Топырақтан суды және минералды заттарды сіңіру органикалық және минералдық тыңайтқыштар. Фотосинтез, күннің жарығы мен хлорофилдің осы процестегі рөлі.

Өткізілетін күні: 29.11.2013ж.

Сыныбы: 6 «Ә»

Сабақтың тақырыбы: Топырақтан суды және минералды заттарды сіңіру
органикалық және минералдық тыңайтқыштар. Фотосинтез, күннің жарығы мен
хлорофилдің осы процестегі рөлі.
Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Фотосинтез, күннің жарығы мен хлорофилдің осы процестегі
рөлі, мәлімет беріп, меңгерту, танымдық қабілеттерін арттыру.

Дамытушылық: Пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.Ой
түйсігін кеңейту.

Тәрбиелік: Табиғатты сүюге және ұқыпты  ұстауға тәрбиелеу;  ой
өрістерін кеңейту, тәрбие беру.

Сабақтың типі: Аралас сабақ.

Сабақтың әдісі: Жаңа сабақ.

Сабақтың көрнекілігі: Плакаттар.

Сабақтың жоспары: I.Ұйымдастыру

II.Үй тапсырмасын
тексеру

III.Жаңа сабақ

IV.Бекіту

V.Үйге тапсырма

VI. Бағалау.

VII. Қорытындылау

Сабақтың барысы:

I.Ұйымдастыру

А) Оқушылармен амандасу;

Б) Бүгін кім кезекші?

В) Оқушылардың сабаққа қатысымын тексеру

II.Үй тапсырмасын тексеру

Балалар, өткен сабақта біздер  өсімдіктер және қоршаған орта тақырыбы
бойынша плакатты түсіндіреміз

Сұрақтар:

1. Өсімдіктің жер астындағы бөлігі (тамыр)
2. Өсімдік тіршілігіне қажетті (ауа)
3. Өсімдіктің жер бетіндегі бөлігі (сабақ)
4. Шыршаның жапырағы не сияқты болады (ине)
5. Өсімдіктің діңі жуан, әрі мықты болатын тобы (ағаш)
6. Қант пен глюкоза түзетін өсімдік мүшесі (жапырақ)
7. Итмұрын қай топқа жатады (бұта)

III. Жаңа сабақ

Тыңайтқыштар — құрамында қоректік элементтер болатын заттар.
Өсімдіктердің толық, өсіп-жетілуіне қажет элементті қоректік элемент дейді.
Өсімдіктердің өсіп, өнім беруі үшін қажет қоректік элементтердің маңызы
ерекше. Фотосинтез кезінде өсімдіктердің жапырағы арқылы және топырақтан
алатын химиялық элементтерінің саны 50 шақты.

Тыңайтқыштар — өсімдіктердің топырақтан қоректенуін жақсарту үшін
қолданылатын органикалық және минералдық заттар. Тыңайтқыштарды дұрыс
пайдаланғанда ауыл шаруашылық дақылдарының түсімі артады, өнім сапасы
жақсарады.

Елімізде өсірілетін алуан түрлі ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол,
тұрақты, әрі сапалы өнім алуда басқа да агротехникалық шаралармен қатар,
тыңайтуды дұрыс ұйымдастырудың маңызы орасан зор.

Ауыл шаруашылығы практикасында егіншілікті химияландыру, оны жедел
дамытудың куатты факторы екенін сенімді дәлелдеп берді. Мысалы, азотты
тыңайтқыш астық дәніндегі белок мөлшерін арттырады, фосфорлы тыңайтқыш
зығыр талшығының сапасын жақсартады, зығыр, күнбағыс тағы басқа дақылдар
тұқымындағы май мөлшерін көбейтеді. Калий тыңайтқышы кант қызылшасы
тамырының қант, картоптың крахмал мөлшерін арттырады.

Кестемен жұмыс
|Өсімдік аттары|Тыңайтқыш |Қай мүшесіне |Шашу мерзімі |Қандай күйде |
| | |қажет | | |

Фотосинтез дегеніміз — жасыл жапырақ хлоропластары арқылы күн сәулесі
энергиясының химиялық байланыс энергиясына айналу процесі.
Фотосинтезді зерттеу барысындағы ең басты мәселелердің бірі — осы
процестің өсімдіктердің жасыл жапырақтарында жүзеге асуы құбылысын ашу. Бұл
сұраққа нақты жауап берген неміс ғалымы Т.В.Энгельман болды. Ол фотосинтез
процесінің хлоропластарда жүретінін дәлелдеу үшін жасушаның әр түрлі
бөліктерін кішкене сәуле шоқтарымен жарықтандыруға болатын микроскоп
құрастырды. Жасушаның жеке бөліктерін жарықтандыра отырып, оның қай
бөлігінің фотосинтезге кабілетті екенін зерттеді. Сөйтіп, ол жасушаның қай
бөлігі фотосинтез процесі үшін жарық қабылдағышы бола алатынын дәлелдеді.
Фотосинтездік белсенділікке талдау жасау үшін ол тек анаэробты жағдайды
ғана талдап алды. Ол үшін қозғала алатын және оттектің концентрациясы
жоғары болатын аймақ бағытына қарай жылжитын бактерияларды қолданды. Сонда
Т.В.Энгельман бактериялардың жасушаның жарық түскен хлоропластарына
жылжитынын басқа жарық түскен органоидтеріне жылжымайтынын байқаған. Бұдан
Энгельман: "Хлоропластар жасушалары оттек орталығы болып табылады және
фотосинтез процесі нәтижесінде оттек бөлінеді" деген тұжырым жасаған.
Сонымен фотосинтез процесі кезіндегі жарықтың сіңірілуі мен оттектің
бөлінуі тек хлоропластарда жүретіні анықталды.

Фотосинтез процесі екі сатыға бөлінеді. Жарық және қараңғы фазалары.
Жарық фазасының реакциялары хлоропластың бетіндегі мембраналық түзілім
— ламеллада жүрсе, караңғы фазасының реакциялары хлоропласт денесінде
немесе стромасында өтеді. Фотосинтездің жарық фазасы реакцияларының
әлементарлық өлшем бірлігі — квантосомалар болып табылады. Оның
құрамына хлорофилдің 230 молекуласы және электрон тізбегін тасымалдауға
қатысатын нәруыздар — цитохром b, с және ферредоксин кіреді.

Жарық фазасы.

Энергетикалық процестер тікелей жарық фазасында жүреді.
Жарық кванты хлоропласта орналасқан хлорофилл пигменті арқылы қабылданады.
Жарық кванты мен хлорофилдер әрекеттескенде, электрондар пайда болады.
Олардың ежелгі және қазіргі өсімдік организміндегі жүру жолдары бірдей
емес. Ежелгі фотосинтездеуші бактериялар мен төменгі сатылы балдырларда
электрондар электронды тасымалдаушы тізбек арқылы тасымалданғанда,
бейорганикалық фосфат пен аденозиндифосфаттан (АДФ) аденозинтрифосфат (АТФ)
түзіледі. Бұл процесте электрондар хлорофилге қайтып оралатындықтан,
циклдік фотофосфорлану деп аталады. Хлоропласт ламелласының
квантосомаларында орналасқан циклді фотофосфорлану тек кана фотосинтездеуші
микроорганизмдер мен төменгі сатыдағы балдырларда ғана емес, жасыл
өсімдіктерде де жүреді. Циклді фотофосфорлану жүретін құрылым — I фотожүйе
деп аталады. I фотожүйе құрамында хлорофилл a, с бар. Олар 700 нм-де жарық
сіңіреді. Жасыл өсімдіктердің фотосинтезін зерттеуде Р.Хилл 1937 жылы үлкен
үлес қосты. Ол алғаш рет судың фотолизі кезіндегі молекулалық оттектің
бөлінуі фотосинтездің жарық фазасында жүретін реакция екендігін аныңтаған.
Бұл реакция жүзеге асу үшін міндетті түрде электрондар акцепторы қатысуы
қажет, мысалы, феррицианид немесе энергия жұмсау арқылы жинайды. Осы
циклдік емес фотофосфорланудың пайда болуы нәтижесінде жоғары сатыдағы
(жасыл) балдырлар мен жасыл өсімдіктер атмосфераға оттек бөле бастады. Ал
олардың пайда болуына дейін атмосферада оттек болмаған. Жасыл өсімдіктердің
арқасында аэробты тіршілік және аэробты организмдер эволюциясы пайда болды.

Фотосинтез - органикалық заттарды жинақтаушы.

Тек фотосинтез процесі ғана Жерде органикалық заттардың жиналуын
қамтамасыз етеді. Барлық тірі организмдер үшін өмір сүруге қажетті
жағдайлар осы процестің нәтижесінде жүзеге асады. Қазіргі уақытта адамдар
маңызды энергия көзі ретінде ежелгі өсімдік организмдері әрекеттерінің
нәтижесінде пайда болған — тас көмірді, мұнай мен газды пайдаланады. Осыдан
жүздеген миллион жылдар бұрын ауадағы көмірқышқыл газының концентрациясы
қазіргі уақыттағы концентрация мөлшерінен ондаған есе жоғары болып, соған
байланысты булану эффектілері байқалған. Қазіргі кезге қарағанда сол
уақытта Жер бетіндегі температура мен ылғалдылық мөлшері де жоғары болды.
Жер беті тропиктік және субтропиктік климатта болып, фотосинтез нәтижесінде
өсімдіктердің биомассалар қоры көп мөлшерде жинақталды. Осы кезеңдерде
салмағы 100 т-ға жуық алып денелі, шөпкоректі динозаврлар тіршілік еткен.
Барлық тас көмір кен орындары осы кезеңде пайда болған, соның ішіндегі ірі
кен орындардың бірі — Қазақстандағы Екібастұз. Тас көмір кен орындары
тіптен солтүстік полюске жақын жерде, мысалы, Шпицберген аралында да бар.
Сол кезеңдермен салыстырғанда, қазіргі уақытта климат жағдайлары қатты
өзгерді. Сөйте тұрса да, Жер бетінде өсімдіктердің биомассасы өте жоғары
мөлшерде жинақталатын аймақтар бар. Бірақ ондай аймақтар көп емес. Сондай
жердің бірі — Амазонка өзенінің бассейні. Ғалымдардың айтуынша, мұнда Жер
шары жасыл өсімдіктерінен бөлінетін барлық оттек мөлшерінің төрттен бір
бөлігі (1/4) түзіледі екен. Егер біз өсімдіктерді биологиялық өнімділігі
жағынан жеке қарастыратын болсақ, онда ең жоғары үлес қант қамысына тиеді.
Ол 1 га-дан 200 т өнім береді. Қант қамысының жоғары өнімділік көрсетуінің
басты себебі, ол С4 — өсімдіктер тобына жатады. Олар көмірқышқыл газын
байланыстырып, төрт атомды көміртек қосылысы оксалоацетат түзеді. Қарапайым
өсімдіктермен салыстырғанда көмірқышқыл газын ассимиляциялаудың Бұл жолында
энергия көп жұмсалады. Қарапайым өсімдіктерде бір молекула көмірқышқыл
газын байланыстыру үшін үш молекула АТФ жұмсалса, С4—өсімдіктері үшін 5
молекула АТФ жұмсалады және Бұл процесс өте жоғары температура жағдайында
жүреді. Сондықтан да температура 30—45°С аралығында көмірқышқыл газын көп
сіңіретін ең жоғары фотосинтездік өнімділік қасиетін көрсетеді.

Фотосинтез бен тыныс алу

Ендігі кезекте фотосинтез бен тыныс алу процестерінің арасындағы
байланысты қарастырайық. Барлық көп жасушалы организмдер сияқты өсімдік
жасушаларының құрамында аэробты тыныс алудың жасуша орталығы
— митохондрия бар. Сондықтан барлық өсімдік жасушалары тыныс алады және
тыныс алу кезінде оттекті сіңіреді. Тыныс алу фотосинтезге қарама-қарсы
процесс. Тыныс алу кезінде органикалық қосылыстар ауадағы оттектің
көмегімен тотығып, энергия және көмірқышқыл газы бөлінеді. Тыныс алу
жасушаның энергетикалық қажеттілігін өтеу үшін керек. Әсіресе ол өсімдіктің
фотосинтезге қатыспайтын мүшелері — тамыр, сабақ және гүлдері үшін маңызды.
Тыныс алу және фотосинтез процестерінің энергетикалық қарқындылығын
салыстырамыз. Қалыпты күн жарығында өсімдіктер оттекті сіңіргеніне
қарағанда 20—30 есе көп мөлшерде бөліп шығарады. Фотосинтез нәтижесінде
бөлініп шығатын энергия мөлшері тыныс алу нәтижесінде бөлінетін энергиядан
ондаған есе көп болады. Ал жарық жоқ кезде өсімдіктер оттекті көп сіңіреді.
Сондықтан да дәрігерлер өсімдігі көп бөлмеде ұйықтауға болмайтындығын
ескертеді.

Фотосинтез процесінің нәтижесінде 1 м2 жапырақта 1 сағ ішінде 1 г
органикалық зат түзіледі. Жер бетінде бір жылдың ішінде 400 млрд т
органикалық зат өндіріледі. Көмір, шымтезек (торф), мұнай фотосинтез
процесінің нәтижесінде осыдан миллион жыл бұрын пайда болған. Біраз жыл
өсіп түрған 10—12 ағаш, бір адамды жыл бойына оттекпен қамтамасыз ете алады
екен.

V.Үйге тапсырма: Оқушылар үйге берілетін тапсырма фотосинтез
күннің жарығы мен хлорофиллдің осы процестегі рөлі тақырыбын оқып түсінігін
айту. Плакат бойынша жұмыс жасау.Ауызша сабақтарға дайындалу.

VI. Бағалау.

VII. Қорытындылау: Балалар бүгін біздер фотосинтез күннің жарығы
мен хлорофиллдің осы процестегі рөлі тақырыбын өттік.Бұл процесті жүйелеп
кун мен жапырақ арсындағы процесті меңгеру. Сабақ аяқталды сау болыңыздар.