Қазақстанның экономикалық дамуы

8 сынып
§ 22 Қазақстанның экономикалық дамуы

1. Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

Оқушыларға ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ ауылының жағдайы, патша
үкіметінің отаршылдық саясатымен бірге капитализмнің ене бастауы,
сауданың дамуы туралы түсінік беріледі.

Дамытушылық:

Оқушылардың азаматтық сана-сезімі, танымдық қызығушылығы, белсенділігі
дамытылады, патша үкіметінің отаршылдық саясаты туралы түсінігі
тереңдетіледі.

Тәрбиелік:

Саяси саналылыққа, елжандылыққа тәрбиеленеді.

2. Сабақ түрі: аралас сабақ

3. Сабақ типі: жаңа білімді меңгерту

4. Сабақ әдісі: баяндау, сұрақ-жауап, жарыс сабақ

5. Сабақ формасы: топтық

6. Пайдаланылатын педагогикалық технология: СТО.

7. Пайдаланылатын құрал-жабдықтар: интерактивті тақта, жұмыс дәптері

8. Көрнекілігі: карта, тірек-сызбалар

9. Пәнаралық байланыс: география, қаржы

Сабақ барысы:

І. Ұйымдастыру.

- Оқушыларды түгелдеу, сынып бөлмесінің тазалығына көңіл аудару.

- Оқушыларды топқа бөлу, назарын сабаққа аудару

ІІ. Тірек –сызба арқылы үй жұмысын қайталау.

1. §21. ХІХ. 60-70 жылдары қазақ халқының отарлық езгіге қарсы азаттық
күресі «Ой қозғау» әдісі бойынша оқушыларға төмендегідей сұрақтар
беріледі:

1. ХІХ ғ. 60 -70 ж. Қазақстанның Ресейге қосылуының
нәтижесі қандай болды?

2 Шаруалар көтерілісінің себептері?

3. Торғай, Орал өңіріндегі көтерілістер, оның салдары?

4. 1870 ж. Маңғыстау түбіндегі көтеріліс, оның салдары?

5. Шаруалар көтерілісінің маңызы қандай?

(Интерактивті тақтадан үйге берілген § 21 тақырыптың түйінді
қорытындысы жасырын түрде тұрады да оқушылардың жауабынан соң айқын
көрінеді)

ІІІ. Жаңа сабақ: §22 Қазақстанның экономикалық дамуы

Жоспары: 1. Орыс шаруаларын Қазақстанға қоныс аудару

2. Қазақ ауылының жағдайы

3. Капитализмнің дамуы

4. Сауда және қалалар

Мағынаны тану кезеңі

1. Ресейдегі 1861ж. 19 ақпан «Ереже». Ресей патшасы ІІ Александр 1861
ж. 19 ақпанда бұрын орыс помещиктерге тәуелді болып келген шаруаларды
тәуелділіктен босату туралы «Ережеге» қол қойды. Ол заң бойынша
шаруалар бұрынғыдай помещиктің басыбайлы адамы болудан құтылды.
Шаруалар азаматтық құқыққа және «кесінді жерлерге» ие болды. Бірақ
«Ереже» бойынша жердің меншікті иесі болу үшін құн төлеуге тиіс болды,
тапқан табысы құн төлеу мен салыққа жұмсалды. Патша үкіметі шаруаларды
басыбайлы құлдықтан құтқарғанымен, олардың жағдайларын жақсартуға
асықпады.

(Интерактивті тақтадан тірек – сызба арқылы түсіндіру)

Хронологиялық кесте

|Уақыты |Жүргізілген іс – шара |Нәтиже |
|ХІХ ғ. 60 ж |Ресейден шаруаларды қоныс аударту | |
| |басталды. | |
|ХІХ ғ. 70 ж |Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Сырдария, | |
| |Торғай облыстарына орыс – украин шаруаларын| |
| |қоныстандыру жаппай етек алды. | |
|1855-1893ж.ж |Ақмола облысына 11 мыңдай орыс шаңырағы |Ақмоладан 250 мыңнан |
| |жайғасқан тұрғыны бар 24 село |астам десятина, |
| |ұйымдастырылды. |Семейден 33 мыңнан |
| | |астам десятина |
| | |егістік жері тартып |
| | |алынды. |
|1868 ж | «Жетісуда шаруаларды қоныстандыру туралы» |Жан басына 30 |
| |жаңа ереже қабылданды. |десятина жер берілді.|
|1868 -1880 |Жетісу өлкесінде 2 мыңнан астам қоныстанушы| |
|ж.ж. |жаңа қоныстанушы орналасты. | |
|1883 ж |Жетісу облысына жаңадан келушілерді, |Жан басына 10 |
| |сондай-ақ Шығыс Түркістаннан қоныс |десятина болып |
| |аударған дүнгендер мен ұйғырларды |белгіленді. Орыс |
| |орналастыру туралы жаңа ереже бекітілді. |шаруалары салықтар |
| | |мен |
| | |міндеткерліктерден 3 |
| | |жылға босатылды |
|1889 ж. |«Село тұрғындары мен мещандарының қазыналық|Жан басына шаққанда |
|13 шілде |жерге өз еркі мен қоныс аударуы және және |15 десятина жер |
| |бұрынғы қоныстар жағдайын қарастыру» |берілді. Бұл |
| |жөнінде жаңа заң қабылданды. |құқықтық талапта |
| | |Тобыл, Том |
| | |губерниялары, Жетісу |
| | |, Ақмола, Семей |
| | |облыстары қоныс |
| | |аударатын аймақ болып|
| | |белгіленді |
|1884 – 1892 |Шымкент, Ташкент, Әулиеата уездерінде | |
|ж.ж |37 қоныс құрылды. | |

Шаруаларды қоныстандыру патша үкіметінің отаршылдық
саясатының да бетін ашты. Келімсектерге көшпелі қазақтардың жерін тартып
алып беру, тұрақты қоныстарынан ығыстыра бастауы - жергілікті қазақ
ауылдарының мүддесімен ешқандай санаспайтындығын көрсетті.

2) Қазақ ауылының жағдайы

(ХІХ ғ. ортасындағы қазақ ауылының жағдайы тірек – сызба арқылы
түсіндіріледі)

ХІХ ғ. ортасынан бастап қазақ жеріне капиталистік қарым – қатынастардың
тарала бастауы қазақ ауылының шаруашылық өміріне, әлеуметтік жағдайына
әсерін тигізді.

3) Капитализмнің дамуы

Реформадан кейінгі жылдарда өндірілген күштердің қауырт даму жолына түсуі,
бүкіл Ресейлік нарықтың орталықтануы - капиталистік қатынастардың ұлттық
аймақтарда кеңейіп, дамуына жол ашты.

4) Сауда және қалалар (Ассоцация әдісі)

Оқушылар, «Сауда» , «Қала» сөздерін қалай түсінесіңдер?

(Интерактивті тақтадан дәйек сөзді көрсету)

Базар товарлар қолөнер
орталығы адамдар

қонысы

Ақша

адамдардың

байланысы
бекініс сауда

орталығы

Айырбас

қатар-қатар

үйлер

1. Тірек – сызба арқылы түсіндіремін.

Сауда орталығына айналған кейбір қалалар халқының саны сырттан келгендермен
де толығып отырған.
Кейбір қалалар туралы мәліметке сүйенсек ,мысалы Семей қаласында
ХІХғасырдың ортасында 89 ташкенттік саудагер тіркеліп, тұрақталып қалған.
Халықтың негізгі бөлігін көпестер құрады. Көпестердің 50 пайызы-татарлар, 2-
орында-орыстар, ал қазақтардан 55 кісі ғана көпестік атаққа ие болды.
Сонымен қорыта келгенде, ХІХ ғ.соңында Қазақстанның экономикалық жағдайында
болған көптеген өзгерістермен таныстық. Олар:
1. Қазақ жеріне қоныстанушылардың көптеп келуі
2. Қазақ ауылдарында отырықшы жер шаруашылығының етек ала бастауы
3. Сауданың дамып, қалалардың көбеюі
4. Қазақ жұмысшыларының қалыптаса бастауы.
ІV. Бекіту

Оқушылардың жаңа сабақта алған білімдерін бекіту мақсатында
шығармашылық тапсырма беріледі.
1. 3 топқа «Мал саудасы», «Мата саудасы», «Құрал саудасы» шарттары бойынша
айырбас саудасын жүргізу тапсырылады. Әр топ берілген тапсырма бойынша
саудагер роліне еніп, айырбас саудасын жүргізу керек. Сауда бағасы өз
топтарының келісуіменен тағайындалады. Сонымен бірге, бұл ойында сабақ
айтуда көп іркілетін оқушыға рольдік тапсырма берудің маңызы зор. Себебі,
ол шәкірт басқа қырынан танылуы да мүмкін.
2. «Қоржындағы түйіншектер» ойыны. Қоржыннан сұрақ алып, жауап беру арқылы
түйіншекке ие болу. (Түйіншек ішінде әр сұраққа 5 ұпай бар)
1. Бөкей ордасында тұңғыш жәрмеңке қай жерде ашылды? (Ішкі ордада, 1832ж)

2. «Жетісуда шаруаларды қоныстандыру туралы» жаңа ереже қай жылы
қабылданды? (1868ж)

3. Ақмола облысы қазақтарының пайдалануынан 1855 – 1893 ж аралығында
қанша десятина жер тартып алынды? (250 мыңнан аса)

4. Верный бекінісі қашан салынды? (1854 ж)

5. Қапал бекінісі қай жылы құрылды? (1847 ж)

6. Айырбас саудасында көбіне не жүрді? (Ісек)

7. ХІХ ғ – ХХ ғ.басында Қазақ жерінде қанша қала пайда болды? (19 қала)

8. Ауыл шарушылығы шикізаттарын қандай кәсіпорындар іске асырды? (тері,
май)

9. 1844 – 1892 ж орыс, украин шаруаларының қанша қонысы болды? (37)

10. Қазақстанда 1902 ж қарай жұмысшы қанша болды? (30 мың)

1. Кесте толтыру (дәптермен жұмыс)

|Жылдар |Өндіріс |Сауда |
| | | |

Автор орындығы

«Қазақстанның Ресейге қосылуы, менің ойымша...» ( 3 топтан
бір – бір автор шығып берілген тақырып бойынша жоба
қорғайды)

6. Сиқырлы таяқша

Таяқшаны жағалата отырып, бір сөйлемнен әр оқушының қорытынды
пікірі тыңдалады.

V. Бағалау (Белсенді қатысқан жеке оқушыларды, жалпы топты)

VI. Үйге тапсырма §22. (Эссе жазып келу)
-----------------------
Шаруалар көтерілісін күшейтті

салдары

1868-1869жж Орал, Торғай өңірі-гі көтерілістер

15 мың десятина жерді суландыру әдісімен өңдегенде 1 млн пұтқа дейін астық
өндірілді

салдары

1870ж Маңғыстау түбегіндегі көтерілістер

Ресейдегі 1861 жылдың 19 ақпанындағы «Ереже» сәйкес

Аграрлық мәселе шешілмеді, шаруаларды орыс помещиктерінің қанауы сақталып
қалды.

Әлеуметтік толқулар күшейе түсті, 1861 ж. 1176 шаруалар толқуы болды.

Орыс шаруаларын Қазақстанға қоныс аударта бастады

Толқуларды әлсірету үшін

Ұлттық аудандардан өзіне әлеуметтік тірек жасау үшін

Қала санақ бойынша
19 жаңа қала

Егін шаруашылығымен шұғылдану – ауылды астықпен, тұқыммен тұрақты
қамтамасыз етті

Отырықшы жер шаруашылығы дамыды

ХІХ ғ. ортасындағы қазақ ауылы

Нәтижесі

Патша үкіметі

1. Көшіп-қонып жүретін жерлерін
тартып алуы, салықтың көбеюі
2.Көтерілісшілердің Бозащы түбіндегі жеңісі. Он мыңдық «флотилияның
құрылуы», Александровск фортына шабуыл
3. Көтеріліс талқандалды.

1. 1869ж. мамырдың 6-сы күні Штемпель ротасының қоршауда қалуы
2. 1869 ж наурыз – маусым айларында 3 мың көтерілісшіні қамтыған
қозғалыстың 41 рет шабуылы
3.Қозғалыс жеңіліске ұшырады.

1. Көшпелі шаруалардың жері есебінен салынған жаңа бекіністердің көбеюі
2. Шаңырақ салығының көбеюі
3. Отарлық езгінің күшеюі

Сауда

Қала

Жәрмеңке

Сауда

1875ж. 157 мың қой

1880 ж. 256 мың қой

1889 ж. 270 мың қой

Қарқара
(Жетісу уезі)

Тойыншакөл

(Петропавл уезі)

Константиновка

(Еленецкая)

Шар– Екатеринская

(Семей)

Қала

1897ж. тұңғыш халық санағы бойынша

Қазақ шаруалары тау –кен орындарына тартыла бастады

Алдыңғы қатарлы өндіріске жақын жатақтардың орыс шаруаларымен таптық
көзқарастары ортақ бола бастады.

ХІХ ғ. 30 – 70 жж

Қазақстанда

Темір жол 1818 шақырымға жетті

Көмір, кен, тұз, қорғасын көптеп өндіріле бастады

Тері, май кәсіпорындары, балық аулау кәсіпшілігі қанат жайды

Успен кеніші, Қарағанды көмір алыбы, Екібастұз, Риддер өндірістік орындары
ашылды

Банк – кредит бөлімшелері ашылды

Оралда 1876 ж
Петропавлда 1881 ж
Семейде 1887 ж
Омбыда 1895 ж
Верныйда 1912 ж

Бірнеше кәсіпорындар мен мұнай өндіретін орындар шетелдік иелерге сатылды

Ойыл
Орал облысы

Петровка
(Атбасар станциясы)

Кіші қоныстар халық саны

Үлкен қоныстар
Халық саны

Оралда 36446
Верныйда 22744
Семейде 20216
Қостанайда 14175

Торғай 896
Атбасар 3038
Көкпекті 2830

Қазақ жұмысшылары тұңғыш рет күреске белсене қатысты

Далалы, қуаңшылықты аймақтарда суландыру жүйесін кеңінен пайдаланыла
бастады

Сырдария, Жем, Ырғыз, Сарысу өзендері алқаптарында егін шарушылығы маңызды
орын алды