Орман-тоғай өсімдіктері мен жануарлары

Атырау қаласы
Н.К.Крупская атындағы
№18орта мектептің
бастауыш сынып мұғалімі
Сейткалиева Меруерт Муратовна

Пәні: Дүниетану
Сабақтың тақырыбы: Орман-тоғай өсімдіктері мен жануарлары
1. Сабақтың мақсаты:
Орман мен тоғайдың ұқсастықтары мен айырмашылықтары, ормандағы тіршілік
жағдайлары, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің алуан түрлілігі, орманды оны
қорғау керектігі туралы білім беру.
Оқушының ойлау қабілетін, іскерлік дағдысын, есте сақтау қабілетін дамыту,
өздігінен жұмыс істеу арқылы қорытынды шығаруға машықтандыру, шығармашылық
қабілетін дамыту.
Экологиялық тәрбие беру. Табиғатты және ондағы тіршілікті аялау. Қоршаған
ортаны көздің қарашығындай сақтауға тәрбиелеу.
2.Сабақтың барысы:
3. Ұйымдастыру кезеңі. Психологиялық дайындық
Қайырлы күн, күнім, далам, орманым, 
Қайырлы күн, гүлім, құсым, көлдерім. 
Қайырлы күн, өсімдіктер, жәндіктер 
Қайырлы күн, бар тіршілік иесі! 
Қоршаған өмір әлемі,
Не деген көркем әдемі!
Сол сұлулықты сақтайық,
Мадақтайық, мақтайық
Қайырлы күн балалар!
Қайырлы күн қонақтар!.
-Балалар, бүгін бір-бірімізге жақсы күн сыйлап, амандасайық
4. Өткен сабақты пысықтау
-Шөл дала деп қандай жерді айтамыз?
-Шөл даланың өсімдіктерін ата
-Шөл жануарлары ыстықтан қалай қорғанады?
-Қазақстанның шөл далаларын ата.
5. Жаңа тақырыпты меңгеру.
- Орман-тоғайларда не тіршілік етеді?
- Құстар, жануарлар тіршілік етеді. Түрлі өсімдіктер мен ағаштар өседі.
– Олай болса, Құстар, жануарлар., өсімдіктер, ағаштар болып топқа
бөлінейік.
1 тапсырма. Орман сөзіне ассоциация жасау
«Орман дегенде көз алдарыңа не келеді?» деген сұраққа ассоциация жасайды.

Мәтінмен жұмыс. (Алдын ала үйден оқып келу)
Мәтін төрт бөлікке бөлінеді
2 тапсырма. Топтық жұмыс. Мәтін бойынша
1-топқа. Қазақстан аумағында орманның қандай түрлері кездеседі?
2-топқа. Онда қандай өсімдіктер өседі?
3- топқа. Орманда қандай жануарлар тіршілік етеді?
4-топқа. Тоғайдың орманнан қандай айырмашылығы бар?
3 тапсырма. Орманның рөлін анықтау. Постерді қорғау.
Орманның рөлін анықтау сызбасын құрастырады.
(Орман-ауа, жасыл дәріхана, тамақ көзі, демалатын орын, отын көзі, ағаш
көзі, жануарлар мекені, топырақ, су қоймаларының қорғанышы екенін айтып,
өз сөздерін дәлелдеп, топта талдап, ортада қорғады).
4 тапсырма. .«Өзім үшін жазамын» стратегиясы. Дәптермен жұмыс
Бұл стратегияда оқушылар орманда өзін-өзі ұстау ережесін құрды.
Жеке, жұппен, топта талдап, ортаға ең жақсысын шығарды.
5 тапсырма.«Автор орындығы» стратегиясы.
«Автор орындығында» өздерінің жазған ережелерін оқыды.
6 тапсырма. Венн диаграммасында салыстыру.
Орман мен тоғайдың айырмашылығын диаграммаға салып салыстырды.

7. Сергіту сәті. Экологиялық есептер
1.Бір илеудің құмырсқалары 1 тәулікте 20 мың зиянкес жәндіктерді құртады.
Ал үш тәулікте қанша зиянкестерді құртады?
2. Егер бір борсық бір күнде 1кг жәндіктер мен тышқандарды
жейтін болса, 1 аптада қанша зиянкестерді жей алады?
3.Бұлан қыс уақытында тәулігіне 12кг шөп жейді екен. 2 бұланға тәулігіне
неше кг шөп керек?
4. 4.Ең ірі тоқылдақтың денесінің ұзындығы 50 см. Осындай
3 тоқылдақ денесінің ұзындығы қанша болады?
5.Ақ аюдың дене тұрқы 3м, салмағы 1000 кг дейін жетеді.
Осындай 2 аюдың салмағы қанша болады?
8 тапсырма. Мониторинг құру.
Мониторинг кесте құруда орманның досы мен жауын анықтайды.

|Д о с | Ж|
| |а у |
|1. |1. |
|2. |2. |
|3. |3. |

9 тапсырма.Сөздікпен жұмыс.
Тораңғы - терек туысына жататын ағаш.
Дiңi түзу, жуандығы кейде 1 м-ге жетедi, қабығы сарғылтсұр, таспа тәрiздi
сыпырылады. өркендерi бастапқыда нәзiк түктi, кейiн түксiз, түсi қоңыр
сарғылт. Сәуiрде гүлдейдi, мамырда жемiс бередi.
Шеңгел- бұршақ тұқымдасына жататын бұта түріндегі өсімдік.
Ұшқат - шырмалған бұта, кейде ағаш.
10 тапсырма . Қорытынды сұрақтарға жауап беру.
1-топ . Орман неліктен жойылып жатыр.
2-топ . Ол неге байланысты?
3 топ. Орманның жойылуына адамның қатысы бар ма?
4 топ. Неліктен орманға қамқорлық жасау керек?
Сабақты қорытындылау. (мұғалім)
- Біздің халқымыз ежелден өз жерінің табиғатын аялай қорғап, олардың өніп-
өсуіне қиянат жасамаған. Ел шетіне жау тиіп, ауыл үдере көшкенде шаңырағына
қарлығаш ұя салып, балапан шығарып жатқандықтан Төле би бабамыз үйін жыға
алмай, жұртта қалыпты деген аңыз бар. Сонымен бірге өрмекші, аққу, киік,
көгершін, қарлығаш, бүркіт, т.б. сияқты жәндіктер мен құстарды халық
қасиетті санаған. Қазіргі кезде жойылып бара жатқан құстарды, жануарларды
«Қызыл кітапқа» енгізіп, оларды қорықтарда қорғауда. Жарық түсетін
қарағайлы орман сияқты жерлерде, топырағы құнарлы, ылғалы мол жерлерде
қойбүлдірген, таңқурай, тошала, қарақат, долана, мүкжидек, сиырбүлдірген,
мойыл, балшытыр, айдаршөп, қоғажай көктерек. қарағай, шырша, қайың сияқты
өсімдіктер көп. Кауфман көкгүлі «Қызыл кітапқа»енген.
Орман өсімдіктері адамға пайдалы, дәрілік қасиеті бар. Оларды емдік шөптер
дейді.
М: Қызыл кітапқа енген қандай құстарды, өсімдіктерді, жануарларды
білесіңдер?
О: Қызғалдақ, жолжелкен, таушыршасы, жабайы долана, арша, майқарағай,
бірқазан, қоқиқаз, көксуыр, сілеусін, суыр т.б. көптеген жануарлар мен
өсімдіктер
М: Олар неге орман-тоғайда өседі?
О: Өйткені орман-тоғайда өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдайлар жеткілікті,
оның топырағы құнарлы, ылғалы мол, топырағы қыста тоң болып қатып қалмайтын
жағдай бар.
О: Жануарлар да өздеріне мол азық, ыңғайлы баспана табады. Сондықтан орман
мен тоғайдағы тіршілік алуан түрлі.
Венн диаграммасы.
М: Салыстыру жұмысы жүргізіледі.
О: Ортақ қасиетін табу.

М: Оқушылардың үй тапсырмаларын тексеріп бағалау.

IV. Жаңа сабақты меңгерту.
М. Енді біз орман туралы білімімізді толықтырайық. Біздің бүгінгі жаңа
сабағымыздың
тақырыбы: «Орманның пайдасы және оны қорғау» орманның шаруашылық және адам
өмірі
үшін маңызы зор. Ол көмірқышқыл газын сорып, оттегін шығарады.
Орманның пайдасы: дәрі-дәрмектер, үй жиҺазы, музыкалық аспаптар, оқулықтар,
құрылыс материалдары, газет –журналдар, үйлер, қоралар, көпірлер,
ағаш вагондар, кемелер, қайықтар, табиғи жолмен алынатын маталар.
Орман – жер бетіндегі табиғи қорлардың, оның ішінде өсімдіктер жамылғысының
басты бір типі. Құрамында бір - біріне жақын өскен ағаштың бір немесе
бірнеше түрлері бар табиғи кешен.

Тоғай – шөл және шөлейт аймақтардың жайылма сулы өзен алаптарында өсетін
орман. Орталық Азияның Сырдария мен Әмудария, Мургаб, Зерафшан, Вахш, Шу -
Іле т. б. өзендер бойында, аралдарда кездеседі.

Еліміздің солтүстігіндегі Оңтүстік Орал мен Алтайға дейінгі кең алқаптың
жазық бөлігінде шағын ормандар өседі. Далалы және шөлді жерлердегі кішірек
өзендер мен көлдердің жағасында шоқ тоғайлар көп. Орман мен тоғайлардың
өсімдіктеріне қолайлы жағдайлар жеткілікті, топырағы құнарлы, ылғалы мол,
топырағы қыста тоң болып қатып қалмайды. Жануарларына мол азық, ыңғайлы
баспана да бар.

Қызылжар қаласының төңірегінде қайыңды ормандар жиі кездеседі. Қарағайлы
орман мен шыршалы орманның қандай ерекшелігі бар екенін айту. Жарық түсетін
қарағайлы орман сияқты жерлерде, топырағы құнарлы, ылғалы мол жерлерде
қойбүлдірген, таңқурай, тошала, қарақат, долана, мүкжидек, сиырбүлдірген,
мойыл, балшытыр, айдаршөп, қоғажай көктерек. қарағай, шырша, қайың сияқты
өсімдіктер көп. Кауфман көкгүлі «Қызыл кітапқа»енген. Орман өсімдіктері
адамға пайдалы, дәрілік қасиеті бар. Оларды емдік шөптер дейді

Суреттер бойынша түсіндіру.

Шөлейт пен шөлдегі өзен аңғарында, кішігірім көл жағалауында ну тоғайлар
өседі. Шағын тоғайлар ылғалы бар сайларда кездеседі. Тоғайда жидек көп.
Өзен аңғарларында шабындықтар жайқалады. Тоғайда терек, тораңғы, бұталардан
шеңгел, ұшқат өседі. Жануарлары да ағашты, бұталы жердің тіршілік жағдайына
бейімделген. Көпшілігінің түсі ағаш діңіне ұқсас қызғылт, қоңыр, сұр немесе
жапырақ тәрізді теңбіл, жасылдау болады. Сілеусін, борша тышқан, тиін —
жануарлары, тоқылдақ, көкқарға, шымшық, жапалақ — орман қамқоршылары. Тоғай
жануарлары бартоғай бұғысы, елік, қасқыр, түлкі. Қалың тоғайларда қырғауыл,
мысықторғай, жамансары кездеседі.

НУЛЫ ОРМАН

Міне, осындай жердің көркі болып тұрған нулы орман біздің өлкеміздің 11, 9
пайызын алып жатыр.

Мұнда жасыл қылқанды орман таралған. Орман аумағының төменгі белдеуінде
жапырықты және аралас орман орналасқан.

Жеріміздегі орман негізінен қарағайлы болғандықтан бұған тән жануарлар: өте
сүйкімді әрі кішкентай аң - тиіннің, аю мен қасқырдың, елік пен маралдың,
борсық пен сілеусіннің, құр мен қарақұтанның, көкек пен бұлбұлдың тағы
басқа да 60 - қа жуық аң - құстардың құтты мекені.

Бұл өңір орман іші болғандықтан шөпке де бай. Шатырын жайған аққұлақ, қою
көк түсті құртқашаш, түсі жалындай қызғылт сары, бұтағы қалың, биік
убалдырған мен лалагүл, көкгүл, алқызыл ірі гүлді таушымылдық – мұның бәрі
еркін өскен.

Орман – адамзаттың баға жетпес байлығы, қамқоршысы.

Өйткені, бір ағаш тәулігіне бір адамға жететін оттегін бөледі.

Шырша тәулігіне 970 кг оттегін бөліп шығарып, 500 жыл өмір сүреді.

Балқарағай тәулігіне 940 кг оттегін бөліп шығарып, 850 жыл өмір сүреді.

Қайың тәулігіне 540 кг оттегін бөліп шығарып, 150 жыл өмір сүреді.

Көк терек тәулігіне 680 кг оттегін бөліп шығарып, 100 жыл өмір сүреді.

2. 2. Мынау шыршалы орман.

Іші қаракөлеңке. Айнала кілемдей төгілген қылқан жапырақтар. Шөп -
шалғандар да, бұталар да аз. Оқта - текте шымшықтардың шықылықтағаны,
тоқылдақтардың ағашты соққылағаны естіледі. Кейде жаңғақ іздеп ағаштан -
ағашқа секірген тиіннің көлеңкесі көлбең ете қалады. Тиіндер мен
тоқылдақтар қатты жаңғақтарды оп - оңай шағып жейді. Олар үшін шырша
дәнінен дәмді тағам жоқ.

2. 3. Қарағайлы орман.

Еліміздегі көп алқапты алып жатқан – қарағайлы орман. Іші жарық та құрғақ.
Табан асты қалың мүк. Мұндай орманда жеміс - жидектер де көп - қарамық,
итбүлдірген сыңсып тұрады. Мұндай жеміс өскен жерде құр, меңіреуқұр болады.

2. 4. Аралас орман.

Бұл – аралас орман. Қайың мен қарағай, шырша мен қарағай, шырша мен
бозтерек қатар, аралас өсіп тұра береді. Мұнда жөке ағашы да, емен де
үйеңкі де кездеседі. Алуан түрлі бұталар, шөптер мен гүлдер де мол. Сан
алуан құстардың қосылып салған әніне құлақ құршың қанады.

Ағаш алуан түрлі ғой, сол себепті орман да алуан түрлі.

[pic][pic][pic][pic][pic][pic]

Бір сөзбен айтқанда, шаруашылықта орман өнімін пайдаланбайтын бірде бір
сала жоқ.

Орманның маңызы.

Орман-тоғай баға жетпес табиғат қазынасы, халық байлығы. Сондықтанда
мемлекет ормандарды, тоғайларды қорғайды. Көптеген орман тоғайларымыз
әскери қамалдар құрып кетті. Тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарында
(1954-1957) бір ғана тыңды игеру аймағында 60 млн га жердегі орман тоғайлар
оталған.
Орманды қорғау үшін рейд жасау, топтар құру, орман шаруашылығын қызметін
көбейту, жағдайын жасау, от жақпау, кесуге жол бермеу, суару, қураған
ағаштарды отау, қамқорлық жасау, әктеу, қоқыс т.б төкпеу керек.
Еліміздің ірге тасы берік, дамыған әлемдегі 50 елдің қатарына қосылуға
дайындалуда. Ол үшін не істеуіміз қажет? Кім өз үлесін қосады?
Яғни өз өміріміз мәнді де сәнді өтуі үшін табиғатқа қамқорлық жасау және
табиғатты аялай білген дұрыс. Қазір елімізде мемлекет ағаш кесуді қатаң
бақылауға алған. Мысалы: Жаңа-жыл шыршасында өсіп келе жатқан шыршаларды
кесуге тийым салынуда. Кесілген ағаш орнына жас шыбықтар егілуде. Орманды
жерлерде қорықтар ұйымдастырылуда. Оларға ағаш кесуге жануарларды аулауға
қатаң тиым салынған. Алматы, Ақсу Жабағылы, Наурызым қорықтарында мыңдаған
жерлерді ормандар алып жатыр. Өте сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлар
«Қызыл кітапқа» енгізілген. Оларды тағы да еске түсіре кетейік: Жабайы
долана, жабайы алмұрт, арша, майқарағай т.б өсімдіктер, қара кірпі, құндыз,
қызыл қасқыр, сусар, сілеусін, барыс, қоқиқаз, ұлар, ақ тырна, лашын т.б
жануарлар. Егер қорғау шараларын жүргізбесек, олар мүлде жойылып кетуі
мүмкін. «Қызыл кітап» міне, осындай өсімдіктерді, жануарларды қорғауға
шақырады.

Балалар, біздің еліміз алдына қандай мақсат қойып отыр?

Оқулықпен жұмыс.

М: Мәтінді оқып түсіндіру
О: Мәтінмен жұмыс жүргізу
О: Тізбектетіп оқыту.

Дәптермен жұмыс.
М: Балалар, бүгінгі күннің жадын және сабақтың тақырыбын жазып қояйық.
Экологиялық диктант. Диктантта мәтініне сәйкес сөйлем ішінде түсіп қалған
жеке сөздерді орын-орнына тауып жазу көзделеді.

Экологиялық диктант
|Сөйлемдер |Қажетті жауаптар |
| | |
|1. 1 ағаш тәулігіне ..........тыныс |Көмірқышқыл газын |
|алуына қажетті оттегін боледі. | |
| | |
|2. Жаз айында қайың ағашы 44кг,емен| |
|28кг......сіңіреді. |Қорғау, көшеттерді. |
| | |
|3.Ормандарды ...........біздің | |
|міндетіміз. Оны қалпына келтіру үшін | |
|көктемде немесе күзде | |
|жас...........отырғызады |3 адамның. |

О- Адам тыныс алғанда қандай газды жұтады?
К- Адам тыныс алғанда қандай газды шығарады?

Мақал- мәтелдер
М: Балалар ендеше, орман, ағаш туралы кім мақал-мәтелдер біледі?
О: Ағаш айғайға кұламайды.
О: Ағаш жапырағымен, жер топырағымен
О: Ағаш тамырымен, адам досымен мықгы.
О: Орман ел дәулеті, жер сәулеті.
О: Орманшы ағаш кесе алмас, ақ балтаны қайрамай.
О: Жорыққа батыр аттанбас, жау жарағын сайламай.
О: Орманшы отынға жарымас.

М: Көрікті даламыздың ормандары,
Орман деген-аң, құстың қорғандары.
Осындай байлықтарды қорғаймыз деп,
Адамдардың дұрыс қой толғанғаны
М: Ендеше, табиғат байлығымызды үнемі қорғауда болайық!
Есте сақта!

Орманға саяхат кезінде табиғатты аялай білген дұрыс.
Жағажайда, бұлақта немесе көл жағасында болсақ, суға ештеңе лақтырма.
Сұлу табиғатта қоқыс қалдырм, өзіңнен кейін жинап кет.

«Халық шаруашылығы үшін орманның пайдасы» деген кестені толтыр.

|Мамандық |Нестейді? Қандай пайда келтіреді? |
|Ағаш шебері | |
|Қағаз дайындайтын комбинат жұмысшысы| |
|Теміржолшы | |
|Дәрігер | |
|Агроном | |
|Эколог | |

М: 1. Біз бүгінгі сабақтан не үйрендік?
2. Орманның адам үшін маңызы қандай?
3. Табиғатымызды қорғау кімнің міндеті?

М: Мәтінді оқып, мазмұндау. Суретін салу және өлең құрастыру.

Сұрақ: Шөл дегеніміз не?
Басқа сұрақтың жауабы: Ғалымдар шөлді жерлердің табиғатын жазы ыстық, қысы
суық, тіршілікке қолайсыз болады. Қар өте сирек жауады. Бұл жерде ылғал аз.
т.б. Ережені еске түсіру:
көпір салу. Сабақтың тақырыбын оқушылармен бірге ашу.
*Зерттеушілік әңгіме:
-не байқадыңыздар?

«Ойлан, Бірік, Бөліс» әдісі бойынша оқулықтағы «Орман-тоғай өсімдіктері мен
жануарлары» тақырыбын талқылауды ұйымдастыру. Топтарға тапсырма беру: жаңа
тақырыпты жеке жұмыс, топтық жұмыс арқылы талқылайды.
1-топ: Қазақстанның аумағында орманның қандай түрлері кездеседі?
2-топ: Орманда қандай өсімдіктер өседі?
3-топ: Орманда қандай жануарлар тіршілік етеді?
4-топ: Тоғайдың орманнан қандай айырмашылығы бар?
-«Ақыл ой картасын құру тапсырылады?» Әр топ мәтінді оқып шығады да
берілген тапсырма бойынша жұмыстанып оны қорғайды.
Топтық жұмысты «Екі жұлдыз, бір ұсыныс, Бағдаршам әдісі арқылы бағалайды.
- Орманды далада ақ қайың, көк терек және басқа да ағаштар мен бұталар
араласып өседі. Орманды даланы «шоқ орманды дала» деп те атайды. Мүнда дала
зонасында кездеспейтін жануарлар мекендейді.

Орман-тоғай еліміздің 2%-ға жуық бөлігін алып жатыр. Олар: Солтүстік
Қазақстан облысы, солтүстік-шығыс Қостанай, Көкшетау қаласының шектелген
арал түріндегі шағын бөлігі. Өсімдіктер жамылғысы көктеректі-қайыңды орман
жэне әртүрлі шөптесін астык түқымдастарға бай. Негізгі орманды дала түқымы
- көктерек пен кайың. Қайыңның үш түрі: қотыр қайың, үлпек қайың, қызыл
қайың өседі.

Ауа
Жасыл дәріхана
Тамақ көзі
Орманның рөлі Демалатын орын
Отын көзі
Ағаш көзі
Жануарлардың мекені
Топырақ, суқоймаларының қорғанышы

4 Окушылар бірнеше топқа бөлініп, сызбадағы жазғандарды дәлелдейді.

5. Салыстыру жұмысы жүрғізіледі.

[pic]
|Дос |Жау |
|1. | |
|2. | |
|3. | |

4. Сабақты қорытындылау.

Орман неліктен жойылып жатыр? Ол неге байланысты? Орманның жойылуына
адамның катысы бар ма?еа
«Автор орындығы» ойыны.
- «Адамзатқа орман құстарының атынан» хат жазу.

-----------------------
Тоғай

Орман

Тоғай

Орман

Ауаны оттегімен

байытады

Климатты жақсартады

фитонцид

Орман

Егістікті қорғайды

Топырақты қорғайды

Суды қорғайды

Өсімдіктер,орман, тоғай

Ауа таза болу үшін не

керек?

адамдар

50 ел еел

ауа

Оларға не қажет?

Адамдарға,

оқушыларға

Оларға қамқорлық жасау кімге тиесілі?

О

К