Паскаль тілінің негізгі элементтері

№ 6 сабақ
Сыныбы: 9 «а, ә» Күні:6.10.2015ж Мұғалімі: Нусипалиева
А.Ә Тексерген:

|Сабақтың |Паскаль тілінің негізгі элементтері. |
|тақырыбы: |Паскаль тілінің объектілері. Паскаль тілінің функциялары. |
| |Паскаль тілінің өрнектері. |
|Сабақтың |Паскаль тілінің негізгі элементтерімен таныстыру. |
|мақсаты: | |
|Білімділік: |Функция мен өрнектерді Паскаль тілінде жазуға үйрету. |
|Дамытушылық: |Логикалық ойлау өрісін қалыптастыру. |
|Тәрбиелік: |Ұқыптылыққа, жан-жақты болуға, жылдам әрекет етуге тәрбиелеу |
|Сабақтың типі:|Дәстүрлі сабақ |
|Сабақтың түрі:|Жаңа сабақ |
|Оқушылар білуі|Паскаль тілінің негізгі элементтерін, айнымалы мен типтерін. |
|тиіс |Функция мен өрнектердің жазылу ережелерін. |
|Оқушылар |Айнымалы мен типтерін адыратып, мысалдар келтіріп, функция мен |
|меңгеруі тиіс |өрнектерді жазылу ережелеріне сәйкес дұрыс жаза білуі керек |
|Сабақтың |Түсіндіру, баяндау, сұрақ жауап, әңгімелесу, жазбаша жұмыс |
|әдісі: | |
| |ДК, проектор, ЭО, тақта, оқулық, семантикалық карталар |
|Құрал - | |
|жабдықтар, | |
|көрнекті |Элемент, объект, функция |
|құралдар: | |
| | |
|Сөздік қормен | |
|жұмыс: | |
|Сабақтың барысы: |
|I. Ұйымдастыру кезеңі |
|Сәлемдесу, оқушыларды түгендеу. |
|Сабаққа дайындықтарын тексеру. |
|II. Үй жұмысын сұрау |
|Паскаль тілінің қандай арифметикалық функциялары бар? |
|Екі бүтін санды бөлгендегі қалдықты анықтайтын функция қалай аталады? (mod) |
|DIV функциясы нені анықтайды? |
|Қандай логикалық функцияларды білесіңдер? |
|Функция мен қызметін сәйкестендір. |
|1 |
|DIV |
|А) қалдықты табу |
| |
|2 |
|NOT |
|B) және немесе логикалық көбейту операциясы (логикалық көбейту) |
| |
|3 |
|MOD |
|C) биттер (1 мен 0-дер) тіркесін солға ығыстыру |
| |
|4 |
|AND |
|D) емес немесе терістеу операциясы |
| |
|5 |
|SHL |
|E)немесе операциясы (логикалық қосу) |
| |
|6 |
|OR |
|F) биттер (1 мен 0-дер) тіркесін оңға ығыстыру |
| |
|7 |
|SHR |
|G) санның бүтін бөлігін алу |
| |
| |
|Үйге осы функцияларды қолданып шешетін есептер берілген. Жұптасып бір-бірінің |
|шығарған есептерін тексеруге болады |
|III. Жаңа сабақтың мақсаты |
|IV. Жаңа сабақтың барысы |
|V. Жаңа сабақты бекіту |
|VI. Қорытындылау |
|VII. Үй тапсырмасын беру |
|VIII. Бағалау |
|Жаңа сабақтың мақсаты: |
|Паскаль тілінің негізгі элементтерімен таныстыру |
| |
|Жаңа сабақтың барысы: |
|Жұмысты бастау тәртібі |
|F10 - бас меню қатарына шығу. Керек команданы таңдап, Enter-ді басамыз |
|Бас меню негізгі 10 пунктен тұрады: |
|Fіle -файлдармен жұмыс, баспаға шығару (принтер), каталогты ауыстыру т.б. |
|Edіt - тексті редакциялау, текст бөліктерін көшіру, ауыстыру. |
|Search - қажет тексті іздеу, сөздерді ауыстыру,т.б. |
|Run - программаны орындау. |
|Compіle - программаны компиляциялау. |
|Debug - программаны жөндеу, түзету құралдары. |
|Tools - ортаның құралдардары. |
|Optіons - программалау ортасын баптау. |
|Wіndow - программалар жөндеу терезелерін басқару. |
|Help - көмек. |
| |
|Ескерту. Бет (страница) - деп бір экран көлемін айтады (21 жол). |
| |
|Редакциялау “пернелері” |
|Shіft + ←,↑,→,↓ - белсенді терезедегі текстің фрагменттерін белгілеу. |
|Ctrl + Del - белгіленген тексті қалтаға түсірмей, терезеден жою. |
|Ctrl + Іns - белгіленген текстің көшірмесін қалтаға жіберу. |
|Shіft + Del - белгіленген тексті қалтаға түсіріп, терезеден жою. |
|Shіft + Іns - қалтадағы тексті белсенді терезеге қою. |
|Ctrl + L - соңғы команданы қайталау. |
|Ctr l+ N - курсор тұрған жол үстінен, бос жол енгізу. |
|Ctrl + Y - курсор тұрған жолды алып тастау. |
| |
|Терезелерді басқару “пернелері” |
|Alt + # - мұндағы # көретін терезе нөмірі. |
|Alt + 0 - ашылған терезелер тізімін көрсету. |
|Alt + F3 - белсенді терезені жабу. |
|Alt + F5 - қарау, программаның орындалу нәтижесін көру, (пайдаланушының |
|экраны). |
|Shіft + F6 - артқы терезелерге шегіндіре өту. |
|F5 - белсенді терезені үлкейту (кішірейту). |
|F6 - алдыңғы терезелерге ілгері өту. |
|Ctrl + F5 - белсенді терезенің өлшемін немесе позициясын өзгерту. |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
|Турбо Паскаль ортасынан шығу тәртібі |
|Alt + F - меню қатарына, Fіle командасына шығу. |
|Exіt немесе бірден:Alt + X - басуға болады. |
| |
|Паскаль тілінің программасы үш бөліктен тұрады: |
|Тақырып жолы |
|Сипаттау жолы |
|Операторлар бөлімі |
|Program Esep; |
|Сипаттау бөлімі |
|Begin |
|Операторлар бөлімі |
|End. |
| |
|Кез келген программа Program сөзінен басталып, оның тақырыбы жазылады. Одан |
|кейін программаның ішкі объектілерінің сипатталу бөлімі жазылады. Бұл бөлім |
|программадағы айнымалылар, тұрақтылар тәрізді объектілердің жалпы қасиеттерін |
|алдын ала анықтап алуға көмектеседі. |
|Программаның соңғы және негізгі бөлімі операторлар бөлімі - болып табылады. |
|Орындалатын іс-әрекеттер, командалар осы бөлімде орналасады. Ол begin түйінді |
|сөзінен басталып, барлық атқарылатын операторлар (командалар) тізбегі |
|жеке-жеке жолдарға жазылып біткен соң end түйінді сөзімен аяқталады. |
|Паскаль тілінің объектілері |
|Паскаль тілінің объектілері: |
|«Сан» |
|«идентификатор» |
|«тұрақты» |
|«айнымалы» |
|«функция» |
|«өрнек» |
|1)Сандар. Паскальда әдеттегідей ондық санау жүйесінде жазылады. Мұнда ондық |
|үтір орнына нүкте қолданылады. Дәрежелі сандар экспонентті түрде жазылады. |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
|2) Атау – идентификатор (identification – объектінің белгілі бір символдар |
|тіркесіне сәйкестігін бекіту) программаны және программадағы тұрақтыларды, |
|типтерді, айнымалыларды, функцияларды, файлдарды т.б. белгілеп жазу үшін |
|қажет. |
|Идентификатор – міндетті түрде әріптен басталатын сандар мен әріптердің |
|тізбегінен тұратын атау. |
|Мысалы: Х, Х1, СҮММА, Р23РН6, МТ54АР т.б. |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
|Стандартты атауларды кейбір тіл элементтері типтерінің, шамалардың |
|(тұрақтылар, айнымалылар), стандартты функциялардың, процедуралардың аттарын |
|алдын ала баршаға түсінікті етіп белгілеу үшін енгізген, оларды тек сол өз |
|мағынасында ғана қолданумыз қажет. |
|REAL – нақты сан |
|INTEGER – бүтін сан |
|VAR – айнымалы |
|CONST – тұрақты |
|SIN – тригонометриялық функция |
|COS –тригонометриялық функция |
|EXP – математикалық функция |
|LOG – математикалық функция |
|FALSE – логикалық жалған |
|TRUE – логикалық ақиқат |
|Бейстандартты атауды тұтынушы (компьютерді пайдаланушы адам) өзі тағайындайды.|
|Өзіміздің айнымалыларға немесе тұрақыталға беретін атауларымыз стандартты |
|идентификаторлардан өзгеше болуы тиіс |
| |
|3) Тұрақты немесе константа деп программаның орындалу барысында мәндері |
|өзгеріссіз қалатын шамаларды айтады. |
|Тұрақтыға программаның орындалу барысында бірден сандық мән берсек те немесе |
|оны программаның сипаттау бөлімінде идентификатор түрінде белгілеп алып мән |
|берсек те болады. Олар сандық( integer, real), символдық (char), логикалық |
|(boolean) және тіркестік (string) мәндерді қабылдай алады. Логикалық түрдегі |
|тұрақтылар – true (ақиқат) немесе false (жалған) мәндерінің біріне ие бола |
|алады. |
|Мысалы: x=25; y=-0.5; z=4E15; g=9.8; pi=3.14 т.б. |
|ЖАЗЫЛУЫ: |
|Const < «айнымалының» аты> = <мәні> |
|Const a=3; pi=3.14; g=9.8 |
| |
|4) Айнымалылар деп программаның орындалу барысында әр түрлі мәндерді қабылдай |
|алатын шамаларды айтады. Олар идентификаторлармен белгіленіп, әр уақытта әр |
|түрлі мәнге ие бола алады. Айнымалылар атауы сипаттау бөлімінде var түйінді |
|сөзінен кейін орналасады да, атауынан кейін қос нүкте қойылып, айнымалының |
|типі көрсетіледі. |
|Айнымалылар: |
| |
| |
| |
|ЖАЗЫЛУЫ: |
|Var <идентификатор>:<тип> |
| |
|VAR A,B:INTEGER; |
|Sum, baga: real; |
| |
| |
| |
| |
| |
|қарапайым - айнымалылар өз атаулары бойынша жазылады. Мысалы, delta, x, y, |
|result. |
| |
|индексті - айнымалыларға жиым (массив) элементтері жатады. |
|Жиым дегеніміз – бір атаумен белгіленіп, бір өлшеммен өлшенетін шамалардың |
|реттелген тізбегі. Индекс – жиым элементтерінің нөмірін көрсетеді және тік |
|жақшамен жазылады. |
|Мәліметтердің қарапайым түрелерін стандартты типтер деп атау қалыптасқан. |
|Паскаль тілінің стандартты типтері былай бөлінеді: |
|1. Стандартты |
|2. Пайдаланушы типтер |
|3. Сандардың типтері |
|4. Логикалық типтер |
|5. Символдық типтер |
|6. Саналатын тип |
|7. Диапазондық немесе ауқымды тип |
|Турбо Паскаль тілінде алдын ала программалары жасалып стандартты модульге |
|жинақталып қойылған, қажет кезінде пайдалануға болатын объектілер бар. |
|Солардың бірі стандартты функциялар болып табылады. Олар жиі кездесетін |
|математикалық және басқа да функцияларды есептеу үшін қолданылады. |
|Мәліметтердің қарапайым түрлерін стандартты типтер деп аталады. |
|Стандартты тип |
|(6-кесте) |
| |
|Стандартты типтер |
| |
|қарапайым |
|күрделі |
| |
|Бүтін сан |
|(integer) |
|Нақты сан |
|(real) |
|Символдық шама |
|(char) |
|Логикалық шама |
|(logical) |
|Мәтіндік шама |
|(text) |
|Жиымдар |
|(array) |
|Файлдар |
|(file) |
|Жазбалар |
|(record) |
|Жиындар |
|(set) |
| |
| |
|2) Пайдаланушының типтері. Бұлардан басқа программа жазушы өз типтерін де |
|енгізуі мүмкін. Оны пайдаланушының типтері деп атайды. Қосымша типтер |
|программаның сипаттау бөлімінде көрсетіледі. Оны TYPE түйінді сөзінің |
|көмегімен былай жазамыз: |
|Type <тип атауы>=<тип мәні>; |
|Oryn=(sol jak, on jak) |
| |
|3)Сандардың типтері |
|(7-кесте) |
| |
|Бүтін сан типтері |
|Нақты сан типтері |
| |
|Byte |
|0 – 255 |
|Real |
|± 1.7Е38 |
| |
|Shorting |
|-127 +127 |
|Single |
|±3.4Е38 |
| |
|Integer |
|-32768- +32768 |
|Double |
|±1.7У308 |
| |
|Word |
|0 – 65535 |
|Extendet |
|±1.1Е4935 |
| |
|Longint |
|±2147483648 |
|Conp |
|-2Е63-1...2Е1063+1 |
| |
| |
|Логикалық типтер |
|Bolean – деп көрсетіледі. Екі мән қабылдайды: |
|- Ақиқат (true) |
|0 – Жалған (false) |
|Логикалық амалдар |
| |
|AND («ЖӘНЕ» |
|OR «НЕМЕСЕ» |
|NOT «ЕМЕС» |
| |
|True AND true=True |
|True OR True= True |
|NOT True=False |
| |
|True AND false=False |
|True OR False= True |
|NOT False=True |
| |
|False AND true=False |
|False OR True= True |
| |
| |
|False AND False=False |
|False OR False=False |
| |
| |
| |
|Символдық типтер. Символдық типті CHAR деп белгілейді. Символдық шамалар |
|апострофқа алынған бір символды ғана мән ретінде қабылда алады. Мысалы ‘a’ , |
|‘x’ , ‘n’ |
|Var x: char; x-айнымалысы тек қана символды қабылдайтын типтен тұрады. |
|Мәтіндері сөз немесе сөйлем болатын айнымалының типін string деп көрсетеді. |
|Мысалы: var x:string; x:=’мектеп’; деп жазуға болады. |
| |
|Саналатын тип. Бұл тип стандартты типке жатпайды. Бұл типке жататын |
|айнымалының элементтері өзара ретпен орналасады. Мысалы: |
|Atau=(1-идентификатор, 2-идентификатор, .....n-идентификатор); |
|Kunder= (‘дүйсенбі’, ‘сейсенбі’…..’жексенбі’); |
|Ailar= (‘қаңтар’, ‘ақпан’….’желтоқсан’) |
|Диапазондық немесе ауқымды типтер. Шама қабылдай алатын мәндердің алғашқысы |
|мен соңғысы арасына екі нүкте қойып көрсетіледі. Мысалы: |
|Apta=1..7; ai=1..31, jyl=1..12; …. |
| |
|Паскаль тілінің функциялары |
|Турбо Паскаль тілінде алдын ала программалары жасалып стандартты модульге |
|жинақталып қойылған, қажет кезінде пайдалануға болатын объектілер бар. |
|Солардың бірі стандартты функциялар болып табылады. Олар жиі кездесетін |
|математикалық және басқа да функцияларды есептеу үшін қолданылады. |
|Стандартты функциялар: |
|abs (x) – х-тің абсалют шамасы |
|sqr (x)- х-тің аквадраты |
|sin(x)- |
|cos(x)- |
|arctan(x)- элементар функциялар |
|exp(x)- |
|ln(x)- |
|sqrt(x)- х-тің квадрат түбірі |
|frac(x)-санның бөлшек бөлігі |
|int(x)- санның бүтін бөлігі |
|pi(3.14) – π саны т.б |
| |
|Енді программада жиі пайдаланылатын функцияларды қарастырайық. |
|Арифметикалық функциялар. Арифметикалық функцияларда бүтін және нақты шамалар |
|пайдаланылады. Олар төмендегі кестеде берілген (2,7-кесте) |
| |
|Математикада жазылуы |
|Паскаль тілінде жазылуы |
|Атқаратын қызметі |
|Функция типі |
| |
|(х( |
|arctg x |
|cos x |
|sin x |
|ex |
|[x] |
| |
|lnx |
|[pic] |
|x2 |
|[pic] |
|хn |
|Abs(x) |
|Arctan(x) |
|Cos(x) |
|Sin(x) |
|Exp(x) |
|Frac(x) |
|Int(x) |
|Ln(x) |
|Pi |
|Sqr(x) |
|Sqrt(x) |
|Exp(n*ln(x)) |
|Аргументтің абсолюттік шамасы |
|Аргументтің арктангенсі |
|Аргументтің косинусы |
|Аргументтің синусы |
|е-нің х дәрежесі |
|х санының бөлшек бөлігі |
|х санының бүтін бөлігі |
|х санының натурал логарифмі |
|[pic]-дің мәні |
|х-тің квадраты |
|х-тің квадрат түбірі |
|х-тің n дәрежесі |
|х-тің типіндей |
|нақты |
|нақты |
|нақты |
|нақты |
|нақты |
|нақты (бүтін) |
|нақты |
| |
|х-тің типіндей |
|нақты |
|х-тің типіндей |
| |
| |
|Типтерді өзгерту функциялары. Бұл функциялар шамалардың типтерінт өзгерту үшін|
|пайдаланылады. Мысалы, нақты санды бүтін санға, цифрлар түрінде берілген |
|символдар тізбегін бүтін санға т.б аударады. Олар: |
|Chr (x) – x санын символға аударады. Аргументтің типі (0,,,,255) аралығындағы |
|бүтін сан болуы қажет. |
|High(x) – хшаманың максимум мәнін береді |
|Low(x) – шаманың минимум мәнін береді |
|Ord(x) – саналатын (реттелген) типті бүтін типке көшіреді |
|Round (x) – нақты санды бүтін санға дөңгелектейді |
|Trunc(x) – нақты санның бүтін бөлігін береді |
|Реттелген типтегі шамаларға пайдаланылатын функциялар. Бұл функциялар |
|реттелген типтегі шамалар үшін пайдаланылады. Олар: |
|Odd(x) – х сандық шамасының тақ екендігін тексеру. Мұндағы аргумент типі |
|Longint түрінде, ал сан тақ болса, нәтиже true (ақиқат) немесе false (жалған)|
|болады. |
|Pred(x) – реттелген міндер тізбегіндегі х-тің алдындағы элементін табу. |
|Succ(x)- реттелген х-тен кейінгі элементті табу. |
| |
|Шамаларға қоладнылатын амалдар олардың типтерін байланысты. |
|Бүтін сан түріндегі тип. Бүтін типтегі мәндерді қабылдайтын атаулар былай |
|сипатталады: |
|amay1, amay2,…..amayn:тип; |
|Мұнда тпп орнында бүтін типті көрсететін түйінді сөздің бірі жазылады. |
|Мысалы, integer, byte,… |
|Бүтін типке мынандай амалдар қолданылады: +, -, *, /, div, mod. |
|(2.8-кестеде) операциялар және солардың операторлары мен нәтижелерінің типтері|
|келтірілген. |
|Қосу, азайту, көбейту, бөлу амалдары кәдімгі математикадағыдай орындалады, ал |
|қалған екі амалға мысал келтірейік. |
|5 div 2 = 2 5 mod 2 = 1 |
|8 div 3 = 2 8 mod 3 =2 |
|7 div 2 =3 7 mod 2 =1 |
|Төмендегі стандартты функциялар бүтін аргументтер үшін бүтін мән береді: |
|abs (x) – бүтін х санының абсалют шамасы; |
|sqr (x) – бүтін х санның квадраты; |
|trunc (x) – нақты х санның бүтін бөлігі; |
|round (x) – нақты х саны дөңгелектеніп бүтін нәтиже береді; |
|succ (x) – х-тан кейінгі бүтін санды береді; |
|pred (x) – х-тің алдындағы бүтін санды береді; |
| |
|Нақты тип. Нақты типтегі мәндерді қабылдайтын атаулардың сипатталуы: |
|amay1, amay2,….amayn:тип; |
|Мұндағы тип орнында нақты типті көрсететін түйінді сөздердің бірі жазылады, |
|мысалы: real, single,… |
|Бұл типке жадтан сәйкесінше жіне 4 байттан орын қажет болады. Егер деректер |
|мәні жоғарыда айтылған мәннен асып кетсе, онда программаның орындалуы |
|тоқтатылада да қате туралы хабар шығады. |
|Нақты типтегі шамаларға: қосу, көбейту, бөлу амалдары қолданылады.Бұл |
|амалдарда операнттар (аргументтер) бүтін сан болуыда мүмкін, бірақ нәтиже |
|нақты сан болады. |
| |
|Логикалық тип. Бұл типтегі атаулар былай сипатталады: |
|amay1, amay2,….amayn: boolean; |
|Логикалық шамалар true және false мәндерінің бірін ғана қабылдайды. |
|Логикалық типтегі шамаларға мына амалдар қолданылады: |
|And (және), or (немесе), not (емес), xor (арифметикалық немесе). |
|Бүтін сандарға not, or, shl, shr, and, xor амалдарын қолдану биттерге амалдар |
|қолдану болып табылады. |
| |
|Символдық тип. Символдық типтегі шамалар былай сипатталады: |
|amay1, amay2,….amayn: char; |
|Жоғарыда символдық типтегі шамалардың мәндері апостроф ішіне алынып жазылады. |
|Символдық айнымалылардың мәндері арифметикалық өрнектерде пайдаланылмайды. Әр |
|символдың өзіне тән рет номері немесе коды болады. |
|Символдық шамаларға қатынас амалдары: < , <= , = , < > , > , > = қолданылады.|
|Символдық шамаларға төмендегі стандартты функциялар өолданылады: |
|Ord (x) – х/тің реттік номерін береді; |
|Chr (x) – х/тің реттік номеріне сәйкес символды береді; |
|Pred (x) – х символының алдындағы символды береді; |
|Succ (x) х символынан кейінгі символды береді. |
| |
|Сабақты бекіту : Презентациядан бекіту жаттығуларын орындау |
| |
|Жаңа сабақты қорытындылау: Сабақты қорытындылау барысында сабаққа белсене |
|қатысқан оқушыларды мадақтап, қалыс қалып отырған оқушыларға ескертпелер беру |
|арқылы білімдерін бағалау. |
| |
|Үй тапсырмасын беру: |
|1. Материалды оқып келу. |
|4-есепті шығару |
|Бағалау: |

-----------------------
Паскаль тілінде программаны тексеру – Ғ9
Программаны орындау – CTRL+F9
Нәтижені алу (көру) – ALT+F5

САНДАР

Нақты
(REAL)

Бүтін
(INTEGER)

2.65, 0.5, -0.856, -6.0

+4, -100, 15743, 0 т.б.

ИДЕНТИФИКАТОР

Бейстандартты:
BAGA, SYT, F105, MATA т.б.

Стандартты:
REAL, INTEGER, VAR, CONST, SIN, COS, EXP, LOG, FALSE, TRUE т.б.

индексті

АЙНЫМАЛЫ

қарапайым