяндау.
1. Тұмау (грип) дегеніміз не? 2. Ол қалай адамға жұғады?
3. Тұмау басталғанда адамның қай жері ауырады? 4. Тұмаудан жазылу үшін
қандай ем қолданады? Жауаптар оқылып, талдау жасалады.
ІҮ. «Тұмау» жайлы ақпарат (баяндама оқылады).
Ү. Дидактикалық ойындар: «Дыбыстар сөйлейді» (ТАЗАЛЫҚ, ДЕНСАУЛЫҚ). Ойынға:
екі топ өздерінің түсініктерін фламастер арқылы плакатта қорғайды.
ҮІ. Пайдалы кеңестер. Тұмауға қарсы сусын дайындау. «Бал қосылған таңқурай»
1 ас қасық бал, 1 ас қасық итмұрын, 1 ас қасық таңқурай, 1 ас қасық
қарақатқа, 100 мл. қайнап тұрған су қосады. 15 минут ұстап, тамақтың
алдында ½ стаканнан күніне 3 рет ішеді.
ҮІІ. Қорытындылау: Денсаулық – шексіз бақыт, халқым менің
Сондықтан көңіл аудар денсаулыққа!
Қолда барда біл оның қасиетін,
Күтіп, баптап, аяла әр уақытта!
Оқушылар! Бүгін біз «Тұмау», «Тұмаудың алдын алу» деген тақырып
бойынша 5-8 «А» сыныптар арасында тренинг өткіздік. Сендер қандай әсер
алдыңдар? Бір-екі сөзбен тренинг жайлы айтып өз ойларын білдіреді.
Оқушылар орындарынан тұрып бір-бірінің белдерінен ұстап «біз біргеміз»,
«біз командамыз», «біз ауырмаймыз» деп айқайлап тренингті аяқтаймыз.

АТАДАН ҚАЛҒАН НАҚЫЛ СӨЗДЕР

Бас аман болса, бөрік табылады.
Қорқыт ата .

Жігітке дәулет те көп, байлық та көп,
Қызығы дүниенің-есен-саулық.
Төреқожа Ханқожаұлы .

Жігітке мықты дәулет амандығы,
Қанағат барға етпесе надандығы.
Нұржан Наушабаев .

Ауру-сырқаудан сау дене дұрыс рухтың жемісі болып табылады.
И. П. Павлов

Біздің бақытымыздың оннан тоғызы денсаулығымызға байланысты.
А. Шопенгауэр .

Адам үшін денсаулықтан артық бағалы зат жоқ.
А. А. Семашко .

Мен қимыл-қозғалысты кәрілікпен күресудің ең тиімді құралы деп білемін.
В. В. Гориневский .

ҚОСЫМША ДИДАКТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР

ДЕНСАУЛЫҚ ТУРАЛЫ МАҚАЛ - МӘТЕЛДЕР

• Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде.

• Ауру атанды да шөктірер.

• Ауру кірді - әлек кірді.

• Ауру батпандап кіріп, мысқалдап шығады.

• Ауру кісі күлкі сүймес, ауыр жүкті жылқы сүймес.

• Ауруын жасырған өледі.

• Ағын судың арамдығы жоқ.

• Ажал ажарға қарамайды.

• Арақпен достасқаның, өмірмен қоштасқаның.

• Арақ – атаңның асы емес

• Ажал ажарыңа да қарамайды,
Базарыңа да қарамайды.

• Арық атқа қамшы ауыр.

• Ауру желмен кіріп, термен шығады.

• Азған денеге ауру үйір.

• Аман болса бұл басым, тағы шығар бұл шашым.

• Аурудың жақсысы жоқ, дәрінің тәттісі жоқ.

• Арымақ, семірмек - көңілден.

• Ауру — астан,
Дау —қарындастан.
 
• Алты қатын азаға келсе,
Әр қайсысы өз мұңын
Айтып жылайды.
• Аяншақ көзге шөп түскіш.

• Айдалада атқан оқ
Ажалдыға тиеді.

• Ажалды жылан, жол үстінде жатады.

• Адам өмірге
Иықтап келеді,кетерінде «ұйықтап» кетеді.

• Аш кісі ұрысқақ,
Арық қой тырысқақ.

• Ақсақтың ақырына бақ.

• Азған денеге ауру үйір.

• Ақша қарда көп жүрсең,
Көзің бір күн қарығар.
Алыс жерде көп жүрсең,
Көңілің бір күн тарығар.

• Ақшаны оңай табарсың,
Саулықты қайдан аларсың?!

• Ауырып тұрдың,
Аунап тұрдың.

• Арақ – арыңа нұқсан, темекі – тегіңе нұсан

• Ауырып, жазылған жан олжа,
Жоғалып, табылған мал олжа.

• Арық семіреді,
Ауру жазылады.
 
• Ауру азығымен,
Тоқпақ қазығымен.

• Арақпен достастым дегенше,
Адамгершілікпен қоштастым де.

• Ауру жайын баққан біледі,
Аңның жайын атқан біледі.

• Ас iшсең атауындай iш,

Ауырсаң мұрттай ұш.

• Ас тұрған жерде ауру тұрмайды.

• Арақ түбі — дерт,
Ұшқын түбі — өрт.

• Айналдырған ауру алмай қоймас,

Бұлттанған күн жаумай қоймас.

• Ауру қалса да, әдет қалмайды.

• Ауру аяқ астында,
Арылу жиде басында.

• Ауру қалса да,
Әдет қалмайды.

• Ауру патшадан сау шаруа артық.

• Айғыр аурудың емшісі алдынан шығар.

• Ауру өле-өлгенше жаннан дәмелі,
Жалқау жан қинамай малдан дәмелі.

• Ауруда - шаншу жаман,
Сөзде - қаңқу жаман.

• Адамға деген айтулы дәрі – адам.

• Әуелгі байлық — ден саулық,
Екінші байлық — он саулық,
Үшінші байлық — ақ жаулық

• Бас аманда мал тәтті, бас ауырса жан тәтті.

• Басы ауырып,балтыры сыздамағанның
Тәңірімен ісі жоқ.

• Білімнен қымбат досың жоқ,
Аурудан бетер қасың жоқ.

• Батыр бір оқтық, бай бір жұттық.
• Батпайтын ас - жеген кісінің өзін жейді.

• Бас ауырса жан қорқады.

• Балық жаны суда.

• Басы аманның малы түгел.

• Бірге тумақ болса да, бірге өлмек жоқ.

• Бiр аяқ қымыздың,

Екi аяқ желiгi бар.

• Батырдың басы екеу болмайды.

• Боранын бұрқыратқан қыстан,
Сай-сүйегіңді сырқыратқан
Сары уайым жаман.

• Біреуге өлім тілегенше
Өзіңе жүрім тіле.

• Біреудің ажалы оттан,
Біреудің ажалы судан.

• Басы жұмыр пенденің
Барар жері белгілі.

• Батыр бір оқтық,
Бай бір жұттық.

• Денсаулық - зор байлық.

• Дәрі шөптен шығады,
Дана көптен шығады.

• Денсаулықпен тең түсер досың жоқ,
Дерт-кеселмен тең түсер қасың жоқ.

• Денің сау болса,жарлымын деме.
Жолдасың көп болса,жалғызбын деме.

• Демі бардың - емі бар.

• Денсаулықтың қадірін ауырғанда білерсің.

• Жарлының байлығы - денінің саулығы.

• Жан ауырса тән азады,
Қайғы басса, жан азады.
 
• Жасырғанның жарасы асқынады.

• Жас жігіттің жарасы,
Жол-жөнекей жазылар.

• Жалқаулық-жаман ауру.

• Жаны ашымастың қасында
Басың ауырмасын.

• Жұғын бар жерде — шыбын бар,
Шыбын бар жерде — шығын бар.

• Жеңіл барып, ауыр қайт,
Аман барып, сау қайт.

• Жан ауырса – тән азады,
Қайғы басса - жан азады.

• Екі ауру бір келсе, ажалыңның жеткені.

• Ертеңгi асты тастама,

Кешкi асқа қарама!

• Емнің алды — еңбек.

• Күлкі — ашылған гүл,
Көңіл — шашылған нұр.

• Көзің ауырса қолынды тый,
Ішің ауырса тамағынды тый.

• Күлегештің көңілі азбас,
Күтіншектің өзі азбас.

• Көбікті қарда түлкі ойнар,
Көңілді көзде күлкі ойнар.

• Көңілдің жақсы болғаны - өмірдің жақсы болғаны.

• Кебін кигеннен түңіл,
Кебенек кигеннен түңілме.

• Көп ауырған ем табады,
Көп адасқан ел табады.

• Керең, адамның аузына қарар,

Соқыр, кiсiнiң даусына қарар.

• Қотырды қаси берсең қаны шығар.
Киізді қаға берсең шаңы шығар.

• Қай жерің ауырса, жаның сол жеріңде.

• Қыры кеткен,
Қырқында таз болады.

• Қотыр қолдан жұғады, таз тақиядан жұғады.

• Қырықта қылау,
Сексенде шылау.

• Қара көзден нұр тайса,
Айналаң қара түн болар.
Екі аяқтан әл кетсе,
Қарға адым жер мұң болар.

• Қайғы — қартайтады,
Қуаныш — марқайтады.

• Қасапшыға мал қайғы, қара ешкіге жан қайғы.

• Қартайғанда тістен тынарсың,
Тістен тынсаң, іштен тынарсың.

• Қотыр қолда, қола сақина.

• Лас адам — кіршіл,
Надан адам — діншіл.

• Ластың досы - шыбын.

• Мың жұмақтан - бір күн тірлік.

• Өлген — моладан қорықпайды.
• Өлім — ойран,
Өмір — майдан.

• Өлсең көрің көң болсын,
Тіріде терің кең болсын.

• Сәтін салған ауруға, не болса, сол ем болады.

• Сау дене, азат ақыл, адал көңіл – үшеуімен бақытты болады өмір.

• Сынықтан өзгенің бәрі жұғады.

• Сақинаны сәнге салмайды,
Тазалыққа таразы.

• Сырқат тән жарасы,
Қайғы жан жарасы.

• Тәуіптің жақсысы - ауруға ауру қоспағаны.

• Тыймаған ауызда пәле бар.

• Таздың тарағы алтын,мергеннің садағы алтын.

• Туа мүкіс жазылмас.

• Тәні саудың жаны сау.

• Тұмау – аяғы құрт,

Тұман – аяғы жұт.

• Тазалық — саулық негізі,
Саулық — байлық негізі.

• Тәтті-дәмді мың болар,
Денсаулық деген бір болар.

• Тыста ұзақ жүргенің —ұзақ өмір сүргенің.

• Тумақ барда өлмек бар.

• Тұр-тұрдан хабар келсе,ұйқыдан маза кетеді.

• Тісі ауырғанның көңілін сұрамайды.

• Тіс бүлінді дегенше,іш бүлінді десеңші.
Іш бүлінді дегенше,іс бүлінді десеңші.

• Тер шықпаған кісіден, дерт шықпайды.

• Үш нәрсенің алдын ал:
Аурудың алдын ал,
Жаудың алдын ал,
Қайта қозған даудың алдынал.

• Ұшқын — өртке сеп, достық — дертке сеп.

• Ұстағанша жүз дәрігерді қайдағы,
Тамағыңды шақтап ішкен пайдалы.

• Ұйқы арыстанды да жығады.

• Ұйқы — тынықтырады,
Жұмыс — шынықтырады.

• Шылым шеккенің іші де күйеді,сырты да күйеді

ЖҰМБАҚТАР

• Алпыс екі мәуелі шынар ағаш,
Ағашқа біткен бұтақ жалғас-жалғас.
Және де екі тесік бір мешітте,
Қаланған кірпіші бар іргесінде.
Бір әйнек шыны да емес, темір де емес,
Жасауы сынып кетсе қолдан келмес.
Жұмбағым тез ойланып тауып берші,
Сен-дағы жігіт едің өзім теңдес./Адамның жаратылысы/.

• Бір “әліп” мұнарадай көзім көрген,
Екі “мәт”, екі “сәкін” оған ерген.
Болғанда “иа”ден камал, нұрдан гауһар,
Болады кім данышпан мұны білген./Адам, көз, жас, екі құлақ,cөз/.

• Бір таудың алпыс сегіз саласы бар,
Он екі жанында қаласы бар.
Бау-бақша түрлі өсімдіктер,
Барлығын билеп тұрған анасы бар./Алпыс сегіз тамыр, он екі мүше/.

• Ағады алпыс екі бұлақ бір қайнардан,
Он екі бұлағы бар шыр айналған.
Ісіне таң қаламын құдіреттің,
Бәрі де бір нәрсеге ыңғайланған./Алпыс екі тамыр, он екі мүше/.

• Меккеде бір ағаш бар түбі жуан,
Он екі ұл, алпыс екі қызы бір күні туған./Он екі мүше, алпыс екі
тамыр/.

• Бір қария жерде де емес, көкте де емес,
Болғанда түбі терең, аузы кемеш.
Ішіне ит түссе де арам емес./Көз/.

• Қос әйнек шыны да емес, темір де емес,
Бұзылса оны адам түзер емес.
Кезінде өзі ашылып, жабылады,
Мағынасы қымбат нәрсе, арзан емес./Көз/.

• Ала арқаным жетпес жер жоқ./Көз/.

• Кішкене ғана бетерім,жер түбіне жетерім./Көз/.

• Құстан ұшқыр, тездігі оқтан бетер,
Бес жүз жылқы аспанға оқтай жетер.
Ақылменен ойланып қарасаңыз,
Жылдамдыққа нәрсе жоқ онан өтер./Көз/.

• Бір тауда жанады екі шырақ,бір жанады, бір өшеді./Көз/.

• Кішкентай бір мақұлық торы ала,
Ағаштан атрапына соққан қала.
Ішінде сол қаланың өмірі өтер,
Сабыр қып сахараға шықпас жана,
Жаралған өзі ғана артық болып,
Болжайды әр нәрсені айтып шама./Көз/.

• Екі бала қатар тұрса да,бірін-бірі көрмейді./Көз/.

• Екі ағайынды,екеуі де бір үйде,
Бірін-бірі көрмейді./Көз/.

• Көреді бәрін өзгенің,көрмейді бірақ өздерін./Көз/.

• Ала тайынша шаң көтермейді./Көз/.

• Ағайынды екеу болыпты,екеуі тату жүріпті.
Ортасында тау болып,бірін бірі көрмепті,
Екеуінің міндеті орындайтын бір бопты./Көз бен мұрын/.

• Көрші отырған көршілер
Бірін бірі көрмейді.
Қара түнек қос үңгір
Діңгегі асу бермейді./Көз бен мұрын/.

• Қара суда суат жоқ,қалың талда бұтақ жоқ./Көз бен кірпік/.

• Сырты қылшық,іші былшық./Кірпік пен көз/.

• Ары жүгір қаратай,
Бері жүгір қаратай.
Тал түбіне барғанда,
Тайып жығыл қаратай./Көздің қарашығы/.

• Бір көлде екі түрлі сүт бар./Көздің ағы мен қарасы/.

• Таудан тас құлады./Көз жасы/.

• Таудан тары домалайды,оны он екі қаз қуалайды./Көз жасы/.

• Бір таудың екі күзетшісі,
Екі тыңшысы, отыз екі бөрісі бар./Көз, құлақ, тіс/.

• Қабақта қара бурам шөгіп жатыр,
Етектеп құмалағын төгіп жатыр./Қас, көз, жас/.

• Тұнық суға ши ұстадым./Кірпік/.

• Екі жар бірін бірі шамалаған,тал шығып, жағасына сабалаған./Кірпік/.

• Сәуле астында жүз кісі./Кірпік/.

• Алпыс кісі аяқтасты,ертеменен таяқтасты./Кірпік/.

• Күндіз шайқасады,түнде айқасады./Кірпік/.

• Бір нәрсе жегеніне тіпті тоймас,адамның ол нәрсесіз күні болмас.
Жіберсе қарап қалар жердің бәрі,кішкене болса-дағы кемдік
қылмас./Ауыз/.

• Дарияның інжу-маржан шеттерінде,
Не кітап, оқу жоқ беттерінде.
Қайын ба, қарағай ма, яки тал ма,
Тармасқан тоғай таудың бөктерінде.   /Адамның бет-аузы, келбеті, сақал-
мұрты, сөзі/.

• Бір тобықта жеті жыртық./Екі танау, екі құлақ, екі көз, бір ауыз/.

• Беткейде бес есік./Екі танау, екі көз, ауыз/.

• Ағады тау басынан сегіз бұлақ,
Төртеуі ащы, үшеуі тәтті тым-ақ.
Ащы да емес, төртеуі күшті де емес,
Екі жапырақ өспейді тіпті бірақ./Екі құлақ, мұрын, екі көз, ауыз/.

• Бір нәрсе жегеніне тіпті тоймас,
Адамның ол нәрсесіз күні болмас.
Жіберсе қарап қалар жердің бәрі,
Кішкене болса-дағы кемдік қылмас./Ауыз/.

• Бір ұраның аузында,бір бау сора./Ауыз бен сақал, мұрт/.

• Бір төбеде үш бастау:біреуінің суы - тәтті,
Біреуінің суы - ащы,біреуінің суы - сор./Ауыз, жас, сор/.

• Айтайын мен бір жұмбақ ая батыр,
Болғанда асты гауһар, үсті шатыр.
Қазандай қара тастың сол түбінде,
Бір түрлі адам таппас заһар жатыр./Тіл, тіс, ауыз/.

• Бір отаудың ішінде отыз бөрі,
Бар жалғыз қызметкері өте епті.
Он жігіт алып барып тастағанда,
Отаудың бүлкілдейді екі жері./Тіл, тас, саусақ, ерін/.

• Мен жұмбақ айтайын табасын ба,
Айналып ақ қаланы шабасын ба?/Тіл, тіс/.

• Қыдыр ата тас қойдым,қызыл өгізді бос қойдым./Тіс, тіл/.

• Екі тақта арасында,қимылдайды қызыл тақта./Тіл/.

• Жағалай-жағалай тас қойдым,жирен атты бос қойдым./Тіс, тіл/.

• Үнемі ауызда бұлтыңдайды,бірақ жұтылмайды./Тіл/.

• Қатар-қатар ақ күріш,тұрған жері қақтығыс./Тіс/.

• Айдын көлде алтын тас,ау салса да алынбас./Тіс/

• Тамға таяқ сүйедім,отыз жерден сыр-сырлап./Отыз екі тіс/.

• Үсті тақтай,асты тақтай,
Ортасында әбзел тақтай./Тіс,тіл/.

• Ти, ти десем, тимейді,тиме десем тиеді./Ерін/.

• Үлкен ой,үлкен ойдың ішінде
Кіші ой,кіші ойдың ішінде,
Балуан би./Ерін, тіс, тіл/.

• Үлкен үй,үлкен үйдің ішінде
Кішкене үй,кішкене үйдің ішінде
Досқана би./Ерін, тіс, тіл/.

• Туғаннан біргемін,бірақ санын білмеймін./Шаш/.

• Асқар тауда қара орман./Шаш/.

• Томпағымның басында тоқсан қыз бар./Шаш/.

• Жас кезінде қара орман,жыл өткен сайын ағарған./Шаш/.

• Басында Қаратаудың қап-қара шөп,
Атаймыз тау демесек әлде не деп.
Ағарып ақырында кете ме екен,
Ол таудың әлде шөбі тұрғанда көп./Шаш/.

• Білмеймін ерке ме екен, есер ме екен,
Қалпынан артық бойлап өсер ме екен.
Өсірме деп біреуге бұйырмасам,
Таудағы тоғайымды кесер ме екен./Шаш/.

• Бір тауға әрі қайың,әрі тал өседі./Шаш, сақал/.

• Майтөбеде ол сусыз,өскен қамыс буынсыз./Шаш,бас/.

• Кішкене ғана тегене,сырты толған балауса./Шаш, бас/.

• Қараша тауым қарлы болды,
Бір жауса кетпейтұғын зәрлі болды./Шаштың ағаруы/.

• Қар жауды тау басына кетпейтұғын,
Аяқ жерге қақ тұрар кетпейтұғын.
Отыз шаһар қаласы ойран болды,
Ел бар ма ебін тауып септейтұғын.Ағарған шаш, көздің жасы, отыз 
түскен тіс/.

• Қар жауар пәкене таудан кетпейтұғын,
Басында бұлағы бар кеппейтұғын.
Тас қорған тәңірім соққан бұзылмайтын,
Болар ма оны адам ептейтұғын./Ағарған шаш, көздің жасы, тіс/.

• Қар жауды Қаратаудың басына кетпейтұғын,
Етекте екі бұлақ кеппейтұғын,
Бір тауда бір диірмен босқа қалды,
Бар ма екен сол диірменді ептейтұғын./Ағарған шаш , көздің жасы, тіл,
тіс/.

• Қар жауды таза жерге кетпейтұғын,
Түбінен қайнар шықты кеппейтұғын.
Алтыннан соққан қала бұзылыпты,
Бар ма жан оны соғып ептейтұғын./Ағарған шаш, мұрынның сорасы,  түскен
тіс/.

• Қары бар Қаратаудың кетпейтұғын,
Ішінде бір бұлақ бар кеппейтұғын,
Бұзылып алтын кісен босқа қалса,
Ұста жоқ ол кісенді септейтұғын./Ағарған шаш,мұрын сорасы,тіс /.

• Қара айғырым шабады қамшыламай,
Қара жерге аяғын шаншып алмай.
Бір төбенің басына шығып алып,
Мың қойды қасқыр жепті қан шығармай./Ұстара, шаш, бас/.

• Шығыпты тау басына бір топ раң,төбенің бірі -қара, бірі-қылаң,
Қылышын қынасынан жылмаңдатып,раңның бірін қырмай,бәрін
қырам./Шаш,ұстара/.

• Мың қойым суға кетті ,Байжан ақсақал қуа кетті./Шаш ,ұстара/.

• Мың қойымды бір шыбықпен айдадым./Шаш, ұстара/.

• Бір тауға әрі қайың,әрі тал өседі.  /Шаш , сақал/.

• Қос бұлақ бір қарауыл салғаны бар,
Мойнында үш жүз алпыс арқаны бар.
Ақ тоғай, қара тоғай қалың ағаш,
Тоғайдың әр мезгіл де тарқары бар./Сақал,шаш/.

• Қарамасаң жайлауға,қабан келер шайнауға./Бас пен бит/.

• Бір таудың адам жүрмес қиясы бар,
Екі самұрық ,қос қыран ұясы бар.
Бітіпті етегіне құрма ағашы,
Басында бұлбұл құстың ұясы бар./Бас, көз, құлақ, тіл, ауыз,сақал/

• Үрпек-үрпек тау,
Үрпек таудың астында екі жарық жұлдыз,
Оның астында екі тышқақ тоқты,
Оның астында жатқан тағы бір құндыз./Шаш, көз, қас, мұрын, мұрт/.

• Қалың қамыс, қалың қамыс,астында қия қамыс.
Пысылдауық, пысылдауық,астында сақылдауық./Шаш,қас, мұрын, ауыз/.

• Күмбір-күмбір қарағым,қартайғанша жарадың./Құлақ/.

• Екі кісі ерегісіп келеді./Құлақ/.

• Ғаудыр-ғаудыр шанашым,қартайғанша көрмедім./Құлақ/.

• Құла бетте қисық астау./Құлақ/.

• Тауда жарбайып тұр./Құлақ/.

• Жар басында жарты кепе./Құлақ/.

• Жар басында жарты сыпыра./Құлақ/.

• Қарағай басына қатық ұйыттым./Ми/.

• Қиын-қиын қиялар,қияға жұмыртқа ұялар./Ми/.

• Бар екен бір жыланның отыз іні,
Түп-түзу бұл жыланның жоқ дүр міні.
Ғажайып бір мінезі тағы да бар,
Шықпайды бір інінен күндіз-түні./Жұлын/.

• Екі достың бірі ыңғайлы,біреуінен ебі жоқ.
Екеуін де бірдей көрем,маған артық-кемі жоқ./Екі қол/.

• Қимылда қос шебер,талай-талай іс бітер./Екі қол/.

• Бес балалы екі досым,
Біреуінің ебі жоқ,
Екеуінде бірдей көрем,
Маған артық кемі жоқ./Екі қол/.

• Кезек-кезек сермейтін,
Жүргенде қанатым ол.
Түрлі еңбекке икемдейтін,
Ауырсынбай баратын сол./Екі қол/.

• Шашбау,шашбаудікі бес бау./Қол, бес саусақ/.

• Бірі үлкен,бірі кіші,туысқан бірге бес кісі./Бес саусақ/.

• Адам боп жаратылған бес арыстан,
Бойлары бесеуінің бір қарыстан.
Құдайдың құдіретіне таңғажайып
Бесеуінің арасына тас жабысқан./Бес саусақ, тырнақ/.

• Бес сауысқан,
Бес сауысқан басына тас жабысқан./Бес саусақ, тырнақ/.

• Бес жанды бір жансызға мінгескен,
Айналып ақ тақырдан із кескен./Бес саусақ, қалам/.

• Бір күнде туған туыс бес,бойлары неге тең емес./Бес саусақ/.

• Бес ат,бесеуі де қасқа ат./Бес саусақ/.

• Бес адам бірі есекке мінгесіп жүр,
Мінгессе де талай жермен тілдесіп жүр./Бес саусақ/.

• Бес көсеуім басы ақ күміс./Саусақ/.

• Бес адам бір есекке мінгесіп жүр,
Мінгессе де талай жермен тілдесіп жүр./Бес саусақ/.

• Бар екен бәйтеректе екі аша,
Болмайды бар шақасы оннан аса.   
Біреуі біреуінен икемдірек,
Құдайдың құдіретіне қыл тамаша./Он саусақ/.

• Бір тауды мекен еткен отыз бөрі,
Он кісі отызының  жұмыскері.
Сол таудың ортасында бағлан қозы,
Масайрап секіреді әрі-бері./Он саусақ, отыз тіс, тіл/.

• Бір тауды мекен еткен он бөрі,
Бес-бестен қызметкері./Он саусақ/.

• Ағайынды он,кигені екі тон./Он саусақ пен екі қолғап/.

• Оным отызға берді,отыз үлпекке берді,
Үлпек шөлпекке берді,Шөлпек жұтып қойды
/Он саусақ, отыз тіс, тіл, кішкене тіл, көмей, тамақтану/.

• Ағайынды он,кигені екі тон./Он саусақ  пен екі қолғап/.

• Салдым бесақамды,аштым дарбаза үйді.Бес бармақ/.

• Басында тас құдықтын серке ойнаған,
Жегенмен дүниеге еш тоймаған.
Бар екен бір кісінің он баласы,
Не үшін екеуіне ат  қоймаған./Екі сұқ саусақ/.

• Он үйрек, отыз аққу көлде жатқан,
Себеппен қаршыға құс дәмін татқан.
Алыстағы лашын құс ілмей қалмас,
Жақсылар ақылымен білмей қалмас./Он саусақ, тіл, тіс, көз/

• Екі батыр қазына іздейді,
Екі батыр жол  іздейді./Қол мен аяқ/.

• Болғанда  ыран-қыран,
Жабыса кетер сондай қыран,
Бір биікке қатар-қатар жайлайды,
Бірге ұмтылады шықса ұран,
Кейде жым болып түйіледі,
Айтқанына көніп иіледі./Оң қол, сол қол/.

• Жиырма баласы бар төртеуі ана,
Бірі ұзын, бірі қысқа дара-дара.
Қандайлық істі қоссаң ерінбейді,
Білімпаз мамандығы болған сара./Аяқ, қол, саусақ/.

• Он айда мен аламын он жаңа айды,
Он жаңа айды алсам да ол таусылмайды./Тырнақ/.

• Он кемпір мұз арқалап тұр./Тырнақ/.

• Он атты,он жаяу, қырық найзалы,
Қыздың сөзі пайдалы.
Асыққаның аяңдай тұр,
Асықпасаң бір-біріңе таялмай тұр./Аяқ, он саусақ, қырық қабырға және
тіс/.

• Бесеуі қашып бара жатыр,бұлдырық қуып бара жатыр./Башай, өкше/.

• Бірге жатып бірге тұрар,озуға тұра ұмтылар.
Екеуі мәңгі жарысып,көрген жоқ әлі қалысып./Екі аяқ/.

• Алпыс аналы қасқыр,жетпіс балалы қасқыр,
Ол да көп жүр құр-құрлап./Ішек-қарын/.

• Мысыр деген шаһардың ортасында бір қонақ./Кіндік/.

• Жалама таста жалғыз қурай./Кіндік/.

• Денеңде бар,ойыңда жоқ./Кіндік/.

• Тақырда тайдың ізі./Кіндік/.

• Бір жерден кішкене тесік көрдім,
Тесіктен алтын сарай есік көрдім.
Тесіктен бір өгіз дәу шыға келді,
Қайтадан кірем десе, кіре алмады./Сөз, лебіз/.

• Ереймен жерейменнен озбайды екен,
Асы алтын, қасығы күміс болып,
Өмірі бітіп мүлде тозбайды екен./Сөз/.

• Бір шыққан соң орнына қайтып кірмес,
Қай жақтан келерін де адам білмес.
Азаттыға сонымен дүниенің,
Онсыз тірі ешкім де дәурен сүрмес./Сөз/.

• Еккенім бір танапқа жалғыз бидай, 
Аққурай қанасына кетті сыймай.
Біреудің аманатын алсаң-дағы,
Тұрасың береріңде көзің қимай./Адамның жаны/.

• Балдан тәтті,удан ащы,
Тәрбиесіз, ата-анасыз./Жан/.

• Өлсең де-өлмейді,өлмесең де-өлмейді./Адамның аты/.

• Жаралғанға жабысқан./Адамның аты/.

• Атқа мінбейді, жаяу жүрмейді,
Күніне мың шақырым жерге барып келеді./Көңіл/.

• Бір нәрсе кейде сопы,кейде залым,
Сиқырлар бір сағатта жанның бәрін.
Бір уақыт патша болып отырады,
Тар жерде әркімнің де ойлар қамын./Көңіл/.

• Сары ат міндім, саз кештім,сарқыты маған тимеді
Қара мақпал тон піштім,қиқымы маған тимеді./Түс/.

• Бір жүйрік ат әркімде бар кетер шауып,
Үстінен ер-тоқымы қалмайды ауып.
Десем де қайда барам лезде барам,
Жартастан жығылмайды,қылып қауіп./Ойлаған ой/.

• Көтеріліп қампияр қиыстырсаң,
Майдаланар қимылсыз жиыстырсаң,
Мұның да шешімі бар келісімді,
Ойланып ақылына сыйыстырсаң./Ой/.

• Бір минутта дүнияны аралайды,сонда да шаршамайды./Ой/.

• Алты аяқты, төрт көзді,екі ауызды,бір сөзді,
Ынтымақ үшін ел кезді./Атқа мінген адам/.

• Арқасы екеу,аяғы алтау./Үстелде отырған адам/.

• Бір адам көрдім,жүрмей тұрған жабысып.
Түсін танып тұрсаң да,жауап айтпас танысып./Адамның суреті/.

• Айтайын мен жұмбақ ақыл ойлап,
Қойыпты бір терекке дүлдүл байлап.
Қайнайды ар жағында дария,теңіз,
Тапқанша бір сасарсыз ақыл ойлап./Адам,тіл,көңіл/.

• Қарт басқан қара нар,жез бұйдалы нар тайлақ,
Бауыры сүтті сары інген,сұм қарағай бұтақсыз,
Мысыр деген шаһардың ортасында бір қонақ./Атасы, баласы,емшегі,
шаш,кіндік/.

• Күніне бір өліп,бір тіріледі,ақырында тұра алмай кідіреді.
Ойлағанға келісімді шешуі бар,
Ойланбаса мұны да кім біледі./Адамның ұйықтағаны,оянғаны/.

• Құдайдан басқа адамның баршасы да теп-тегіс,
Адамнан аласы бар, аурудан қаласы бар./Жынды/.

• Турасаң да бөлінбейді,қараңғыда көрінбейді./Көлеңке/.

• Жүрсем-жүреді,күлсем-күлмейді./Көлеңке/.

• Шапса-шабылмайды,көмсе-көмілмейді./Көлеңке/.

• Қайда барсаң ереді,жер бауырлап келеді./Көлеңке/.

• Қуып едім,мойын бұрмады.
Ұстайын деп едім,қолға тұрмады./Көлеңке/.

• Алам аяқ,алам аяқ,
Жүгірсем жеткізбейді жалаң аяқ./Көлеңке/.

• Ербекей де,сербекей,ауыз үйге кірмейді./Көлеңке/.

• Жаңа-жаңа шекпенім,
Жанымнан қалмас шекпенім.
Ескі-ескі шекпенім,
Бұлтты күні қайда кеткен шекпенім./Көлеңке/.

• Жаман-жұман жармағым ,жанымнан қалмас жармағым,
Ескі-құсқы жармағым,есімнен қалмас жармағым./Көлеңке/.

• Ерте, кеште бой жазып,дәл талтүсте жантайған./Көлеңке/.

• Қараңдап,қусаң қашады, жеткізбейді,
Өзіңнен алыс ұзап көп кетпейді.
Тез өсіп , тез қысқарад жарықпенен
Қолыңа ұстасаң да ілінбейді./Көлеңке/.

• Тұрсам-тұрады,жүрсем-жүреді,жатсам-жатады./Көлеңке/.

• Еңкейсем-еңкейеді,шалқайсам-шалқаяды./Көлеңке/.

• Сен жүрмесең ол да сірә жүрмейді,
Күнде жаңа, ескеріп көнермейді.
Көлге түсіп қуанға аунаса да ,
Тәніне шық,етіне шөп енбейді./Көлеңке/.

• Жаратқанға жабысқан,жалпағынан қабысқан./Көлеңке/.

• Артыңнан еріп қалмайды,
Қараңғыда жалмайды.
Кейде ұзын, кейде қысқа,
Шаршамайды талмайды./Көлеңке/.

• Тамға шықсам қыпша белім талады,
Кет-әй десем  жары жорам қалады.
Екі түрлі ел маған таласып тұр,
Бірін сүйсем бірінің кеулі қалады./Көлеңке/.

• Қараңғыда біреу едім,күн шыққан соң екеу болдым./Көлеңке/.

• Әбен аяқ, тіллә таяқ,жүгірдім, жете алмадым./Көлеңке/.

• Кішкентай ғана өзі бар,мыңнан да көп көзі бар./Түкірік/.

• Айдалада ақ тотым,жүгіріп барсам жоқ тотым./Түкірік/.

• Топ етті, дөңгеленді,ақ мамыққа бөленді./Түкірік/.

• Топ етті,тонға оранды./Түкірік/.

• Мысыр атты бір шаһар,
Ортасында қырық бұлақ.
Төскейден балық ұстадым,
Құралықсыз құр-құрлап./Адамның өмірі/.

• Таңертең төрт аяқты,
Түсте екі аяқты,
Кешке қарай үш аяқты./Адамның балалық, есі кірген, қартайған
кезі/.

ДЕНСАУЛЫҚ ТУРАЛЫ ТАҚПАҚТАР

• Денсаулық – шыныққан ,
Барлық денең мүшесі.
Денсаулық - тыныққан
Жүйке тамыр жүйесі.

• Денсаулық - күлуің
Көңіл – күйің жадырай,
Денсаулық – жүруің,
Ешбір жерің ауырмай.

• Қара айнаға, көресің
Өзіңді – адам денесін.
Қол - аяғың, басың бар,
Бұған кеуде қосылар-
Құрылысың бұл сыртқы.
Көрінбейді жүрегің,
Өкпе, миың, бүйрегің-
Құрылысың бұл ішкі.

• Сымбат - мүсін дегенің -
Бітім – көркі денеңнің.
Сымбат – жүру әдемі,
Дене қалпын тік ұстап:
Көтеріп сәл кеудені,
Иық жазып дұрыстап.
Түзу отыр, қисаймай,
Бүкіреймей, жантаймай.
Күш сап бас пен арқаға,
Жатып алма партаға.

• Дос бол сабын, сумен сен, жиі – жиі жуын сен:
Таңертең де, кешке де, жуын күндіз – түсте де,
Жуын тамақ алдында, жуын тамақ соңында,
Жуын ұйықтар кезіңде, жуын тұрған мезгілде.

• Салауатты өмір салтын қолдайық!
Әдеттен жаман әманда аулақ болайық!
Өз өмірің өз қолыңда , ей, жастар,
Су ішпеген гүлдей болып қалмайық.

• Кім мұндайды естіпті,есірткі жұртты есіртті
Иіскеген жастардың,жан-тәнін түгел кесіпті
Сақ болайық, ағайын,қатерлі жау есірткі!

• Ұсататын тамақты
Отыз екі тісі бар.
Алғашқы тіс – сүт тістер
Түсіп бірте тынады.
Алты жастан нық тістер –
Тұрақты тіс шығады.

• Аяқ — қол –көмекші, күт оны ерекше.
Қол жиі ластанар,сондықтан істің әр
Соңында қолды жу, жояды кірді су.
Аяқ – қолды кірлетпей,
Тырнағыңды алып жүр.

• Адамға денсаулықтан не бар қымбат,
Ауру төнсе кең дүниені тар қылмақ.
Денсаулықтың қорғаушысы болам деп,
Дәрігерлер берген отан алдында ант.

• Еріншектен – салақтық, еріншек таза жүре алмас,
Салақтықтан – надандық,кір қолын да жуа алмас.
Бірінен бірі туады, қаракет жоқ, ғылым жоқ
Жоғалар сөйтіп адамдық,өз бойынан ұялмас.

• Денсаулықты сақта, түзу өсесің,
Күнәдан пәк жәннат өмір кешесің.
Көрген күнің қараңғы ғой дерт шалса,
Харамменен тәніңді улап не етесің?
Жаман әдет көп шектірер қасірет,
Сақта өзіңді, жақсылыққа жетесің

• Көзің - екі жанарың,көзді сақта қоқыстан,
Көз көреді, барлайды,жарыққа тік қарама.
Оны кірпі қабағың,соғып алма оқыстан,
Шаң мен желден қорғайды,зақым келер жанарға.

• Ас – адамның арқауы,тамақты ішкің күнде сен,
Деген сөз бар ежелден,белгілі бір мезгілде.
Бойға сіңіп, тарқауы,таңертең, түс, түстен соң,
Үшін керек ереже,жатар алды кезінде.

• Арақ – аурудың ажалы,
Ақшаның тажалы.
Ырыстың қырсығы,
Абыройдың мылтығы.
Жаңсылықтың жаңқасы,
Төбелестің арқасы.
Құлтума Сармұратұлы.
• Су – тіршілік негізі,үйде ванна, душ болса,
Онсыз өмір сүрмейсің,салқын сумен құйынғың.
Гигиена егізі:ыстық сумен шомылсаң,
Су деп және білгейсің,салқын сумен шайынғың.

• Нашақорда жақын жоқ,
Апиында ақыл жоқ.
Құмартып наша шеккенің
Ар-намысты төккенің
Нашар жігіт – нашақор!

• Пародия.
Мен қазақ ұлдарына қайран қалам,
Шылымды шеккен кезде жайраңдаған.
Оқуға ниеті жоқ қайран ұлдар,
Темекі шегіп алып сайрандаған.
Жасырмай тартасың сен шылымыңды,
Шылымға берілдің ғой мәңгі енді.
Өкпеңнен не қалады қарағым –ау,
Ертерек ойласаңшы өмірінді!
Шылымды тартпайтын ұл арман болды,
Жақсымен ажыратар оң мен солды.
Үлкеннен үлгі алар ұлдар қайда?
Қоғамда бастаушы ма еді қыздар жолды,
Алтын басты әйелден бақыр басты.
Ер арттық деді емес пе қайран бабам?!
Намысын ер ұландар бермей қолдан,
Шылымды қоятыны үміт алдан...

• Витаминдер –тірегін, А – сы қажет көзіне,
А,В,С,Д,Е –деп аласың. В – жүйкені тоғайтар.
Жетіспесе бірі оның, С – дан микроб безінер,
Ауырып сен қаласың. Д – сүйекті нығайтар.

Әдебиеттер:
1. Қазақ және әлем әдебиеті. 2007 ж. №4
2. Халық даналығы.Б. Адамбаев. Алматы 1996 ж.
3. Жеті қазына.С.Кенжеахметұлы.1,2кітап Алматы 2003 ж.
4. Албытова Н. Қазақ балалар фольклор арқылы бастауыш мектеп оқушыларының
дүниетанымын қалыптастыру. – А., 1999.
5. Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. – А., 1994.
6. . Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. - Алматы:
Санат, 2000.
7. Дене мәдениеті – оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде. //Ізденіс-
Поиск. 2009. № 2(2).
8. Г. Икіманова. Саулық пен сымбат. - Алматы: Қайнар, 1991.
9. Қазақ мақал-мәтелдерi. Құрастырған: Ж. Дәуренбеков - А., 2001.
10. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 7 том. – Алматы: Ғылым, 1983.
11. Интернет материалдар (kz-en.ru), «Әдеби әлем» Қазақстандағы алғашқы
әдебиет порталы, http://www.infoportal.kz, http://45minut.kz/ ,
http://www.zharar.com т.т.с.с.

Мазмұны
1. Мақсаты,міндеті,күтілетін нәтиже
......................................................2
2.
Кіріспе.................................................................
.....................................3
3. Сыныптан тыс тәрбие
сағаттары...........................................................5
4. Атадан қалған нақыл
сөздер................................................................1
9
5. Денсаулық туралы мақал –
мәтелдер..................................................20
6.
Жұмбақтар...............................................................
..............................28
7. Денсаулық туралы тақпақтар
..............................................................41
8.
Әдебиеттер..............................................................
......................... ....44
9.
Мазмұны.................................................................
...............................45

[pic][pic]
-----------------------
31