Өсімдіктердің жынысты және жыныссыз көбеюі, оның биологиялық маңызы. Өсімдіктердің ұрықтануы мен мен зиготаның түзілуі туралы түсінік. Вегетативтік көбею, оның түрлері және табиғаттағы биологиялық рөлі, өсімдік шаруашылығында пайдалану

Өткізілетін күні: 10.12.2013ж.
Сыныбы: 6 <<Ә>>
Сабақтың тақырыбы: <<Өсімдіктердің жынысты және жыныссыз көбеюі, оның биологиялық маңызы. Өсімдіктердің ұрықтануы мен мен зиготаның түзілуі туралы түсінік. Вегетативтік көбею, оның түрлері және табиғаттағы биологиялық рөлі, өсімдік шаруашылығында пайдалану>>
Мақсаты:
Білімділік: Өсімдік тіршілігіндегі көбеюдің биологиялық маңызын ұғыну, өсімдіктің жынысты және жыныссыз көбеюі туралы мәлімет беру.
Дамытушылық: Жасыл өсімдіктердің көбеюі, ұрықтануы жөніндегі білімдерін дамыту, дүниетанымдарын кеңейту.
Тәрбиелік: Әсемдікті сезіне білуге, табиғатты сүюге тәрбиелеу.
Сабақты типі: Аралас сабақ.
Сабақтың түрі: Жарыс сабақ.
Сабақтың көрнекілігі: Интерактивті тақта, презентация, видео-роликтер, плакаттар, т.б.
Сабақтың құрылымы: I. Ұйымдастыру бөлімі
II. Үй тапсырмасын сұрау
III. Жаңа сабақты түсіндіру
IV. Бекіту
V. Үйге тапсырма
VI. Бағалау
VII. Қорытындылау
Сабақтың барысы:
I. Ұйымдастыру бөлімі.
А) амандасу
Б) кезекші кім?
В) оқушылардың сабаққа қатысымын тексеру

Оқушыларды 3 топқа бөлемін: I топ
II топ
III топ

II. Үй тапсырмасын сұрау
Үй тапсырмасы ойын түрінде өткізіледі.
Ойын шарты:
1.Ойыншыларға экранда көрсетілген 2 тақырыпты таңдау ұсынылады.
2. Әр тақырып 10, 20, 30 санды ұяшықтарға бөлінген.
3. Ұяшықтағы сұраққа жауап берсе ойыншы сол ұяшыққа тиесілі ұпайды иеленеді.
4. Ұяшықтағы ұпай көбейген сайын сұрақ та күрделене түседі.
1 тақырып: Фотосинтез
10 ұпай - Фотосинтез процесі кезінде түзілетін газ (оттегі).
20 ұпай - Фотосинтез кезінде түзілетін органикалық зат (глюкоза).
30 ұпай - Фотосинтез процесі өсімдіктің жапырағының қай органоидында жүреді (хлоропласт).
2 тақырып: Өсімдіктің тыныс алуы
10 ұпай - Өсімдіктің тыныс алуы кезінде түзілетін газ (көмірқышқыл газы).
20 ұпай - Өсімдіктің тыныс алуы кезінде қандай газдардың алмасуы жүреді (көмірқышқыл газы мен оттегі).
30 ұпай - Тыныс алу дегеніміз ... (органикалық қосылыстардың тотығуы).

ІІ. Жаңа сабақ
Тірі организмдерде міндетті түрде болатын касиеттердің бірі ол артына ұрпақ қалдыру, басқаша айтқанда бір особьтың өзі секілді жас особьтардың тұтас сериясын немесе кем дегенде біреуін беруге қабілеттілігі.
Көбеюдің бір-бірінен принциптік айырмашылығы бар екі түрі белгілі. Жыныстық және жыныссыз.
Жыныссыз көбею
Жыныссыз көбеюдің екі түрі бар: вегативтік және нағыз жыныссыз. Кейбір сатыдағы өсімдіктерде жыныссыз көбеюдің осы екі түрінің арасында айқын шекара болмайды.
Вегатативтік көбеюі.
Вегетитивтік көбеюі талломның, тамырдың, сабақтың, бөліктері арқылы жүзеге асырыллады. Ол өсімдіктердің регенерацияға қабілеттілігіне, яғни өсімдіктің бір бөлігінен тұтас роганизмнің пайда болуына негізделген.
Вегетативтік көбею (лат. vegeto - тірілту, қоздыру, өсіру) - өсімдіктердің вегетативтік мүшелері арқылы көбеюі.
Вегетативтік көбею төм. сатыдағы өсімдіктерге және барлық өсімдіктерге тән. Бір клеткалы өсімдіктер (балдырлар, саңырауқұлақтар) бөліну, кейде бүршіктену жолымен, ал төм. сатыдағы көп клеткалы өсімдіктер - денесінің бөлшектенуі арқылы көбейеді. Жоғары сатыдағы өсімдіктер тамыр атпалары (қара өрік, алма, шие, тал, жеке, қандағаш, т.б.), тамыр сабақтары (жыланқияқ, қырыққұлақ, селеу, қамыс, жатаған бидайық, адыраспан, т.б.), жуашықтары (жуа, қызғалдақ, картоп, т.б.), мұртшалары (бүлдірген, жатаған сарғалдақ, т.б.) арқылы көбейеді. Өсімдік ш-нда, негізінен, қалемшелеу әдісі қолданылады. Вегетативтік көбею кезінде жыныстық көбеюге қарағанда ұрпақта сорттың қасиеттері, белгілері жақсы сақталады. Вегетативтік көбею өсімдік өсіруде, бақ және орман шаруашылығында кеңінен қолданылады.
Жабық тұқымды өсімдіктерде вегетативтік көбеюі тамырдың, сабақтың, жапырақтың бөліктермен және бүршектері арқылы жүзеге асады. Сонымен бірге төсімдіктер тамыр сабақтары, түйнектері, сабақтың өзгерген түрлері арқылы да вегетативтік жолмен кобеюі алады. Ауыл шаруашылығ практикасында көкініс, жеміс-жидек және сәндік ретінде өсірілетін өсімдіктерді қолдан көбейтудің мынадай бөліктері пайдаланады: түйнектерін ( картоп, георгин); тамыр сабақтарын ( құртқашаш - флокс); мұртшаларын (бүлдрген) баданаларын ( пияз, қызғалтақ); тамырдың атбасын шие көптеген мәдени жағдайда өсірілетін өсімдіктер қалемшелерімен, иілген сабақтармен, сонымен бірге телу арқылы да көбейеді.
Нағыз жыныссыз жолмен көбеюі.
Нағыз жыныссыз жолмен көбеюі арнайы мамандаған жасушылар арқылы іске асыралады. Споралардың қатта қабықшасы болады және олар желмен таралады. Зооспоралардың қаттық қабықшасы болмайды және тамыршаларыныңкөмегімен қозғалады. Олар жыныссыз көбею органы болып табылады және спорангилардың ішінде жетіледі.
Спораның түрі көп шығу тегіне және атқаратын қызметіне қарай оларды екі топқа бөледі:жыныссыз көбеөге арналған споралар және жыныстық жолмен көбеюге арналған споралар.
Жыныссыз көбеюге арналған споралар митотикалық бөліністерден соң пайда болады және тікелей жаңа особьтар беруге қабілетті келеді. Пісіп жетілген спора аналық ағзаны тастап шығады да өсімдіктердің көбеюін және тарауын қамтамасыз етеді. Мұндай споралармен көбею төменгі сатыдағы өсімдіктерге тән ( абалдырларға, саңырқұлақтарға).
Жыныстық жолмен көбеюге арналған споралар аналық особьты бере алмайды. Олар гаплойдты, өйткені мейоздың негізінде пайда болады. Мұндай споралар саңырауқұлақтардың кейбір топтарында және жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде болады.
Жоғары сатыдағы өсімдіктерде спорадан алдымен өскінше ( проталий, потонема) пайда болады. Онда гаметалар жетіледі. Гаметалар қосылғаннан кейін хромосомалардың диплойдты саны қалпына келеді.
Жыныстық көбею.
Жыныстық көбеюдің мәні өсімдікте арнайы мамандаған клеткалардың- гаметалардың (п) түзілуімен, олардың екеу - екеуден жұптасып қосылуымен (капуляция) және зиготаның түзілуімен (2п,) одан жаңа өсімдіктің пайда болуымен байланысты.
Гамета дегеніміз ядросында хромосомдардың саны гаплоидты болатын жыныстық клетка. Өзара қосылатын гаметалардың бір-бірінен құрылысы жағынан (формасы, мөлшері, қозғалғыштығы), міндетті түрде физиологиясы жағынан айырмашылығы болады. Гаметалардың қосылуының нәтижесінде пайда болған организмде аналық пенаталықтың тұқым қуалаушылық қасиеттері бірігеді. Егер қосылатын гаметалар формасы, мөлшері және қозғалғыштығы жағынан бірдей болса, бірақ аналық пен аталықтың тұқым қуалаушылық қасиеттері бірігеді. Егер қосылатын гематалар фопмасы, мөлшері және қозғалыштығы жағынан бірдей тболса, онда олардыизогаметалар, ал жыныстық процесті изогамиялық деп атайды. Егер гаметплардың формасы бірдей болса, бірақ аналық гаметанын мөлшері аталыққа қарағанда біршама үлкендеу және баяу қозғалатын болса, ондай гаметаларды гетерогаметалар, ал жыныстықпроцесті гетерогамиялық деп атайды. Жыныстық процесті оогамиялық деп атайды, егер аналық гамета үлкен шар тәрізді, қозғалмайтын (жұмыртқа клеткасы), ал аталығы өте ұсақ болуы эволюциялық деңгейдің бірден-бір көрсеткіші. Изогомиялық жолмен көбю жыныстық процестің ең қарапайым формасы болып табылады. Гаметалар гаметангиялар деп аталатын органдарда жетіледі.

IV. Бекіту
I.Сөзжұмбақ шешу.
<<Зигота>> сөзжұмбағы
1. Тозаңдануға қажетті тозаңқапта жиналатын түйіршік (тозаң).
2. Аталық гамета (спермия).
3. Жыныс клеткасы (гамета).
4. Тұқымбастама ұшындағы жіңішке өзек (тозаңтүтік).
5. Екі жыныс клеткасының қосылуы (ұрықтану).
6. Аналық гамета (жұмыртқажасуша).

I. <<Адасқан әріптерді құрастыр>>
Әріптерді дұрыс құрастырса, өсімдіктің көбеюіне қатысты сөздер шығады.
1-топ: тозаң, ұрық, зигота
2-топ: гамета, ұрықтану, көбею
3-топ: спора, жұмыртқажасуша, ұрық
1 топ 2 топ
Т
Ұ
Ң
З
М
А
О
З
А
И
Г
Т
Ұ
Р
Ы
Т
О
Л
З
А
Қ
А
Н
А
Г
Ұ
А
К
Ө
Р
А
Р
Ы
У
Б
Е
М
А
Қ
Н
Е
В
Е
Т
Т
А
Ю
З


3 топ
С
П
Т
Қ
А
Ұ
Т
О
Р
А
Ж
Р
А
Р
Ы
С
У
Ы
Ж
Ұ
М
А
Ш
Қ

II. Жұмбақ сурет
3 топқа 3түрлі сурет беріледі
1- Топ: Гүлді өсімдіктердің ұрықтануы
2- Топ: Ара арқылы тозаңдану
3- Топ: Айқас тозаңдану

I. Сиқырлы шар.
Тақтаға ішінде сұрақ жасырылған үрулі 6 шарды іліп қоямын. 3 топтан жылдам қолын көтерген оқушы сол шарды жару арқылы ішіндегі сұраққа жауап береді. Дұрыс жауап берген оқушыға жетон беріледі.
1. Жынысты көбею дегеніміз не?
2. Жыныссыз көбею дегеніміз не?
3. Вегетативтік көбею дегеніміз не?
4. Ұрықтану дегеніміз не?
5. Зигота дегеніміз не?
6. Тірі организмдердің артына ұрпақ қалдыру қабілеттілігі қалай аталады?

V. Үйге тапсырма.
<<Өсімдіктердің жынысты және жыныссыз көбеюі, оның биологиялық маңызы. Өсімдіктердің ұрықтануы мен мен зиготаның түзілуі туралы түсінік. Вегетативтік көбею, оның түрлері және табиғаттағы биологиялық рөлі, өсімдік шаруашылығында пайдалану>> тақырыбын оқып, біліп келу.
VІ. Бағалау.
VII. Қорытындылау.