С. Мұқанов Лашын

Сабақтың тақырыбы: С. Мұқанов “Лашын”
Са С. Мұқанов “Лашын”бақтың мақсаты:
1) оқушыларға жазушының өмір жолын айту, жазушының еңбек жолы арқылы
ұстаздық қызмет атқарғандығына ерекше тоқтала отырып, халқымыздың ұлттық
саятшылық өнерімен және аң аулау дәстүрін қалыптасуы туралы мағлұмат беру.
2) ақын-жазушыларымыздың шығармаларын оқыта отырып, тілді құрметтеуге, салт-
дәстүрді сыйлауға, туған жер табиғатын аялауға, сүйе білуге, салт –
дәстүрді құрметтей білуге тәрбиелеу.
3) оқушылардың сөздік қорларын байыту, табиғатқа деген қызығушылығын
арттыру, білім деңгейін көтеру және шығармашылық ізденісін қалыптастыру.
Сабақтың түрі: жаңа сабақ
Сабақтың әдісі: әңгімелеу, сұрақ – жауап, топтастыру, талдау, түсіндіру.
Көрнекілігі: слайдтар, суреттер, қанатты сөздер, жазушының портреті,
кітаптары т. б.
Пәнаралық байланысы: тарих, жануартану, бейнелеу өнері.

Сабақ барысы:
І. Ұйымдастыру бөлімі
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
ІІІ. Жаңа сабақ

Оқушылар 3 топқа бөлінеді. Әр топтың өз атауы болады.

С. Мұқановтың “Өмір мектебі” романынан алынған үзінді
“Лашын” шығармасы

( Оқушылар жазушы туралы өз білетіндерін ортаға салады;
( Оқушыларға қосымша берілген жазушының өмірбаяны оқылып, сұрақтарға
жауаптар алынады.
І топ: шығармашылық жолы;
ІІ топ: еңбек жолы;
ІІІ топ: өмірбаяны.

№1 карточка. І топ. Жазушының өмірбаяны.
Сәбит Мұқанов 1900 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл
ауданындағы Жаманшұбар деген жерде дүниеге келеді. Қазір бұл ауыл Сәбит
Мұкановтың есімімен аталады. Жеті жасқа келгенде әкесі, бір жылдан соң
шешесі қайтыс болып, жетімдіктің зардабын шегеді. Жастайынан ауыл
байларының малын бағып, жалшылықта жүреді. Сегіз жасында ауылдағы молдадан
оқып, сауатын ашады. Табиғатынан зерек Сәбит хат танығаннан-ақ әр түрлі
кітаптарды оқуға талпынады. Түрлі қисса, дастандарды оқиды. Абайдың, татар
ақыны Ғабдолла Тоқайдың шығармаларымен танысады. Көп дастандарды жатқа
айтатьн болады. Бірте-бірте әдебиетке, өлеңге қызығушылығы оянады. Он екі
жасынан бастап өлең шығаруға талаптанады. Ойын-тойда айтысқа түсіп, өлең
шығарьш, «өлеңші бала» атанады.
№2 карточка. ІІ топ. Еңбек жолы
Омбыдағы мұғалімдік оқуға түседі. 1922 жылы Орынборда жұмысшы факультетінде
оқиды. Ленинград университетінде, Қызыл профессура институтында білім
алады. “Еңбекші қазақ”(қазіргі “Егемен Қазақстан”) газетінде қызмет етеді.
Жазушылар одағының төрағасы қызметін атқарады.
Жазушының “Өмір мектебі” атты романы жазушының өмірбаяндық шығармасы, ол
шығарманы біз түгелдей жоғарғы кластарда толық оқып танысамыз.

№3 карточка. ІІІ топ. Шығармашылық жолы
Ақын, жазушы, драматург, қазақ әдебиетінің ірі өкілдерінің бірі — Сәбит
Мұқанов Солтүстік Қазақстан облысында 1900 жылы дүниеге келген. Ауыл
молдасынан ескіше хат таныған. Бала кезінен қисса – дастан, жыр, аңыздарды
жатқа айтып өскен.
Кейіннен
Бізге тек сол романнан “Лашын” атты шағын үзіндісі ғана берілген.
Әңгіме оқиғасы жазушының өз өмірінен алынғандықтан 1 жақта баяндалып отыр.
Жазушы әңгімеде Балтабай аулына мұғалім болып келіп, өзінің бос уақытын
аңшы, құсбегі Ахметпен бірге өткізгендігін шабытпен құмарта жазады.

Мұғалім: балалар, біз жазушының өмірбаянымен, шығармашылық, еңбек жолымен
таныстық. Енді бүгінгі сабағымызда жазушының «Лашын» әңімесін талдаймыз.
— Жалпы сендер лашын құс туралы не білесіңдер?

Оқушылар лашын құс туралы өз білетіндерін ортаға салады. («Лашын» әңгімесі
оқушыларға алдын ала оқып келуге беріледі).
Лашын құстың суреті слайдтан көрсетіледі.
Мұғалім: Балалар, шығарманы оқып келдік, енді сендердің шығарма мазмұнын
қаншалықты түсінгендеріңді тексеру үшін сұрақтар берілді. Сендер сол
сұрақтарға жауап бересіңдер.
1. Бұл шығарма қай ауылға байланысты жазылған?
2. Балтабай ауылындағы Сәбит Мұқановтың ерекше жақсы көретін адамы кім? Ол
немен айналысты?
3. Лашын қандай құс?
4. Ахмет лашынын салуға қай мезгілде шығатын еді?
5. Құс салатын адамның құралы не? Ол не үшін қажет?
6. Лашын қандай құстарды алады?
7. Лашынның құс алудағы бір-бірінен ерекшелігі қандай?
8. Лашынға алдырмайтын құс не?
9. Құстың отқа шығатын мезгілі қай кез?
10. Құстың қандай сезім мүшесі ерекше дамыған?
11. Сәбит Мұқановқа құс салу несімен қызық болды?

Мұғалім: Ал, балалар, енді «Лашын» әңгімесін жан-жақты талдаймыз.
Үш топқа тапсырма беріледі.
І топ: Шығарма тіліне талдау жасау (эпитет, теңеу)
ІІ топ: Әңгіме мазмұны бойынша сурет салу
ІІІ топ: Саятшылық-өмірдің бір қызығы (эссе жазу)

Үйге тапсырма.
1. Құстар жөнінде мақал – мәтел, тыйым сөздер жазып келу.
2. Құс салу өнері туралы мәлімет жинастыру.

Батыс Қазақстан облысы,
Шыңғырлау ауданы, Ащысай аулы, Ащысай орта жалпы білім беретін
мектеп – балабақшасының қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі
Нурушева Ақкүміс Мұқташқызы

Сабақтың тақырыбы: С. Мұқанов “Лашын”
Сабақтың мақсаты: а)оқушыларға жазушының өмір жолын айту, халқымыздың
ұлттық саятшылық өнерімен және аң аулау дәстүрін қалыптасуы туралы мағлұмат
беру.
ә) оқушыларды туған жер табиғатын аялауға, сүйе білуге, салт – дәстүрді
құрметтей білуге тәрбиелеу.
б) оқушылардың табиғатқа деген қызығушылығын арттыру, білім деңгейін көтеру
және шығармашылық ізденісін қалыптастыру.
Сабақтың түрі: аралас, кіріктірілген сабақ
Сабақтың әдісі: әңгімелеу, сұрақ – жауап, топтастыру
Көрнекілігі: Суреттер, қанатты сөздер, жазушының портреті, кітаптары т. б.
Пәнаралық байланысы: тарих, жануартану, бейнелеу өнері.

Сабақ барысы:
І. Ұйымдастыру бөлімі
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
ІІІ. Жаңа сабақ

Сабақтың эпиграфы:
Қансонарда бүркітші шығады аңға,
Тастан түлкі табылар аңдығанға,
Жақсы ат пен тату жолдас – бір ғанибет.
Ыңғайлы ықшам киген аңшы адамға.

Мұғалімнің сөзі: - Балалар, біздер бүгінгі сабағымызды ұлы Абай атамыздың
“Бүркітші”өлеңімен тектен-текке бастап отырған жоқпыз. Бүгінгі сабағымыз
саятшылық пен аңшылыққа байланысты.
Бүгінгі сабағымыздың тақырыбы С. Мұқановтың “Өмір мектебі” романынан
алынған үзінді “Лашын” шығармасы.

Ақын, жазушы, драматург, қазақ әдебиетінің ірі өкілдерінің бірі - Сәбит
Мұқанов Солтүстік Қазақстан облысында 1900 жылы дүниеге келген. Ауыл
молдасынан ескіше хат таныған. Бала кезінен қисса – дастан, жыр, аңыздарды
жатқа айтып өскен.
Кейіннен Омбыдағы мұғалімдік оқуға түседі. 1922 жылы Орынборда жұмысшы
факультетінде оқиды. Ленинград университетінде, Қызыл профессура
институтында білім алады. “Еңбекші қазақ”(қазіргі “Егемен Қазақстан”)
газетінде қызмет етеді. Жазушылар одағының төрағасы қызметін атқарады.
Жазушының “Өмір мектебі” атты романы жазушының өмірбаяндық шығармасы, ол
шығарманы біз түгелдей жоғарғы кластарда толық оқып танысамыз.

Бізге тек сол романнан “Лашын” атты шағын үзіндісі ғана берілген.
Әңгіме оқиғасы жазушының өз өмірінен алынғандықтан 1 жақта баяндалып отыр.
Жазушы әңгімеде Балтабай аулына мұғалім болып келіп, өзінің бос уақытын
аңшы, құсбегі Ахметпен бірге өткізгендігін шабытпен құмарта жазады.
Әңгімені жоспар бойынша баяндаймын.

Кіріспе: Балтабай аулында.
Негізгі бөлім: Саятшылық.
1. Құсбегі Ахмет
2. Лашынның мүсіні.
3. Ахмет пен Лашынның өнері.
а) үйрек алу лашынға сөз емес.
ә) қазды алу үйректен әлдеқайда қиын екен.
б) лашынға алдырмайтын құс – дуадақ екен.
4. Шілдеде құс салу.

Қорытынды: Саятшылық - өмірдің бір қызығы.
ІV. Кітаппен жұмыс.
Оқушыларға мәтінді оқыта отырып, талдау жасату.
V. Дәптермен, тақтамен жұмыс
Атбегі, құсбегі, лашын, дуадақ, дабыл, түлек, саят сөздерінің мағынасын
ашып жазғызу.

VІ. Суреттермен жұмыс.
Құстар жөнінде суреттер арқылы толық мәлімет беру.
УІІ. Тірек сызбасы.

VІІІ. Сөзжұмбақ шешу.
1. Лашынға алдырмайтын қандай құс? (дуадақ)
2. Шығарманың авторы кім? (Мұқанов)
3. Шығармада қандай кәсіп түрі көрсетілген? (саят)
4. Шығармадағы құсбегі кім? (Ахмет)
5. Лашынға қандай құсты алу қиынға соғады? (қаз)
6. Қандай құсты алу өте оңай? (үйрек)
ІХ. «Сыр сандық» ойыны.
Бұл бөлімде оқушылармен өткен тақырыптарды қайталаймыз. Сандықта
нөмірленген асықтар бар. Сол асықтардың әрқайсысында сұрақтар жазылған, сол
сұрақтарға жауап беру керек.

Х. Қорытынды.
Мінеки, балалар, саятшылықтың, әсіресе, қазақ халқының тарихында мәдени
дамытуда маңызы өте зор болды. Оны біз халық мәдениеті мен әдебиетінің
көрнекті қайраткерлері Шоқан, Абайдың жазбаларынан, Біржан сал, Ақан
серінің кең сахараны шарлаған әндерінен білеміз.
Сондықтан да халқымыз қыран құсы өлсе, аза тұтып, жоқтау салған. Қолға
үйреткен жақсы құстарын еркелете, баласындай баптаған. Оның құнын бағалай
білген.

ХІ. Үйге тапсырма.
1. Мәтінді оқып, толықтай мазмұндау.
2. Құстар жөнінде мақал – мәтел, тыйым сөздер жазып келу.
3. Құстар суретін салу.

№1 сұрақ.
Халық ауыз әдебиетінің түрлерін ата.
№2 сұрақ.
Құранда неше сүре бар? Фатиха сүресін жатқа айт.
№3 сұрақ.
Әдеби ертегіні ата. Авторы кім?
№4 сұрақ.
«Қызғыш құс» өлеңінің авторы кім? өлеңді жатқа айт.
№5 сұрақ.
Аңшылық, құсбегілікпен елін асыраған қандай кейіпкерді білесің?

 класс. Әдебиет.
І. Сабақтың тақырыбы: Сәбит Мұқанов "Лашын" әңгімесі
ІІ. Сабақтың мақсаты: С.әбит Мұқанов "Лашын" әңгімесінің ой-түйінін,
тақырыбы мен идеясын ашу
ІІІ. Сабақтың міндеті: б) Әңгіме мазмұнын, кейіпкерлер сырын таныту
т) Оқушылардың"аңшылық", "саятшылық" туралы қызығушылығын ояту
д) Оқушыларды жүйелі мазмұндай білуге дағдыландыру;
ІҮ. Сабақтың түрі: ізденіс сабағы
Ү. Сабақтың типі: жаңа ұғымды меңгерту
ҮІ. Әдісі: Сөз әдісі (түсіндірмелі, баяндау, талдау, деңгейлік тапсырмалар,
топтастыру стратегиясы, сэнкуэн әдісі)

ҮІІ. Сабақтың барысы: 1) Ұйымдастыру бөлімі (2 минут)
2) Үй тапсырмасын сұрау; а) М. Әуезов "Ақын қонақтары"
Шолу сұрақтары:
а) Әңгіме қалай басталып еді?
ә) Әңгіме кейіпкерлері кімдер?
б) Абайдың сырт келбеті қалай суреттелген?
в) Абайдың сырқатынан айығуына не себеп болды?
г) Зере мен Ұлжан әңгімелері
д) Құтты қонақ жырлары
е) Барлас берген бата. Батаның қазақ тәрбиесіндегі мәні
и) Қонақтарға ризалық

Актуалдау: Жақсы, балалар, осы әңгімеде Абайдың өмірінің бір кезеңі-балалық
шағы туралы айтылады. Себебі, М. Әуезовтің балалық шағы да осы ауылда өткен
еді. Абай өлеңдерінен жастай нәр алып, сырына қанық еді. Сондықтан, М.
Әуезов Абай туралы, оның өмірі туралы көсілте жазуының да бір сыры осында
жатса керек. Енді кейбір жазушыларымыз өзі бастан кешкен оқиғаларды,
балалық шағын өзі жазады. Оны "автобиографиялық әңгіме" деп те атайды.
Сондай шығармалардың бірі-С. Мұқановтың "Өмір мектебі" романы. Біз бүгін
сол романның үзіндісімен танысамыз.

Жаңа сабақ: С. Мұқанов 1900 жылы Солтүстік Қазақстанда дүниеге келген.
Молдадан оқып сауат ашқан. Абайдың, Ғ. Тоқайдың шығармаларын сүйсіне оқып,
одан тәлім алған. Омбы қаласынан мұғалімдік оқуды бітіреді. Шығармалары:
"Мөлдір махаббат", "Аққан жұлдыз", "Балуан Шолақ", "Ботагөз" т. б. Енді біз
бүгін өткелі отырған"Өмір мектебі"- нен алынған үзінді "Лашын"- да
- Біз лашын туралы бұрыннан білеміз бе?
- Иә, әңгіме қалай басталған еді?
- Балғабайдың Ахметі кім?
-"Атбегі", "Құсбегі" дегеніміз кімдер?
- Лашын келбеті әңгімеде қалай сипатталады?
- Лашынды аңға қай мезгілде салады?
- Үйрек алу тәсілі
- Лашынның түрлері
- Қазды алу тәсілі
- Дуадақ қандай құс?
- Құс салудың қызықты кезеңі қандай?
- Ахметтің айласы қандай?
- Бізді таңқалдырған қуаныш
Дамыту: Деңгейлік тапсырмалар:
1-деңгей: Әңгімеден лашынның, Ахметтің портретін тауып жаз.
2-деңгей: Саятшылық дегенді қалай түсінесің? Аңшылық туралы мақал-мәтелдер
жаз.
3-деңгей: "Саятшылық – өмірдің бір қызығы" (ой-толғау жазу)
Жеке оқушылармен жұмыс: Әрбір құстың сайрау дыбыс әртүрлі.
Олай болса, қане, ойланып көрелік:
Сұңқар саңқылдайды
Қаз...
Бүркіт шаңқылдайды
Үйрек...
Құр, кептер құрылдайды
Қарға...
Жапалақ барқылдайды
Шағала...
Аққу сұңқылдайды
Тырна...
Қарлығаш шиқылдайды
Торғай...
Сауысқан шықылықтайды
Тауық...
Батпылдақ батпылдайды
Көкек...
2) Әңгімеде қандай кәсіп туралы айтылады? "Құсбегілікке"қатысты қандай
кәсіби сөздер бар? Томаға, дабыл, дабылдату, саятшылық, саңғу, оттау,
тұғыр, биялай сөздерінің мәнін ашу керек.
(Деңгейлік тапсырмаларды тексеру)
Бекіту: Мына үзіндіден теңеу сөздерді теріп жазыңдар:
Лашын денесінің бар көлемі жұдырықтай ғана, бірақ қанат, құйрығымен тұтас
алғанда сүңгуір қайықтай ұп-ұзын көрінетін, маңдайы жайпақтау келген,
тұмсығы жолбарыстың тырнағындай иілген, сарғылт саусақтарының басына имие
біткен сұрғылт тұяқтарының ұшы егелген біздей өткір, жазған қанатының ұш
жағы іп-істік боп кеткен, құйрықтары сауысқандай ұзынша. (жұдырықтай,
қайықтай, жолбарыс тырнағындай, біздей, сауысқандай)
Қорыту: "Бір қызық ісім екен сұм жалғанда" деп Абай айтпақшы, Абай өлеңіне
назар аударалық. (1-2 шумағын оқыту) (Қанатты сөздер арқылы қорыту)
Лашын
(Сипаттама беру)
Не? Қандай? Қашан? Қайда? Не істейді?
Лашын жыртқыш шілдеде аңға түседі.
Үйге тапсырма: а) Әңгімені оқу, мазмұндау
ә) Аңшылық туралы мақал-мәтелдер жазып келу
б) Дуадақ, үйрек, қаз туралы мәлімет жинау
Оқушылардың еңбегін бағалау.