УМКД

Социологиялық зерттеулердің мәні

5B050400 «Журналистика» мамандығына арналған
«Журналист социологиясы мен психологиясы» пәнінің
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ
2013

Мазмұны

1.Глоссарий.................................................................
....................................4-7
2.Дәрістер..................................................................
....................................7-89
3. Тәжірибелік
сабақтар....................................................................
.......90-103
4. Студенттердің өздік
жұмысы............................................................103-107
5. Пайдаланатын әдебиеттер
тізімі.......................................................107-108

1 ГЛОССАРИЙ
АББРЕВИАТУРА – сөздерді шартты түрде қысқарту немесе оны бастапқы
әріптермен белгілеу. Мысалы, АҚШ – Америка Құрама Штаттары.
2. АБЗАЦ – жаңа жолдан әрі кейін шегеріліп басталатын текс бөлігі. Ол
бірнеше жолды қамтып, сөйлемдер мағынасын біріктіріп тұрады.
3. АБСТРАКЦИЯ – зат пен құбылыс туралы нақты ойламай, ауытқушылық, дерексіз
ұғымға ұрыну.
4. АВТОБИОГРАФИЯ – қандай да бір тұлғаның өмірбаяндық өз туындысы.
5. АВТОР – түрлі салаларда шығарма жасаушы тұлға. Әдебиеттегі, өнердегі,
ғылымдағы, т.б. твочестволық еңбек иесі.
6. АГИТАЦИЯ – ауызша немесе баспасөз арқылы қалың көпшілікке идеялар мен
лозунгілер таратып, саяси тұрғыдан үгіттеп, әсер ету қызметі.
7. АКСИОМА – дәлелдеуді қажет етпейтін, онысыз да белгілі ақиқат.
8. АКТУАЛЬНЫЙ – бүгінгі күні уақыты пісіп жетілген, тез шешімді қажет
ететін, маңызды да, өзнкті мәселе.
9. АЛЬМАНАХ - әр түрлі авторлардың әдеби шығармалар жинағы. Кезең – кезең
сайын шығып тұруы мүмкін.
10. АНАЛИЗ – тиісті оъектіні жан – жақты талдап көрсететін, ғылыми –
логикалық тұрғыдан ой – топшылаулар жасайтын зерттеу әдісі.
11. АНОНИМ - өз есімін жасырушы шығарма авторы.
12. АРГУМЕНТ – бір нәрсені дәлелдеуге негіз болатын логикалық тұжырым.
13. БРИФИНГ – белгілі бір мәселелер жөнінде үкімет ұстаған бағытты арнаулы
өкілдің бұқаралық ақпарат құралдары журналистері алдына шағын мәжіліс
өткізіп, баяндап беруі. Мысалы, халықаралық келіссөздерде болған мәмілені
мәлімдеу, түсіндірме жасау.
14. БРОШЮРА – шағын көлемдегі шығарма берілген, жұмсақ мұқабамен шығатын
жұқа кітап.
15. ВЕРСИЯ – факті немесе оқиға туралы бір-бірінен айырмашылығы бар әрқилы
түсіндірмелер, ұғымдар.
16. ВЕРСТКА – терілген материлдар гранкілері арқылы типографияда газет,
журнал беттерін дайындау.
17. ВУЛЬГАРИЗМ - әдеби тілде қолданылмайтын дөрекі сөздер.
18. ГОНОРАР – бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдары үшін
авторға берілетін қаламақы.
19. ГРАНКА - әлі верстка жасалмаған баспаханалық терімнің бір бөлігі.
Әдетте жүз жолдай көлемнен аспайды.
20. ДЕЗИНФОРМАЦИЯ – жалған хабар арқылы жаңылыстыру.
21. ДЕНЬ ПЕЧАТИ – дәстүрлі баспасөз күні. Жыл сайын 28 маусым күні аталып
өтеді. “Түркістан уалаяты” газетінің 1870 жылы алғашқы нөмірі шыққан күнге
орай белгіленген. Аталмыш мерекелік күні творчестволық арнайы сыйлықтар
тапсырылады.
22. ЖАНР - әдеби немесе публицистикалық шығарма түрлері.
23. ЖУРНАЛИСТ – бұқаралық ақпарат қүралдарында тұрақты жұмыс істейтін,
арнаулы кәсіби мамандығы бар қызметкер. Оның жұмысы идеологиялық, қоғамдық
саланы қамтып, творчестволық тұрғыда еңбек етеді. Отанға, халыққа қызмет
етіп, публицистика саласында шығармалар береді. Ішкі-сыртқы мәселелерге
белсене араласып, қоғамдық пікір қалыптастыруға қатысады.
24. ЗАМЕТКА – бір оқиғаның, фактінің негізінде жазылатын қысқаша хабар.
25. ИДЕОЛОГИЯ – қоғамдық санадағы идеялар жүйесі, ілім. Саясат, мораль,
ғылым, өнер, дін жөніндегі ұғымдар мен көзқарастар жиынтығы. Ол қоғам
дамуына белсене әсер етеді. Идеология прогресшіл немесе реакцияшыл болуы да
мүмкін.
26. ИЛЛЮСТРАЦИЯ–кітап, газет, журналдар тексіне орай берілетін суреттер.
27. ИНТЕЛЛЕКТ – ақыл, адамның ойлау қабілеттілігі.
28. ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ – ой еңбегінің адамдары. Мәдениет пен ғылымның әр түрлі
салаларынан арнаулы білімі бар адамдар.
29. ИНТЕРВЬЮ – сұрақ-жауап түрінде белгілі бір тұлғаның оқиға мен факті
жөнінде журналистке айтқан әңгімесі, сұхбаты. Оның зәру мәселе бойынша
пікірлері мен көзқарасын, берген мәліметін бұқаралық ақпарат құралдарында
жариялау үшін журналистің жазып алуы.
30.ИНТЕРПРЕТАЦИЯ – бір нәрсенің мәнін ашу, ұғындыру,. Қайсыбір текстке
түсіндірме жасау. ҚазТАГ – Қазақстан мемлекеттік телегреф агенттігі.
Республиканың бұқаралық ақпарат құралдарын информациямен қамтамасыз етеді.
Ішкі-сыртқы хабарларды жинап таратады.
31. КАЛЛИГРАФИЯ – анық, әдемі жазу өнері.
32. КОНЦЕПЦИЯ - өмір құбылысына көзқарас білдіріп, тұжырым жасау.
Жазушының, ғалымның, журналистің т.б. негізгі түйінді ойлары.
33. КОРРЕКТОР – баспасөз материалдарын баспаханада теру кезінде кеткен
қателерді гранкіден, не версткалау кезінде беттерден жөндеп, түзететін
қызметкер. Ол саяси, орфографиялық, стильдік тұрғыдан сауатты болуы тиіс.
Типографиялық техникадан хабары болуы керек.
34.КОРРЕКТУРА – баспаханалық терімнен кейін оттискіде байқалған қателерді
жөндеу.
35. КОРРЕСПОНДЕНТ – бұқаралық ақпарат құралдарының жер-жерден хабар жинап
беріп тұратын тілші қызметкері.
36. КОПИЯ – түпнұсқаның тура көшірмесі.
37. КУРСИВ–формалық тұрғыдан қолжазба әріптерге ұқсайтын типографиялық
қаріп.
38. ЛЕТУЧКА – редакция ұжымының жедел әрі қысқаша өткізетін өндірістік
жиналысы.
39. МАКЕТ – арнаулы бланкіге сызықтар арқылы түсірілген газет беттерінің
дәл жасалынған жоспары.Сонын үлгісінде шығатын газет беттері дайындалып
,безендіріледі.
40. ОФСЕТ – типографияда жасалынған цинк қаңылтырдағы газет бетінін бейнесі
сол күйінде резина пленкасына түсіріледі де, одан соң қағазға басылатын
тәсіл.
41. ОЧЕРК – көркем жанрға жатады, публицистикалық сарында жазылады.
Негізінен фактіге құрылады,ойдан шығарылмайды. Оқиға,фактілер
зерттеліп,баяндалады. Оныңкейіпкерлері өмірде бар адамдар, нақты деректер
баяндалады.Көбіне кейіпкерлер бейнесі суреттеліп беріледі.
42. ПАМФЛЕТ – заманға кереғар, қоғамдық- саяси өмірдегі кейбір келеңсіз
құбылысты, сондай-ақ әлдебір жеке қайраткерлер туралы әшкерлеу, келемеж
мақсатындағы актуальды да, көркем публицистикалық шығарма.
43. ПАРАДОКС - әдеттегі қалыптасқан жағдайдан бөлек, күтпеген тосын пікір,
құбылыс.
44. ПЕТИТ – ұсақ типографиялық шрифтің түрі.
45. ПОЛЕМИКА – баспасөзде, жиналыста бір нәрсеніталқылау кезінде болатын
айтыстар.
46. ПОЛИГРАФИЯ – баспа өнімдерінің барлық түрін шығаратын өндіріс саласы.
47. ПРЕССА – мерзімді басылымдар, газеттер мен журналдар т.б.
48. ПРИНЦИП – негізгі идеалға сай ауытқымай іс-әрекет көрсету тәртәбі.
49. ПРОБЛЕМА – теориялық және практикалық мақсаттағы шешімін күткен
өзектіде, аса қажетті мәселе.
50. ПРОГРЕСС – алға жылжу, қоғамда неғұрлым жақсы жағдайға жету, дамудың
жоғары сатысына өту.
51. ПРОПАГАНДА – ілімді, саяси теорияны, көзқарасты, идеяны баспасөзде және
ауызша түрде тарату мен түсіндіру, насихаттау.
52. ПУБЛИКАЦИЯ – баспасөзде жалпыға арналып жарияланған хабар, жазылған
материал.
53. ПУБЛИЦИСТ – қоғамдық-саяси мәселелер туралы қалам тартып жүрген
журналист, қаламгер.
54. ПУБЛИЦИСТИКА – мерзімді басылымдарда саясат пен қоғамдық өмір
мәселелерінің жазылып,жариялануы. Журналистика саласының материалдары.
55. ПСЕВДОНИМ – жазушы. журналистердің
баспасөзде шын аты-жөнінің орнына ойдан шығарылған бүркеншік есімді
пайдалануы.
56. РЕДАКТОР – мерзімді басылымның жетекшісі, редакция коллективінің
басшысы. Газет,журналдардың саяси бағытына, идеясы мен мазмұнына, жалпы
оқырмандар үшін тартымды шығуына жауап беретін тұлға. Сонымен бірге тиісті
мәселелерді шешіп, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуші.
57. РЕКЛАМА – бұқаралық ақпарат құралдары арқылы әлдебір нәрсені кеңінен
білгізу мақсатында жарнамалау.
58. РУБРИКА – газет бетіндегі біріктіріліп берілген материалдарға, сондай-
ақ жүйелі түрде жарияланып тұратын кезеңдік материалдарға тағылатын ортақ
айдар.
59. СТАТЬЯ – мақалада ірі өмір құбылыстары мен фактілері терең анализ
жасалып, теориялық және практикалық тұрғыдан жинақталып, қорытылады.
60. ХРОНИКА - әдетте тақырыпсыз берілетін қысқаша хабар түрі.
61. ЦЕНЗУРА – баспасөзде жарияланатын шығармаларға ерекше бақылау жасау.
62. ЭТИКА – адамдардың моральдық адамгершілік қасиеттер жөніндегі нормалар
жүйесі. Отанға, қоғамға және өзара қарым – қатынас мәселелерін, міндеттерін
айқындайтын болмыс, әдет-ғұрып.

2 ДӘРІСТЕР
1-дәріс
Әлеуметтану және журналистика
1 Журналистика социологиясы – маркетингтің құралы ретінде
2 Журналистика - маңызды әлеуметтік құбылыстардың бірі

Социология – қоғамдық ғылым. Социологиялық зерттеулердің теориялық
негізі.Социологияның құрылымы,оның ғылым ретіндегі Қазақстан мен шетелде
қалыптасуы. Журналистика социологиясы және маркетинг.Журналистика
социологиясы – маркетингтің құралы ретінде. Әлеуметтік және саяси
маркетинг.Маркетинг және жарнаманың стратегиясына негізделген
зерттеу.БАҚ,насихат,нақты социологиялық зерттеулердің журналистика
социологиясының бөлігі ретіндегі қызмет ету теориясы. Жеке адамға
әлеуметтік көзқарас. Әлеуметтік қайшылықтарды шешу, Әлеуметтік талдау.
Оқырман және көрермен аудиториясына әлеуметтік тиімділігі кері байланыс.
Әрбір кәсіптің өз мамандығы болатыны секілді, журналистік мамандық та
өз саласы бойынша пайда болған. Журналист басқаға ұқсамайтын, өзгелерден
айырмашылығы бар мамандық. Ол өз, творчествосы арқылы қоғамға, адамға
қызмет етеді. Жалпы журналист қандай дәрежеде жұмыс істесе де, қоғамдық
ақпараттық саланың қызметкері болып есептеледі. Ол әркез жаңаны жақтаушы,
бар жақсылықты қолдаушы болып табылады. Сөйтіп газет-журнал немесе радио
мен телевидениенің жұмысын атқарып, творчестволық қызмет жасайды. Ол
редакция жүмысында бірінші — ұйымдастырушылық, екінші -әдеби өңдеу, үшінші
шығармашылықпен айналысады. Бұл үшін оған білім мен қабілет керек.
Оған қоса өмірдегі құбылыстардың мәнін түсіне білу де үлкен қасиет
болып саналады. Қандай оқиғаны болсын тапқырлықпен, сенімді түрде, көз
жеткізіп жазатын болуы керек. Жұртқа өмір жайлы толғап айта білу де үлкен
өнер. Ол үшін тіл, сөз байлығын қолдану қажет. Тағы бір айтарлық жайт,
журналист қоғамдық қайраткер бола алса тіпті жақсы. Ол уақыт, заман ағымын
жақсы түсінуі тиіс. Ол идеяға толы материалдар жазып, жұрттың назарын
аудара білгені жөн.
Журналистің тағы бір қасиеті — оның саяси-әлеуметтік қызметіне,
дүниеге деген көзқарасына, позициясына байланысты. Бұл жан-жақты білімділік
пен саяси-азаматтық тұрғыдан өсу, кемшіліктерге төзбеу, өз өмірін халық ісі
үшін арнауға келіп тіреледі. Әрбір журналист өз елінің шын патриоты болумен
бірге, сол мемлекеттегі және жер жүзіндегі оқиға-құбылыстарға сергектікпен
қарап, жедел жариялап отыруы міндет. Журналист өз ісіне адал берілген маман
болуы тиіс. Журналистің өз қызметін жемісті атқаруы үшін интеллектуалдық,
психологиялық, творчестволық қабілетін толық пайдаланып, сонымен бірге
табанды, әділ, батыл қасиетімен де танылуы тиіс. Ал ақыл-ой, эрудиция
бірінші орында тұруы керек. Сондай-ақ журналистің жеке бас мәдениеті көп
нәрсені аңғартады. Әсіресе, журналистің мәселені терең білушілігі аса
қажет. Онсыз журналистің табысты жұмыс істеуі екіталай. Өмірде журналист
әртүрлі жағдайға кездесуі мүмкін. Соның бәрінде жан-жақты хабардарлық,
білімділік болмаса кей нәрсенің анық-қанығына жету, ақ-қарасын айыру оңай
емес. Оқиға, фактіге жеңіл-желпі қарамай, оның түпкі мәніне, себеп-
салдарына назар аудару керек. Ол үшін сол саладағы арнайы мамандармен
кеңесу артық емес. Жаңа мәліметтерді салыстырып қарау жөн. Бәрі анық
болғанда ғана журналист мақала жазу керек. Бұл орайда жақсы дайындық, жаңа
мәселелерді тез аңғару, проблеманы байқай білу шарт. Сөйтіп ашық түрде өз
көзқарасыңды білдірген жөн. Сондықтан журналист әрқашан өз білімін
теориялық тұрғыдан толықтырып, практикалық тұрғыдан ізденіп еңбек ете
білгені дүрыс. Журналист болу үшін рухани және өмірлік дайындықтар болуы
керек. Өзіңді журналистік мамандыққа арнап, таңдағаннан кейін, сол жолда
аянбай қызмет ету лазым. Ол принципті түрде, қайсарлықпен бұқаралық ақпарат
құралдары алдындағы өзінің міндетін, борышын бар күш-қайратын салып
орындайтын маман. Бұл ретте журналист өзінің ұстамды мінезімен, қиындыққа
қарсы тұратын күрескерлігімен, инициатива танытқыштығымен, тез арада
шешімдер жасай білуімен ерекшеленеді. Ол қай істе болсын нәтижеге жетуге
тырысуы керек.
Бұған қоса журналист кең пейілді, жаны жомарт, жақсылыққа құштар,
мейірімді, жақсы дос, қиналғанда қол ұшын беретін жан болуы да үлкен
қасиет. Ол менмендіктен аулақ болуы керек, өзін-өзі ұстауы мен іс-әрекеті
арқылы өзгелерге үлгі-өнеге бола білгені ғанибет. Журналист жұртпен тіл
табысқыш болса тіпті жақсы. Ол қашанда жинақы, қиын жағдайдың өзінде жұмыс
істей алатын, аңғарымпаз және сезгіш болуы керек. Оған есте сақтағыш
қабілет те өте қажет. Тез ойлап, тез жазу да жақсы нышан. Журналистің өз
жүмыс істеу тәсілі, өз ерекшелігі болуы заңды. Әркімнің сондай-ақ өзі
қалайтын тақырыбы да болуы мүмкін. Журналистің стиль қалыптастыруы да үлкен
жетістік. Ал жалпы кәсіби және творчестволық қасиет пен ерекшелік бір-
бірімен ұштасканда нағыз журналист қалыптаспақ. Журналист өз қызметінде тек
қана шындықты жазып, барлық мәселені объективті түрде қарау керек. Нағыз
журналист өмірде осылай еңбек етуге, осылай өмір сүруге тиіс. Бұл
журналистің алдында тұратын үлкен борыштардың бірі. Журналистиканың маңызы
жариялылық болса, халықты тек қана объективті түрде, жан-жақты әрі дәл де,
анық ақпараттық хабарлармен, материалдармен қамтамасыз ету керек. Сондықтан
ең алдымен өмірдегі жайларды деректі фактілерге сүйене отырып жазу керек.
Бұл шыншылдыққа бастайтын негізгі жолдың бірі. Еш нәрсені тексеріп алмай
тұрып жазуға болмайды. Мәселенің әбден анық-қанығына көз жеткізу қажет. Ал
кездейсоқ, бірен-сараң ғана фактіге сүйену кемшілікке апарып соқтырады.
Сондықтан мәселенің зандылығына назар аударып, шындықты көре білу, өмірде
жақсылықты таңдай білу және құбылысты дұрыс бағалай білудің жөні бөлек.
Оқиғаны бұрмаламай, сол болған күйінше құрғақ сөзге салынбай жазу керек. Әр
нәрсені дұрыс түсініп, талдау қажет. Яғни, әрқашан ақиқаттан айнымау —
журналистің басты парызы.
Болған жайдың дұрысы қайсы, бұрысы қайсы соны айыра отырып, терең де
сенімді қорытынды жасау керек. Әсіресе, актуальды мәселелерді сенімді
дәлелдеп керсету қажет. Ал, мәселені жұмсартып айту, шешімін таппаған
нәрсені жасырып, айналып өту жараспайды. Кемшіліктер мен қиыншылықтар
туралы айтпай кетуге, өткір сұрақтардан қашу жөнсіз болмақ. Бәрін де жақсы
деу, бәрін де салтанатты түрде жазу да көкейге қонбайды. Яғни, барды
бардай, жоқты жоқтай ХАЛЫҚТЫ көрсетіп жазу, айту жөн.
Журналист еш уақытта қателеспеу керек, бұл да басты принциптердің
бірі. Өйткені, журналист қателессе, ол бір адамның қателесуі емес —
мыңдаған, миллиондаған адамға сол қателіктің зияны тиюі мүмкін. Жұрт нағыз
журналист жазған материалға сеніммен қарайтынын ұмытпау керек. Журналист
қателессе, оқырмандар мен көрермендердің, яғни, халықтың өзіне деген
сенімінен айырылады. Алайда журналист қателесе қалған жағдайда, өз қатесін
өзі мойындап, оқырмандардан кешірім сұрауы тиіс. Жалған намысқа тырысып,
кешірім сұрауға арсынбау керек. Және қателігіңді дер кезінде түзете білу де
мәдениеттілік. Журналистің қателігі оның өзіне ғана емес, ол жұмыс істейтін
газет-журналға, радио мен телевидение атына кір келтіретінін ойлау керек.
Сондықтан фактіні өзгертіп қолдану, өтірік жазу журналисті жарға жығады. Әр
нәрсені өз атымен атап, айқын көрсетіп отыру қажет. Бұл орайда
жауапкершілік пен адалдықты есте ұстаған жөн . Журналистің ары бәрінен
қымбат болуға тиіс. Әйтпесе, ол халықтың сөзін сөйлеп, халықтың сенімін
ақтай алмайтыны түсінікті. Ал, тоқмейілсу, өзіне-өзі риза болушылық және
мақтаншақтық журналисті тоқырауға ұшырататын қылық болып табылады. Әрі бұл
адамгершілікке жатпайтын, азаматтыққа көлеңке түсіретін жөйт.
Объективтілік дегеніміз — шындықтың нағыз өзі деген сөз. Журналистің
тағы бір ұстанатын принципі жазған материалдарының нанымды болуы. Бұған
жетудің жолы да оңай емес. Әртүрлі жанрда жазатын журналистің өз дүниесінің
әркез нанымды шығуына күш салуы бұлжымас талап. Кейде тәжірибе немесе
білімнің жетіспеуі салдарынан кейбір жазған дүниенің нанымдылығы аз болып
шығатын кездері бар. Кейбір құбылыстарды жазғанда журналист сол өзі айтқан
ойларын оқырманға дүрыс жеткізе алды ма, жоқ па соны байқау керек.
Журналист ой-пікірді қағазға түсіргенде, оның өзгелерге, яғни,
жұртшылыққа түсінікті болуын алдын-ала ойластыруы қажет. Екіұшты ұғым
беретін жайлар болмауы керек. Айтқалы отырған идеяңмен оқырман келісе ме,
жоқ па, соған көз жіберген жөн. Қоғамда әртүрлі көзқарастар, ой
қайшылықтары кездесуі мүмкін. Соның бәрінде ең ортақ ой-пікірлер арқылы жол
таба білу керек. Жазған нәрсеңді ғалымдар оқыса да, инженер мен дәрігер
оқыса да жатсынбайтын болуы жөн. Бәрінің де ойынан шығып, бәрінің де
көкейіндегісін қозғайтындай мақала болса, журналистің табысқа жеткені.
Сондықтан да журналист барлық саладан хабары бар, эрудициясы жоғары маман
болуға тиіс. Ол әркез өмірде бейнелегенде ылғи жоғарыда айтылғандай
объективті әрі шыншыл болғаны ғанибет. Мүндай жағдай оған абырой мен бедел
әкелмек.
Журналистика мен журналистің құқығы жөнінде әртүрлі мемлекеттік
заңдарда айтылып жатады. Журналист — өз саласындағы толық құқы бар кәсіби
маман. Оның құқына ешкім қол сұғуға хақысы жоқ. Ол журналистикада білім
алып, соған орай қызмет ететін тұлға. Журналист өз елінің басқа да
азаматтары немесе мамандары секілді, мемлекеттік тәртіп бойынша, заң
шарттарына сәйкес өмір сүрмек. Ол өзінің кәсіптік жұмысы, творчестволық
еңбегі арқасында қызмет жасап, іс-әрекет етеді. Ол еркін еңбек етуге,
демалуға, қоғамдық өмірге қатысуға құқылы. Журналистің заңға,
адамгершілікке қайшы келмейтін жұмыс жасауына ешқандай кедергі болмауы
тиіс. Ол өзінің арына сеніп және өзі жұмыс істейтін бұқаралық ақпарат
құралдарының жарғысына, бағдарламасына сай еңбек етеді. Сондай-ақ
журналистік мамандық — басқа да кейбір мамандықтар секілді қадірлі
мамандықтардың бірі екеніне сөз жоқ. Журналистпен заң орындары, үкімет және
басқа ұйымдар тығыз байланысты жұмыс істеп, есептесіп отырады. Бұл
журналистиканың қоғам, мемлекет алдындағы үлкен рөліне, қажеттігіне өте
байланысты. Журналист өзі еңбек ететін редакцияның мүшесі болады, ұжыммен
жұмыс істейді. Ол үнемі білімін көтеріп отырады. Журналист өз жеке мүддесі
үшін жұмыс істемей, халық пен елдің қамы үшін жұмыс істейтіндіктен, оны заң
орындары да, үкімет те қорғауға, қолдауға міндетті. Журналистің еңбегі
халықтың көз алдында болады. Ол не айтса да, жазса да халыққа жариялы түрде
белгілі болып отырады. Журналист өз правосын пайдаланып, басқалар бара
алмайтын жерлерге, мекемелерге барып, жолығып, сөйлесіп, деректер алуға
ерікті.
Келесі бір айтатын нәрсе журналистік этика туралы. Этика адамгершілік
пен мораль туралы теориялық заңдар мен практикалық талап-тілектерді
зерттеп, қалыптастыратын ғылым саласы. Яғни, адамдардың қоғамдағы өмір сүру
нормалары мен бір-бірімен қарым-қатынасы жайлы ұғымды танытады.
Еңбексүйгіштік, адалдық, достық, сыйластық, сыпайылық, өзіңді-өзің дұрыс
ұстай білу, жақсы мінез осының бәрі этика критерийлерін анықтайды. Сөйтіп,
этика жалпы алғанда адамгершілік принципіне бағынады. Этика саналы азамат
болуды қалайды. Демек, журналист те осындай қасиеттерге ие болу керек екені
түсінікті. Өйткені журналистің кәсіби мамандығы мұндай қасиеттерсіз табысқа
жетуі қиын. Этикалық нормалардың заңда жасалмаған тұстарын журналист өзі
ақылымен, сана-сезімімен ұғып-білуге тиіс. Ол адамгершілік идеал мен
азаматтық парыздан туындайды. Журналистің де өз борышы болады, соны адал
атқару борыш. Әрбір маманның правосы болумен бірге, міндеттері болатынын
ұмытпау лазым. Этика әсіресе, адамдық арға қатысты болып келеді. Ар болған
жерде, ұят та ұмытылмайды. Ал этикалық нормаларды бұзу адамға абырой
әпермейді. Сондықтан журналистке де басқалар секілді этикалық нормаларды
сақтау негізгі міндет. Журналистің көптеген праволарымен бірге, кей
жағдайда оған да араласуға болмайтын мәселелер кездесуі. мүмкін. Ондайда
кеуде қағып, өзімшілдікке салынбау керек. Ал журналист қателік жасап немесе
кемшілік жіберсе, кешірім сұрауы тиіс. Ол қалың жұртшылықпен жұмыс
істейтіндіктен, оларды өзі де сыйлай білуі керек. Мінезі шыдамды, төзімді
болуы қажет. Журналист парасатты жан болғаны жөн. Өз жұмысында қателік
жібермеуге тырысатын маман болса жақсы. Әсіресе, материал жинағанда және
жазғанда кемшілік жібермеуі керек. Осыдан келіп, журналистің жауапкершілігі
пайда болады. Ол арға тимеуі керек. Сол секілді өзі де журналист деген атқа
кір келтірмей жүруі тиіс. Ол халықты құрметтеп, езі де жұрттың алғысын алуы
жөн. Журналист творчестволық тұлға ретінде басқалардан ерекше қасиеті бар
жан. Ол өзгелерге өнеге болуы тиіс. Журналистің жұмысы халықтың сынына
түседі, оған халық төрелік етеді. Сондықтан журналист өз мамандығының,
қызметінің халыққа керек екенін терең сезініп, жауапкершілігін, борышын
адал атқаруы міндет.
Ал журналистика болса маңызды әлеуметтік құбылыстардың бірі болып
табылады. Онсыз қоғам өмірін көзге елестету мүмкін емес. Өз тарихында
журналистика бұқаралық ақпарат құралдары жүйесі ретінде ұзақ жолдан өткені
белгілі. ХҮІ-шы ғасырда адамдардың бір-бірімен хабар алмасу құралы ретінде
пайда болғанымен, оның негізі ерте кезді мегзейді. Сол уақыттардан бері
журналистика даму, қалыптасу жолдарынан өтті. Әртүрлі қоғамдық формация
дөуірлерін бастан кешірді. Сөйтіп өзінің тарихи рөлін толық ашып берді.
Бұлай дейтін себебіміз, ешқандай басқа құрал дәл осы журналистика секілді
халықты әлеуметтік-саяси тұрғыда жылдам әрі жан-жақты, белсенді түрде
әртүрлі хабарлармен қамтамасыз етіп көрген емес. Бұл ретте адамның сана-
сезіміне, іс-әрекетіне әсер етіп, олардың көзқарастары мен мақсаттарының
қалыптасуына ықпалы тиген. Сөйтіп ол барлық уақытта қоғам өміріне араласа
отырып, пайымдаулармен, баға берумен, қорытындылар жасаумен, ұсыныстар
айтумен зор қозғау салады. Әсіресе, саясат, экономика, экология, қоғамдық-
әлеуметтік қатынастар т.б. көптеген салаларда шешім жасап жүзеге асыруға
ықпалы болады. Сөйтіп, журналистика қоғамның әлеуметтік институттарының
бірі болып саналады. Сондай-ақ, ол адамдарды идеялық тәрбиелеу құралы.
Журналистика адам санасын көтеруге, рухани әлемді байытуға себепкер болады.
Яғни, баспасөз, радио, телевидениенің негізгі міндеті — жалпы
информацияны жинап, өңдеп, халыққа ұсыну. Ал жалпы «Бұқаралық ақпарат
құралдары» деген атаудың өзі мына жайларды білдіреді.
Журналистика тек қана хабарларды берумен шектелмейтінін ескеру керек.
Ол сонымен бірге насихаттық рөл атқаратынын да ұмытпау керек. Баспасөз бен
радио және телевизия арқылы берілетін материалдарда тақырыптың көптігі,
ішкі және сыртқы өмір жайларын беруде кең көлемде әрекет етіп, географиялық
тұрғыдан шектеліп қалмауды қарастыру абзал. Әрбір БАҚ берген материалдарда
хабарлардың толық әрі жеткілікті болуы өте кажет. Бұл ретте мына жүйе
бойынша жұмыс жүргізілмек. «Журналист — ақпарат — аудитория». Журналист
творчестволық тұлға — ол айтады, жазады, ал оны халық тыңдайды, көреді,
оқиды. Міне, бұл байланыс үзілмей жүріп отырмақ. Сонда ғана бұқаралық
ақпарат құралдарының ісі ойдағыдай жүзеге асады. Демек, жұртшылық газет
оқып, радио тыңдап, телевизор көрген кезде әлемдегі жаңалықтар мен
езгерістерді біліп қана қоймай, сонымен бірге сол жайларға өзінің де
қаншалықты қатысы бар екенін сезініп, сол құбылыстардың неге, қалай, не
үшін болғанына анық көзі жетуі тиіс. Сол оқиғалардың болу процесін аңғарып,
даму тенденциясына ой жіберіп, қандай заңдылығы барын пайымдап, өзі де
іштей дайындықта болуына, қажет жағдайда нақты іс-әрекетке араласуына әсері
болуы керек.
Журналистика ең алдымен өмір көрінісін беретінін есте сақтаған жөн.
Журналистика өмірді сипаттап қана қоймай, онда болып жатқан іс-әрекеттерге
адамның өзінің де бағыт-идеалға жетуіне ой тастайды. Мақсатына жол
сілтейтін бағыт-бағдар алуына көмек етеді.
Осылайша журналистиканың ақпараттық қызметі -маңызды қоғамдық-саяси
рөл атқарып, жұртшылыққа әлеуметтік белсенділік туғызып, шындықты ашып
береді. Ақпараттық қызмет халықтың керегіне жауап беріп, әлеуметтік дамудың
жолдарын жариялап отырады. Сондықтан журналист бұл салада қоғамдық-саяси
қызмет жасаудың өнерін игере біліп, әлеуметтік процестерге өз еңбегімен
белсене араласуы күн тәртібінен түспейтін мәселе. Жалпы журналистика
халықтық болып саналады. Өйткені журналистика халықтың қамын ойлайтын,
соның қажетін қарастыратын сала. Сондықтан халықтың жағдайын ойластыруды
журналистика әркез назардан тыс қалдырған емес. Қандай мәселені көтермесін
журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда қозғауға, халықтың сөзін сөйлеуге
күш салады. Әрқашан халықтың жағында болып, халықтык позиция ұстайды. Ол
дұрыс та. Себебі, жеке біреулерге қызмет етпей, немесе азын-аулақ топтың
мүддесін көздемей, осылайша БҮКІЛ жұртшылықтың, жалпы адамдардың мүддесін
көздейтін мақсат анағұрлым ақылға сиымды, адамгершілікке жататын іс болса
керек. Тар көлемде белгілі біреулердің ғана идеясын жақтамай, нағыз
адамзатқа қызмет ету — биік моральдық-этикалық қасиет екені ақиқат.

Бақылау сұрақтары:
1. Журналистика социологиясы және маркетинг ұғымдарының арасындағы
байланысты атаңыз
2. «Журналист — ақпарат — аудитория» жүйесін қалай түсінесіз?
3. Қоғамдағы саяси жағдайлардың журналистикаға әсері қандай болды?

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы.,1990.
2. Буданцев Ю.Г. Социология массовой коммунации. М.,1995.
3. Габдуллина К.Г. Социология и социальная жизнь. Алматы., 1996.
4. Баркер А. Как еще лучше... управлять людми. М.,2002

2-дәріс
Әлеуметтік зерттеулер: құрылымы, қозғалыс, әдістері
1 Социологиялық зерттеулердің мәні
2 Социологиялық зерттеулердің кезеңдері
3 Зерттеудің мәселесінің тұжырымдалуы мен негізделуі
4 Зерттеу мақсаттарын белгілеу
5 Зерттеу жиынтығын анықтау
Социологиялық зерттеулердің мәні. Ақпарат жинаудағы сандық және
сапалық тәсілдер. Фокус топтарды ұйымдастырып, пайдалану. Статистикалық
мәліметтерді сақтау, өңдеу, салыстыру, нәтижелерді журналистикада
пайдалану, жаңа әдістерді. «Іріктеп алу, сұрау алу» түсінігі. Оның
ықпалдылығы , түріне қарай, жауап берушілерді таңдауына қарай іріктелуі,
ашық және жабық түрлері.Сұрау салу әдістемесі: сауалнама, контент- талдау,
эксперт сұрау терең сұхбат, телефон арқылы және т.б.БАҚ –ғы контент
талдаудың мақсаты мен міндеттері.Сұрау салуды іріктеп орналастыру.
Кездейсоқ іріктелген сұрау салу. Редакция жұмысындағы социологиялық зерттеу
проблемалары ұйымдастыру, жоспарлау әлеуметтік шындықты тану, журналист
шығармасының дүниеге келу.
Социологиялық зерттеу – методологиялық, методикалық және
ұйымдастырмалы – техникалық процедуралардың логикалық жалғастырмалы жүйесі,
бір-бірімен ортақ мақсатпен байланысты: зерттеу құбылысы немесе үрдісі
жөнінде мәлімет алу және оны әлеуметтік басқару тәжірибесінде қолдану.

Социологиялық зерттеу төрт өзара байланысқан кезеңнен тұрады:
- зерттеуге дайындық;
- бастапқы ақпаратты жинақтау;
- жиналған ақпаратты өңдеу және ЭВМда өңдеуге дайындау;
- өңделген ақпаратты талдау. Зерттеу нәтижелері бойынша, есеп
дайындау, қорытындыларды және кепілдемені тұжырымдау.

Барлау зерттеу – социологиялық зертеулердің ең қарапайым түрі. Ол
шағын зерттеу жиынтығын қамтиды және қарапайым бағдарлама мен көлемі
қысылған инструментарийге негізделеді. Барлау зерттеу терең және көлемді
зерттеудің алдын ала сатысы ретінде қолданылуы мүмкін (егер қиындық аз
немесе мүлде зерттелмеген жағдайда). Бастапқы ақпарат жинаудың ең қарапайым
әдісі қолданылады (әдейі әдебиеттің анализі, эксперттерді сұрау).
Суреттеу зерттеу. Мақсаты мен міндеті бойынша, ол зерттеу құбылысы
және оның құрылымдық кезеңдері жөнінде біршама тұтас түсінік беретін
эмпирикалық мағлұматтарды алуды көздейді. Толық өңделген бағдарлама бойынша
жүргізіледі. Суреттеу зерттеу түрі талдау объектісі – үлкен адамдар
қауымдастығы (қала, аудан, облыс, аумақ халқы) болған кезде қолданылады.
Аналитикалық зерттеу – зерттелетін құбылыстың құрылымдық элементтерін
бейнелеуді ғана мақсат қоймайды, сондай–ақ тәжірибелік құндылығы жоғары
болып келетін негізінің себептерін айқындауға бағытталған, социологиялық
зерттеудің тереңдетілген түрі болып табылады. Аналитикалық зерттеу
дайындығы біршама уақыт талап ететін, мұқият құрастырылған бағдарлама мен
инстументарийды талап етеді. Зерттеу объекті жөнінде көрініс алу үшін,
барлау және бейнелеу зерттеу түрлерін қолданады.
Қолданылған әдістер негізінде бұл зерттеу жиынтық сипатқа ие болады.
(зерттеудің әртүрлі әдістері қолданылады)
Социологиялық зерттеу түрін таңдаудан кейін, социологиялық зерттеу
бағдарламасын құрастыруға көшеді. Бұл құжаттың ғылыми негізделу дәрежесінен
жүргізілген социологиялық зерттеудің сапалық деңгейі айқындалады.

Социологиялық зерттеу бағдарламасы – ғылыми құжат, әдістемелік
тәсілдердің жан-жақты теоретикалық негізделуін және барлық бөлімдері бір
тұтасқа біріккен, әлеуметтік үрдіс немесе құбылысты зерттеуде әдістемелік
амалдарды қолданудан тұрады.
Зерттеу бағдарламасы екі бөлімнен тұрады – әдістемелік және әдістік.
Әдістемелік бөлім мәселенің негізделуі мен тұжырымдауын, зерттеу мақсаты
мен міндетін суреттеу, зерттеудің обьекті мен пәнін анықтау, негізгі
ұғымдардың логикалық талдауын жасау, жұмыс гипотезаларын тұжырымдаудан
тұрады. Бағдарламаның әдістік бөліміне зерттеу жиынтығын анықтау
(сұрыптау), бастапқы ақпарат жинауда қолданылған әдістерге сипаттама беру,
ақпарат жинаудағы инструментариялардың логикалық құрылымы, логикалық
кестелер және оның ЭВМ-да өңдеу элементтері кіреді.
Бағдарлама жұмыс жоспарымен толықтырылады. Онда жұмыс кезеңдері,
зерттеуді жүргізу уақыты, ғылыми, ұйымдастыру және қаржы шығындарының
көлемі реттеледі.
Тәжірибенің белгілеуі бойынша, бағдарламаны құрастыруға зерттеуді
жүргізуге қарағанда көп уақыт қажеттілігін белгіледі. Мұқият құрастырылған
социологиялық зерттеу бағдарламасы оның жоғары ғылыми дәрежеде іске
асыруының кепілдеме шартының бірі есептеледі. Бағдарламаның негізгі
элементтері ұсынылатын оқулықтарда (4,5,6) жеке-жеке қарастырылатындықтан,
ерекше назар талап ететін, бағдарлама бөліктерінің сипаттамасына
тоқталайық.
Зерттеудің мәселесінің тұжырымдалуы мен негізделуі
Нақты социологиялық зерттеуді өткізудің себебіне әлеуметтік өмірдің
қарама-қайшылығы болып табылады. Осылай, мысалы тұлға дамуының қажетті
деңгейі мен оқу орын түлектерінің жалпы дамуының шын деңгейі арасында
қайшылықтар әлеуметтік мәселені құрайды.
Объективті қарама-қайшылықтың сипаты, әлеуметтік мәселенің негізінде
жататын, зерттеу түрін айқындайды. (оның теоретикалық немесе қолданбалы
бағытын)
Әдетте, эмпирикалық социологиялық зерттеу аралас болып табылады: ол
тек тәжірибелік ғана емес, сондай-ақ ғылыми мәселелерді шешеді.
Мәселелік әлеуметтік жағдай ғылыми мәселеде нақты бейнеленеді, онда
ол қоғам сұранысы мен білімі арасындағы қарама-қайшылық ретінде және оны
белгілі әрекеттер негізінде ұйымдастыруда іске асырудың жолдарын мен
амалдарын білмеуден тұрады.
Егер әлеуметтік мәселені белгілі құралдармен шешуге болса, онда бұл
тәжірибелік мәселе болып табылады. Ғылыми мәселелерді шешудің ерекшелігіне
жаңа білім алу, сондай-ақ мәселенің тәжірибе аспектісін ғылымимен ұштастыру
жатады.
Зерттеу мәселесін тұжырымдау үрдісінде едәуір толық және айқынды
көрініс алуға тырысады. Шын әлеуметтік жағдайды көрсетпейтін немесе бұрын
шешілеген қиындықтарды алға мақсат етіп қоюдан бас тарту керек.
Кең жоспарлы мәселелерді қоюдан да бас тартқан жөн, себебі бір
зерттеу шеңберінде бірнеше мәселерді шешу мақсатсыз болып келеді.
Зерттеу мақсаттарын белгілеу
Социологиялық зерттеудің мақсаты айрықша оның бағытын – теоретикалық
немесе қолданбалы белгілейді. Зерттеу бағдарламасы қандай мәселені шешу
үшін және берілген зерттеу қандай нәтижеге бағытталады деген нақты сұраққа
жауап беру керек.
Мақсат пен гипотезаларға сай зерттеу міндеттері айқындалады, олар
негізгі және негізгі емеске бөлінеді.
Негізгі зерттеу міндеттері орталық сұраққа жауап ретінде зерттеу
мәселелерін шешудің құралдары мен жолдары қандай деген ізденісінен тұрады.
Негізгі емес міндеттер зерттеу мәселесіне тікелей қатысы жоқ, қосымша
гипотезаларды тексеру үшін қойылады. Негізгі емес міндеттер жаңа бағдарлама
бойынша, жаңа зерттеу дайындауға көмек көрсете алады.
Зерттеу объекті мен пәнін белгілеу
Социологиялық зерттеудің объектісіне кең мағынада әлеуметтік үрдіс
немесе әлеуметтік шындық саласы, немесе әлеуметтік қарама-қайшылықтан
тұратын, қандай да бір қоғамдық қатынастар жатады.
Тар мағынада социологиялық зерттеу объектісіне қандай да бір
әлеуметтік мәселенің, яғни адамдар қауымдастығының және олардың әрекетінің
белгілі қасиеті болып табылады.
Зерттеу объектісін суреттеу барысында келесі сипаттамаларды ескеру
қажет: кәсіптік ерекшелігі, кеңістік шектеулігі (ауыл, қала), функционалды
бағыттылығы (өндірістік, тұрмыстық, саяси және т.б.), уақытша шекаралары
(зерттеу жүргізу мерзімін белгілейді).
Социологиялық зерттеудің кезеңдері өндірістік циклдарға байланысты
белгіленеді(жұмыс күні, жұмыс сменасы).

Зерттеу пәні зерттеу мәселелерін едәуір толық айқындайтын, объект
қасиеттері мен жақтарынан тұрады.
Түсініктердің интерпретациясы мен операционализациясы
Бағдарламаның бұл бөлімінде түсініктердің операционализациясы мен
интерпретация процедуралардың көмегімен социологиялық зерттеудің
теоретикалық концепциясы бастапқы ақпарат жинаудың инструментарийне
айналады.
Социологиялық талдау пәнінің мәнін ашуға зерттеу мәселесінің
теоретикалық түсінуіне қызмет ететін, бірқатар шешуші түсініктер мен
категориялар қолданады.
Қолданылған негізгі түсініктердің мағынасын ашу интерпретациялау деп
аталады. Түсініктің мазмұны толық ашылды деп айтуға болады, тек сол
жағдайда, егер оның интерпретациясы екі бағытта жүреді: берілген ұғымды
басқа ұғымдармен салыстыру (түсініктердің теоретикалық интерпретациясы) мен
оны берілген бақылау мен экспериментімен салыстыру (түсініктердің
эмпирикалық интерпретациясы).
Көбінесе негізгі түсініктер басқа жеке түсініктерден құралады.
Осылай, «Өңдірістік ереже жағдайы» негізгі түсінігі бірнеше түсініктерден
тұрады: « еңбек ереже жағдайы», «технологиялық ереже жағдайы», өз арада
«еңбек ереже жағдайы» түсінігі жоспарлы тапсырмалар мен орындау нормаларын
атқаруды; ішкі еңбек тәртібінің ережелерін орындау; жұмыс уақытының қолдану
режимін, жетекшілердің бұйрығын орындау және т.б. білдіреді.
Осыған байланысты, басты түсініктердің интерпретациясы оның
құрушылардың ажыратылуын белгілейді. Негізгі түсініктерді
интерпретациялауын жалғастыру және бөлшектендіру операционализация түсінігі
деп аталады. Ол негізгі түсініктерді сипаттайтын, жеке түсініктердің
ізденісін іске асырады.
Зерттеу гипотезаларын тұжырымдау
Зерттеудің жалпы бағыты тұжырымдалған гипотезалармен белгілену керек.

Гипотеза – бұл ғылыми ұсыныс, қандай да бір фактілерді, құбылыс пен
үрдістерді түсіндіруге, оларды мойындау немесе жоққа шығарудан тұрады.
Ғылыми гипотеза, тек зерттеу объектісін алдын ала талдау нәтижесінде
ғана тұжырымдалуы мүмкін болады.
Ғылыми негізделген гипотеза бірқатар талаптарға жауап беру керек:

1) әлеуметтік үрдістердің ғылыми танымының теоретико-әдістемелік
негізі болатын, жалпы социологиялық қағида принциптеріне сай келу керек;
2) әлеуметтік фактілерді түсіндіретін гипотезалар, бірқатар салаларда
ақиқаттылығы берілген салада дәлелденген қағидаларға қарама-қайшы келмеу
керек. Бірақ жаңа қағидалар ескі қағидаларға қарама-қайшы келуі мүмкін.
Гипотезалардың дәйектігін өсіру үшін, келесі ережелерді жетекшілікке
алу жөн: өзара байланысты гипотезалардың мүмкін біршама көп санын қоюға
ұмтылу және әр гипотеза үшін мүмкін эмпирикалық көрсеткіштерді белгілеуге
тырысу керек. Әлеуметтік объекті зерттеуде бейнелеу және түсіндірмелі
гипотезаларды ажыратады.
Бейнелеу – бұл зерттеу объектінің құрылымдық және функционалдық
байланыстары жөнінде ұсыныстар. Олар әлеуметтік объектінің классификациялық
сипаттамаларына жатқызыла алады.
Түсіндірмелі гипотезалар – зерттеу объектісінің себеп-салдар
байланыстары жөнінде ұсыныстарды белгілейді.
Маңызы мен сипаты бойынша гипотезалар негізгі және қосымша болып
ажыратылады.
Зерттеу жиынтығын анықтау
Зерттеу объектісі 500 не одан жоғары болса, сұрыптау әдісі
қолданылады.
Сұрыптау әдісі зерттеу объектісінің минимумын зерттеу барысында,
генералды жиынтық жөнінде көріністі толық қалыптастыру.
Көптеген әлеуметтік үрдістер социологиялық зерттеу бағдарламасымен
белгіленген шеңберінің пәні болып табылады және өзінің территориалдық уақыт
шекаралары бойынша, генералды жиынтықты құрайды. Әрбір зерттеу жиынтығын
белгілі қасиет сипаттайды, оның мәңі бойынша, берілген объекттің генералды
жиынтыққа жататынын немесе жатпайтынын үнемі белгілеуге болады. Осылай,
генералды жиынтық негізінде берілген қала тұрғындарын, кәсіпорынның
өндірістік персоналын, студенттерді және т.б. қарастыруға болады. Генералды
жиынтықтың берілген бөлігі бақылау объектісінің негізі ретінде
айқындалатын, сұрыптау жиынтығы деп аталады. Сұрыптау жиынтығы генералды
жиынтықтың микромоделі болып белгілену керек. Сұрыптау жиынтығы сапалық
сипаттамалар мен бақылау қасиеттері негізінде зерттеледі және генералды
жиынтық құрылымымен сай келу керек. Сұрыптау жиынтығының элементтеріне
байқау бірлігі жатады.
Негізгі элементтерін сұрыптау үрдісінде үнемі бақылау бірлігі, яғни,
зерттелетіндер болып табылмайды. Басында кәсіпорын, мекеме, кейін мектеп,
отбасы таңдалады. Әр кезеңде белгілі жоспар бойынша, таңдалынатын
элементтер (кәсіпорын, респонденттер тобы) сұрыптау бірлігі деп аталады.
Генералды жиынтыққа толық, айқын сипаттама беретін, сұрыптау қасиеті
репрезентативтілік деп аталады. Сұрыптаудың негізгі принципіне барлық
генералды жиынтық элементтеріне сұрыптауға түсу тең шарттармен қамтамасыз
ету. Сұрыптау негізі – бұл генералды жиынтық элементтерінің тізбегі.
Негізіне меке қызметкерлерінің алфавиттік тізімі, пропуск номерлері және
т.б. қызмет ете алады. Сұрыптау түрі:
1) қарапайым кездейсоқ – барлық элементтері белгілі, біртүбірлі
жиынтықтан тұрады және кездейсоқ сандар кестесі көмегімен сұрыптау таңдау
бірлігімен іске асырылады
2) жүйелік сұрыптау;
3) ұялы;
4) стратификациялық;
5) көпсатылы;
6) квоталық.
Бағдарламаның әдістемелік бөлімінде қолданылған әдістердің
сипаттамасы және бастапқы социологиялық ақпарат жинақтау тәсілдері,
қолданылған инстументарийдың логикалық құрылымы, зерттеу пәнінің
сипаттамасы кіреді. Инстументарий өзіндік құжат ретінде бағдарламаға
тіркеледі.

Бақылау сұрақтары:
1. Социологиялық зерттеу төрт өзара байланысқан кезеңдерін атаңыз
2. Социологиялық зертеулердің қандай түрлері бар?
3.Социологиялық зерттеудің теоретикалық концепциясына нелер жатады?

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических
исслеований в журналистической практике. Свердловск., 1986.
2. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.
3. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.
4.“Журналист: социологические и социопсихологические исслеования”. Под ред.
Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.

3-дәріс
Әлеуметтік зерттеулердің әдістері және оның журналистикадағы қолданылуы
1 Әлеуметтік зерттеулерде көтерелетін негізгі мәселелер
2 Мертонның әлеуметтану қағидасы
3 Әлеуметтану зерттеулерінің бағдарламасы

Социологияның түрлі саласындағы зерттелетін негізгі проблемалар
«Жастар, білім, жанұя, дін, қоғамдық ұйымдар, мәдени, ұлт және этнос,
ұлтаралық қатынастар, әлеуметтік құрлым, саясат, қала, ауыл, бос уақыт,
еңбек социологиясы т.б» Этонсоциологияның қызметі, зерттеу функциялары.
Зерттеудің стратегиясымен мақсаты. Әлеуметтанудың БАҚ –ғы ролі.
Аудиторияның психологиялық сипаты. Бұқаралық коммуникацияның әлеуметтік
бағыты. Бұқаралық коммуникация өнімін зерттеудің теориялық және методикалық
алғы шарттары.
Әлеуметтік білімнің осындай өзіндік ажыратылуы әлеуметтану пәнінің
түсінуінен айқындайтын өз тарихы бар. Ғылым дамуының әр кезеңінде белгілі
өзгерістерге ұшырауы, әлеуметтану пәнінің әдістері мен атқаратын қызметтері
жаңаша түсіндіріліп жатты. Конт заманында әлеуметтану макроәлеуметтану
түрінде дамыды, бұл әлеуметтік білімнің жалпы қағидалық білімге бағыттауы,
қоғамды тұтас ағза ретінде сипаттауда назардың шоғырлануын белгілейді. 20
ғасырда микроәлеуметтанудың қалыптасуы, нақты құбылыстарды анализдеуде
қағидалық сипаттаулардан әлеуметтік – психологиялық және социометрлік
әдістерді қолдану арқылы эмпирикалық зертеулерге көшу белгіленді.
Мертонның әлеуметтану қағидасы макро және микроәлеуметтанудың бірігуін
көздеді. Сондай-ақ, бұл екі деңгейден басқа әлеуметтанудың негізгі мақсаты
мен бағытына байланысты, қағидалық және қолданбалы деңгейді ажыратады.
Егер зерттеудің негізгі мақсаты қағиданың дамуы болса, онда ол
фундаментальды қатарына жатқызылады, ал егер тек тәжірибелік ұсыныстарды
алуға бағытталса, онда ол қолданбалы зерттеу қатарына жатады . Жүргізілген
әлеуметтік зерттеулердің көпшілігі екі міндетті шешуге бағытталады:
1) қағидалық;
2) тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Арнайы әлеуметтану қағидалары қоғамдық дамудың арнайы және жалпы
заңдылықтарының қоғам өмірінің жеке салаларында әрекет механизмі мен
ақындалу формаларын зерттеуге бағытталады. Арнайы әлеуметтік қағида пәні
әлеуметтік өмірдің өзіндік салалары, әлеуметтік қауым түрлері, олардың даму
заңдылықтары болып табылады. Олар жалпы әлеуметтік қағиданы эмпирикалық
әлеуметтік зерттеулерге өту өлшем ролін атқарады. Арнайы әлеуметтік қағида
пәні спецификасы негізінде, келесі топтарға бөлінеді:
1) арнайы әлеуметтану қағидасы адам қызметінің негізгі түрлері мен формасын
(еңбек әлеуметін, демалыс уақытын, тұрғын –тіршілігін ) зерттейді;
2) әлеуметтану және басқа да гуманитарлық пәндер – әлеуметтану құқығы,
әлеуметтану экономикасы, әлеуметтану саясаты, мәдениеті және т.б. ғылымдар
аралығында қалыптасқан қағидалар;
3) арнайы әлеуметтік қағидалар, қоғамның әлеуметтік құрылымы – әлеуметтік
стратификация қағидасын, этноәлеуметтану, қала мен ауыл әлеуметін
сипаттайды;
4) арнайы әлеуметтік қағидалар, әлеуметтік институттар әрекетін – басқару
әлеуметі, білім беру, отбасы әлеуметтенуы, ғылым әлеуметін зерттейді;
5) арнайы әлеуметтік қағидалар, девианттық тәртіп пен деликвенттік
(қылмыстық) тәртіп әлеуметін зерттейді.
Соңғы уақытта кең таралған көзқарас бойынша, әлеуметтік білім деңгейі
келесі сатыларға бөлінеді:
а) фундаментальдық зерттеулер деңгейі, берілген саланың принциптерін мен
заңдылықтарын айқындайтын, ғылыми білім жолы арқылы қағиданы құрастырады;
ә) қолданбалы зерттеулер деңгейі, берілген фундаментальды білім негізінде,
айрықша тәжірибелік құндылығы бар мәселелердің көкейтестігін зерттеуді
мақсат қояды;
б) әлеуметтік инженерия – әр түрлі техникалық құралдарды құрастыру
мақсатында ғылыми білімнің тәжірибесін енгізу деңгейі;
Әлеуметтік зерттеулер - әлеуметтік, қоғамтанулық зерттеулердің бір
түрі, қоғамды жекелеген ғылымдардағы арнайы және нақтылы-әлеуметтік
зерттеулерде жалпытеориялық және әдістемелік негіз, «өзегі» ретінде
қарастырады. Әлеуметтік зерттеулерді бір жағынан, жалпылама, абстрактылы,
қоғамды өзіне тән әмбебап белгілеріне, мәніне, бүкіл әлем заңдылықтарына
сай зерттейтін әлеуметтік-философиялық зерттеулерден ажыра- тып қарау
керек; екінші жағынан, қоғам¬дағы нақтылы, арнайы ғылымдардағы -
саясаттану, экономикалық теория, мәдениеттану,әлеуметтік психология,
құқықтану, этнология және т.б. — әлеуметтік зерттеулерден бөліп қарау
керек. Бұнда қоғам әлеуметтік біртұтас түрінде зерттелмей, оның кейбір
жекеле¬ген құрылымдары, бөлігі, саласы қарас- тырылады. Ә.З.-ге сай
белгілер: әлеу- меттік шынайылықты зерттеуге жүйелі көзқарас; әлеуметтік
дәйектерге сүйену; эмпирикалық материалдар қолдану. Әлеуметтану құрылымына
сай Әлеуметтік зерттеулер теориялық және эмпирикалық; негізгі және
қолданбалы; макро, микро және орта деңгейдегі болып бөлінеді. Маңызы
жағынан көпшілік Әлеуметтік зерттеулер бір әлеуметтік құбылыстың немесе
процестің екіншісінен тәуелділігін анықтаудан тұрады.
Әлеуметтану зерттеулерінің бағдарламасы.
Қоғамда болып жатқан әлеуметтік процестер мен құбылыстарды жете білу
және оларды жан-жақты зерттеу үшін методология мен әдіс (метод), әдістеме
(методика) міндетті түрде қажет. Әлеуметтанудың методологиясын әркім
әрқалай түсінеді. Методология ұғымы гректің «метедос», яғни таным тәсілі
және «логос», яғни ілім деген мағына беретін сөздерінен тұрады. Бір сөзбен
айтқанда, методология ғылыми зерттеулер принциптерінің жүйесі. Эмпириктер
методология туралы айтқанда оны техниканың жиынтығы және әлеуметтікті
талдаудың жөні ретінде пайымдайды. Теоретиктер методологияны әлеуметтікке
жету үшін арнайы әдіс, әдістеме және техниканы дайындау мен таңдауды
қажетсінетін әлеуметтік шындық туралы белгілі бір пікірлер жүйесі ретінде
қарастырады. Әлеуметтанушы эмпириктердің методология жөніндегі түсіндірмесі
олардың әлеуметтану зерттеулерінде теорияның орны мен рөлін белгілі бір
деңгейде жете бағаламауынан немесе олардың қолдануға жарамайтын теориялық
тұжырымдамалардан бас тартуға тырысуынан туындағанын көрсетеді.
Теоретиктердің методология туралы түсінігі теориялық зерттеулерді эмпирик
алық ізденістермен тығыз байланыс орнатуға бағыттайды. Бірақ осы байланыс
жөнінде тіс жарып ештеңе айтпайды.
Сондай-ақ методология туралы әлеуметтану зерттеулерін теориялық және
тәжірибелік деңгейлерде ұйымдастыру мен жүзеге асырудың алғышарттары мен
принциптерінің жиынтығы ретінде қарастыруға болады.
Әлеуметтік зерттеудің теориялық және эмпириялық («эмпирия» — грек сөзі,
«тәжірибе» деген мағына береді. Бұдан әрі тәжірибелік деп жазылады) типтері
бар. Тәжірибелік зерттеу іргелі және қолданбалы болып екіге бөлінеді.
Іргелі әлеуметтік зерттеудің басты мақсаттарының бірі зерттеліп қаралатын
пән жөніндегі ғылыми түсінікті жетілдіру мен дамыту болып саналады.
Қолданбалы зерттеу нақты бір әлеуметтік проблеманы шешуге
арналады.Қолданбалы зерттеудің социоинженерлік сипатта болуы оның теориялық
зерттеуден айырмашылығы бар екендігін де ашып көрсетеді. Өйткені соның
нәтижесінде әрекет етудің нақты бағдарламасы жасалады.Оны жүзеге асыру
зерттелген проблеманы практикада шешуге бағытталады. Саясаттанушылар мен
саясаткерлер, заңгерлер мен басқарушылар, экономистер мен бизнесмендер және
басқа да социогуманитарлық бағдардағы мамандар эмпириялық әлеуметтану
зерттеулерінің нәтижесінде алынатын ақпараттарды белсенді тұтынушылар болып
саналады. Сол ақпараттарды қолдана отырып, олар өздерінің практикалық және
теориялық сипаттағы кәсіби мәселелерін шешеді.Нақты әлеуметтік зерттеулер
жалпы ғылымдағы зерттеулерге тән кейбір элементтерді қамтиды. Бұл
элементтерге, біріншіден, объект жатады, ол әлеуметтік шындықты (ақиқатты)
бейнелейтін құбылыстар мен процестерден тұрады; екіншіден, субъект жатады,
бұл әлеуметтанушы немесе әлеуметтанушылар тобынан тұрады; үшіншіден, нақты
міндеттерді шешуге бағытталған зерттеудің мақсаты жатады; төртіншіден,
ғылыми, техникалық, ұйымдық құралдар саяды; бесіншіден, зерттеу
қорытындылары жатадыII. Әлеуметтік ой дамуының негізгі тарихи
кезеңдеріҚоғамдық өмірде әлеуметтік мәселелерді талдау талпыныстары ерте
кезден басталса да, әлеуметтану жеке ғылыми пән негізінде 19 ғасырдың 30-шы
жылдары ғана қалыптасты. Осыған қарамастан, қоғам жөнінде белгілі
көріністер көптеген ғасырлар тоғысында дамып келді.Әлеуметтанудың
алғышарттары қоғамның өзіндік әлеуметтік үрдістері жөнінде объективті
ғылыми білім алу сұранысынан белгіленеді. Әлеуметтанудың түп-тамыры жалпы
өркениеттің табиғатын айқындайды. Бұл әлемдік нарықтың біртіндеп
қалыптасуы, ұқсас саяси құрылымның пайда болуы мен әр түрлі мәдениет өзара
байланысының қалыптасу үрдісі белгіленеді. Білім мен тұтас әлеуметтік
әлемді біліп, тану қоғам жөнінде ерекше ғылымды талап етті.
Бақылау сұрақтары:
1. Әлеуметтік зерттеу функцияларын атаңыз.
2. Мертонның әлеуметтану қағидасының ерекшелігі неде?
3. Әлеуметтік зерттеудің қандай типтері бар?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических
исследований в журналистической практике. Свердловск., 1986.
2. “Журналист: социологические и социопсихологические исследования”. Под
ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.
3. Коробейников В.С. Редакция и аудитория. Социолоический анализ. М.,1983.

4-дәріс
БАҚ және қоғамдық пікірді зерттеудің әдіс-тәсілдері
1 Қоғамдық, саяси қөзқарас. БАҚтың маңызды дифференциясы
2 Қоғамдық ойдың қалыптасуы

Қоғамдық пікірді зерттейтін орталықтар «Жауаптарды дұрыс түсінбеу»,
«саясатқа деген немқұрайлық», «пікірлер қарама- қайшылығы», «сөзбен істің
алшақтығы», «қоғамның потенциалды мүмкіндіктерін ескеру», «қоғамдық
пікірді білдіру жолдары жайлы» түсініктер. Мониторинг. Бүкіл халықтық
референдум. Үкіметтің қоғамдық пікірге деген көзқарасы. Қоғам және
әлеуметтік жүйе. Әлеуметтік прогресс. Қоғамның әлеуметтік құрлымы.
Әлеуметтік топтармен бірлестіктер. Әлеуметтік ұйымдар және институттар.
Қоғамдағы журналистің статусы мен ролі. Қазаққа тән әлеуметтік ой. Тәуелсіз
әлеуматтану институттарының материялдарын журналистика социологиясында
қолдану. Мәліметтерді жинаудың әдістері. Сұрақ жүргізудің кезеңдері.
Біз біртұтас байланыс ғасырында, яғни бүкіл жер шарындағы адамдар
жалғыз ақпараттық ағымға сүйенген заманда өмір сүрудеміз. Бұл жаңа замандық
халықаралық байланыстың нәтижесі. БАҚ көпшілік адамдар үшін өмірде екінші
сатыға қойылатындықтан, оған жеңіл қарайтындар да кездеседі. Мұндай
көзқарас біржақты ғана пікір, өйткені: көпшілік байланыс жүйесі біздің
әлеуметтік тұрмысымызда көптеген жағдайлармен тығыз байланысады. Мысалы,
газет, теледидар секілді ақпарат құралдары қоғамдық пікір тудыруда және
біздің өмірімізге тікелей әсер етеді. Бұл тек біздің көзқарасымызды
қалыптастыруда ғана емес, қоғамдық өміріміздегі көптеген жағдайлармен
байланысуында.
XVI-XVII ғасырдан бастау алатын бұқаралық ақпарат құралдарының нақты
жұмыс процесі қазір де лайықты жалғасын тауып келеді. А.Байтұрсынов бабамыз
“Газет – халықтың көзі, құлағы және тілі” демекші, көп жетістіктердің
болмысы мен сипатын осынау БАҚ-тың прогрестік мәнінен аңғарамыз.
Ақпараттық технология барған сайын өз мүмкіндіктерін тереңдей ашуда.
Бұқаралық ақпарат құралдары, барлық уақытта мемлекетаралық қатынастарды
нығайтуда, халықтар арасында жайма шуақ, достық қарым қатынас орнатуда,
экономикалық – саяси және мәдени ынтымақтастықты кеңейтуде, жалпы азаматтық
құндылықтарды насихаттау мен таратуда орасан рөл атқарып келеді.
Ал жаһандану кең құлашын жайған XXI - ғасырда бұқаралық ақпарат
құралдарының рөлі мен оның алдында тұрған міндеттердің аумағы өсіп,
неғұрлым жауапты бола бастады. Елдер мен халықтардың жақындасуына белсенді
ықпал ете отырып, баспасөз, электронды бұқаралық ақпарат құралдары іскерлік
пен мәдени ынтымақастықтың жаңа мүмкіндіктерін ғана ашып қана қоймай оны
дамытудың түрлі жолдарын көрсетуге күш салуда.
Негізінен баспасөзге, бүтіндей бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты
“қоғам өмірінің айнасы”, “саяси қызметтің қаруы”, “төртішші билік тұтқасы”
деген айтылуы тегін емес.
Егер БАҚ-тың соңғы оншақты жыл көлеміндегі бүкіл табиғатына, атқарған
қызметіне зер сала қарасақ, жоғарыда айтылған баламалардың негізі бар
екендігіне көз жеткізуге болады.
Бұқаралық ақпарат құралы ретінде де радионың табиғаты осы табиғи
заңдылықтар мен қарым-қатынастарға негізделеді. Жүз жылда радиожурналистика
ғылымы дамып, өзінің негізгі ұстанымдары мен қағидаларын қалыптастырып
үлгерді.
Қалыптасқан БАҚ жүйесінде бірде-бір басқа құрал мұндай жеделдікті
қамтамасыз ете алмайды. Газет ақпараты оқырманына жету жолында күрделі
бірнеше процесті: деректі жинау, терім, беттеу, көбейту және тасымалдауды
бастан өткеріп, бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейінгі уақытты қамтуы
мүмкін. Телевизияда соңғы жылдары ғарыштық байланыс құралдары арқылы оқиға
ортасынан тікелей хабар беру үрдісі жолға қойылды. Бірақ ол көп шығынды,
қымбат техникалық құралдарды қажет ететін-діктен екі телеарнаның бірінің
шамасы жетпейді, сондықтан сирек, үлкен компаниялардың ғана тәжірибесінен
орын алған. Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында соңғы уақытта радио
тәсілін қолдану етек алып келеді, яғни тікелей эфирде телефон арқылы
ақпарат беру жиі кездесіп жүр. БАҚ катарына соңғы 10 жылда қосылған
Интернеттің де өзіндік шектеулері бар. Дүниежүзілік компьютерлік желіде
ақпарат сайтқа орналастырылған сәттен бастап, оны кез келген шартараптан
оқуға мүмкіндік туады. Ол үшін де тұтынушының ақпарат таратушы сайтын
тауып, ондағы дерекке жол табуы үшін кәсіби машығы болуымен қатар іздеуге
уақыт жұмсауына тура келеді. Радиожурналист болса оқиға ортасында жүріп,
көрген-білгенін тікелей эфирге шығып баяндай алады. Соңғы жылдары қауырт
дамып, кең қолданысқа ие болған ұялы телефондар бұл үрдіске жаңа тыныс
әперді, радионың мүмкіндігін бұрынғыдан да арттырды. Радиотілші төтенше
жағдайлар болсын, тез өзгермелі спорт жарыстары болсын, ақпаратын жеткізу
мақсатында орталық студия арқылы байланысқа қосылып, тікелей эфирде жұмыс
істей алады. Қазіргі заманғы байланыс технологиясы радио ақпарат таратуды
аз шығынмен тікелей эфир жагдайында жүзеге асыруға мүмкіндік туғызды. Яғни,
ақпаратты тұтынушысына жеткізу жеделдігі жағынан телевизия да, Интернет те
радионың алдына шыға алмайды «Радио ісі жедел, икемді, әрі аз шығынмен
жұмыс істейтін бұқаралық құрал болып қала береді.
Тұрғындарға қолайлы ақпараттық қызмет көрсететін радио сол қоғам
мүшелерін әлеуметтік басқарудың тетігі ретінде де бағаланады. Әңгіме жүр,
тұр деген ұрандармен мыңдаған адамдардың қоғамдық қылығын реттеу туралы
емес, таратылған ақпарат арқылы белгілі бір іс-әрекетке ұмтылдыру,
жігерлендіруде болып тұр. Мысалы, ертең мына мәселеге байланысты шеру өтеді
деп ақпарат таратсаңыз, орнын хабарласаңыз, оны естігендердің бәрі болмаса
да, көкейінен шыққандардың бір тобы сол шеруге қатысады, болмаса сенбілік
өткізу туралы үндеу қолдау табады, басқа да көпшілік іс-шаралар осылай
жүзеге асып жатады. Яғни, радио ақпарат тарату арқылы қоғамның дамуына
ықпал ететін іс-әрекеттерге көпшілікті жұмылдыра алады. Әрине, ол үндеулер
қоғамды ірітуге, белгілі бір топтарды арандатуға бағытталмауы тиіс.
Қоғамның тұрақты дамуы, оның мүшелері арасындағы ынтымақ пен татулық,
адамгершілік пен достық қатынастар үшін радиожурналист те әрқашан жауапты.
Міне, осыдан келіп радионың интеграциялық міндеті туындайды.
Саяси қөзқараспен қарағанда БАҚтың маңызды дифференциясы үкіметтік,
опозициялық және тәуелсіз болып бөлінеді. Осы категориялар арқылы БАҚ
көптеген нәрселелерді жарыққа шығара алады, оның ішінде қарама-қарсы
мәселелер, олар ақпараттық нарықта ылғи болмайды. Ортақ жоспарға алғанда
дәл осындай құрылымнан, ешқандай, оның ішінде басқарушылық та, ақпараттық
кеңістікте монополиі жоқ, немесе арнайы билікке әсер ететін дискредитация
мақсатында күштер болуы мүмкін. Тәуелсіз БАҚ антибиліктік күйді қалай
өзгерткілері келсе, солай өзгертеді және басқа күштерді сынай отырып,
тиянақты позицияны ұстануы мүмкін. Қандай жағдай болмасын қоғамдық ой
бірдей болып келетін тұстары жоқ, кейде әр бағытты ақпарат көздері болып,
идеялы бәсекелістік қоғамда өз бағаларын береді.
Осы идеялық бәсекелестік қызмет орталық және периферилік қызметінде
БАҚ арнайы реңін береді. Көбінесе, көптеген демократиялық мемлекеттерде
үкімет орынында отырып, БАҚ мен оппозициялық күшті бақылауға алып отырады,
орталықтанған прессаға қарама-қайшылық түдыру үшін орталық каналдарға
телетрансляция үшін ақпараттық барьер құрады. Осындай құрылымда жергілікті
БАҚта өз каналы болмауы мүмкін, мөрлік нарық жергілікті басылымдарда ғана
болуы мүмкін.
Ағылшын зертеушісі Дж. Курран коммерциялық БАҚ (жеке секторды
танытатын), азаматтық (ұжымдық аудитория немесе тұтастай алынған
электорат), профессионалды (алдымен профсоюз ойын құптайтындар) қоғамдық –
нарықтық, БАҚ, әлеуметтік ортақ қызықтарды танытады. Ақырғысы үлкен
аудиторияны қамтиды, ортақ маңызды әлеуметтік мәселелерді қамтамасыз ете
отырып, жеке тұлғаға өз көзқарасымен көбіне қарау позициясына жол береді.
БАҚтың осындай жұмыс қатары, ақпараттық саяси нарықта қазіргі кездей
мемлекет соқтығысады. Мысалы, коммерциялық БАҚтың әлеуметтік немесе саяси
мақсаттары үлкен бизнеске құрбан болады. Басқаша айтқанда, қаржылық
бақылау, жарнама берушілер мен бастықтардың айқын құптайтындар жабық
мәселелерінде көмекке қалдырады, яғни пайда табуға бөгет жасайды. Сонымен
қатар, ірі коммерциялық медиакландар ақпараттық кеңістікті үкіметке өз
талаптарын айтып жекешелендіргісі келеді.
БАҚтың осы категориядағы қызметі массалық ақпараттық –экономикалық
мәселесі деп қарауға болады. Тәжірибеде көрсеткендей, капитал ғана емес,
мемлекеттің өзі экономикалық шарт қояды. БАҚтың саясатта жылы көзбен қарау
керектігін, ақпараттық нарықта коформисттік курс өткізуіне талап етеді. БАҚ
экономикалық қолдаудың басты көздерін өз бақылауына ала отырып, әсіресе
саяси қатынастың қоғамға көшуі, мемлекет пен капитал тәжірибесін
тәелсіздіктен ажыратады. Ортадағы БАҚ, саяси позиция таңдауда адамдардың
мүмкіндігін анық және еркін айырады.
Капитал мен мемлекеттің қарым-қатынасы, бір жағынан алып қарағанда,
және қоғам, бір жағында шынайы қарама-қайшылық жасайды, кімде-кім БАҚты
біледі (сондықтан олар қоғамға бірдеңе айтуға мүмкіндігі бар және радио мен
телевидение естуге және көруге тіпті басқа нәрселерді көруге) осындай
себеппен ақпаратты таңдауда кімнің қолы жетеді және пайдаланса солардың
қолында еркін түрде ақпарат болады.
БАҚтың құрылымдық элементі олардың түрлі білімдерін ақпаратты
таратудағы және азаматтардың байланысы кезінде арнайы әдістер
пайдаланылады. Бәрінен бұрын, оларға телевидение, радио және баспа баспасөз
жатады.
Негізінен телекөрініс массалық ақпарат құралының тиімді , әрі мықтысы
болып табылады. Әлеуметтік сұрақтар көрсеткенде, адам видеоақпараттың 75
пайзын еске сақтайды. Телекөріністің күші олардың ең бастысы ақпараттың жан-
жақтылығы көрерменге көрсету басты қызметі болып табылады. Саясаткердің
немесе жеке іс-шараны көрсету олардың басты мақсаты, мәнері және өмірден
алынған мәліметтер қабылдауда шынайылық туғызады.
Осындай себептермен адамға немесе адамның өміріне психологгиялық
механизмдер «қосылады», ол ақпарат қабылдау мүмкіндігін жоғарылатады.
Телебейне бір уақытта рационалдылыққа, болып жатқан құбылысқа пікірін
айтудан құралады. Нақты әр бейнеде ерекеш мазмұн тұрады, ол қабылдауды
қалыптастырады. Телеөнім әрине шығармашылық, эстетикалық және мәдени
безендірулерсіз жүзеге аспайды. Ол метафоралық мінез бере отырып, көргенін
одан әрі құлпырта түседі.
Телекөрініс сонымен қатар, технологиялық әрекеттер саны да болады және
видеоматериалдарды ұйымдастырудағы әдістер ақпараттық хабарламалар көлемін
жоғарылатады. Мысалы, «жүгірмелі тармақ» және «сурет» немесе әр түрлі
сюжеттердің монтажы телеэкранда болып жатқан құбылысқа көңіл аудару үшін
адамдардың көңілін тартады. Телекөрініс осындай техникалық мүмкіндіктерді
пайдалана отырып, саяси процестер мен кампаниялардың негізгі құрал-
жабдықтары болып саналады, сонымен қатар көрермендер ойын өзіне тартады.
Радио да өте үлкен саяси потенциялды ұстанады. Оның коммуникативті
мүмкіндіктері ақпаратты таратуда жоғары оперативтілігінде, ол әлеуметтік
аудиторияға дер уақытында хабарламаларды ауқымды жіберіп тұрады. Көптеген
адамдар, радионы арнайы тыңдамаса да, өз қабылдағыштарын қосулы қояды.
Сондықтан, телекөріністен гөрі радионың мүмкіндіктері көп, және ақпараттар
шектеусіз таратылады.
Радио акустикалық, технологиялық тиімділік арқасында ол кең
ассоциативті бейнелерді құрайды, драмалық қабылдауларды іске асырады, басқа
БАҚ деңгейінде аудиторияның көңіл-күйін басқару үшін пайдаланады.
М.Маклюэн радионың жағдай жасауға мүмкіндігі бар, тыңдаушы шығарылған
ақпаратты белсенді ойлағанда, оны «ыстық канал» деп атаған (Телекөрініс
айырмашылығы, көрермендер қатысымен бірге және көрермен бейнесі фантазияға
шектеу қояды және сондықтан ақпарат таратуда осы канал адам ойына «суық»
болып қалады).
Баспа баспасөзі өзінің коммуникациялық ерекшеліктері бар. Оның басты
белгісі ақпарат таратудағы рефлексиялық. Баспа өнімдері ақпарат қабылдауда
жеке көзқарастардан тұрады және сондықтан оқырмандардың белгілі бір
дайындық деңгейлерін қарастырады. Газеттерден ақпарат алушылар әрине оқи
алатын оқырмандар, ал телеэкраннан немесе радиоқабылдағыштан ақпарат
алушыларға мұндай қасиеттердің қажеті жоқ.
Мұндай тәртіп баспадағы сюжеттік- тақырыптық бағытты анықтайды.
Парасатты баспасөз орталығы аналитикалыққа тірек жасайды, оқиғаларды
тереңдей ашып, берілген мәліметін жарыққа шығарады, ал «сары» баспасөзде
барлығы керісінше болады.

Қоғамдық ойдың қалыптасуы
Қоғамдық ойдың қалыптасудағы механизмі әр түрлі болып келеді, ол
азаматтық қоғамның билікпен қатысына байланысты. Ортақ алғанда эмоцияналды,
стихиялық және рационалды – танымдық болып оның қалыптасу жолын бөліп
қарастырады.
Эмоционалды, сезімдік тәсілдер және механизмдер коммуникация негізінде
тұлғааралық болып қалыптасады. Бірақ топтық және көпшілік ойымен келісу
үшін біраз уақыт өтуі қажет. Бұл жерде механизмдердің психологиялық рөлі
басым келеді.
Қалыптасудағы стихиялық тәсілдер көбінесе БАҚ лидерлерінің ойларына
негізделеді. Алдымен беделді лидердің позициясы азаматтар ойына әсерін
тигізеді. Қалған басқа адамдар осы ойға келіседі, осының арқасында саяси
мүмкіндіктер кеңейеді.
Берілген қоғамдық концентрация тәсілі аясында БАҚ қарама-қарсы
сөздерден құтылып, белгілі бір түсіністікке келуін талап етеді. Бұл жерде
белгілі қарым-қатынас, эмоционалды жағдай, шаблондар және стереотиптер
қатысады.
Қоғамдық позицияда осы тәсілдің қалыптасуында лидерлердің ойлары ғана
жоғары емес, сонымен қатар, интеллектуалды элитаның да ойы жоғары. Бірақ
билік басындағылар айтылған ойлар мен бағаларға келіседі деген ешқандай
кепілділік жоқ.
Қоғамдық ой сонымен қатар арнайы құрылымдар әрекетінен, партиялардан,
қозғалыстардан, аналитикалық құрылымдардан тұрады, олар қоғамдық
көзқарастан белгілі бағалау жөнінде кәсіби деңгейде айналысады. Бұндай іс-
әрекет қоғамдық позицияларды даярлаудағы, каналдарды қалыптастырудағы,
ақпарат таратудағы тәсілдер және оны билік құрылымдарына тарату болып
табылады.

Бақылау сұрақтары:
1. Ақпараты оқырманына жету жолында қандай процестер жүзеге асады?
2. Саяси қөзқараспен қарағанда БАҚтың маңызды дифференциялары қандай?
3. Қоғамдық ойдың қалыптасудағы механизміндерін тоқталыңыз.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических
исследований в журналистической практике. Свердловск., 1986.
2. “Журналист: социологические и социопсихологические исследования”. Под
ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.
3. Коробейников В.С. Редакция и аудитория. Социолоический анализ. М.,1983.

5-дәріс
Әлеуметтану мен журналистикадағы ақпарат жинаудың әдістері
1 Ақпарат көзі, талдау мен өңдеу кезеңдері
2 Ақпарат - маркетинг зерттеулер
3 Социологиялық сұрау және Сауалнама әдісі

Ақпарат талдау мен өңдеу кезеңдері. Журналистикадағы мәліметтерді
өңдеу тәсілдерін пайдалану мүмкіндігі. Құжаттарды талдау, дәстүрлі
әдісте.Түрлі құжаттарды талдаудың ерекшелігі. Ақпараттың сенімділігін
қамтамасыз ету. Контент талдаудың журналисткадағы қолданылу ерекшеліктері.
Сұрақ. Әдістің жалпы сипаттамасы. Сауалнамаға қойылатын талаптар. Бақылу,
мақсаты, міндеті, түрлері, жоспары, нұсқаулар. Ғылми және табиғи бақылау.
Әлеуметтік ақпаратты жинаудың әдістері. «Таңдау, құжаттарды талдау,
бақылау, сүрау салу: сауалнама және сұхбат». Қоғамдағы тұлғалардың
эмперикалық социологиялық зерттеулерге қатысуы зерттеу кезеңдері.
Журналистикадағы ақпарт пен әлеуметттану саласындағы эмперикалық
зерттеулердің өзара байланысы, ұқсастықтары.
Ақпарат көзі – адам, ұжым және деректер. Деректерді жинау кезінде
журналист ақпараттарды түрлі көздерден алады. Кейіпкер журналиске өзі
немесе жолдастары жайында мәлімет беруге міндетті емес. Олардың экран
алдында ашылулары үшін оған себеп, дәлел, сылтау керек. Егер олар жауап
беруден бас тартқан жағдайда, қысым жасаудың қажеттігі жоқ. Мүмкін, сіз
таңдаған кейіпкер туралы көпшілік пікірі басқаша болуы немесе сіз істейтін
редакция жайындағы көзқарастың тым теріс бағытта да болуы мүмкін екенін
ескеріңіз. Ақпарат алудың ұжымдық түріне формалды және формалды емес
қатынас, жиналыс, мәжіліс, конференция, дөңгелек үстел, баспасөз
конференциясы т.б. жатады. Мұның бағалылығы: онда шыншыл көзқарастардың
үстемдік алып, журналистің проблема, оқиға туралы дәл, айқын ой түйіндеуіне
жол ашатындығы. Ал айда, кей сәттерде шындықтан алып жататын деректердің де
хабарланатынын ескеру керек. Журналист көпшілігінде деректерге жүгінеді.
Деректермен танысуға автордың рұқсатымен кірісу қажет. Автордың рұқсаты бар
екенін ескеру де қажеттілік және онда дәлдіктің кейде сәйкессіздіктің
болатынын да аудиторияға қоса хабарлау шарттылық.
Ақпарат - маркетинг зерттеулері барысында жиналған мәліметтердің
жиынтығы. Жақсы ақпарат мына мәселелерді шешуге мүмкіндіктер береді:
• бәсекеде басымдылықты алу,
• шығын қаражатының қауіп-қатерін төмендету,
• тұтынушылардың тауарға деген ынтасын анықтау,
• сыртқы ортаны терең бақылау,
• стратегияны дұрыстау,
• фирманың өз жұмысын дұрыс бағалау,
• түтынушылардың жарнамаға деген сенімін арттыру,
• тиімділікті көбейту.
Ақпаратты жіктеу
Ақпарат әртүрлі сипатталады. Сондықтан шығу мерзіміне, оған жүктелген
міндетіне, оны өңдеуге қарай жіктеуге болады.,
Шығу мерзіміне қарай мынадай акпарат түрлерін айыруға болады:
• түрақты ақпарат - маркетингтік ортаның үзақ уақыт өзгермейтін
көрсеткіштерін бейнелейді;
• айнымалы ақпарат - маркетинг обьектілерінің өз мәніндегі іс-
әрекетін ағынды сандык. және сапалық сипаттамасымен көрсетеді;
• ауық-ауық ақпарат - керек кезде ғана анда-санда ғана жиналатын
мәліметтер (мысалы, тауардың бағасын өзгерту мүмкіндіктерін анықтау үшін
жаңа бәсекелес фирма туралы мэліметтер жинау).
Ақпарат міндетіне байланысты ол былайша бөлінеді:
• анықтамалық ақпарат - танымды сипат алады және маркетинг
обьектілерінің біршама түрақты белгілерін анықтап, анықтама жүйесі ретінде
шығады;
• кепілдемелік ақпарат - арнайы жүргізген маркетинг зерттеулері
қорытындысының немесе мәліметтерді талдаудың негізінде пайда болады. Оған
өнім өткізуді болжау, нысаналы рынокты, делдалдарды, жабдықтау фирмаларды
талдау приоритеттері жүктеледі;
• нормативтік ақпарат - негізінде өндіріс саласында қалыптасады,
өндірістің әртүрлі құрылым ережелері, нормативтері баяндалады;
Социологиялық сұрау әдісі - белгілі бір адамдар тобына сұрақтар қою
арқылы жүргізілетін алғашқы ақпаратты жинау әдісі. Сауалнама мақсаты - жеке
және қоғамдық сана кұбылыстары туралы немесе жай фактілер, окиғалар,
үрдістер жайлы ақпарат алу.
Сауалнама әдісі
Әлеуметтанушыға бақылау жүргізу арқылы алуға болмайтын немесе
құжаттарда жазылмаған құбылыстар мен процестер жөнінде ақпараттар өте жиі
қажет болады.Мұндай ақпаратты сауалнама әдісін қолдана отарып алуға
болады.Бұл әдіс ғылымда кеңінен тараған және барынша жиі қолданылатын
әдістердің бірі.Бақылау барысында зерттеуші обьектінің тек қана нақты мінез-
құлқын белгілейтін болса, сауалнаманың көмегімен ол адамдардың бүгінгі
қылықтары туралы кең көлемде мағлұмат ала алады, сонымен қатар олардың
өткен уақыттағы тыныс – тіршілігімен бірге болашақ жоспары, ниеттері
жөнінде ақпарат алады.Сауалнама әсіресе индивидтердің субьективті жай-күиі
жөнінде мәлімет алу қажет болғанда таптырмайтын ереше құнды әдіс болып
есептеледі.Сұрақтардың жиынтығы бұл әдістің түп негізін құрайды.Сұраулардың
көмегімен ақпарат алып жиналады.Ғылымда сауалнама жүргізуші адамдар-
анкетерлар(Сауалшылар) және сұрақтарға жауап қайтарушылар – респоденттер
деп аталады.Алынған ақпараттың сипатына қарай және оны алу тәсіліне қарап
сауалнама бірнеше түрге бөлінеді.
Сауалнама әдісінің екі түрі бар:анкеталық және сұхбат немесе
сұхбатнама (интервью).Сауалға жауап алу ұжымдардың және жеке адамдардың кез
келген проблема бойынша пікірін білуге мүмкіндік жасайды.Әсіресе бұл әдіс
құжаттар арқылы зерттеу , бақылау т.б әдістерді қолдану үлкен қиыншылықтар
туғызғанда пайдаланады. Анкеталық сауалнама көп жағдайда алдын ала
дайындалған анкетамен жүргізіледі, респоденттің аты жөні көрсетілмей
анонимді түрде болады. Негізінен анкета үш бөлімнен құралады: ундеулік,
негізгі, төлқұжаттық.Үндеулік бөлімде қысқаша зерттеудің мақсаты туралы
айтылып, оның мәні мен маңыздылығы атап өтіледі және зерттеу нәтижесі
қалайша қолданылатыны жазылады, анкетаны толтыру ережесі көрсетіледі,
Қайтарылған жауаптардың құпия түрінде болатынына кепілдік беріледі.
Анкетаның негізгі бөлімінде қажетті ақпарат алуға бағытталған сұрақтар
орналасады.Алғашқы сұрақтар барынша түсінікті, қызықты болуы керек. Осыдан
кейін сұрақтар олардың пікірін , оқиғалар мен қазіргі жағдайға беретін
бағаларын білуге бағытталуы әрі күрделі болуы шарт. Ал төлқұжаттық бөлімде
респоденттердің демографиялық мәліметтері (жасы, жынысы т.б) жөніндегі
сұрақтар қойылады.Анкетаны құрастыруда сұрақтардың тұжырымдылығына баса
назар аударылады.. Анкетаны дайындау үшін зерттеуші сауалнаманың мақсаты
мен міндеттерін анықтап біліп алады, Содан соң логикалық жүйеде сұрақтар
қарастырылып, оның жауаптарының түрлері көрсетіледі.
Анкетаның сұрақтары үш негізгі топқа бөлінеді:
1. Ашық түрдегі сұраулар, мұның жауаптары анкетада жазылмайды, оны
жауапкерлер өз қолымен жазып қайтарады;
2. Жабық сұрақтар, мұның жауаптары мен варианттары анкетада жазылып
тұрады. Жауап беруші жауаптардың астын сызып немесе дөңгелекшеге алып
қайтарады;
3. Аралас сауалдар, бұл бірінші және екінші топтағы сұрақтардың
элементтерінен құралып, белгілі мөлшерде жауаптары да жазылады, бұлармен
қатар «Басқасы не екенін көрсетіңіз?» - деген сұрауларға жауап алу да
белгіленеді.
Анкеталық сұрақтардың түрлері түсінікті болу үшін мысалдар келтірейік:

1. Ашық сұрақ: «Қазақстандық газеттердің қайсысы халықаралық жағдайлар
туралы сауатырақ жазады?». Мұнда алдын ала сұрақ – жауабының тізімі
берілмеген, сондықтан жауап беруші жауапты өзі әзірлеуге міндетті болады;
2. Жабық сұрақ : «Сіздің болашақ мамандығыңызды таңдауға ықпал жасаған
кім?» - ата – анам, мектептегі ұстаздарым, жолдастарым, болашақ мамандықты
өзім таңдадым;
3. Аралас сұрақ : «Сіздің пікіріңізше нарықтық экономикаға көшу
жастарға не береді?» - материалдық жағдайды жақсартады, материалдық
жағдайды нашарлатады, жұмыссыздықты көбейтеді, жұмыс орнын кеңейтеді.
«Сізді қазір қандай әлеуметтік проблемма қатты толғандырады?». Қалған
жауаптарды өзінің жазыңыз.
Анкета (сауал хат) құрастыру мен дайындаудың ережесін әдістемесі.

Бақылау сұрақтары:
1. Деректерді жинаудың қандай түрлері бар?
2. Шығу мерзіміне қарай ақпарат түрлері нешеге бөлінеді?

6-дәріс

Журналист психологиясы: заман талабы

1 Л.Кингтің көзқарасы
2 Қазақ журналистикасының психологиясы.
3 БАҚ психологиялық айла-шарғысының он стратегиясы

Журналистика заңдылықтарын, сұхбат берушімен журналист әрекеттерінің
психологиялық ерекшеліктерін білу және де кәсіби құдіреттілік, ақпарат
жасау, ұйымдастыру, басқару заңдылықтарынан хабардар болу – нәтижесінде
мұның барлығы журналист қызметтің тиімділігін, өміршеңдігі анықтайды.
Журналистика психологиясы – бұл журналистика және психология атты екі
ғылыми пәннің түйіскен жерінде қалыптасып, дамып отырған ғылым. Бұл ғылым
бір мезетте аталған ғылым түрлерінің мәліметтеріне негізделіп
отырғандықтан, журналистика психологиясы пәнінің мән-мағынасы да,кешенді
құрылымыда ауқымды болып табылады.
Олардың арасында оптимальды пропорцияларды тауып, маңызды деген
психологиялық проблемаларды анықтай отыра бір жүйеге келтіру- журналистика
ұғымын негізге алған жағдайда ғана мүмкін. Бірінші кезекте журналистің жеке
тұлғалық қызметі ғана маңызды да анықтаушы буын қызметін атқарды. Алайда,
бұл қызмет бір уақытта – негізгі психологиялық категория болып заңдылықтар
да жеке барысында толыққанды, кешенді көрінетіндігін атаған жөн. Қызмет
категориясының барысында журналистик мен психология теорияларының арасынд
байланыс пайда болып, журналистика психологиясы жеке ғылыми сала ретінде
қалыптасады.
Л.Кинг өзінің «Как разговаривать с кем угодно, когда угодно и где
угодно» атты кітабының кіріспесінде: «Міне, отыз сегіз жыл бойы менің
әңгімелесуім, адамдармен сұхбаттасуым – жеп отырған наныма айналды»,-
дейді.
Әрбір журналистің ең алғашқы сұхбаты, бойындағы қорқынышы оның есінде
мәңгі сақталады. Л.Кингтен қарапайым ғана екі нәрсені үйренуге болады, және
кез-келген уақытта ол ұғымды ұтымды пайдалана аламыз. Оның біріншісі:
Л.Кингтің ең алғаш рет 1957 жылы 1- мамырда Майами-Бичтегі WAHR шағын
радиостанциясындағы мүлдем сөйлей алмай кідіріп қалғандағы жасаған әрекеті.
Радиостанцияның бас директоры Маршалл Симмонс, Л.Кингке оның даусы
ұнайтындығын айтып, оны жұмысқа шақырады. Бірақ, әзірше бос орын жоқтығын
айтады. Ларри өз қалтасында бір де бір цент болмаса да күнделікті радиоға
келіп, жаңа түскен ақпараттарға, эфирдегі диск-жокеилер мен диктордың
жұмысын бақылап, біреуіне қажет болып қалар деген ниетпен заметкалар жазып
жүреді. Кенет, күндердің бір күнінде М.Симмондс әлі тәжірибесіз Ларриді
ауырып қалған таңғы бағдарлама жүргізушісінің орнына шығуды тапсырады.
Арман орындалды! Енді Ларри таңертеңгілік үш сағаттық бағдарлама жүргізу
бақытына ие болды. Қуанышы қойнына сыймаған ол демалыс күндерінің барлығын
мәтін жаттаумен өткізеді. Дүйсенбіде эфир уақыты келіп жеткенде, ол біресе
су, біресе кофе ішіп әуре болады. Осы кезде директор оны кабинетіне
шақыртып, сәттілік тілеп, эфирге Ларри Зайгес деген есімнің орнына алдында
жатқан газеттен спирттік тауар сататын жарнамадан «Кинг» атауын оқып, енді
сені Ларри Кинг деп атайтын боламыз дейді. Сонымен, Ларри өз орнына келіп,
дайындаған әуенін жіберіп, сілейіп тұрып қалады, сөйлеуге бата алмай, біраз
уақыт кетіп қалған соң: – Бұл жерде сөйлеу керек! деген айғайдан тез арада
ес жиып Ларри өз сөзін былай бастаған екен: Қайырлы таң! Мен бүгін эфирге
алғаш рет шықтым және демалыс күндерімнің барлығында осыған дайындалдым. Он
бес минут бұрын маған жаңа ат берді, өзім әуен де дайындағанмын. Бірақ,
менің тамағым кеуіп кетті және абыржып тұрмын. Ал директор болса, есікті
теуіп: «Бұл жерде сөйлеу керек!» деді. Аузынан күштеп болсын сөз шығара
алған журналист ендігі уақытта еркін сөйлеп, болашақта ешқашан мұндай күйге
түспеген. Бұдан байқайтынымыз, журналист өзі ашылып сөйлесе, басқа адамдар
да оған сенім білдіріп, сырын ақтарады. Бұл қағиданы есте ұстаған абзал.
Екіншісі, сіз сөйлескелі тұрған жанның да екі көзі, екі құлағы бар,
яғни ол да сіз сияқты адам. Ендеше қымсынуға орын жоқ.
Кейде сұхбаттасқалы отырған адамыңыз сөзге сараң болуы мүмкін.
Алайда бізге өз керегімізді алып қалу керек. Мұндайда журналистер әр түрлі
айла шарғылар жасау арқылы мақсатына жетеді. Осы орайда, нағыз журналист
психологиясы бойынан табылған, Әзілхан Нұршайықовтың – мінезі алмастың
жүзіндей Бауыржан Момышұлымен сұхбаттасқандағы тапқырлығын айта кетуге
болады. Ол шеберлік Әзілхан ағаның өзіне ғана тән.
Қазақ журналистикасының психологиясы.
Бертінгі он-он бес жылдың айналасында алмағайып заман ауаны мүлде өзге
арнаға бұрылды. Бұрынғы құндылықтардың мәні өзгерді. Әлемдік өркениет
кеңістігіне иек артқан жас мемлекетіміз дүние жүзіндегі дамыған елу елдің
қатарына қосылуды көксейді. Осындай жауапты кезеңде қазақ журналистикасы
қандай бағытты таңдайды, әдебиетіміз бен мәдениетіміз қай межеден көрінуі
керек? Міне, мемлекеттік «Дарын» жастар сыйлығының, сондай-ақ халықаралық
«Тарлан» сыйлығының иегері, жазушы, республикалық «Начнем с понедельника»
апталығының бас редакторы Дидар Амантай осы төңіректе ой толғайды. Пушкин:
«Я пишу для себя, а печатаю только ради денег» деп жазыпты. Орыстың ұлы
ақыны неге бұлай деді екен? Әңгімемізді осындай тосындау сауалдан
бастайықшы. Бұл жерде Пушкиннің айтып отырғаны орынды. Және айтылған сөздің
екінші бір мағынасы бар, оны ақын тұспалмен аңдатады. Пушкиннің өзі үшін
жазатыны рас. Ал оның шығармасы ақ қағазға мәтін болып түскеннен кейін
авторсыз-ақ өмір сүретін құқыққа ие болады. Егер оны біреулер ұнатып, мынау
жақсы дүние екен басайық деп сұрап, оған ақша төлеп жатса, автор қарсы
емес. Міне, осының астарына үңіліп көру керек. Одан соң Пушкин кей
туындысын тапсырыспен жазуы да мүмкін. Оны да ашып айтпайды. Тек «мен өзім
үшін жаздым. Сол жазғанымды енді бір жерден шығарсам, олар маған қаламақы
төлесе, онда нұр үстіне нұр» дегенді мегзейді. Ақын мәселенің екінші қырын
да бүгіп қалып отыр. Пушкин тек өлеңдерім мен басқа да шығармаларымды ақша
үшін жарыққа шығардым дейді. Бірақ ол расында ақша үшін жазып көріп пе
екен? Мәселе сонда ғой. Әдебиет мен үшін ешқашан ақша табудың жолы болған
емес. Әдебиет ең әуелі менің ішкі дүниемді, өзім айтқым келген жәйттерді
қағазға түсіріп, елге жеткізетін бір жол. Сондықтан, ақша үшін жазамын деп
айта алмаймын және ақша үшін кітап та шығарған емеспін. Десек те, табыс
табудың басқа да жолдары бар ғой. Жазушы ондай жолдармен ешуақытта
айналыспасын деген шарт жоқ. Ең бастысы шұғылданған шаруаңыз сіздің
шығармаларыңыздың көркемдік дәрежесіне нұқсан келтірмеуі тиіс. Сол кезде
сіз ешқашан да ақшаға тәуелді болмайсыз, яғни ақша үшін қалам тербеудің
қажеті болмайды. Проза мен журналистиканы қатар алып жүрген адамсың. Жаңа
заманғы журналистиканың рөлі... Әдебиеттің міндеті дегендер бар. Осыған
тоқтала кетсең. Ұлтқа, халықтың рухын асқақтату жолында қызмет ету ұғымы да
еске түседі. Бұл да жоғарыда Пушкиннің айтқан сөзі іспеттес. Мен де өзім
үшін жазамын. Ал жазған дүниелерім халқымның рухын көтеріп жатса, құба-
құп. Онда мен өзімді бақытты адам санаймын. Кез-келген ақын- жазушы қолына
қалам алған кезде ұлттың мүддесіне арналған белгілі бір тапсырыспен
жазбайды. Тіпті, ол халықтың рухын көтеру үшін еңбек еттім дегеннің өзінде
оған бір ықпал ететін, көңіл күйіне әсерін тигізетін әлдебір күш болуы
керек қой. Сол кезде шабыт келуі мүмкін. Жазушы, қаламгер, театр режиссері
тапсырыс бойынша балта жасайтын ұста немесе етікші емес. Шығармашылық
парлап самғататын қиял дүниесін, белгілі дәрежедегі қабілетті қажет ететін
ерекше еңбек. Сондықтан мұның жолы мүлде бөлек. Жалпы, өз басым мен ұлттың
мүддесіне қызмет етіп жатырмын, елдің жоғын жоқтап жүрмін деп кеудесін
қағып, өңешін жыртып жүрген кейбір адамдарға сене қоймаймын. Сіздің ел
мүддесі жолында атқарған еңбегіңіз ешқандай бір есепсіз жасалған еңбек
болуы тиіс. Сол кезде ғана ұлттық мұраттар жолында төккен маңдай теріңіз
лайықты бағаланады. Ал егер де мен ұлтқа олай көмектестім, бұлай
жәрдемдестім деп айқайға бассаңыз, оның артында «мен» деген үлкен мақтан
тұрады. «Мынау –менмін, осыны істеген менмін, мен кереметпін» деген.
Сондықтан, өз ойымша, ұлтқа қызмет ету үшін ең әуелі сол халықтың жүз пайыз
өкілі болып алуыңыз қажет. Мұндағы басты шарттардың бірі – сіздің ойлау
жүйеңіз ана тілінде болуы тиіс. Сондай-ақ сіз қазақ тілінің мәртебесін
көтеру жолында аянбай күресе білетін, ұлт тағдырына жаны ашитын, оның мұң-
мұқтажын жеке басыңыздың ауыртпалығындай көретін адам болсаңыз, сол кезде
ғана өз-өзіңізден ұлтқа қызмет ету жолына шығасыз. Ал егер белгілі бір
ситуацияға немесе коньюктураға байланысты мына жерде қазақ тілі деп
айқайлап, ана бір орында басқаша сайрайтын болсаңыз, онда сіздің ұлт үшін
жасап жатқан еңбегіңіз жай ғана есеп болып шығады. Шынын айтайық, ондай
адамдар сонау парламентте отырған ағайындардың қатарынан да табылады. Ұлт
мүддесі, халық тағдыры деген ұрандарды ұстанып алып, өз тірліктерін күйттеп
жүрген адамдарға күмәнмен қарамасқа лаж қайсы! Неге екенін, осы ретте баяғы
кеңес үкіметі тұсындағы зиялы қауым өкілдерінің ас үйде отырып алып
күңкілдеп билікті сөгіп, өздері Жер бетінен пана таба алмай жүріп Айдағы
келеңсіздіктерге алаңдайтын қаңғыбастарша әлемдік түйткілдерді қаузайтынына
байланысты қалыптасқан "дежа вю" ұғымы ойға оралып отыр. Қалай ойлайсың,
біз сол әдеттен арылып болдық па? Кеңес одағы тұсында қалыптасқан «ас
үйдегі әңгіме» бүгіндері мүлде тыйылған дей алмас едім. Неге? Өйткені,
біздің қоғамда көпшілік әлі де болса шындықтың алдында адал болуға
тырыспайды. «Аш пәледен қаш пәле»– әркімге тыныштық керек! Көптеген БАҚ та
іргесін ақ алмастай ақиқаттан алыс ұстайды. Кей әңгіменің ас үйге көшетіні
сондықтан. Ол ас үйден шығып, газет бетіне қашан шығады? Ол әзірге
белгісіз. Десек те, Қазақ елінде азды-көпті демократиялық құндылықтардың
бой түзегені рас. Оған бір дәлел – «Тасжарған», «Республика», «Политика КZ»
секілді оппозициялық басылымдар. Солай бола тұра мемлекеттік дотацияға
қарайтын көптеген газет-журналдар кәсіби деңгейі қаншалықты биік,
қаншалықты батыл саналғанымен ел ішіндегі шешуін күткен небір түйткілдерге
дендеп бойлай алмай келеді. Шындықты айта алмаймыз. Көп күмілжиміз. Әлгінде
сөз болғанындай, тіпті, халық сенімін арқалап, ел мүддесін көздеп жүр деген
көптеген депутат ағаларымыздың өздері шындықтан тайсақтайды. Біздің газет –
бейтарап бағытты ұстанатын газет. Егер сіз біздің басылымды қадағалап оқып
жүрген оқырман болсаңыз, онда билікті жақтайтын партиялар өкілдерінің де,
оппозициялық партия белсенділерінің де пікірлері мен сұхбатын оқи аласыз.
Арнайы тоқталып айта кетейік, бізде Елбасының бір апталық қызметіне шолу
жасап отыратын дәстүр бар. Мұны беруге міндеттіміз. Өйткені біз егер Заңға,
тәртіпке негізделген мемлекет болуға талпынатын болсақ, онда біз заңды
орындауымыз керек. Сондықтан, Президентіміздің қызметі бүкіл басылымдардан
көрініс тауып отыруы қажет деп ойлаймын. Ал атқару билігінің жұмысы
жайында, облыстық, аудандық әкімдер жайында мақтау да, сынау да болып
жатады. Өз ойымша, егер сіздің газетіңіз ақиқатты, адалдықты айтуға
талпынатын болса, онда ол басылымның таралымы да өседі деп білемін. Газет
үшін ең ауыр нәрсе– оқырманның сенімін жоғалту. Ел сенімін жоғалтқан
газеттердің көпшілігі мемлекеттік ресурс, әкімшілік ресурс арқылы
оқырмандарды өз газетіне жазылтуға тырысатыны түсінікті. Бірақ біреудің
күштеуі бойынша жазылған газеттің қадір-қасиеттен жұрдай болатыны белгілі
емес пе! Жалпы, жаңа заманғы журналиске қандай қасиеттер қажет? Дәл бүгінгі
күні журналист, әрине, біріншіден, журналистика факультетінде оқып жүрген
кезінде-ақ белгілі бір бағыт бойынша мамандануы тиіс. Яғни, айталық, ауыл
шаруашылығы тақырыбына немесе мәдениет, саясат, экономика, халықаралық
қатынастар жөніндегі салаларға бейімделіп, әбден машықтануы қажет. Бұл
бірінші саты, алғашқы қадам деп ойлаймын. Журналистің екінші қадамы–
газетке немесе телевизияға барып жұмысқа орналасқаннан кейін ең әуелі
Қазақстанда шығып жатқан заңдарды жетік білуге тиіс, яғни, ол заңдарда не
айтылды, оның мазмұны қандай – соны білуі қажет! Әрине, баптың нөмірін
жатқа білу шарт емес шығар, бірақ ол қандай заң, қашан қабылданды, міне,
осының бәрінен хабардар болған жөн. Одан соң сол заңдардың электрондық
нұсқасы журналистің компьютерінде тұруы керек. Сонда журналистің көзі
ашылады. Ол кез келген уақытта мақаласын жаза отырып, заң шеңберінде
белгілі бір жақты жақтап немесе сынап шыға алады. Бұл – журналистің
міндеті.

БАҚ психологиялық айла-шарғысының он стратегиясы:

1 Назарды бұру
Әлеуметтік бақылаудың негізгі элементі стратегиялық назарды бұру болып
табылады. Мақсаты – саяси және экономикалық элита шешетін, «тасқын» немесе
«басу» технологиясы арқылы тоқсаусыз назар бұру және болмашы ақпарат
көмегімен жұртшылықтың назарын маңызды сұрақтардан аудару. Стратегиялық
назарды аудару азаматтарға ғылым, экономика, психология, нейробиология,
кибернетика салысынан маңызды білімді алу мүмкіндігін болдырмау үшін
маңызды болып табылады.

2 Проблеманы жасап – шешімді ұсыну
Бұл әдісті «проблема - реакция - шешім» деп атайды. Проблема жасалады,
жұрттың белгілі бір реакциясын тудырып, олар шешімін тауып беруді қалайтын
«жағдай» пайда болады. Мысалы, азаматтардың еркіндігін шектейтін
қауіпсіздік шаралары туралы және саясаттың жүргізілуін нығайтатын заңдар
қабылдауын азаматтар өздері сұрауы үшін қала халқының өсуін болдыру немесе
қанды теракт ұйымдастыру.

3 Біртіндеушілік стратегиясы
Белгісіз шешімдерді сіңдіру үшін, оларды жыл-жылдап, біртіндеп енгізу
керек. Дәл осылай 80-90 жылдары жаңа әлеуметтік-экономикалық шарттар
міндеттелген болатын: мемлекеттің рөлін шектеу, жекешелендіру, сенімділік,
икемділік, жаппай жұмыссыздық, лайықты өмірге кепілдік бере алмайтын еңбек
ақы. Осы өзгерістерді бірден енгізу революцияға жол ашар еді.

4 Созбақтау стратегиясы
Беймәлім шешімдерді қабылдатудың тағы бір әдісі, оларды «жанға бататын және
қажетті» екендігін көрсетіп, азаматтардан олардың болашақтағы іске асуына
келісім алу.

5 Халықпен ысылдап сөйлеу
Көпшілік жұртшылыққа арналған жарнамалар балаларға арналған дәлелдермен,
рәміздермен, әсіресе екпінмен қолданылады. Бала тым кішкентай болып, ақыл-
ойы жетілмеген болса да. Неліктен? «Егер сіз адресатқа 12 жасар адамға
сөйлегендей сөйлесеңіз, ол бала сияқты болып, сын көзбен қарамайды».

6 Көбірек толғану емес, эмоция
Эмоционалдық аспектіні қолдану – жеке адамдардың сыни қабылдауын және
тиімді сараптаманы оқшаулайтын классикалық технология. Сонымен қатар
эмоцианалдық факторды қолдану ойларды, қалауды, үрейді, мәжбүрлеуді,
тәртіптің керекті үлгісін кіргізетін санадан тыс есіктің ашылуына жол
төсейді.

7 Адамдарды көргенсіздікте және дарынсыздықта ұстау
Технологияны және әлеуметтік бақылау, қанау әдісін түсіне алмайтын
қабілетке ие, тәуелді қоғамды құру. «Кедей тапқа арналған білім беру
сапасын төмен, шамалы етіп, төмен тап пен жоғарғы әлеуметтік таптың
арасындағы мәдениетсіздік көзге көрінетіндей болып, оны түзей алмайтындай
дәрежеге жеткізу».

8 Көпшілікті дарынсыздыққа қызықтыру
Көпшілік жұртқа топас, ұятсыз және тәрбиесіз болу сәнді екен деген ойлар
тарату.

9 Кінә сезімін күшейту
Жеке адамдар қайғыларына және сәтсіздіктеріне ақылдары, қабілеттері,
талпыныстары жеткіліксіз болғандықтан, өздерін кінәлі санайтындай ету.
Қазіргі жүйеге көтеріліс ұйымдастырудың орнына, олар өздерін дәрменсіз
санайды. Бұл жабырқау күйіне апарады, адамның іс-әрекеттерін тежейтін
тиімді әдіс.

10 Адамдар туралы өздерінен көп білу
50 жыл ішінде ғылыми жетістіктер негізгі жұртшылық пен жоғарғы элита
арасындағы білімнің айырмашылықтарына алып келді. Биология, нейробиология,
қолданбалы психология көмегімен, «жүйе» адамзат туралы көптеген білімге ие
болды, мейлі психологиялық және физикалық болсын. Бұл деген «жүйе» жеке
адамдарды өздеріне қарағанда жақсырақ бақылай және басқара алады деген сөз.

Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ журналистикасының психологиясының ерекшелігі неде?
2. БАҚ психологиялық айла-шарғысының он стратегиясы негізгі мақсаттары
қандай?

7-дәріс
ПР және жарнаманың БАҚ-ғы психологиялық қарым –қатынас
1 Паблик рилейшнз ұғымы, PR-технологиялар
2 Жарнама психологиясы
3 Қазіргі заманғы жарнама қызметінің негізгі сипаттамасы.

Қарым-қатынас туралы түсінік. Қарым-қатынастың типтері, көріну
формалары. Қарым-қатынастың негізгі қасиеттері, жалпы заңдылықтары. Қарым-
қатынас механизмдері. Қарым-қатынас стильдері және тәсілдері. Қарым-
қатынастың коммуникациялық жағының сипаттамасы. Қарым-қатынастың
перцепциялық жағының сипаттамасы. Қарым-қатынастың интеративтік жағының
сипаттамасы. Қарым-қатынастың қызметтері. Императивтік қарым-қатынас,
манипуляциялық қарым-қатынас, диалогтық қарым-қатынас. Жеке адам және қарым-
қатынас. Қарым-қатынас мәдениеті. Коммуникабельдік. Қарым- қатынас түсе
білу – журналистің жеке басының ерекшелігі. Қарым-қатынасқа қойылатын
талаптар. Қарым-қатынасқа түсе алу тренингі. Әлеуметтік-психологиялық
тренинг. Адамдар қатынасының жалпы сипаты. Қатынас және оның функциялары:
байланыстыру, прагматикалық қызметі; қалыптастыру, дамыту қызметі; растау
қызметі; тұлғааралық эмоциялық қатынастарды ұйымдастыру мен тіректеу
қызметі; тұлғаішіндік қызмет.Жеке адамдар арасындағы қатынастың түрлері:
императивтік, манипуляциялық, диалогтық, рухани, іскерлік, формальдық-
рөлдік қарым-қатынастар. Қатынас тәсілдері: тіл, жест, мимика, пантомимика,
интонация (сөз ырғағы). Қарым-қатынасқа қатысты ұғымдарға сипаттама.
Коммуникабельді, коммуникативтік хабардарлық, коммуникация және т.б. Қарым-
қатынас стратегиялары және тактикалары. Қатынас формалары: тікелей
ортақтасу, жанама ортақтасу, тұлғааралық ортақтасу, бұқаралық ортақтасу,
персонаралық ортақтасу, рөлдік ортақтасу.

Психология ғылымындағы «қарым-қатынас» және «іс-әрекет»
категорияларының қатынасы. Қарым-қатынас мазмұны және құрылымы. Адамдардың
қарым-қатынас формаларының әртүрлілігі және олардың механизмдері.
Коммуникативтік процестің құрылысы. Коммуникацияның түрлері.
Коммуникацияның тәсілдері және шарттары. Коммуникацияның сөздік және сөздік
емес бөлшектері. Белгілердің паралингвистикалық және экстралингвистикалық
жүйелері. Ақпараттың кодефикациялануы. Қарым-қатынас
дағдыларының дамуын әлеуметтік психологиялық әдістермен зерттеу. Адамдар
арасындағы коммуникативтік процестің ерекшеліктері. «Қозғалыс» барысындағы
хабардың дамуы мен артуы коммуникативтік процестегі серіктерінің
белсенділік позициясы хабардың мағыналық интерпретациясы, коммуникация
түрлері. Тілдік тәртіптің құрылымы. Тілдік қарым-қатынастың әлеуметтік-
психологиялық заңдылықтарын түсіну. Тезаурус түсінігі. Коммуникативтік
барьердің типі. Тілдік сана мәселесі және жеке адамның өзіндік сана-сезімі.
Тест әлеуметтік пәні ретінде: құрылу заңдылықтары, қабылдау механизмі,
интерпретациялық тәсіл. Тілдік сереотип және тілдік этикет. Тілдік
ережелердің орны. Вербалдық емес коммуникация түсінігі. Вербалдық емес
тәртіптің негізгі құрылымына жалпы мінездеме (мимика, жест, поза, көзбен
контактыға келу, жүріс-тұрыс) коммуникативті процестің факторы ретінде.
Қарым-қатынасты кеңістік, уақыт барысында ұйымдастыру. Вербалдық емес
коммуникативтік топтың ішіндегі қатынасты және бір-біріне әсер етудегі
ерекше көрсеткіш.
Паблик рилейшнз (publіc relatіons – көпшілікпен қарым-қатынас) –
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар мен әлеуметтік құрылымдар арасындағы
қарым-қатынастар жүйесі; қоғаммен байланыстардың жаңа кәсіпкерлік салласы;
қоғам мен ұйымдар арасындағы өзара түсінушілікке қол жеткізуге бағытталған
қызмет.
Бастапқыда паблик рилейшнз ұғымы ұйым мен жұртшылықтың арасындағы
қарым-қатынастың ерекше түрі, жұртшылықпен өзара пайдалы әрі тиімді қарым-
қатынас орнату, халықтың, сондай-ақ, т.б. қоғамдық ұйымдар тарапынан өзіне
жағымды көзқарас қалыптастыру мақсатында ұйым жүзеге асыратын басқару түрі
(немесе функциясы) ретінде қолданылды. Паблик рилейшнз еркін баспасөз бен
ақпарат еркіндігіне негізделетін инновац. басқару жүйесі ретінде түрлі кең
көлемді жобаларды ақпаратпен қамтамасыз етеді. Оның мақсаты – ортақ
көзқарастар мен мүдделерді анықтау және сенімділік ауанын қалыптастыруға
негізделген өзара түсіністікке қол жеткізу үшін екі жақты қарым-қатынаc
орнату. Паблик рилейшнз бағдарламасының негізгі міндеттері: адамдар
арасындағы қарым-қатынас жолдарын жақсарту, екі жақты ақпарат ағымы мен
түсіністікті қалыптастыру әдістерін әзірлеу, ұйымның басшылығын қоғамдық
пікір турасында ақпаратпен қамтамасыз ету, жұртшылықтың мүддесіне қарай
басшылықтың қызметін қамтамасыз ету; бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс
жасау, ұйымның имиджін нығайту, т.б. Паблик рилейшнз өзінің міндетін атқару
барысында шын ақпаратқа негізделеді, адамдарға белгілі бір көзқарасты
ұстану, қайсыбір пікірлер мен идеяларды қабылдауды (теріске шығаруды)
ұсынады, міндетті түрде екі жақты байланыс тетіктерін жолға қоюды ұйғарады.
Дамыған елдердің көбісінде Паблик рилейшнз кез келген ұйымның қоршаған
әлеум. ортасымен қарым-қатынас тетігінің ажырамас бөлігіне айналған. Пиар-
технологиялар,PR-технологиялар - [ағылш. PR, public relation - жұртшылықпен
(қоғаммен) байланыс] - хьютек-технологиялардың бір бағыты. PR деп ұйым мен
қоғамның арасындағы өзара түсіністік пен өзара байланысты орнатып,
тұрақтылығын сақтап отыруға, қоғамдық пікірді зерттеуге, оның даму
ерекшеліктерін болжап, оған ілтипатпен жауап қайыруға, басшылыққа уақыт
талабына сай болуға және ұйымның, оның қызметінің, даму бағытының жағымды
бейнесін қалыптастыруға бағытталған басқарудың ерекше қызметі түсініледі.
XX ғ. ортасынан PR-технологиялар әртүрлі салаларда - саяси кампанияларды
жүргізуден өз халқының арасында, қала берді халықаралық деңгейде
мемлекеттің имиджін қалыптастырып, көтеруге дейінгі аралықта қолданыла
бастады. Экономиканың жаһандануы жағдайында елдің жағымды имиджін
қалыптастыру экономикалық әріптестік пен экономикалық жағдайдың жақсаруына
тікелей әсер етеді, өйткені, мемлекетке және оның агенттеріне сенімнің
артуына және халықаралық қарыз-несие саласында елеулі жеңілдіктер алуға
септігін тигізеді. Сонымен қатар, PR-технологиялар әртүрлі елдермен өз
құндылықтар жүйесі мен әлемдік қауымдастық саласында ықпалын (мәдени және
экономикалық) арттыруда белсенді түрде қолданыла бастады. PR-кампанияны
жүргізудің стратегиясында RACE: R (research) жүйесі қолданылады - міндетті
қою және талдау; A (action) - жалпы бағдарламаны және тұжырымдаманы жасау;
С (communication) - алға қойылған мақсаттарға жету жолында коммуникативті
байланыстар орнату; Е (evolution) - кері байланысты қамтамасыз ету,
нәтижелерді қорытындылау және түзетулер енгізу. PR-технологиялардың
түрлері. Ғаламдық PR-кампаниялар жүргізу үшін сын тезінен өткен дәстүрлі PR-
технологиялар қолданылады: үгіт-насихат; промоушн (promotion) - талап
етілген бағытта қоғамдық пікір қалыптастыру; паблисити (publicity) - сәйкес
БАҚ-да жағымды ақпараттың пайда болуына жағдай жасау, жүртшылықты
хабарландыру (public information), медиарилейшн (media relation) - саяси іс-
әрекетті ақпараттық сүйемелдеу; басын айналдыру (brainwashing) - әсер
етудің қарқынды түрлері; сыбыс тарату. Дағдарысты технологиялар - кейін
шегінер жолды алдын ала ойластырып қойып, дағдарысты жағдайды әдейі ойдан
шығару. Әсіресе, дәстүрлі мәдениеттегі елдерде тиімді. Дағдарыс нәтижесінде
және ақпаратты қарқынды әрі жеделдетілген тәртіпте жүргізу барысында
күйзелісті жағдай туады. Көптеген көзқарастар мен құндылықтар қайта
қаралады, сананың қозғалмалылығы артады, дәстүрлі құндылықтарға сүйену
жоғалады, нәтижесінде жаңа құндылықтар жүйесін енгізу оңайға түседі.
Символдық перфоманстарды қалыптастыру - ғаламдық ауқымда ұйымдастырылатын
(мысалы, жаһандануға қарсылар, жасылдар және т.б.) бұқаралық шерулер
(қолдау немесе наразылық); халық алдында мәлімдеме жасау, спорт жарыстары.
Аудиторияны жіктеу (сегменттеу) - PR-технологиялардың, әртүрлі елдер тобына
немесе халық жіктерінің діни, мәдени, білім, мүліктік, құндылықты
бағдарларын есепке ала отырып, мақсатты бағыттарын анықтау. Спин-докторинг
(spin-doctoring) - ақпаратгық кеңістікті басқару технологиясы, ақпараттық
кеңістікті қайта кодтау және ақпараттық кеңістік арқылы әлеуметтік,
экономикалық, саяси және мәдени кеңістікке ену, сондай-ақ дағдарысты
жағдайда ақпаратты қайта қалпына келтіру. Ғаламдық деңгейде әлемнің
бейнесін қалыптастыруға шешуші ықпал ететін ғаламдық БАД-ты пайдалану және
дамыту. e-PR-технологияларын, яғни, интернeT-PR-технологияларын пайдалану:
веб-сайттар, антисайттар, электронды таратылымдар, жағымсыз ақпаратты
Интернет арқылы тарату, БАҚ-та аты- жөні жоқ интернет-басылымға сілтеме
жасап, жалған немесе жағымсыз ақпарат тарату және т.б.
БАҚ құралдарында PR-ақпаратты тарату тәсілдерін екі топқа бөліп
қарастыруымыз:
1. Тілдік амал-тәсілдер;
2. Тілдік айла-тәсілдер.
Жарнама, реклама (ранц. reclame, лат. reclamo — жар саламын) —
тауарлардың, қызмет көрсетудің тұтынушылық қасиеті туралы ақпарат беру және
оған деген сұранысты көбейту мақсатында таратылатын хабарлама; белгілі бір
адамдар, ұйымдар, әдебиет пен өнер шығармалары туралы хабар таратып, оларды
әйгілеу. Жарнама көпшілік ақпарат құралдары (теледидар, радио, газет,
Интернет, проспектілер, плакаттар, т.б.) арқылы жүзеге асырылатын
коммуникацияның ақылы түрі болып табылады. Кез келген Жарнама хабарламалық,
болмаса назар аудартушылық сипатымен ерекшеленді. Жарнаманың түрлері көп:
сату орнындағы Жарнама, институционалдық (жақсы пікір қалыптастыру
мақсатындағы) Жарнама, хабарламалық Жарнама, сауда және көлік жүйесіндегі
Жарнама, көше Жарнамасы (плакат, афиша), ауызша Жарнама, баспалық Жарнама
т.б. Жарнаманың қарапайым түрлері б.з.б. пайда болды. Ежелгі Грекия мен
Ежелгі Римде Жарнама хабарландыруларын ағаш тақтайларға жазып, халық көп
жиналатын алаңдарда айғайлап жар салатын болған. Баспаға басылған
Жарнамалар Англия мен Францияда 17 ғ-да пайда болды. Жарнама қазақ халқына
да ежелден белгілі. Оның ауызша үлгілері фольклорлық әдебиетте “жарлық
шашу”, “жар салу” ұғымдарымен берілген. Жарнама үлгілері “Қобыланды батыр”,
“Мұңлық-Зарлық” және “Оғызнама” жырларында бар. 19 ғ-дың аяғында “Түркістан
уалаяты”, “Дала уалаяты” газеттерінде саяси-экон. мәселелерге байланысты,
оқу-ағарту, әдебиет және өнер-білім бойынша Жарнамалар берілген. 20 ғ-да
Жарнаманың мақсаты мен мазмұны кеңейіп, икемділігі артты, Жарнама тілінің
ішкі құрылымы сараланды. Нарықтық экономиканың қанат жаюына орай
Қазақстанда жарнамалық қызмет түрлері сан алуан болып дамуда. Жарнама
стратегиясымен айналысатын Жарнама компаниялары пайда болды. Жарнаманың бір
түрі — афиша (affіcher — хабарландыру, іліп қою). Театр афишалары —
спектакльдер және басқа да көңіл көтеретін шаралар туралы хабарландырулар.
Афишалар театрдың алдына, көшелерге, алаңдарға және басқа да көпшілік
жүретін орындарға ілінеді.
Жарнама – тауарларға сұранымды қалыптастырып, ұлғайту мақсатында
олардың қасиеттері мен көрсетілетін қызметтер туралы ақпаратты тиімді
бағытта тарату.
Жарнама психологиясы - психология ғылымының қолданбалы салаларының
бірі. Жарнама көрермендердің, алушылардың, жөне қатынасушылардың зейіндері
мен қызығушылықтарын заттарға, шараларға, дәстүрлерге, шығармаларға, т.с.с.
аударып, кең өрісті әйгілі ету мақсатымен қолданылатын хабарлау жолы.
Жарнама психологиясы эргономиканың, физиологияның, эстетиканың және
этникалық нормалардың мүмкіндіктерін ескереді. Жарнама хабарлайды,
түсіндіреді, сендіреді. Олай ету үшін жалпыға ақпарат үрдісінің функциясы,
нұсқасы және адамдардың білім деңгейлері мен кімдерге арналғанын жан-жақты
қарастырады. Жарнама психологиясы жарнаманың әртүрлі әлеуметтік
функцияларының механизмдері мен заңдылықтарын зерттейді.
Қазіргі заманғы жарнама қызметінің негізгі сипаттамасы.
Қазіргі заманғы жарнама қызметінің негізгі сипаттамасы болып олардың
өнеркәсіптік орындарының және сервистік қызмет көрсету фирмаларының қызмет
етуінің өндірістік-өткізуді басқару процестеріне тартылуы нәтижесінде жаңа
ролге ие болуы табылады. Жаңа жарнаманың мәні – олардың маркетингтік жүйе
кешенінің ажырамас және белсенді бөлігі болуында және өнім өндірушінің
жарнамалық-ақпараттық қызметінің тиімділігі мен олардың әлемдік нарық
талаптарына сәйкестігінде болып отыр.
Кең таратылған ой-пікірлерге қарамастан тек жалғыз жарнама ғана
«сауданың қозғаушы күші» емес, ол тек көп күштердің бірі ғана. Жалпы
кеңейтілген кешенді маркетингтік шаралар жүйесінің арасында жарнама,
әдетте, басты элемент болып саналмайды. Іс тәжірбиеден көріп
отырғанымыздай, қандай ма өнімнің өткізу көлемінің артуы мен кемуіне әсер
ететін басты фактор болып, ең алдымен бірінші кезекте, осы тауарлардың
өзінің сапасы мен тұтынушылық қасиеті, олардың бағасы, нарықтағы жалпы
конъюктуралық хал ахуалды, бәсекелестердің әрекеті және тағы басқа да
факторлар табылады. Жарнама қызметі үшін көп ақша қаражаттары қажет, кей
жағдайларда фирманың алға дұрыс мақсат қоймауынан, жарнама бюджеті жөнінде
терең зерттелген шешім қабылдамауынан, жарнама құралының дұрыс айналысын
қалыптастыра алмауынан және дұрыс таңдай алмауынан, жарнама қызметінің
нәтижесін қате бағаласа, жұмсалған ақша қаражаттары да босқа кетуі де
мүмкін.
Маркетинг стартегиясын жоюалауда ең алғашқы қадам – мақсатты нарықты
таңдау. Екіншісі - әрбір нарық түрі үшін мақсатты маркетинг кешенін
анықтау. Маркетинг кешенін компанияның «4Р» тәсілін қолдануымен
анықталады:: өнім, баға, орыны мен қозғалысы. Жарнама дегеніміз – бұл
тауар қозғалысының бір құралы.
Жарнама маркетинг жоспарынан шығады, жарнама жоспары маркетинг жоспары
сияқты жасалады. Жоспар құрамына жарнамалық мақсат және стратегияны талдау
тараулары қарастырылады.
Әрбір бұқаралық ақпарат құралдары тек өзінің ғана қасиетіне қарай
мүмкіндігі мен белгілі бір қоғамдық топтар үшін сипаттамасы бар. Жарнама
беруші мен агенттік сатып алушыларды қызықтыру үшін жарнама объектісі
ретінде қандай бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалану керек екендігін шешуі
керек. Осы мәселелер шешілгеннен соң бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс
жасаушы тұлғаның міндеті тек айналыстағы ақпарат құралдарының ішінен
қалаулы мақсатқа тиімді жетуге мүмкіндік беретін қажетті радиостанцияны,
телебағдарламаларды және үнпарақтарды және тағы да басқаларын таңдау болып
табылады.
Жарнама жұмыстарын жоспарлау мен ұйымдастыру кезінде жарнамалық
хабарлама құру кезінде кездесетін мынадай көп таралатын қателіктерді, яғни,
жарнамаланатын тауар немесе қызметтің тұрақты үлгісінің болмауы, бренд
мәнін көрсете алмайтын идеяны жарнамалау, жарнамада тауарды асыра мақтау
сияқты қателіктерді жіберіп алмауға ұмтылу керек. Осы аталған факторлардың
барлығы жарнамалатын тауарға орны толмас зиян келтіруі, сатып алушылар
алдында төмендетуі мүмкін, соның нәтижесінде барлық өнімнің нарықтағы
қозғалысына жіберілген күш зая кетеді
Тауарлар мен қызметтердің жарнамалық маңдайшадағы жазулары –
жарнамалаудың ең көне түрлерінің бірі. Ал сыртқы жарнама қызметінің
заманауи дәуірі ХХ ғасырдың басында қалыптасты.

Маңдайшадағы жазуларда нарықтағы потенциалды сатып алушыларға әсер
ететін хабарламалар болуы мүмкін. Жарнаманың бұл түрі тек бренд туралы
мәлімет беру және тұтынушылармен қарым-қатынасты нығайту үшін маңызды болып
табылады. Сыртқы тасымалдаушылар тек нақты бір тауар маркасы үшін сатып
алушылық қасиеті төмен сатып алушылардың қызығушылығын ояту үшін тиімді.
Сыртқы жарнаманың, өзге де жарнама тасымалдаушылар түрлері сияқты, өз
артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Артықшылығына мыналарды жатқызуға болады:
Сыртқы жарнама, телевизиялық компанияларды жарнама үлгілерін жарқын
түспен тарату және жалпы қамту аясы мен теледидар жиілігін кеңейтуге
итермелейді;
Оның көмегімен радио арқылы қол жеткізуге мүмкін болмайтын әдемі
кабылдау ассоциациясына қол жеткізіледі;
Журналдар арқылы әдемі таңдау жасауға болады, бірақ оның таралым
жиілігі шектеулі. Сыртқы жарнама арқылы көптеген журнал компанияларында
мүмкін болмайтын жиілікке қол жеткізуге болады;
«Сыртқы жарнаманың графикалық суреттері арқылы үнпарақтарға қарағанда
әсері күшті визуальды сезіну әсерін қол жеткіледі.сонымен қатар сыртқы
жарнама үнпарақтардағы жарнамалардың өмірін ұзартады».
Сыртқы жарнама радио мен телевизиялық жарнамаларға қарағанда
адамдарың жүйкесіне тимейді.
Сонымен қатар, тағы бір артықшылығы олардың – ықшамдығында. Оларды
көшенің әрбір бұрышына – қалқаншада, шатырда, ғимараттар қабырғасына,
көшені жарықтандыру тұрбаларында, аялдама павилиондарында, жүргіншілер
жүретін жол бойында, яғни мақсатты аудитория көретін жерлердің барлығында –
қаланың іскер орталығында, кеңселер орналасқан орындарда, немесе тұрғын
үйлер, жоғарғы оқу орындары аймағында немесе супермаркеттер орналасқан
жерлерге орналастыруға болады.
Сыртқы жарнама тұтынушылардың тұрақтылық өмірге деген сенімділігін
арттырады, өйткені олар күн сайын бір парақты , бюір орында көреді.
Сонымен қатар сыртқы жарнаманың айтарлықтай кемшіліктері де бар:
Сыртқы жарнаманың әсер ету аймағы тек көріну аймағына тәуелділігіне
қарай шектеулі болады. Ал жарнаманың өзінің әсері тіпті төмен, өйткені
тұтынушы плакатқа тек 10 секундтан 30 секунд аралығында назар аудара алады.
Сонымен қатар осы берілген жарнамалық хабарламаға назар аударатын
аудитория санын, құрамы мен сипаттамасын анықтау қиын. Сондықтан жарнаманың
да тиімділігін бағалау қиынға түседі.
Сондай-ақ өзге жарнама тасымалдаушылар қатарынан анық көрінетін
орынды таңдау да қиындық тудырады. Нәтижесінде сыртқы жарнама
тұтынушылармен хабар алуға мүмкіндік беретін құрал ретінде қымбатқа түседі.
Өйткені, оны дайындауға, қондыруға және сақталуын қамтамасыз етуге, сонымен
қатар, көптеген қызмет түрлері кешенін - көптеген қалалық қызмет
орындарынан қажетті жер үшін келіссөздер жүргізуге және сол жерлерге
орналастыру үшін келісім алуға қырауар қаржы жұмсалады.
Осы аталған зерттеулер нәтижесінде мынадай нәтижелерге қол жеткізілді
- компаниядағы жарнамалық ақпараттық қызметті ұйымдастырудың теориялық
аспектілері зерттелді;
- РА «Эталон» жарнамалы-ақпараттық жұмыстарға талдау жасалды;
- сыртқы жарнама құралдарын орналастыру жұмыстарын ұйымдастыру
ерекшеліктері қарастырылды;
- «Эталон» компаниясының кешенді жарнамалық қызметі.
Сонымен, осы аталған «Сыртқы жарнама есебі мен аудитінің
ерекшеліктері» дипломдық жұмысының мақсаты айқындалды деп есептеуге
болады. Жұмыс барысында барлық алға қойылған міндеттерге қол жеткізілді.

Бақылау сұрақтары:
1. Императивтік қарым-қатынас, манипуляциялық қарым-қатынас, диалогтық
қарым-қатынастардың айырмашылықтары қандай?
2. Жарнама психологиясы нені зерттейді?

8-дәріс
БАҚ-ның психологиялық пәрменділігі
1 БАҚ-тың қоғамдық пікірге әсері
2 Сөзбен сендiру және өзiн-өзi нандыру
3 Адресанттың (журналисттің) ақпаратты жеткізудегі психологиялық аспектісі

Санада сендіру. Қоғамдық санадағы стеротиптер. Әлеуметтік және саяси
типтер.Имидж; Образдылық жағынан және түр жағынан бейнелеу.Нақты
психологиялық зерттеудің бағдарламасы мен
жүргізілуі,түрлері,кезеңдері.Нақты зерттеудің социология мен
журналистикадағы әдістемелік негізі. Құжаттарды талдау, бақылау, сұрақ,
эксперимент- нақты психологиялық зерттеудің негізгі әдістері.
БАҚ «инфо-ноо» аясындағы көрініске айналды деген сөз жиі естілетін
болды. Ақпараттық қатынас жүйесінің жаһандануы бүкіләлем халықтары
мәдениетінің өзара ықпал етуіне, байытылып дамуына, ақпаратты дүниенің қай
бұрышына да жедел жеткізуге лайықталған ашық қоғамның қалыптасуына қолайлы
жағдай тудырып отыр. Сонымен қатар елдер мен халықтардың мәдениетін, салт-
дәстүрін, өзіндік ерекшеліктерін жоғалтуына, санасын бір қалыпқа салып
теңестіруіне ықпал етуі де ғажап емес.
Бұқаралық ақпарат қарым-қатынасының тарихи дамуы қайшылыққа толы,
күрделі болса да қазіргі өркениет үшін оның алар орны, маңыздылығы ерекше
екендігі дау тудырмаса керек. Журналистика адамзат тағдырына маңызды ықпал
жасаумен қатар оның ақпаратының жаһандық кеңістігі қалыптасып келеді.
Ақпараттық қарым-қатынастың жаһандық жүйесі пайда болып, іс қимылының
қарқын алуы адам қолымен жасалған жаһандық аумақтың белгілі бөлігі
дербестеніп «ноо сфера»-ны, оның ақпараттық аясын тудырып отыр. Бұл жайында
ресейлік ғалым Е.А.Корниловтың «Ақпараттық ноо-сфера - адам баласының
жасаған білімі, танымы секілді руханияттың, өркениеттік дамудың, жаңа
технологияның жетістігі, қоғамдық мәдени дамудың нәтижесі әрі журналистика
теориясының мен кейбір нақты ғылыми зерттеудің кешенді нысандарының бірі
болуға тиіс» - деп ерекше атап көрсеткені бар.
Соңғы кездері БАҚ-тың іс-әрекеттеріне байланысты барлық проблемаларды
заң жүзінде атқарушы биліктің құзыретінен алып, арнайы қоғамдық ұйымға беру
туралы ұсыныстар айтылуда. Бұл әлемдік озық тәжірибеде кездеспейтін және
еліміздің ішкі тұрақтылығына нұқсан тигізуі мүмкін жаңалық. Атқарушы
биліктің міндеті қабылданған заңдар шеңберінде мемлекет жұмыстарын орындау,
заңды және жеке тұлғалардың арақатынасын реттеу, тиісті инфрақұрылымды
дайындау болып табылады. БАҚ-ты атқарушы биліктің қарамағынан шығарып,
«қоғамдық» ұйымға бағындыру практикада мүмкін емес. Ал, Қазақстан сияқты
күрделі трансформациялық процестер қарқынды жүріп жатқан алуан этникалық
топтар уә мәдениеттерді, тілдер уә діндерді қамтитын, әлемдік деңгейдегі
қақтығыс аймақтарының кіндігінде орналасқан мемлекетте бұл қадамның қауіпті
нәтижелер беруі әбден мүмкін. Осындай ахуалда БАҚ-тың қоғамдық пікірге
әсерін ескеруге міндеттіміз.
Сөзбен сендiру және өзiн-өзi нандыру
Қызыл тiлiмен даңқы жайылған ежелгi грек софисi Георгий былай деген екен:
“Сөз деген – ұлы әмiршi, қол-аяғы, денесi болмаса да ол аса ғажайып iс
атқара алады. Өйткенi сөз үрейдi де басады, қайғыны да тарқатады, қуанышқа
батырып, аяныш сезiмiн оятады... Айтылған сөздердiң бiрi – қайғыға
шомдырады, екiншiсi – қуанышқа бөлейдi, үшiншiсi – қорқытады, төртiншiсi –
өзiңдi мадақтап, мақұлдайды, ал қайсыбiреулерi жаныңды уландырып, сиқырлап
алады, сөйтiп, оны басқа жолға да бұрып жiбередi”.
Адамға сөзбен әсер етудi «сендiру, көндiру» деп атайды. Нерв жүйесi
әлсiреген, әсерге соншама берiле кететiн адамдар бiреудiң сендiру, иландыру
сияқты әрекетiн ерекше тез қабыл алады. Мұндай кiсiнi, мәселен, бiрдеңеден
қорқыту онша қиындыққа түспейдi. Не болмаса оның көңiлiн көтеру, мүлде
жадыратып жiберу де оңай болады. В.М.Бехтеревтiң бейнелеп айтуы бойынша,
иландыру (көзiн жеткiзуден өзгеше) адам санасына “есiктен емес, тесiктен
кiрiп алады”.
Сол сияқты, өзiн-өзi иландыру, нандыру организмге бұдан әлдеқайда күштi,
тiптi мейлiнше әсерлi ықпал жасай алады. Оның әсерiмен белгiлi бiр
адамдардың ауруға шалдығуы немесе дертiнен айығуы – әбден мүмкiн нәрсе.
Сонда ол қалай болады дейсiздер ғой? Жүйкесi тозып жүрген, әр нәрседен
күдiк ала беретiн адам сәл ғана дiмкәстанды делiк. Бiрақ ол аса елеулi
науқас жайында ойлана бастайды. Мәселен, оның жоғары тыныс мүшелерiне
суық тиiп, тамағы ептеп қарлығыңқырады делiк, ал өзiне дауысы мүлде шықпай
қалған сияқты болып көрiнедi. Бұл ой күдiкшiл адамның соңынан қалмайды,
бiраздан кейiн ол өзiн-өзi “үнсiз қалмасам жарар едi” деп иландыра
бастайды. Ақыры келiп ол дауысынан айырылады да!
Өлiм жазасына кесiлген бiр қылмыскер жайындағы мынандай әңгiме бар. Оның
көзi орамалмен байланып, “күре тамырың кесiлдi, ендi қансырап өлесiң” деп
сендiрiлген екен. Бiрнеше минуттан кейiн ол, шынында да, өлiп кетiптi.
Бiрақ оның күре тамырын кескен ешкiм болмаған, денесiне тек сыздықтатып
жылы су құйылып тұрған.
Бiр дәрiгер адамның өзiн-өзi сендiруiне байланысты мына бiр таңғаларлық
жағдайды баяндайды. Ол жүрек аурулары жайында лекция оқып тұрып, өз
жүрегiнiң соғуына құлақ салады. Сонда лектор жүрегiнiң бiрқалыпты соғып
тұрмағанын сезгендей болады. Дәрiгер жүрегiнде ауру барын қатты ойланып,
сол жайында қам жей бастайды. Оның бұл қорқынышы организмге жетпей
қоймайды, шынында да, дәрiгердiң жүрегi ауруға шалдығады.
Белгiлi совет актерi И.Н.Певцов тұтықпасы бар кiсi екен, бiрақ сахнаға
шыға келгенде оның бұл кемiстiгi еш уақытта бiлiнген емес. Қалай дейсiздер
ғой? Актер “сахнада тұрған және онда әртүрлi қимыл көрсетiп жүрген мен
емеспiн, басқа адам – пьесаның кей3керi, оның тұтықпасы жоқ” деп өзiн-өзi
кәмiл сендiрiп қойған. Бұл оған қашанда әсер ететiн болған. Париждiң
туберкулезге шалдыққан сырқаттар жататын емханаларының бiрiнде дәрiгер
Матье мынандай тәжiрибе жасайды. Ол өзi емдеп жүрген ауруларға:
“Германиядан жақында жаңа дәрi алдыратын болдым, ол туберкулездi заматта-ақ
жұлып алады екен» деп жариялайды. Ол кезде бұл ауруға қарсы ешқандай дәрi
әлi табылмаған болатын.
Дәрiгердiң сөзi науқастарға қатты әсер етедi. Мұны “дәрiгердiң ойдан
шығарып алған қулығы” деп ешкiм, әрине, ойламайды. Дәргердiң жұртты
сендiруi науқас адамдарға шипа болады; ол «дәрiнi алдым» деп ауруларды
емдей бастағанда солардың көбiнiң жағдайы күннен-күнге жақсара бередi, ал
қайсыбiреулерi құлан-таза жазылып кетедi. Сонда дәрiгер науқас адамдарды
немен емдеген? Кәдiмгi жай сумен! Міне, осындай мысалдар адамға қандай да
бір жағдайды сөзбен сендіру болатындығын дәлелдейді. Ендеше, БАҚ-да ең
негізгі қару – сөз, оны адресатқа психологиялық аспектіде қолданып, оны
тиімді қолдана білгені жөн.
Адресанттың (журналисттің) ақпаратты жеткізудегі психологиялық аспектісі
Аудиторияның мәтінді барынша дұрыс түсінуі үшін адресант ақпаратты
жеткізу барысында оқырман қауымның қажеттіліктерін, мүдделерін, білім
деңгейін, әлеуметтік ұстанымдарын ескереді. Сөз субъектісі коммуникативтік
ниетін жүзеге асыру үшін мәтін түзбес бұрын адресаттың а) тілдік біліміне,
ә) дәстүрлі біліміне сүйенеді . Осыған байланысты мәтіннің психологиялық -
прагматикалық сипаттамасын арнайы қарастыру қажеттілігі туындайды. Өйткені
мәтіннің прагматикалық компоненті тілдік құралдардың жұмсалуына қатысты
заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік береді.
Газет мәтінінде адресанттың белгілі бір прагматикалық ұстанымы көрініс
табады.
Зерттеушілер оны 3 түрге жіктейді:
Ақпараттық ұстаным (мәліметті іріктеп ұсыну); Фатикалық ұстаным
(материалды оқырман назарын аударту үшін пайдалану); Манипулятивтік ұстаным
(мәтінде баяндалатын оқиғаларға қатысты оқырман көзқарасын қалыптастыруды
мақсат ету) [7,21].
Мәтінде прагматикалық ұстаным бірнеше саты арқылы жүзеге асырылады.
Болмыстағы оқиғалар БАҚ арқылы реципиент санасында белгілі бір
бейнеде көрініс табады. Осы бейненің қалыптасу жолдарын былайша көрсетуге
болады:
Мәтін ақиқат болмыстағы қандай да бір оқиғаға, фактіге негізделеді; ол
фактілерге қатысты материал іріктеледі; адресант ақпаратты іріктейді және
оған өз субъективті бағасын береді; ақпараттың мәтін түрінде ұсынылуы үшін
белгілі бір тілдік құралдар таңдалып, модельге түсіріледі, сөйтіп мәтін
түзіледі;
5. Дайын мәтін реципиентке ұсынылады.
Газет мақаласына арқау болған ақпарат бастапқы, пайда болған сәтінен
оқырманға ұсынылғанға дейін осындай басқыштардан өтеді. Мұнда негізгі күш
те, жауапкершілік те адресантқа (журналистке) түседі.
Яғни публицистикалық мәтінге баға бергенде біріншіден, журналист
шешімін табуды мақсат еткен нақты проблемалар мен мақала жарияланғаннан
кейін қол жеткізілуі тиіс нәтижелер ескерілуі тиіс; екіншіден, мәтінде
көрініс тапқан идеологиялық ұстанымдар мен этикалық нормалардың рөлі дұрыс
түсінілуі қажет; үшіншіден, материал аудиторияға тән мәдени дәстүрмен
байланыста алынуы керек.
Қазіргі қазақ баспасөзінде жарияланған оқырмандар хаттарына, әртүрлі
сауалнамалар нәтижелеріне шолу жасай отырып және жеке тәжірибе нәтижесіне
сүйене отырып, бүгінгі қазақ оқырманын шартты түрде мынадай топтарға бөлуге
болады деп ойлаймыз:
1. Ымырашыл топқа жататын оқырман мәтін авторының ой-пікірімен келісе
отырып, ондағы ақпаратты немесе ұсынысты қабылдауға дайын екендігін
білдіреді, сөйтіп, мақалаға арқау болған проблемаға қатысты өзіндік ой-
пікірін де ұсынады.
2. Шартты түрде даукестер деп аталатын топқа адресантпен қайткен күнде
де келіспеуді мақсат ететін, мақала авторының әрбір сөзінің астарына
үңіліп, оны жағымсыз мәнде интерпретациялауға ұмтылатын оқырмандар
жатқызылды;
3. Бейтарап оқырмандар тобын газетті уақыт өткізу үшін парақтайтын,
ондағы материалдарға көз жүгіртіп шыққанымен, ден қоймайтын, оны талдап-
саралап жатпайтын пассив адресат құрайды;
4. Төртінші топқа жеке бас мүддесін бәрінен жоғары қоятын, өзінің
немесе отбасының әлеуметтік жағдайына тікелей қатысы бар проблема жайында
сөз қозғалған мақалаға ғана көңіл бөлетін, өз шеңберінде ғана қалуды жөн
көретін шектеулі оқырмандар жатқызылды.

Бақылау сұрақтары:
1. Қоғамдық санадағы стеротиптер дегеніміз не?
2. Құжаттарды зерттеудің негізгі әдістерін атаңыз.

9-дәріс
БАҚ және ПР қарым-қатынас психологиясы
1 Позитив және негатив бағыттағы PR мәтіндер

2 PR этикасы және кәсіби стандарты

Қазіргі кезеңді ақпарат заманы деп атау орнықты. Осыған орай бүгінгі
қоғамдағы ахуалды бірнеше кеңістік құрайтынын айтуымыз керек. Соның бірі –
БАҚ қызмет ететін ақпараттық кеңістік индивидтің когнитивтік кеңістігіне
әртүрлі тәсілдермен енеді. Әсіресе адамдар арасындағы қарым-қатынасты
реттейтін әсер етудің қосалқы коммуникативтік технологиялары болып
табылатын үгіт-насихат пен жарнаманың рөлі айрықша маңызға ие. Сондай-ақ
көппартиялық саяси жүйеге көшкен Қазақстанның саяси құрылымында PR (паблик
рилейшнз) бүгінде аса қуатты саяси тәсілге айналып отыр.
Жалпы «паблик рилейшнз» тіркесінің тікелей мағынасы жұртшылықпен
байланыс дегенді білдіреді. Қазіргі басқару қызметінде онсыз жұмыс істеу
мүмкін емес. Әсіресе басқару, ұйымдастыру, қоғаммен тікелей байланыс жасау
салаларының қызметкерлері үшін оның маңызы зор. Өйткені серіктестерімен,
тұтынушылармен өзара түсіністікке қол жеткізіп алмай басқару қызметін
жүргізу мүмкін емес. Ал билік пен партия қызметтеріне қатысты алғанда бұл
проблема өткірлене түседі. Себебі халық арасынан шыққан ондай өкілдер сол
көпшілікпен тығыз байланыс орнатпай ешбір табысқа жете алмайтыны белгілі.
Сонымен PR шын мәніндегі стратегиялық коммуникация болып табылады. Онда
белгілі бір мақсатқа қол жеткізу үшін жүзеге асырылуы тиіс іс-шаралар ұзақ
уақытқа жоспарланады, қандай да бір ұйымның немесе жеке тұлғаның мүддесін
көздейтін ақпараттық басымдықтар айқындалады. Сөйтіп PR басқару процесінің
маңызды бөлігіне айналады. Осы жұртшылықпен байланысты жүзеге асырушы
ақпарат көздерінің бірі – мерзімді баспасөзде жарияланған материалдарды
автордың прагматикалық ұстанымына, көтеретін тақырыбына, қамтылатын
деректердің алуан түрлілігіне, мақсатты түрде бағытталған аудиториясының
сипатына, сондай-ақ қоғам өміріндегі жалпы халықтық, халықаралық т.б.
шаралардың қарсаңында немесе олардан кейін, яки жариялану уақытына сәйкес
позитив және негатив бағыттағы PR мәтіндер деп бөлуге болады. Әсіресе
«үлкен ойын» саналатын саяси сайлаулар науқаны кезінде электораттың басым
бөлігін өз жағына шығару мақсатымен сайланушы азаматтардың,
үміткерлердің сенімді өкілдерінің осындай PR мәтіндерді БАҚ-тың барлық
түрлері бойынша «қарша борататыны» жасырын емес. Тіпті жеке тұлғаның
көпшілік талқысына түспеуі тиіс саналатын проблемалардың өзі мұндайда жұрт
назарына ашық ұсынылатыны жалпы адамгершілік тұрғысынан алғанда құптарлық
емес.
Саяси коммуникация жүйесі белгілі бір саяси мақсатқа қол жеткізу үшін
қоғамдық санаға әсер ету құралдарынан тұрады. Зерттеуші Б.С.Ахатованың
айтуынша, саяси коммуникация мынадай құрамдас бөліктерден: 1) саяси PR; 2)
саяси үгіт-насихат; 3) саяси жарнамадан тұрады. Саяси PR көпшіліктің
белгілі бір саяси субъектіге (саяси партия немесе қайраткер) деген сенімін
қалыптастыру мақсатымен ұзақ уақытқа жоспарланады; 2) ал саяси үгіт-насихат
сол қалыптасқан сенім негізінде саяси мінез-құлықтың белгілі бір типін
жасау үшін қоғамдық санаға нақты саяси идеяларды сіңіреді; 3) ал саяси
жарнама электораттың сол үгіт-насихат ықпалына түскен бөлігін «дұрыс таңдау
жасауға» шақырады, яғни нақты бір саяси партияға немесе оның көшбасшысына
дауыс беруге үндейді. [20,110] Осылардың ішінде көпшілікке тікелей және
күшті әсер ететін жарнама мен үгіт-насихатқа қарағанда PR-дың
коммуникативтік ықпалы әлсіздеу болады. Бірақ жоғарыда аталған негатив PR
материалдары туралы былай дей алмаймыз. Қандай да бір үміткердің
кандидатурасына қарсы пікір туғызу үшін бейәдеп, заңға қайшы, лас
технологияларды қолдана отырып мұндай «қара PR» көпшілікке жарнамадан да
қатты әсер етеді. Онда ақпарат бұрмаланады, кейде жалған мәліметтер
беріледі, бәсекелес субъектіге әртүрлі жала жабылады, тіпті арандату
әрекеттері де жоспарланады. Түптеп келгенде, мұның барлығы да «жұртшылықпен
байланыс» деген ұғымды білдіретін PR-дың шынайы мән-мазмұнына қайшы
әрекеттер болып табылады. Мәселені кеңірек аяда қарастырсақ, бұл тіптен
ұлттық намысты қорлайтын келеңсіздіктер деп бағаланады.
Аталмыш екі түрінің ішіндегі негатив мәндегі PR-мәтіндер аудиторияның
назарын көбірек аударатындықтан басылымдар да ондай материалдарды көптеп
жариялауға ынталы деуге болады. Яғни негатив мәнді PR-мәтінді көбейткен
сайын газет таралымы да, соған сәйкес танымалдығы да арта түседі.
Қазіргі газеттердегі негатив мәндегі PR-мәтіндердің өзін іштей 1)
агрессивтік сипаты басым, журналистік этиканы ескермейтін және 2) мақала
кейіпкеріне ашық агрессия көрсетпейтін, журналистік этика ережелерін сақтай
отырып жазылатын, жағымсыз теріс пікірлерін ашық түрде емес, бейтарап
формада беретін мәтіндер деп бөлуге болады.
Көріп отырғанымыздай, бүгінгі баспасөзді Кеңес үкіметі кезіндегі
цензуралық БАҚ-тан ерекшелендіретін айрықша белгілердің бірі – осы PR-
мәтіндерінің актив қолданылуы. Мұның өзі сөз бостандығы, ой еркіндігі
сияқты ұғымдардың қазіргі оқырман үшін үйреншікті қолданыстарға
айналғандығын дәлелдейді. Қазіргі қазақ газеттерінің кез келгенінен PR-
мәтінді кездестіруге болады, бірақ «Егемен Қазақстандағы» PR-мәтіндер
негізінен жағымдылығымен, оң пікірлерге негізделгендігімен сипатталса, «Жас
Алаш», «Ақ Жол Қазақстан», «Апта-kz» басылымдарындағы PR-материалдар сынап-
мінеуге, объектіге алынған PR-субъектінің кемшіліктерін баса көрсетіп,
аудитория алдында беделін түсіруге, ол жайында теріс, жағымсыз көзқарастар
қалыптастыруға бағытталатындығы байқалады. Біз мұндай мәтіндерді «саяси
ойында» теріс мақсатта қолданылатын тәсіл деп табуды жөн көрдік. Өйткені PR-
ақпараттарды теледидар арқылы тарату үшін PR-субъекті эфирден көрсетіліп,
PR-ақпарат аудитория алдында негізделіп, дәлелденуі тиіс. Ал қағаз арқылы,
жазбаша формада таралатын PR-ақпаратқа мұндай талаптар қойыла бермейді.
Мұндағы ақпараттың шынайылығы, растығы фотосурет арқылы ғана дәлелденуі
мүмкін, бірақ бұл – міндетті шарт емес. Осы жағдай да PR-ақпаратты тарату
үшін ең қолайлы БАҚ түрі ретінде газеттердің таңдалуына себеп болады.

PR этикасы және кәсіби стандарты

Қоғаммен байланыс саласы – барлық салалармен тығыз байланысты. Әрбір салада
қалыптасқан мінез-құлық қағидаларымен кәсіби біліктілік деңгейі бар.
Осындай қағидалар мен шарттардың жиынтығын әдеп немесе этика деген
жалпылама атаумен атаймыз.Этика кәсіби моральдың құрылымын зерттейтін
ғылым, моральдық нормаларды ұстану – ең бір қажетті қасиет.Қай салада
қызмет етпесін адам ең алдымен адамгершілік қағидаттарын берік
ұстанып,еліне қызмет ете білуі керек. БАҚ арқылы қоғамның көзқарасы,
оқиғаны түсінуі үнемі өзгеріп отырады. Қойылатын
моральдық талаптың қиындығы жоқ, тек талапты дұрыс пайдалана білу қажет. PR
маманы өзінің жұмысын алға бастыру үшін көзбояушылыққа, екіжүзділікке,
сатқындыққа жол бермеуі тиіс. Қоғаммен байланыс орнату барысында тілі
майда, сөзі жұмсақ, жүзі жайдары болуы керек. Сонымен қатар, PR маманы
барлық әдеп нормаларын меңгерумен қатар үлкен психолог бола білуі керек:
қоғамда әртүрлі адамдар, адамадар тобы болады, әртүрлі пікірлер мен
мінездер тоғысып отырады, ал ПР маманы осы механизмді басқарып отыратын
тетікке айнала білуі керек. Осы мақсатқа қабылданған кодекстер қызмет
етеді. Алайда, егжей-тегжейлі қабылданған кодекстің өзі PR маманының аяқ-
асты тап болған
оқиғасына түсінік бере алмауы мүмкін. Бұл кезде тек PR маманының кәсіби
этикасы мен ар-ұяты ғана маңызды рөл атқаруы мүмкін. PR маманының этикасы –
қоғамда, әлеуметтік ортада БАҚ өкілінің ұстанымымен, қызметімен, сондай-ақ,
белгілі тұлғалар, ұжымдық топтармен арадағы қарым-қатынастармен тікелей
байланысатындықтан
оның кәсіби шеберлігіне де ықпал етуші негізгі фактор бола алады. Қоғам
және халық арасындағы үлкен жауапкершіліктің өзі PR маманына моральдық-
этикалық және имани игі қасиеттерді игеруін талап етеді. PR маманы
этикасының қалыптасу негізіне келсек, ол өз халқының озық дәстүрінен нәр
ала отырып, имандылыққа бой түзеп, қоғамдық
мейірбанды да салауатты ортада тәлім-тәрбие алып, өсіп-жетілуге тиіс. PR
маманы - шындыққа сүйене отырып, дұрыс мәліметті халыққа жеткізуші. Пиар
маманының мінез – құлқы мен әдебінің жоғары дәрежеде болу маңыздылығы оның
атқаратын қызметі мен үнемі қоғаммен
байланыс пен қатынаста болуымен анықталады.PR маманының атқаратын
функциялары:
v Жазу машығы
Шешендік өнер
БАҚ-пен қарым қатынас
Зерттеу жүргізіп отыру
Маркетингтік қарым-қатынас
Тұтынушымен,мемлекетпен,қоғаммен,инвесторлармен қарым-қатынас
PR-ға қатысты заңдарды түсіну, өзгерту,анализ жасау
Веб - сайттар жасау және жаңа медиамен жұмыс жасау
v Іс-шаралар өткізу.
Пиар мамандары бірінші кезекте, жемқорлыққа бармайтын, көрсеқызарлық
қасиеті жоқ, халықтың мүддесі мен қамы үшін қызмет атқаратын адал азамат
немесе азаматша болуы тиіс. PR-маманының кәсіби мінез-құлқының кодексі
түрлері:
1961 ж. – Кәсіби мінез-құлық және этика Кодексі
1965 ж. – тарихқахалықаралық Publik Relations (IPRA)ассоциациясының
моральдық кодексі ретінде енген Афина кодексі, 1968 ж. Тегеранда
өзгертілген.
1978 ж. – ПР саласында қызмет ететін тұлғалардың кәсіби біліктілігінің
стандарттарын анықтап берген ПР-дағы кәсіби мінез-құлықтың Лиссабондық
(Еуропалық) кодексі , 1989 ж. толықтырылған.
2001 ж. – қоғаммен байланыс саласындағы кәсіби және этикалық талаптар
туралы Ресейлік кодекс Қоғаммен байланыс саласы бойынша Халықаралық
Ассоциацияның кәсіби мінез-құлық Кодексі Кодекс 1961 жылы Венецияда
Халықаралық ассоциацияның бас ассамблеясында қабылданған.Бұл кодекс
ассоциацияның барлық мүшелеріне міндетті болып табылады.
I Жеке және кәсіби адалдық
Жеке бастың адалдығын жоғары адамгершілік қағидалары мен жақсы
беделді сақтау деп түсінуіміз керек. Кәсіби адалдыққа
конституцияны,ережелерді дәл осы кодексті сақтау жатады.
Қоғаммен және БАҚ-мен байланыс IPRA мүшесі өзінің кәсіби қызметін
қоғамның мүддесімен сәйкестендіріпжәне тұлғалардың мәртебесіне сыйластықпен
қарай отырып жүргізуі керек.
IPRA мүшесі БАҚ мәртебесіне зиян келтіру мақсатын көздейтін қандай да
бір іспен айналыспауы керек.
IPRA мүшесі қасақана түрде жалған ақпарат таратпауы керек.
IPRA мүшесі кез-келген жағдайда өзі қызмет
атқаратын ұйым жайлы жан-жақты және нақты ақпарат беруге міндетті.
IPRA мүшесі жарияланған мақсаты басқа, бірақ шын мәнінде жасырын
түрде немесе тұтынушылардың,жалдамашылардың мүддесіне
қызмет ететін ешқандай ұйым құрмауы керек,осындай ұйымнан пайда көрмеуі
керек.
IV. Әріптестермен қарым-қатынас
IPRA мүшесі әріптесінің кәсіби мәртебесі мен жұмысына қасақана зиян
келтірмеуі тиіс. Алайда басқа адамның этикаға сай емес әрекеті мен осы
кодексті бұзғаны жайлы дәлелі болса, PRA кеңесіне осыны мәлім етуі керек.
IPRA мүшесі жалдамашы және тұтынушымен жұмыс барысында басқа IPRA
мүшесінің орнын басып алуға талпынбауы керек.
IPRA мүшесі осы кодексті ұстану мен оны орындауы барысынды басқа да
әріптестерімен бүрлесіп жұмыс атқаруы керек.
PR саласындағы кәсіби мінез-құлықтың Еуропалық кодексі(Лиссабон кодексі)
Ресми түрде 1978 жылы сәуірде Лиссабонда CEPR-дың Бас Ассамблеясымен
қабылданған. Бұл кодекске 18 ұлттық ассоциация қол қойған.(15 еуропа елі)

Бақылау сұрақтары:
1. «Паблик рилейшнз» тіркесінің мағынасы түсіндіріңіз.
2. Саяси коммуникация қандай құрамдас бөліктерден тұрады?

10-дәріс
Сөйлеу коммуникациясы
1 Коммуникация ұғымы, түрлері.

2 Тұлғааралық коммуникациядағы сөйлеу тiлi мен мәдениетiнiң рөлi.

Коммуникация – латын тілінен аударғанда, «қарым-қатынас орнату, байланыс
жасау, бір-бірімен араласу» деген мағына береді. Коммуникация қоғамның кез
келген саласында кездеседі. ХХ ғасырда философтар коммуникацияны қоғамдық
дамуға әсер ететін бірден бір күш деп түсіндірді. Осының негізінде ғылымда
«әлеуметтік коммуникация» термині пайда болды. Коммуникация ұғымы дами
келе, білім, техника, саясат салаларында кеңінен қолданыла бастады. Білім
салаларындағы институттардың бір-бірімен қатынасы, екі елдің дипломатия
орнатып, саяси мәмілеге келуі де коммуникация құрылымын кеңейте
түсті.Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің ара қатынасы ұғымдық деңгейде
күрделі бір сипатқа ие. Ол деңгей адамзат пен қоғам арасындағы байланысты
көрсетеді. Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің анықтамасы қарым-қатынас
категориясы тұрғысынан сипатталады. Қарым-қатынас категориясын қоғамдағы
субъектілердің (кластар, топтар және тұлғалар) іс-әрекетімен байланысының
мықтап орын алыуымен түсіндіруге болады, қоғамдағы субъектілердің
қызметінің, тәжірибесінің, қабілетінің, ақпараттың, білімділігінің және іс-
әрекеттің нәтижесінің алмаса қолданылуы; тұлғаның және дамуы мен қалыптасуы
тікелей жалпы қоғамдағы керекті жағдаяттарға байланысты. Ауызша және жазба
категориялары болмаса қарым-қатынас жүйесі толық іске аспайды. Осыған
байланысты қарым-қатынас жүйесін екіге бөліп қарастыруға болады. Бірінші
қарым-қатынас типі – контактілі, екіншісі – дистантілі. Бұл қарым-қатынас
түрлерінің өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары бар. Айталық,
контактілі қатынаста сөйлеушілер тікелей уақыт режімінде байланысады,
сөйлеуші мен тыңдаушы өзара ым, ираша, интонация арқылы да түсінесе береді.
Ал дистантілі қатынаста сөйлеушілер қатар тұрмайды, олардың арасында
белгілі бір кеңістік болуы мүмкін. Мәселен, телефон арқылы байланыста
адамдар бір уақытта сөйлескенімен, аралары алыс болуымен ерекшеленеді. Сол
сияқты хат, түрлі мәтіндер арқылы байланысу да дистантілі қатынасқа жатады.
Радиода, теледидарда, интернетте бұл қатынас жүйелері алмасып қолданылады.

Тұлғааралық коммуникациядағы сөйлеу тiлi мен мәдениетiнiң рөлi

Коммуникация туралы қысқа мағынада түсiндiрсек, ол адамдардың
бiрiккен iс-әрекет барысында өзара қызығушылықтарымен, ойлары, көңiлкүйi,
сезiмдерiмен алмасу фактi ретiнде түсiндiрiледi. Мұның барлығын ақпарат
ретiнде қарап, коммуникация процесiн ақпарат алмасу процесi ретiнде
түсiнуiмiз мүмкiн. Коммуникация мәнін түсінуде келесі сөздер кілттік болып
табылады: байланыс, контакт, өзара әрекет, алмасу, біріктіру амалы.
Әлеметтік- психологиялық феномен ретінде коммуникация нақтырақ сөзбен
белгілеу үшін контакт, яғни жанасу сөзін алуға болады. Адамдар арасындағы
контакт тіл мен сөйлеу арқылы жүзеге асады. Сөйлеу коммуникациясының
негізгі тәсілі болып табылады. Ол адам санасын белгілік жүйелер арқылы
обьективтеу ретінде қарастырылуы мүмкін. Қандайда бiр ақпараттар арнайы
белгiлер арқылы бере аламыз, нақтырақ айтқанда белгiлер жүйесi арқылы.
Коммуникативтiк процесте қолданылатын бiрнеше белгiлер жүйесi бар, соған
сәйкес қылып коммуникативтiк процестiң классификциясын құруға болады.
Сөйлеу пайда болушы сананың көріну формаларының бірі ретінде пайда
болады және адамның жоғары психикалық қызметтерінің бірі ретінде
филогенетикалық және онтогенетикалық деңгейлерде дамудың күрделі
кезеңдерінен өтті. Сөйлеу манерасы адамның дүниетану жөніндегі түсінігін,
оның мәдениетін анықтайды. Сөйлеу сапасы мазмұн, қатынас және әсер
үндестігіне тәуелді. Мазмұны ақпаратпен байланысты, қатынасы – адам өзі
сөйлеуге енгізетін эмоционалды контекстке құрамымен байланысты; әсер
сөйлеудің басқаларға ықпалымен анықталады. Мысалы, біз сөйлеушінің
сөйлеуінің әлеуметтік-психологиялық сапасын бағалауымыз керек. Бұл жағдайда
оның ақпараты қаншалықты мазмұнды екенін, ол сөйлеушінің өзіне қызықты ма
және оның хабарламасы басқа адамдарға әсер ете ме, соны анықтау керек.
Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл – ақпаратты қандай да бір түрде кодпен
хабарлайтын белгілік жүйе. Қазіргі қоғамда белгілік жүйелер өте көп, бірақ
компьютерлік байланыстың дамуымен олардың кейбір интеграциясы тенденциясы
толық анық. Сөйлеудің маңызды факторы болып ақраратты біреудің
паралингвистикалық тәсілдері табылады. Оларға мыналар жатады: сөйлеу
қаттылығы, темпі (шапшаңдығы), дыбыстарды айту ерекшеліктері, дауыс тембрі,
жесттер, мимика, дене тұрысы.Қарым-қатынаспен қоса жүретін
паралингвистикалық тәсілдер жиынтығы оның контекстін анықтайды.
Паралингвистикалық тәсілдер айтылғанның мағынасын дәлелдеуі мүмкін, немесе,
керісінше, оны теріске шығаруы мүмкін. Айтылған мен паралингвистикалық
тәсілдер арқылы көрсетілгендердің арасындағы қарама –қайшылықты толық емес
қарым-қатынас факторы ретінде қарастыру керек. Кез-келген байланыс кері
байланысты ұйғарады. Мысалы, егер екі адам кездейсоқ кездессе, онда олар
тек қана амандасса, қарым-қатынас жүреді. Ал егер олардың біреуі басқасын
байқамай қалса, онда қарым-қатынас жүрмейді, өйткені байланыс болмайды.
Байланыс тек қана паралингвистикалық тәсілдер деңгейінде де болуы мүмкін.
Мысалы, екі таныс емес адам бір-біріне қызыға қарағанда. Адамның әлеуми
болмысын талдауда іс-әрекет категориясына маңызды роль беріледі. Теориялық,
экспериментальды және қолданбалы зерттеулердегі іс-әрекет талдамы арқылы
адам психикасының әлеуми себептелуі, тұлға психологиясы және оның дамуы
ашылады. Егер коммуникацияны бөлiп қарастыратын болсақ, олардың белгiлiк
жүйелердiң әртүрлiсiн қолдануына байланысты вербалды және вербалды емес деп
бөлiп қарастырамыз. Осыған сәйкес коммуникативтiк процестiң әртүрлiлiгі
байқалады.
Вербалды коммуникация – белгiлiк жүйе ретiнде адам сөзiн қолданады,
тiл арқылы табиғи дыбыс шығару. Екi прициптi қосатын фонетикалық белгi
жүйесiн лексикалық және синтаксикалық сөз коммуникациясының ең әмбебап
құралы болып табылад. Коммуникативтiк процеске қатысушылардың бiр мәселеге
байланысты жағыдайды түсiнiп белсендi түде қатысуы үлкен рөл атқарады. Сөз
арқылы алынған ақпараттың кодированиясы немесе декодированиясы жүзеге
асырылады. Коммуникацияға түсушi сөйлеу барысында немесе ақпарат беру
барысында кодпен хабарлайды (кодирует)

Бақылау сұрақтары:
1. Коммуникация мәнін түсінуде қандай кілттік болып табылады?
2. Сөйлеудің маңызды факторы атаңыз.

11-дәріс
Журналист тәжірибесіндегі психологиялық зерттеу әдістерінің
қолданылуы (эмприкалық, эксперементтік, бақылау, анкета әдістері)
1 Психологиялық зерттеу әдістері
2 Анкеталық әдіс
3 Журналистік зерттеуде псиологиялық зерттеу әдістерінің қолданылуы

Психологияда адамды ғылыми зерттеудің барлық циклін қамтитын әдістер жүйесі
қалыптасқан, оған ұйымдастырушылық, эмпирикалық, сандық сапалық,
интерпритациялық әдістер енеді (Ананьев).
Ұйымдастырушы әдістер
Салыстырмалы Логгитюдті Кешенді
Эволюцияның әр даму сатысындағы психика дамуы (зоопсихология)
Жалпы психология - топтарды салыстыру
Әлеуметтік психология- демографиялық, этнографиялық, әлеуметтік, мәдени
топтарды зерттеу
Патопсихологияда
Жас ерекшелік психологиясында қолданылады. Бір топты бірнеше рет зерттеу
Индивидуалданған
Психикалық дамудың төменгі деңгейін болжай алады. Тұтас құрылымның
негізгі компоненттерін зерттеу

Эмпирикалық тәсілдер
• бақылау;
• өзін өзі бақылау;
• эксперименталды әдістер (лобараториялық, табиғи);
• психодиагностикалық әдістер (тест, әңгімелесу, анкета, іс әрекет өнімін
зерттеу, өмірбаян, интерпритациялық);
• анкета;
• социометрия;
• сұхбат;
• әңгімелесу;
• іс әрекет нәтижелерін талдау;
• модельдеу;
• өмірбаян.
Әдіс — психологиялық зерттеушілердің әдіснамалық негіздері. Топ
психологиясының әдістерін сипаттау. Оларға қойылатын талаптар. Топ
психологиясындағы сараптау, (эксперимент) оның түрлері. Психологиялық
эксперименттің құрылымы.
Салыстыру әдісі - әртүрлі құбылыстар мен объектілерді салыстыруға
мүмкіндік береді.
Лонгитюдты әдіс — белгілі бір уақыт аралығындағы құбылыстар мен
объектілерді неше қайтара зерттеуге мүмкіндік береді.
Комплексті (кешенді) әдіс — әр ғылым салаларының әдістер жиынтығын қолдану.

Эмпирикалық әдіс — бақылау; әңгімелесу; эксперимент; тестілеу жатады.
Бақылау – срез (аралық) оның мерзімі; таңдаулылығы; тұтастылығын
қарастырады.
Әңгімелесу – анкеттеу; интервью; сұрақнама; сұхбат.
Эксперимент - лабораториялық және табиғи болып екіге бөлінеді.

Анкеталық әдіс - қоғамдық тұрмыс пен әлеуметтік жағдайды зерттеудің
нақтылы социологиялык әдісінін бірі. Журналисттердің де жиі қолданатын
әдісі. Анкеталық әдіс көпшіліктің белгілі бір мәселеге қатысын немесе
пікірін анықтау үшін қолданылады.
Анкеталық әдістің екі түрі бар: 1) интервью-анкета (анкеталарды
белгілі бір адам арқылы таратып, ондағы сұрақтарға жауап алу); 2) сырттай
сұрастыру (сұраққа жауап берушілер анкеталарды интервью алушылардың
қатысуынсыз толтырады).
Анкеталық қолдануда сұрақ қоюдың бірнеше түрі болады. 1) Дихотомиялық
сұрақ (жауап берушілерден "ия", "солай", "жоқ", "олай емес" т.б. сөздердің
астын сызу немесе тұсына белгі қою арқылы өзінің пікірін білдіру талап
етіледі). 2) Жабық анкета (сұраққа беретін жауаптардың бірнеше нұсқалары
тізіледі де, жауап беруші солардың бірін белгілеу арқылы өз пікірін
білдіреді). 3) Ашық анкета (жауаптын мазмұнына ешбір шек қойылмайды) -
неғұрлым мазмұнды, толық мәлімет алудын тиімді жолы.
Анкеталық әдіс қолданылғанда жауап берушілердің аты-жөніне ерекше мән
беріледі. Егер бұл шарт дұрыс орындалса, зерттеуде қажетті мәліметтің
алынуы қамтамасыз етіледі. Анкеталық әдіс арқылы жиналған мағлұматтарды
талдау кезінде алынған мәліметтердің объективтік шындыққа сәйкестігіне көп
мән беріледі. Сондықтан зерттеуге тиісті әлеуметтік топтардың бір типті
болуын мұқият қадағалаған жөн. Ол үшін анкеталарды таратпастан бүрын
зерттелетін объектінің (әлеуметтік топ, ұжым т.б.) белгілі бір қоғам
құрамындағы алатын орнын анықтау қажет және сұрақтардың қисынды болуы,
соңғы сұрақтар алдыңғы сұрақтармен ұштасып, объектінің мәнін тереңірек
қамтуы тиіс.
Нақтылы социологиялық зерттеулерді жүргізгенде, анкеталарды қанша
адамға тарату керек екендігі, зерттеудің мақсаты мен міндетіне қарай
адамдарды сұрыптау, олардың білім дәрежесін, әлеуметтік күйін т.б.
жағдайларын алдын ала анықтау, осыған байланысты анкеталар таратылатын
адамдарды топтарға бөлу мәселелерін ғылыми тұрғыдан шешу қажет.
Анкеталық әдіс қолданылғанда, синтетик, (жинақтау), демограф, (халық
құрамын зерттеу) әдістер қажетіне қарай пайдаланылады. Ғылыми зерттеу
практикасында анкеталық әдіс дербес қолданылмайды. Бүл әдіс нақтылы
социолог, зерттеулердің басқа әдістерімен тығыз байланысты болғандықтан,
соларды бірге пайдаланудың нәтижесінде ғана объектінің жан-жақты зерттелуі
қамтамасыз етіледі.
Анкеталық әдіс -психологияда адамның психикалык ерекшеліктерін зерттеуде
пайдаланылатын әдістердің бірі. Мұнда кісі бұрын жазылып қойылған
сұрақтарға жазбаша, кейде ауызекі жауап қайырады. Осы әдіспен әртүрлі
таптың, ұжымның психикалық өзгешеліктері (талап, тілегі, қызығуы, талғамы
т.б.) зерттеледі. Мысалы студенттердің қандай кітаптарды құмартып
оқитындығын, олардың сүйікті жазушылары мен артистері кім екендігін т.б.
осы тәріздес мәселелерді Анкеталық әдіспен анықтауға болады. Ондағы
сұрақтар шұбалаңқы келмей, қысқа, түсінікті тұжырымдалып жалпы саны 5-8-ден
аспауы тиіс.
Алынған материалдың нәтижесі статистикалық талдаудан өткізіледі де,
ондағы үлкен цифрларға қарай қорытынды жасалады. Мәселен, бес жүз адамнын
төрт жүзі "Абай" романын оқыдық деп жазса, бұдан оқырмандардың 80%-нын осы
кітаппен таныс екендігін, бұл шығарманың көпшілік сүйіп оқитын кітапға
айналғанын аңғаруға болады.
Анкеталық әдіс 19 ғ- дың 80-ші жылдарынан бастап педагокикалық және
әлеуметтік психологиялық зерттеулерінде қолданылып келеді. Негізгі
кемшілігі - адам кейде шын көңілдегісін жазып бере бермейді, не оны қағаз
жүзінде дұрыс көрсете алмайды. Адамның жан дүниесінің сырын жете білу үшін
байқау, әңгімелесу, эксперимент әдістерін қосарластыра пайдаланған жөн.
Журналистік зерттеуде псиологиялық зерттеу әдістерінің қолданылуы.
Журналистік зерттеуде ең алғашқы қадам – айғақтаманың гипотезасын жасақтау.
Гипотезаны жасақтау айғақтаманың ең маңызды сәттерінің бірі. Айғақтама
гипотезасы деген ұғымның астарында келеңсіз оқиғаның не себепті орын
алғанын, оған не және кім түрті болғанын, оған кімнің мүдделі екенін ойша
болжалдау міндеті жатыр. Журналистикада гипотеза кейде болжам, бағам,
версия деп те айтылады. Олардың айырмашылығы қандай? Версия да, гипотеза да
болжалдау. Ал болжам версия мен гипотезаға қарағанда тек болашаққа қатысты
ғана айтылатын болжалдау. Гипотеза мен версия болашаққа қатысты да, өткен
шаққа қатысты да айтыла береді. Версия ұғымы гипотеза көп болған жағдайда
айтылады. Ал гипотеза деген бір ғана тоқтамға тірелгенде қолданылатын ұғым.
Журналист гипотезаны алға тарта отырып журналистік айғақтаманың қандай
бағытта жүретінін бағдарлайды. Гипотезаны құрастырудың классикалық әдісі
«Бұл жағдайды жасау кімге тиімді болуы мүмкін» сұраққа жауап іздеуден
басталады. Мысалы, журналист ақпарат көздерінен белгілі бір зауыт улы
қалдықтарды жергілікті жердегі ашық қоқыс тастау орнына төгуге рұқсат алды
деген мәлімет естіді. Бұл әрекет қоршаған ортаны қорғау туралы заңға қайшы
болса да компания белгілі бір жергілікті басқарушы шенеуніктен рұқсат
алған. Басқаша айтқанда, шенеунік өз қызметін асыра пайдаланып заңды аяққа
таптап, заңға қайшы әрекетті жасауға рұқсат берген. Осыдан келіп, журналист
төмендегідей гипотезаларды алға тартады:
1) Кәсіпорын заңға қайшы келетін болса да өз қажетілігін қанағаттандыра
алды, себебі сол кәсіпорынның басшыларының бірі жергілікті атқарушы
биліктегі шенеуніктердің бірімен туыс, таныс немесе бір партияда тіркелген,
т.б.;
2) Жергілікті атқарушы биліктегі шенеуніктердің бірінің компания акциясынан
немесе оның пайдасынан үлесі бар;
3) Шенеунік белгілі бір ортақ таныстары арқылы компания иелерінен пара
алған.
Осы сияқты гипотезалардың біріне сүйене отырып, журналист өзінің бар
күш-жігерін ақпарат алудың белгілі бір арнасына бағыттай отырып жұмсайды.
Бұл журналистің еңбегін зая кетірмейді, журналист өзінің нақты белгіленген
бағытына қарай нық сеніммен қадам басады. Мұндай жағдайда журналист аз
уақыт жұмсап үлкен нәтижеге қол жеткізеді.
Гипотезаны тексеру сәті журналистік айғақтаманың ең көп еңбекті талап
ететін кезеңі және осы сәт журналистік айғақтаманың әрі қарайғы тағдырын
шешетін шешуші кезең. Өйткені гипотезаның өзі тексеруден тыс жеке тұрып
журналистік айғақтаманың аяғына дейін жүргізілуін қамтамасыз ете алмайды.
Гипотеза бар болғаны болжал ғана. Осы гипотезаны тексеру мақсатында
ақпарат, керекті фактілер мен дәйектемелер жиналады. Осы дәйектердің
негізінде журналист бұл айғақтаманы әрі қарай жалғастыруға болатыны немесе
тоқтатылатыны жөнінде шешім қабылдайды. Гипотезаны дәлелдеу үшін журналист
ақпарат көздерімен жұмыс істеуді бастайды. Алдымен ақпарат көздерінің тобын
жасақтайды да, сосын оларға шығудың амалын қарастырады. Ақпарат көздерінің
қайсысымен бірінші жұмыс істейтінін журналист гипотезаның қайсысына көбірек
сенсе содан бастайды. Журналистер көбінесе гипотезалардың бәрін бір уақытта
қатар тексереді. Олардың біреуінің салмағы басып кеткенге дейін, яғни оның
бірінің рас екендігін айғақтайтын бұлтартпас дәйек табылғанша бәрін қатар
зерттеуді тоқтатпайды.
Телевизиядағы журналистік айғақтамалар жүргізудің құрылымын былай жіктеуге
болады:

- Ақпаратты жинау және сұрыптау кезеңі;

- бейнеқатарды түсіру кезеңі;

- мәтін жазу кезеңі;

- монтаждау кезеңі.

Алдымен ақпарат жинау кезеңі жөнінде. Ақпарат дегеніміз – факт. Факт
(латын тілінен аударғанда faktum -жасалған, болған деген ұғымдарды
білдіреді) дегеніміз – шын мәнінде бар, ойдан шығарылмаған, шынымен орын
алған, теориялық жалпылауға негізделген құбылыс.
Ақпарат жинау әдісін орыс ғалымы В.В.Ворошилов екіге бөледі:
эмпирикалық және теориялық. Эмпирикалыққа бақылау, құжаттарды саралау,
сұхбат, әңгімелесу, сауалнама, анкета тарату жатады. Ал теориялық ақпарат
жинауға индукция, дедукция, ұқсату, салыстыру, анализ, синтез, гипотезалар
мен версияларды алға тарту жатады. Эмпирикалық ақпаратты үш түрлі ақпарат
көзінен алады: индивидтік (жеке адамнан), ұжымдық және құжаттық (ресми,
жеке құжаттар, БАҚ материалдары). Ақпарат тек әдіс-тәсілдермен ғана емес
дайын ақпарат тарату науқаны кезінде де жиналады. Мысалы, ұжымдық ақпарат
көздері деген ұғым бар. Оған ресми немесе бейресми байланыс кезіндегі
жиналыстар, конференциялар, отырыстар, дөңгелек үстелдер, іскерлік
кездесулер, пресс – конференциялар жатады. Адаммен оның жолдастарының
көзінше сөйлескенде алынған мәлімет құнды болуы мүмкін. Өйткені сол мәлімет
қасында тұрған жолдастарына да ортақ болғандықтан, оны бұрмалай алмай қалуы
ықтимал. Керісінше, жолдастарының көзінше шындықты айтудан қымсынуы да
мүмкін.
Ал ұжымдық ақпарат алу кезінде ресми не бейресми лидерлердің ықпал
етуімен ақпаратты бұрмалауы да ықтимал. Сондықтан ұжымдық ақпарат
көздерінен алынған мәліметтерді қолданбас бұрын оның растығына көз жеткізіп
алған жөн.
Журналистік айғақтамада ақпарат жинаудың классикалық төрт әдісі
қолданылады:

- құжаттарды сараптау;

- сұхбат алу;

- бақылау;

- тәжірибе жасау (эксперимент).

Бақылау сұрақтары:
1. Эмпирикалық әдістерді атаңыз.
2. Эмпирикалық және теориялық әдістердің айырмашылықтарын айтыңыз.

12-дәріс
Жеке адамның типтік психологиясы
1 Адамның психикалық іс-әрекеті.
2 Жеке адамның психикалық және физиологиялық кұбылыстардың ара салмағы.
3 Эмоция кұбылыстары.
4 Тіл түйсігінін, негізгі алғы шарты.
5 Ойлау процестері.

Тұлға психологиясы - адамтану ғылымдары жұйесіңде ерекше орынға ие.
Бұл сала адамның даралық сипаттарын қарастырып, оның іс-әрекетіне сәйкес
қадір-қасиеттерінің калыптасуының психологиялық механизмдері мен
зандынықтарын зерттейді. Сонымен бірге адамның кұрылымы мен адамдардың
типтік мақсаттарымен байланысты теориялық мәселелерді де зерттейді.
Анатомиялық-физиологиялық зандылықтармен үйлеспейтін болын шықты. тұлғаньщ
сыртқы ортамен өнімі болы табылатын психикалық үрдістердің өздері мінез-
кұлықтың белсенді себепші факторы болатындығы көрсетілді.
Осындай, жеке адамның типтік психологиясын білу арқылы журналистің
адам болмысын тануға жол ашады.
Адамның психикалық іс-әрекеті.
Осы күнгі физиология ғылымының өзекті мәселелерінің бірі - адамның
психикалық (психо—жан) , іс - әрекетінің негіздерін анықтау. Қазіргі кезде
үлкен мидың он, және сол жарты шарларының Әрекеттік айырмашылыгы, сезім
жүйелерінің, таным, түйсік, тіл, сана процестерінің, ұйқы, сезініс,
мотивация іспетті психикалық әсерленістердің физиологиялық механизмдері
кеңінен зерттеліп, айтарлықтай нәтиже алынды
Адамның психикалық әсерленісінің физиологиялық негіздері мен
заңдылықтары И. M. Сеченов пен И. П., Павловтың ұғыну ілімі арқылы
айқындалады. Психикалық әсерленістер физиологиялык құбылыстармен тығыз
байланысты дербестігі бар процестер.
Жеке адамның психикалық және физиологиялық кұбылыстардың ара салмағы
(психо - физиология сауалы) бейнелеу теориясының маңызды саласы. Ол
материя мен санаға байланысты философияның негізгі мәселесі.
Психикалық әрекеттің қалыптасу заңдылықтарын психология ғылымы
зерттейді. Ол психиканы мидың ақиқат болмысты бейнелеу ретінде қарайды.
Психикалық әрекет жалпы психикалық құбылыстардан, күйлерден және
кісілік қасиеттерден тұрады. Психикалық әрекеттерге ықылас түйсік, зерде,
эмоция (сезініс) , ойлау, тіл, сана жатады. Эволюциялық даму кезінде адам
мен жануарлардың психикасы биологиялық мұқтаждығынан, қоршаған ортаның
жағдайларына икемделуі арқасында қалыптасты. Ол мінездің қарапайым түрінен
күрделі көріністеріне алмасып дамыды. Адам бейімделудің және өзгергіштіктің
өте ерекше дәрежесіне жетті. Өйткені оның миы өзгеше жетіліп бүкіл
адамзаттың тарихи-қоғамдық тәжірибесін иеленді.
Адамның психикалық қасиеттері: қабілеті, типтік ерекшеліктері, мінезі,
темпераменті, әлеуметтік бағдары, талаптары, оның санасы арқылы
ұйымдастырылады.
Психикалық әрекеттің негізі — қоршаған ортамен организмнің объективті
ара қатынасын сипаттайтын жеке физиологиялық көріністер. Олар біртұтас
бірлестірілген субъективтік бейне құрайды (А. А. Ухтомский). П. К.
Анохиннің әрекеттік жүйе туралы ілімі физиология мен психология арасындағы
тұжырымды байланысты ашты.
Ықылас. Ықылас — көңілдің белгілі нәрселерге қажетті мәлімет алу үшін
бағытталып, оған қадалуы. Басқаша айтқанда, организмнің тітіркенуге жауап
беру даярлығын көрсететін оның сергектік белсенді күйі.
Ықылас ерікті және еріксіз болып екі түрге бөлінеді. Еріксіз ықылас —
туа біткен жүйке тетіктері арқылы жүзеге асырылатын құбылыс. Ерікті ықылас
адам психикасын мақсатты жұмылдыра-тын және жанама түрде болатын әлеуметтік
дамудың жемісі. Ықылас қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болуы ықтимал. Ол
сыртқы әлем заттары мен құбылыстарына, не адамның ішкі күйіне, ойына,
сезіміне бағыттылады. Ықыластың толықтығынан, тұрақтылығынан, көлемінен
адамның іс - әрекеті, сезуі, түйсігі, зердесі, ақыл-ойы, тіпті санасы
тәуелді келеді.
Ықыластың әртүрлі көріністері бағдарлау рефлексіне, мидың жергілікті
қозу және тежелу процестеріне, сезім мүшелерінін, әсерленісі мен
организмнің, табиғи мұқтаждықтарына байланысты. Сондықтан ықыластың
физиологиялық механизмін ұғыну үшін И. П. Павловтың шартты рефлекс, ми
қыртысының ішкі тежелуі, талдау синтез әрекеті туралы ілімін арқау етеді.
Сонымен қатар, A. A. Ухтомскийдің доминанта туралы еңбектері бойынша,
ықылас кезіндегі үстемді қозу ошағы теріс - индукция (кезеліс) процестері
арқылы оның шоғырлануына жағдай жасайды.
Көптеген деректер бойынша, ықылас пен сергектіктің, шығу тегі ұқсас.
Оларға да торлы құрылым, шашыраңқы таламус жүйесі, оның ми қыртысы
проекциясы және гипоталамус жауапты. Торлы құрылымның белсендіруші ықпалы
әуелі ілмек (лемниск) жолдарымен келетін арнамалы серпілістерді ми
қыртысына тікелей экстраталамустық жолдар (ішкі капсула немесе субталамус)
арқылы жеткізеді. Ықыластың сапасы бірнеше физиологиялық көріністермен
сипатталады. Оның белсенділігі, бағыттанушылығы, тереңдігі, орнықтылығы,
қарқындылығы, аудара қосушылығы болады. Ықыластың белсенділігі ерікті және
еріксіз болып жіктеледі. Ерікті ықылас адамның санасы, өз ырқы арқылы
туады. Ол адамның таным - тіршілігі, ақыл - ойы және іс-әрекеті үшін
жетекші роль атқарады. Еріксіз ықылас кездейсоқ төтенше тітіркендірістерге
шартсыз бағдарлау рефлексі ретінде пайда болады.
Орнықтылығы деп ықыластың белгілі нәрсеге (объектіге) шо-ғырлануын
айтады. Ол тұрақты және тұрақсыз ықылас болып бөлінеді. Дені сау адамның
өзінде де ықыластың орнықтылығы құбылмалы келеді.
Ықыластың тереңдігі оның көлемі және таратылуы арқылы анықталады. Оның
көлемін ықылас қамтитын нәрселердің саны сипаттайды. Мұнда ыкыластың
шашырауы немесе шоғырлануы маңызды орын алады
Сонымен қатар ықылас адамның ішкі әлеміне немесе сыртқы төңірекке
бағытталады. Ықылас басқа нәрселерге оңай не қиын ауысады. Ал ықыластың
қарқындылығы жоғары немесе төмен болады.
Эмоция. Адам мен жануарлар психикасының ерекше көріністерінің бірі—
эмония (лат. emavere — күйзелу, қобалжу). Ол мінезді бағыттау және жүзеге
асыру амалдарын жасайтың мотивацияның құрамында маңызды орын алады.
Эмоцияның бірнеше түрі бар. Биологиялық эмоция — әртүрлі. Тіршілік
(ашығу, шөлдеу т. б.) мұқтаждықтарын қанағаттандыру немесе қанағаттандырмау
әрекеттерімен байланысты болады. Жоғары эмоция — әр алуанрухани
(әлеуметтік, танымдық, әсемдік) әрекеттерінен туады. Кідірген эмоция — жеке
адамның кейбір себептерімен, эмоциялық көріністерін тежеуі нәтижесінде
байқалады. Жағымсыз эмоция — қандай болса да бір мұқтаждық
қанағаттандырылмаған жағдайда ұнамсыз күйзеліс түрінде кездеседі. Жағымды
эмоция — мұқтаждық қанағатта.ндырылған кезде болатын сүйкімді
әсерленушілік.
Эмоция кұбылыстары аффект (долданыс) , нағыз эмоция және сезім түрінде
кездеседі. Аффект — айқын қимылдар ағза көріністерімен қоса жүретін күшті
және біршама қысқа мерзімді эмоциялық күйзеліс күйі. Ол жүріп жатқан
тіршілік немесе әлеуметтік жағдайда кездеседі. Нағыз эмоция ұзақ уақыт және
әлсіз түрде білінеді. Ол бастан кешкен немесе болашақты елестету арқылы
туады. Эмоцияның үшінші түрі — заттық сезімдер. Олар кейбір белгілі немесе
дәйексіз нәрселерді (мәселен, махаббат) , отанды сүю, өшпенділік т. б.
елестету немесе ойлау арқылы пайда болады. Заттық сезімдер тиянақты
эмоциялық қатынасты көрсетеді. Эмоциялық көтеріңкілік сәтте адамды шабыт,
нұрлану, жаңалық ашу, шығармашылық қуанышы билейді. Яғни, сезініс күйі —
адамның рухани және дене күшінің ең жоғары көтеріңкі сатысы.
Организмнің эмоциялық күйі эмоциялық күйзеліс және эмоциялық көрініс
іспетті әсерленістерден тұрады. Эмоииялық күйзеліс деп организмнің өзін
және қоршаған әлемді бейнелейтін субъективтік сезінісін айтады. Организмнің
дене сезу және ағза жүйелерінде байқалатын өзгерістерді эмоциялық керіңіс
деп атайды. Эмоциялық көрініс әртүрлі. Симпатикалық жүйке қатты
қозғағандықтан жүректің қызметі жеделдейді, қанның қысымы көтеріледі, газ
алмасу өседі, тыныс кеңейеді, организмде тотығу және энергия құбылыстарыньң
қарқыны артады. Қанда, сілекейде, несепте катехоламиндер, пептидтер және
глюкоза мөлшері көбейеді.
Бұлшық ет тонусы өеіп, көз қимылы жиіленеді, терінің түктері үрпиеді,
эмоциялық қозу кезінде организмнің бүкіл қосалқы мүмкіндіктері жедел
жұмылдырылады. Сонымен қатар түпті қарқынды іс-әрекеттің өзінде, оның әлі
де зор пәрменді мүмкіншіліктері сақталады. Бұлар тек төтенше жағдайларда,
эмоциялық зорлану кезінде тұтынылады.
Эмоция кезінде адамның субъективтік күйі өзгереді. Оның парасаттық
қабілеті, зердесі сезімтал, қоршаған орта әсерлерін жіті қабылдайды.
Эмоциялық күйзелістің тіршіліктегі негізгі мәңі адам мен жануарларға
өзінің ішкі жағдайын, пайда болған мұқтаждығын, тез бағалауға, оны толық
қанағаттандыруға мүмкіндік жасайды. Сөйтіп, ол организмдегі бейнелеуші
(бағалаушы) ізденуші, нығайтушы, реттеуші, байланыстырушы әрекеттерді
ұйымдастырады.
Эмоцияның бейнелеуші әрекеті оқиғаларға жалпы баға береді. Организм
өзінің бүкіл іс әрекетін бірлестіру арқасында, оған әсер етуші
тітіркендіргіштің жағымды немесе жағымсыз жактарын тез анықтайды. Адамның
сезініс қабілеті дара күйзеліспен қатар, өзара қоса әсерленушілік арқылы
қалыптасады.
Эмоцияның ізденуші түрі мақсат пен ниетке байланысты білінеді. Ол
жетекші және жағдайлық болып екіге бөлінеді. Жетекші эмоциялық күйзеліс —
мұқтаждықты қанағаттандыратын мінездік мақсатқа бағытталады. Жағдайлық
эмоциялық күйзеліс мінездің кейбір кезеңдерін бағалаудан туады. Ол нәтижеге
қарай мақсатқа жету үшін мінезді не жалғастырады не өзгертеді.
Эмоция нығайтушы әрекеті арқылы тәлім және зерде процестеріне
қатысады. Эмоциялық әсерленістер тудыратын маңызды қақиғалар тез және ұзақ
уақытқа зерде де сақталады. Мұны әрбір шартты рефлекс қалыптасар кезде
байқауға болады. Оның алғашқы жалпылама сатысын — эмоциялық сатысы дейді.
Дәл осы кезде организмнің вегетативтік саласы ерекше жұмылдырылады. Өйткені
белгісіз жайларда үстемді әсерлену тиімді келеді.
Ойлау. Oйлау - адамның жаңа жағдайларға бейімделуі кезінде мақсаттарды
жаңаша шешуге' арналған ми қыртысының ете күрделі іс-әрекеті. Ол әлемді
танудың және бейнелеудің ең жоғары сатысы. Ойлау — болмысты, оның бүкіл
байланыстарын, қатынастарын және заңдылықтарын жанама түрде, жалпылама
бейнелеу. Ойлау арқылы заттардың және құбылыстардың түйсінбейтін мазмұны,
маңызы және мағынасы танылады.
Танымның алғашқы кезеңі — нақтылы сезімдік бейнелеу. Ол сезу, түйсік,
елестету арқылы атқарылады. Қоршаған әлем мен организмнің өз хал-жағдайын
нақтылы сезімдік бейнелеуді бірінші сигналдық жүйе атқарады.
Материалдық (мәдилік) дүниені тану сезуден басталады. Ол әртүрлі
талдағышқа әсер ететін қоршаған орта құбылыстары мен заттардың жеке
қасиеттерін бейнелейді. Ал түйсік біртұтас нақтылы бейне (образ) түрінде
тек сезуден құралады. Сезу мен түйсік талдағыш жүйелерге, тікелей әсерден
туады. Жалпы нақтылы елестету (түсінік) арқылы пайда болады.
Ойлау процестері жалпы түсінік пен уғышнан және пікір мен ой
тұжырымынан тұрады. Ұғым, ең жоғары ойлаудың дәрежесі — түсінікті ой. Ол
біздің сезім мүшелеріміз қабылдамайтын ең маңызды жақтарын бейнелейді.
Бұлар танымның анағұрлым күрделі кезеңі — қоршаған әлемді жалпылама
дерексіз бейнелеу. Ойлаудың дерексіздік (абстракциялық) , сезімдіқ,
нақтылы, көрнекі әсерлі т. б. түрлері болады.
Психология ғылымы негізінен ойлаудың үш түрін ажыратады: нақтылы,
бейнелі және дерексіз-қисынды (абстракциялық-логикалық).
Нақтылы немесе көрнекі — әсерлі ойлау бірінші сигналдық жүйеге
тіркеледі, әрі екінші сигналдық жүйені де арқау етеді. Бұл қисынды ойлаудың
алғашқы сатысы, ол кейін бейнелі ойға алмасуы мүмкін.
Бейнелі ойлау — ойша байымдау немесе елестету және жоспарлау арқылы
жүзеге асады. Бұл тілмен тығыз байланысты.
Дерексіз-қисынды ойлау — ұғым, пікір символдық белгілер және басқа
дерексіз категорияларды пайдаланады. Мұндай ойлау ең терең және нәтижелі
келеді. Алайда ол үшін жеткілікті білім мен дағдылар қажет.
Ұғым дегеніміз заттар мен кұбылыстардың жалпы және маңызды
ерекшеліктерін бейнелеу болып табылады. Пікір олардың әртүрлі жақтары мен
қасиеттері арасындағы байланыстар мен қатынастарды бейнелейді. Ой тұжырымы
пікірлерді заңдылықпен байланыстыратын ойлаудың, жоғары сатысы. Ойлаудың үш
түрі де тектік (гендік) және диалектикалық тұрғыдан алғанда санның сапаға
ауысуы.
Ойлау әрекетінің нейрофизиологиялық негіздерін алғашқы ашқан И. M.
Сеченов. Оның айтуынша, ойлау— нәрселерді бір-бірімен салыстыратын мидың
рефлекстік құбылыстарының анализдік-синтездік әрекетінің нәтижесі. Ойлау
процесінің нейрофизиологиялық негізін іс-әрекеті түзетіндігі И. П.
Павловтың нактылы тәжірибелерімен дәлелденді.
И. M. Сеченов пен И. П. Павловтың еңбектерінде, ассоииация (ұлас)
үғымы организмнің белсенді бейімделу іс-әрекетінің күрделі нәрселер
ортасындағы мінезінің нәтижесі деп саналады. Адам мінезінің физиологиялық
механизмдеріне талдау жасағанда, ол екі сигиалдық жүйенің, ми қыртысы мен
қыртысасты құрылымдардың бірлескен іс-әрекеті екендігі көрінеді. Адам өз
еркімен, өзінің шартты рефлекстік әсерленісін тоқтата алады.
Тіл. Тіл адамдардың қатынас құралы ретінде қалыптасты. Ол еңбектену
нәтижесінде адамдар бірімен-бірі түсінісу үшін қажет болды. Тіл сөз арқылы
ақпарат қабылдау, емдеу және жеткізу түрінде сипатталады. Яғни, болмыс
сөйлеу әрекетімен бейнеленеді.
Сөз бейнелеудің екінші сигналдық формасы. Тіл байланыстырушы,
ұғындырушы және реттеуші қызмет атқарады. Тілдің байланыстырушы
(коммуникациялық) әрекеті — оның адамға тән арнайы қатынас құралы болуы.
Бұл айтушы мен тыңдаушы арасындағы саналы іс-әрекет. Ол өзара тығыз
байланысты айтылу (экспрессивтік) , суреттелу немесе ұғыну (импрессивтік)
түрлерінен тұрады. Мұның екеуі де өте күрделі психологиялық құбылыс.
Бұлардың физиологиялық негізін мидың ерекше әрекеттік жүйелері атқарады.
Жануарларда да коммуникациялық іс-әрекеттің қарапайым түрлері
кездеседі. Олардың кейбір дыбыс шығаруы немесе көру тітіркенулері басқа
жануарларға сигнал болуы мүмкін. Алайда ол екінші сигналдық жүйе бола
алмайды.
Тілдің ұғындырушы әрекеті - дерексіз ойлаудың, түсінудің құралы.
Түскен ақпаратты талдап қорыту арқылы пікір және тұжырым туады. Сөйтіп
сигналдық жүйелердің өзара әрекеті қарапайм сезуді күрделі ойлау процесіне
ауыстырады.
Тілдің реттеуші әрекеті сөз арқылы организмнін әртүрлі жүйелерін
реттеуді жүзеге асырады. Сөз сигналы ішкі ағзалар қызметін, организмдегі
зат алмасу қарқынын өзгертеді. Мұны K. M. Быковтың ми қыртысы—ағзалық
теориясы дәлелдейді.
Сөздік тітіркендіргіштер қимыл-әрекетті, сезімдік жүйелерді,
вегетативтік жүйкені, мидың қызметін өзгертіп, адамның психикасына, көңіл
күйіне әсер етеді. Мұндай психофизиологиялық көріністерді адамның және
науқастардың әртүрлі әрекеттік жағдайларын анықтау үшін қолданады.
Нәрселерді сөзбен белгілеудің акустикалық, кинестезиялық және
оптикалық түрлері кездеседі.
Тілдің акустикалық формасы дыбыс сигналдары түрінде болады. Ол сөз
түйдектерін жіктеп немесе құрап түйсінуге көмектеседі. Яғни байланыстырушы
әрекет атқарады,
Тілдің кинестезиялық түрі дыбыс шығарушы артикуляциялық мүшелердің
қимыл-әрекеті арқылы жүзеге асады. Тіпті дыбыс шығармай тек ойлаудың өзі
олардың бұлшықеттерінің сергуін күшейтеді. Ал ойын саусақпен, ыммен
түсіндіретін керең-мылқаулардың қол еттері жиырылады. Сол арқылы оларды
екінші сигналдық жүйе жоғары парасаттық дәрежеге жеткізеді.
Тілдің оптикалық түрі жеке сөз (әріп) тітіркендіргіштерін талдау және
бірлестіру механизмдерін, сөздің символдық мәнін қамтамасыз етеді. Ми
қыртысының шүйде аймақтары зақымданса әріптерді тану, ажырату қиындайды. Ал
қозғалыс және есту талдағыштары зақымданған жағдайда әріпті жазумен қатар
естіген сөзді ұғыну бұзылады.
Тілдің физиологиялық негіздері үш күрделі процестен тұрады: сөздік
сигналды түйсіну және танып білу, қабылданған хабардың мазмұнын түсіну және
сөзді айту әрекеттері.
Тілдің немесе екінші- сигналдық жүйенің іс-әрекеті мидың маңдай бөлігі
мен сөзді айту, есту және жазуды көру талдағыштары арқылы орындалады.
Сөзді айту талдағышы дыбыс аппаттары мен бұлшықеттері рецепторларынан
мәлімет алып, сөйлемдер құрастырып сөйлеуді жүзеге асырады. Ол мидық маңдай
бөлігінің екінші және үшінші қатпарларында орналасқан (Брока орталығы).
Аурсыну кезінде еріксіз сөйлеуге байланысты бұған қыртысасты құрылымдар д,
а қатысады деп болжауға болады.
Тілді түсіну мидың сөзді есту талдағышы, арқылы атқарылады. Ол оңқай
адамдардың сол жақ ми сыңарының самай аймағынын, жоғарғы бөлігінде
орналасқан (Вернике орталығы).
Тіл түйсігінін, негізгі алғы шарты акустикалык немесе оптикалық түрде
келген ақпаратты жіктеп ажырату. Мұны тек есту зердесі мен қиын материалды
оқыған кездегі көздін, ізденіс қимылдары арқылы орындауға болады. Ми
қыртысының белгілі аймақтары екінші сигналдық жүйенің әрбір көріністеріне
жауапты болғанымен, әдетте, тілдің күрделі іс-әрекеті
(сөйлеу, оқу, жазу, санау) мидың баска бөліктері бөлінсе де бұзылады.
Өйткені пехикалық іс-әрекет бүкіл мидың бірлестірілген қызметі.
Сана. Сана — болмысты бейнелеудің ең жоғары сатысы. Сана арқылы
адамның қоршаған әлеммен қарым-қатынасы мақсатты түрде реттеледі. Ол
адамның сезу, түйсік, елестету, ықылас, сезім, ырық, ойлау іспетті
психикалық іс-әрекетінен құралады. Сана адам миы қызметінің - жемісі.
Материяның әрбір қасиеті сияқты сана тек ақиқат заттар мен құбылыстардың
өзара әрекетінен туады.
Адам мен жануарлар болмысты сезімдік түйсіктер арқылы бірдей таниды
және бағалайды. Алайда адам жануарларға қарағанда объективтік дүниені ақыл-
оймен бейнелеу және дерексіз ойлау, тіл арқылы түсінеді.
Тіл — сананың (ойдың) материалдык көрінісі, негізгі. Тілсіз сана жоқ,
ал санасыз адам жоқ. Сана жеке адамның субъективтік әсерленушілігі. Жалпы
сана сезіну және сана - сезімнен құралады. Сезіну дегенміз акиқат болмысты
жинақталған біліммен салыстыру және адамның тәжірибесін молайту. Сана
арқылы басқа адамға білім беріледі.
Адам өзіндік сана (сана-сезім) арқылы өзін-өзі сезініп ұғынады. Сана-
сезім дегеніміз — адамның өзін-өзі және өзінің психикалық күйін түсінетін
арнайы кісілік ерекшелігі. Адамның сана-сезімі қашанда таптық, топтық
қоғамдық сана-сезіммен тығыз байланысты. Сондықтан сана-сезім адам өзін -
өзі түсінгеннен көрі кең ұғым. Өйткені өзін - өзі сезіну мен қоршаған
болмысты сезінудің бірлігі арқылы тек адамның кісілік қасиетіне тән
өздігінен реттелудің жоғары формасы жүзеге асады. Сөйтіп әрбір сана
қоршаған әлемнің нәрселерін сезіну мен адамның өзін-өзі, өзінің ішкі
дүниесін сезінуден тұрады. Адам санасы әлеуметтік түрткілердін, ықпалынаң —
енбек іс-әрекеті мен қатынастан қалыпасады. Caна-сезім бір жағынан,
танымдық екінші жағынан, әрекеттік рухани құбылыс. Өзін түсіну арқылы адам
өзін - өзі жөнге салады, өз ісіне баға береді, мінез - құлқын реттейді,
тәрбиелейді.
Алайда адамның көптеген психикалық әсерленісі оның санасына жетпей
атқарылады. Оларды П. В. Симонов екі топқа бөледі. Бірінші топ — шаласана
(подсознание). Оған санадан тыс шығарылған автоматты қимыл дағдылары, ішкі
ағзалардың қызметі мен реттелуі, эмоция реңкі мен олардың сыртқы көрінісі,
мотивациялық келіспеушілік жатады. Шаласана адамды артық энергия шығынынан
сақтайды, оны ышқынудан қорғайды. Шаласананың немесе санасыздықтың
(бессознательное) бірінші деңгейі—адамның өз денесін, тіршілігін психикалық
санасыздықпен бақылауы. Екінші деңгейі — адамның ұйықтамай жүрген кезеңіне
ұқсайтын процестер. Оның үшінші деңгейі адам рухының жоғары сергектігінде
жетілетін көркемдік, ғылыми және басқа сезімталдық психикалық процестерден
көрініс табады. Екінші топ — асқан сана (сверхсознание) немесе интуиция. Ол
сана бақыламайтын шығармашылық нұрлану (озорение) , болжам, жорамал,
аңғару, шамалау қасиеттерін қалыптастыратын механизмнен тұрады. Асқан
сананың негізі — зерде іздерін өңдеп, жаңаша комбинациялар табу, жаңа
уақытша байланыстар жасау, аналогтар құрастыру. Ол ғылыми жаңалықтар ашуға,
көркем шығармалар жазуға, өнер туындыларын жасауға ықпалын тигізеді.
Сана мен таным процесінде эмпияның мәні өте зор. Адам эмоция мен
сезімі арқылы ақиқат болмысқа өзінің арнайы ыңғайын білдіреді. Сонымен
бірге адам қоршаған болмысты жандандыруға саналы іс-әрекет жасайды. Сананың
практикалық қимыл-әрекетке бағытталуы, оның маңызды бір саласы — адам ырқын
құрайды. Ырық дегеніміз — киындықтарды жеңуге арналған саналы, мақсатты
психикалық іс-әрекет. Ол адамның талаптарын, мақсат-мүдделерін, істерін
жүзеге асырады.

Бақылау сұрақтары:
1. Адамның психикалық әсерленісінің физиологиялық негіздері мен
заңдылықтары қай ғалымдар зерттеді?
2. Шаласана ұғымын түсіндіріңіз.

13-дәріс

Үгіт- насихаттық психология

1 Үгіт-насихаттың танымдық және апараттық қызметі
2 Үгіт-насихат технологиялары
Үгіт- насихаттың танымдылық және ақпараттық қызметі. Үгіт-
насихаттағы өтірік пен ақиқаттың рөлі. Үгіт–насихаттың психологиялық
пішіні, моделі. Ұтымдық сендірудің үгіт-насихаттық тәсілі. Үгіт-насихаттық
тәртіпті өзгерту.
Үгіт-насихат технологиялары - жалпы адамдардың санасезімін бақылап,
арбауға бағытталған технологиялар. Мұндай жағдайларда қолданылатын қоғамдық
пікірмен байланыс және ақпараттандыру тәсілдері мен техникалары саяси
реакциялар мен қалың қауымның, халықтың қалауын жасанды түрде түзуге
бағытталған. Бұл тұрғыда ақпараттандыруға тән үгіт-насихаттың негізгі
тәсілдері мен әдістері ретінде дезинформацияны, мәліметтерді бұрмалау,
реципиенттердің санасын арбау технологияларын жатқызуға болады.
"Дезинформация" термині I дүниежүзілік соғыс жылдарында қарсыластарды
адастыру, шатастыру, жаңылыстыру мақсатында қолданылды. Бұл тактика
қарсыласты тікелей алдауға, жала, жалған фактілерді бұрмалап беруді
білдіреді. Жалған хабар тарату арбау технологияларының құрамдас бөлігі. Ол
ерекше ақпарат арқылы реципиенттер санасында коммуникатордың өз мақсатымен
сәйкес келіп, үндесетін ниет туғызуды көздейді. Басқаша айтқанда, арбау
реципиенттердің еркін көзге ілмей, оларға құрал ретінде қарап, ниетін
бағдарлау, оған жат мүдделерге қызмет еткізу. Жасырын жүргізілетін
контрагенттің ойы мен сана-сезімін басқаруда арнайы соған сәйкес ақпараттық
тәсілдер ойластырьшады. Мысалы, үзіп немесе тандап ақпараттандыру. Бұл
жағдайда реципиенттерге оқиға жайлы ақпарат толық берілмейді. "Ақпарат
толқыны" адамға аққарасын айыруға мұрсат бермейді, сөйтіп шарасыз күйге
түсіреді. Арбаудың тағы бір көп кездесетін түрі "ақпаратты қалыптандыру".
Яғни, дайын бейнелерді, стереотиптерді сомдау. Олар мағыналық өңдеуді
қажетсінбейді, сондықтан, сөзсіз бағдарланған реакция тудырады. Мысалы,
кеңестік кезеңде капитализм, жеке меншік образдары жағымсыз мәнге ие еді,
ал жағымды социализм керісінше, бейбітшілік, түрақтылық ұясындай
сипатталатын. Мұндай қалыптандырылған бейнелер көбіне адамдар арасында
әлеуметтік, ұлттық, діни алауыздық тудырады. Арбау түріндегі көп
кездесетін, кең таралған тәсілдердің бірі "таңба тағу", яғни жекелеген
адамдарға, олардың іс-әрекетгеріне үзілді-кесілді оң немесе теріс баға
беру. Сондай-ақ арбау технологияларына ақпаратқа кең түсініктеме беруден
бас тартып, оны психологиялық ұйытып, сендіру техникасымен алмастыру
техникасы жатады. Мұндай ақпараттық арсенал әлеуметтік қатерлі аймақтарда
қолданылады. Мысалы, тұрғындардың әртүрлі топтарының арасындағы
қарсыластықты пайдалану, биліктің адалдығына күмән келтіру, тағы басқалар.
Мұндай акциялар адамдарда қорқьшыш, үрей, жек көрушілік тудырады. Сондай-ақ
диффармация, яғни, қарсыласты әш-керелейтін ақпаратты жариялау да кең
тараған (Қараңыз: Диффамация.) Үгіт-насихат түріндегі ақпараттық
технологиялар саяси жанжал, ақпараттық және психологиялық соғыс, ақпараттық
лаңкестік, бақталастардың мүдделері мен қоғамдық репутацияларына нұқсан
келтіру, тіпті, оларды саясат аренасынан тықсырып, шығарып тастауға
бағытталады.

Бақылау сұрақтары:
1. Үгіт- насихаттың танымдылық және ақпараттық қызметін айтыңыз.
2. Дезинформация" терминінің мағынасын түсіндіріңіз.

14-дәріс
Тыңдау өнері
1 Сөйлеуші мен тыңдаушылар арасындағы байланыс
2 Тыңдаушының қабылдау ерекшелігі
Тыңдау өнерін кәсіби деңгейде дамыту және табысқа жету. Сөйлеуші мен
тыңдаушы арасындағы кедергілер. Өз-өзіңді тыңдау. Тыңдаушылық қабілеттерін
жетілдіру. Сөйлеушінің және тыңдаушының әсер ету технологиясы.

Адресаттың айтылған сөзді ұғынуы тек тілдік құзіретпен шектелмейді.
Сөйлеушінің интонациясын, пресупозициялық, аялық білімін, уақиғаны, т.б.
салыстыра отырып, коммуникатордың коммуникативтіктілігін зерделеуі
(интерпретациялауы) коммуникативтік құзіреттілікке жатады. Адресант өз
сөзінің тигізер ықпалын болжай отырып, өзінің түпкі мақсатына жету үшін
тыңдарман/оқырманның қабылдауына тиімді баяндау стратегиясын ойластырады
және адресаттың білім дүниелерімен санасады.

Сөз субъектісінің мәртебесі қарым-қатынас мақсатына, адресаттың кім
екендігіне қарай, қарым-қатынас жағдайына қарай өзгеріп отырады. Автордың
қайсыбір құбылысты (затты, уақиғаны т.б.) өзіндік көзбен көруі, оған баға
беруі, оған қатысуы, қысқасы, өзін көрсетуі адресатқа ықпал етудің бір
тетігі. Ал автордың “өзіндік беті” болмаса, мәтін “иесіз” қалып, ажары
солғындай түседі. Сөздің бұлайша “иесізденуі” адресаттың қызығушылығын
бәсеңдетеді. Керісінше, адресанттың өз пікірін көрсетуі, оның жеке тұлға
ретіндегі сапасының шынайылығын таныта түседі. Ал мұның өзі сөз актісі
теориясындағы кооперация принципі бойынша адресатты өзімен ынтымақтаса
түсуіне әсер етеді

Сөйлеуші мен тыңдаушылар арасындағы байланысты жүзеге асыруда “біз” –
“сіздер” есімдігі ерекше қызмет атқарады. Біз сіздермен біріге отырып,
өздеріңізбен ойласа келе, өздеріңіз көз жеткізгендей, бірге ойласып көрейік
т.б. тәрізді есімдікті құрамалар белгілі бір мәселені бірлесіп ойластыру
сияқты эффект туғызады. Бұл тәсіл (“біз – сіз”) сөйлеуші мен аудитория
арасындағы “қашықтықты” жақындастыра түседі.

Өздеріңіз байқағандай, өздеріңізге мәлім, өздеріңіз айтқандай,
өздеріңіз көз жеткізгендей т.б. тәрізді қыстырма құрамалар сөйлеуші мен
тыңдаушылар арасындағы байланысты жүзеге асыруға, әрі қарай күшейте түсуге
қызмет етеді. Еске түсіріңіздер, оқып көріңіздер, ой жіберіп байқаңыздар,
өздеріңіз шешіңіздер т.б. тәрізді бұйрық тұлғалы етістік құрамалар белгілі
бір ой-пікірге тыңдаушыларын “авторластыру” тәрізді эффект тудырады.

Сөзді диалогтендіру шешеннің аудиториямен байланысын өрістете түседі.
Адамның әуел бастан ойлау табиғаты диалог іспеттес. Диалог – болмысында,
жаратылысында табиғи құбылыс, ал монолог – болмысында қолтума құбылыс.
Монолог қолтума дүние болғандықтан, сөйлеуші оған біраз жаттығуы керек.
Тыңдаушы тарапынан монолог сөз түрін, диалогке қарағанда, қабылдау, түсіну
“күшке” түседі. Тыңдаушы монологке біраз ден қойып, азды-көпті ойға салмақ
салуы қажет. Тыңдаушы үшін осындай біршама қиындықты тәжірибелі шешен
жеңілдету үшін дискурсқа диалог элементтерін ендіру тәсілін қолданады, яғни
сөзді диалогтендіреді. Мысалы, қандай қиындық? сіздер мен біз ойланып
көрейік; – жауабын айта аласыздар ма? Әрине, жоқ тәрізді “сұрақ – жауап”
тәсілі сөзді диалогтендірудің ерекше тиімді тәсілі. Сөйлеуші бұл жерде
аудиториядан жауап күту үшін сұрақ қойып отырған жоқ, сөзге диалогтік сипат
беріп тыңдаушылардың “жай-күйін” жеңілдетіп отыр.

Сөзді диалогтендірудің тағы бір тиімді тәсілі – сөйлеуші өзін қарсы
жақтың, оппоненттің, тыңдаушылардың орнына қойып сөйлейді. Бұл жерде қарсы
жақтың, оппоненттердің ойын, тыңдаушылардың ойында тұрған нәрсені жұртшылық
айқын аңғаратындай етіп беру керек. Бұл, әрине, шеберлікті қажет етеді.
Шешен сөзге төселудің нәтижесінде шеберлікке қол жеткізеді.

Бақылау сұрақтары:
1. Сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы кедергілер түрін атаңыз.
2. Сөзді диалогтендірудің мағынасы қандай?

15-дәріс
Жарнама психологиясы
1 Жарнама психологиясын жалпы теориялық проблемалары.
2 БАҚ -тағы жарнама ерекшеліктері

Жарнама психологиясы - психология ғылымының қолданбалы салаларының
бірі. Жарнама көрермендердің, алушылардың, жөне қатынасушылардың зейіндері
мен қызығушылықтарын заттарға, шараларға, дәстүрлерге, шығармаларға, т.с.с.
аударып, кең өрісті әйгілі ету мақсатымен қолданылатын хабарлау жолы.
Жарнама психологиясы эргономиканың, физиологияның, эстетиканың және
этникалық нормалардың мүмкіндіктерін ескереді. Жарнама хабарлайды,
түсіндіреді, сендіреді. Олай ету үшін жалпыға ақпарат үрдісінің функциясы,
нұсқасы және адамдардың білім деңгейлері мен кімдерге арналғанын жан-жақты
қарастырады. Жарнама психологиясы жарнаманың әртүрлі әлеуметтік
функцияларының механизмдері мен заңдылықтарын зерттейді
Жарнама материалдары көптеген мақсатта қолданылады. Жарнама тек бір
мақсатты ғана көздейтін сияқты болып көрінуі мүмкін, бірақ шын мәнінде олай
емес. Жарнаманың негізгі мақсаттары мыналардан құралады:
- сатып алушының көңілін аудару;
- сатып алушыға тауар (қызмет) сатып алудың пайдасын көрсету;
- сатып алушыға тауарды қосымша зерттеу мүмкіндігін ұсыну;
- тұтынушыда тауар немесе қызмет туралы білімнің белгілі бір деңгейін
қалыптастыру;
- өндіруші фирманың немесе сатып алушының жақсы бейнесін (имидж)
жасау, сонымен қатар тұтынушылардың және іскер серіктестердің сауда немесе
өндіріс маркасын жасау;
- осы тауар мен қызметке қажеттілік қалыптастыру;
- фирмада жағымды қатынас қалыптастыру;
- сатып алушыға бәсекелес фирмадан емес осы фирманың
жарнамаланған тауарын сатып алуын ояту;
- тауар, қызмет сатылымы белсендігін арттыру;
- тауар айналымын жеделдетуге әсер ету;
- бір тұтынушыны тауарды үнемі сатып алушы ету немесе осы
фирманың тұрақты клиенті ету;
- басқа фирмаларға сенімді серіктес бейнесін қалыптастыру;
- тұтынушыға фирма туралы және оның тауары туралы ескеру.
Іс жүзінде жарнама бір ғана мақсатты көздемейді, тәртіп бойынша бір
жарнамалық өнеркәсіпте жарнамалар байланысып жатады. Жарнаманың мәні
төмендегілермен байланысады:
- тұтынушылар үшін тауар мен қызметтің жаңа жарнамасы;
- тауар және қызмет жарнамасы клиентке таныс, демеуші жарнама ретінде;
- белгілі бір тұлғаның жарнамасы (мысалы, банк президенті);
- бәсекелестіктен алшақтату;
- жарнамашының іскерлігін әшкерелеу.
Жарнама функциясы оның мәні мен мақсаты арқылы анықталады. Олардың көп
түрлілігіне төмендегілерді меңзеуге болады:
- тауарды және оның өндірушісін немесе сатушысын идентификациялау;
- тауарды, қызметті және идеяны алға жіберу;
- сатып алушыларға таныстыру немесе ақпараттандыру;
- сұраным қалыптастыру және т.б.
Жарнама осы жағдайларда тауардың бар екенін, оның құнын, ерекшелігін
ақпараттандыруы керектігі туындайды. Әрине, жарнаманың функциясын ескере
оотырып, ең алдымен жарнаманы сатып алуды ұйымдастыру керек. Міне,
жарнаманың негізгі міндеті, басты функциясы осында. Жарнаманы - тауарды
нарықта қозғалтудың оңтайлы тәсілі екендігін экономиканың бүгінгі тынысы
дәлелдеп отыр.
Жарнаманың шығыны сатылған тауарлар мен істелген қызметтерден ақталғанда
ғана мәні бар. Егер шарттасқан жарнамалық агенттік жақсы жарнамалық фильм,
баспада хабарландыру, көшедегі ілме жарнама жасаса, оның бәрі нәтиже
бермейді, яғни тауарлар мен қызметтердің сатылуының санын көбейтпейді.
Мұндай жағдайда агенттік өз мүмкіндігін клиент арқылы жарнамалайды.
«Сникерстің» бейне ролигі шығады»,- деп «Жарнама әлемі» журналы хабарлайды.
Жарнама айналмасына үлкен ақша шығындаған. Егер ол шығындар тауардың
сатылуы 10-15 есеге өсу арқылы өтелмесе оның мәні болмайды. (Жарнама әлемі.
1996. №9-10.С.27.)
Жарнама өзінің негізгі міндетін орындау үшін сатып алушылардың назарын
аударуға, жүрегін жаулауға, жол табуға тырысады. Содан кейін оларды
еліктіреді. Ақырында тауар алуға мәжбүр етеді. Тың тәсілдерді іздеу
ғасырдан ғасырға жалғасып келіп, қазіргі кездегі формаға әкелді. Жарнама
шындыққа сәйкес және сенімді, қазіргі өмір талабына сай және сауатты,
түсінікті және нақты болуы тиіс. Әдемі және ұсқынсыз, надан және есті
жарнамалар тез есте қалады. Бұлыңғыр және қарапайым жарнамалар есте
қалмайды. Жарнама белсенді және эмоционалды болғаны дұрыс. Тек сонда ғана
ол тұтынушының ойлау инерциясын жаулап алады. Жарнама жоқ нәрседен
құрастырылмайды, ол бар нәрсені көрсетуге, көпшілікке таратуға бағытталады.
Жарнама ісіндегі бірнеше мамандар былай деп ескертеді: әр жарнамалық
хабарламалар тұтынушының қоғамдық құрылымындағы жағдайын қозғайды. Басқаша
айтқанда, жарнама тұтынушыға қосымша ләззат береді немесе бағыт-бағдарын
жолғалтқан адамға ұқсас мазасыз күйге түсіреді.
Жарнамалық хабарландырулар, сырт көзбен қарағанда клиенттің тұлғасын,
оның бүтіндей қоғамдағы әлеуметтік мәдениетінің бейімделуін көрсете алатын
құрал деген көзқарас қалыптасқан.
Жарнамалық әрекет өндіруші мен сатып алушының арасында тікелей жеке
байланыс орнатады және оны шынайы және нақты қолданады.
БАҚ -тағы жарнама ерекшеліктері. Бүгінгі таңда баспасөздегі жарнама
дәстүрлі БАҚ-тың бір бөлігі болып табылады. Ол ғылым мен техника
жетістіктерінің ықпалы нәтижесінде бірнеше ғасыр бойы қоршаған әлемнің
тіршілігімен бірге сан салалы өзгерістерге ұшырап келеді.
ХХ ғасыр басында баспасөз саласында жарнама қуатты маркетинг құралы
болып саналса, ХХІ ғасыр оған өзіндік түзетулер енгізді. Бұл кезеңде пайда
болған радио, телевизия, директ-маркетинг, интернет баспасөздегі жарнаманың
тікелей бәсекелесі ретінде қабылданды. Мәселен, алпысыншы жылдары
бірқатар компаниялар газет жарнамасынан түгелдей телевизиялыққа ауысты. Ал,
жиырмасыншы ғасырдың соңында жарнама таратудың ең тиімді бірнеше жолы
айқындалады. Себебі, әрбір жарнаматасушы құралдың өзіндік артықшылықтары
мен кемшіліктері бар. Сондықтан олар ерекшеліктеріне сай қолданылуы тиіс.
Баспасөз басқа бұқаралық ақпарат құралдарына қарағанда жарнама
берушілердің барлық дерлік түрлері мен типтерінің мүдделерін анықтаушы
болып табылады. Ғылыми зерттеулерге сүйенсек, адам ақпаратты жазбаша, яғни,
баспа түрінде тез қабылдап меңгереді. Мұны жарнама берушілердің
баспасөздегі жарнама қызметін пайдалануы айқындайды.
Газет пен журналдарға негізінен ұсынып отырған қызмет пен тауар сатып
алу туралы шешім қабылдаған жағдайда рационалды немесе рационалды-эмоциялық
дәлелдері бар едәуір көлемді ақпаратты қажет ететін компаниялар жарнама
береді.
Жарнаманың рационалды сипаты дегеніміз – иллюстрация немесе
иллюстрациясыз берілетін көлемді мәліметтер мен сілтемелер, дәйексөздер мен
деректерді қолдану. Жарнама беруші оқырманның әлдебір нәрсеге сеніп, көзін
жеткізу мақсатында өзінің ұсынысын логикалық түрде құрап, егжей-тегжейлі
тексереді. Газет-журналдардың мүмкіндіктері жарнама берушінің бұл
әрекеттерінің басқа ақпарат құралдарына қарағанда нәтижелі болуына
мүмкіндік береді.
Баспасөздегі жарнаманы үш негізгі топқа бөлуге болады:
- газеттегі жарнама;
- журналдағы жарнама;
- қосымшадағы жарнама.
Жарнама берушілердің көзқарасы бойынша, аталған категориялардың өзіндік
артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Газеттегі жарнама – баспасөздегі жарнаманың ең көп тараған түрі.
Бұл бірінші кезекте жарнаманың осы түрінде кемшіліктің аз болып, керісінше,
артықшылықтың басымдылығына және әртүрлі газеттер ұсынатын мүмкіндіктердің
ауқымына байланысты.
Көптеген жарнама берушілерді газеттің шығармашылық әлеуетінің төмендігі
қанағаттандырмайды. Бірінші кезекте - баспа сапасының төмендігі. Осыны
есепке ала отырып, апталық газеттер мен күнделікті басылымдар әр түрлі
түстермен безендірудің және жаңа сортты қағаздарды пайдалана отырып басудың
ең озық тәсіліне ауысып отырған.
Дегенмен, оларға электрондық ақпарат құралдарымен бәсекелесуі қиын. Бұл
электронды бұқаралық ақпарат құралдарының тек көз алдымызға суреттеп
көрсету сапасына ғана байланысты емес. Теледидар мен интернет әр түрлі
түстерді ғана емес, белгілі бір жүйелі бірізділікті, кейде интерактивті
тәртіпте дыбысталған қимыл-қозғалысты да көрсете алады. Осыған сәйкес,
сатып алушы бұйымдар мен тауарлар, қызметтер, керек десеңіз, технологиялар
туралы экрандағы көрсетілімдерден өзіне жеткілікті түрде мағлұмат ала
алады. Әлбетте, газеттерде мұндай мүмкіндік жоқ.
Баспасөздегі жарнаманың келесі бір кемшілігі – оның уақытқа байланысты
тұрақсыздығында. Әдетте газет тек бір мәрте ғана оқылады. Хабарландыру да
соған сай «тіршілік етеді» деп айтуға болады. Күнделікті газетте – бір күн,
апталық газетте – бірнеше күн. Көп жағдайда газет жастар аудиториясын
толықтай қамти алмай жатады. Сондықтан жарнама берушілерге бұл
топтағылардың қызығушылығын арттыру үшін басқа бұқаралық ақпарат құралдарын
пайдалануға тура келеді.
Жарнама берушілер кемшілік факторы ретінде оқырмандардың газеттегі
жарнамаларды елемеуін атап айтады. Олардың көпшілігі тек жаңалықтар мен
редакциялық мақалаларды, сұхбаттар мен репортаждарды оқиды. Ал
жарнамаларды, жеке хабарландыруларды көзбен шолып қана қояды. Қазіргі
оқырманның газет оқуға уақыты аз. Көптеген оқырмандар газеттегі мақалаларға
көз жүгірте өтіп, кейбіреулері тек бір айдарды оқумен шектеліп қана қояды.
БАҚ-тағы жарнаманы зерттеу нәтижелеріне сүйенсек, бүгінгі оқырман мерзімді
басылымды күнделікті оқуға 12-14 минут уақытын жұмсайды екен. Сондықтан
газет шығарушылар ең басты ақпараттарды неғұрлым тиімді ету үшін газеттің
алғашқы бетіне, ал сараптамалық материалдар мен шолуды басқа беттерге
орналастыруға тырысады.
Тәртіп бойынша, хабарландырулар арнайы жарнама блогында
жарияланатындықтан, оқырмандардың көңілін аудару үшін басқа жарнамалармен
бәсекелесуге мәжбүр болады. Мұндай жағдайда шағын жарнамалар өзімен қатар
орналасқан үлкен хабарландырулардың қасында мүлдем еленбей қалуы әбден
мүмкін. Сонымен қатар, жарнаманың дәл қай жерде орналасатындығы айқын
болмайтын жағдайлар жиі кездесіп тұрады. Егер жарнама беруші арнайы орын
үшін ақы төлемесе, онда оның жарнамасы басқалармен бірге немесе қаламайтын
редакциялық мәтінмен қатарлас кептеліп қалмауы ықтимал. Десек те,
баспасөздің басқадай жарнаматасушылардан тиімділігі мен артықшылықтарын
атап өтпеуге болмайды. Жарнама берушілердің барлық категориялары үшін
газеттегі жарнама құнының қымбат болмайтындығы өте жағымды дәлел болып
табылады. Теледидарға жарнама беру үшін кез келген компанияның қалтасы
көтере бермейді. Газетте жарнамалау орны ғана емес, сонымен бірге жарнама
дайындаудың өзі арзанға түседі.
Жарнама берушілерге баспасөзде әртүрлі нұсқалы жарнамалар беруге
болатындығы маңызды. Компаниялар өздерінің қаржылық мүмкіндіктері мен
шығармашылық талғамына сай жарнама көлемін таңдай алады. Сонымен қатар,
газеттер жарнаманы географиялық орналасуына байланысты барлық таралымдарда
немесе олардың нақты бір аудандарға таралатын кейбір бөлімдеріне ғана
жариялау тәсілдерін ұсына алады.
Газеттің радио мен теледидардан айырмашылығы, ол жарнамаланып отырған
тауар немесе қызмет түрі жайында егжей-тегжейлі баяндауға мүмкіндігі бар.
Шағын жарнаманың өзіне жеткілікті түрде қажетті ақпаратты сыйғыза отырып,
түрлі мінездемелер, бағалар, байланыс телефон нөмірін, мекен-жайлар, купон
және тағы басқалары кірістіре алады Оларды телевизиялық немесе
радиожарнамадан көрсетуге болады, бірақ естілгенде немесе экранда жылдам
көрсетілген ұсақ сандарды, бағаны, байланыс телефон нөмірін және мекен-
жайды адам тез қабылдап, қас-қағым сәтте есте сақтай алмайды.
Газеттегі жарнама қызметі аз уақыттың ішінде тез пайдалануға
болатындығымен ерекшеленеді. Кейде жарнаманы газеттің жуық арадағы
сандарының біріне немесе келесі санға, тіпті хабарландырудың макет-
түпнұсқасы дайын болмағанына қарамастан қайта беруге болады. Бұл жаппай
сату, қандай да бір шұғыл хабарлама жайында немесе жарнаманы тестілеу
туралы айтылған жағдайда өте маңызды. Газет шыққан күні-ақ жарнама өз
нәтижесін береді. Ал келесі күндері оның қаншалықты сәтті шыққандығы туралы
ой түйіп, сатылымдағы байланысты бақылауға болады.
Журналға жарнама беретіндер сатылымда өздері күтетін нәтиженің
ойдағыдай болатынына көп ретте сене бермейді. Ал, жарнама басылған газет
жарыққа шыққаннан кейін, көп кешікпей көптеген сатушылар дүкенге келушілер
санын есептеп, сатылған тауарларды тізімдеуіне болады. Уақыты шектелген
акциялар үшін газет жарнамасының әсер ету ықпалы маңызды. Басылымдағы
жарнама уақытты үнемдеп, оқылу кезінде, белгілі бір уақыт аралығында
тартымды әсер қалдырады. Атап айтқанда, күнделікті газетте бір күн, апталық
газетте – жарияланған күннен бастап жеті күнге дейін жарнама жариялана
береді. Газеттер теледидарға көрнекілікке жол беретіндігіне қарамастан,
жарнама берушілерге шығармашылық ыңғай танытуда зор мүмкіндіктер ұсынады.
Тапсырыс беруші компаниялар жарнама көлемін, тұрпатын, бояуын таңдай алады.
Сондай-ақ, еш қаржы шығынынсыз хабарландыру мазмұнын түрлендіріп, баспасөз
бетіне арнаулы шығарылымдарды орналастыруға, газетпен бірге өзінің
анықтамалық қосымшаларын, үлгілерін таратуға, оқырмандардың барынша
қызығушылығын туғызу үшін мүмкін болатын барлық амал-тәсілдерді
пайдалануына болады. Газетте тауарлар мен қызметтердің тізбегін кең түрде
жарнамалауға болады. Бұқаралық ақпарат құралдарының бұл түрі адам баласы
тұрмыс-тіршілігінің барлық саласын қамтитындықтан, мұнда кез-келген жарнама
орынды. Газетте жарияланатын мақалалардың қазіргі заманға сай жаңалығын
ерекшелеп көрсетеді. Жарнамада жаңалыққа қатысты сілтеме болмаса да,
жаңалық элементі оған қоғамдық, экономикалық, спорттық және басқа да соңғы
жаңалықтар туралы баяндайтын редакциялық мақалалардан ауысады.
Баспасөзді негізгі жарнама құралы ретінде пайдалануға болады.
Теледидардағы немесе радиодағы жарнаманы газетке меңзеудің еш қиындығы жоқ.
Мысалы, «Толық мағлұматты сіздер осындай газеттің осындай санынан біле
аласыздар...» деген мәтіндерді бүгінгі таңда жиі кездестіреміз. Сонымен
қатар, жарнама жарияланған газетті директ-маркетинг құралы ретінде делдал
мен клиенттерге тарату үшін пайдалануға болады. Газеттер аудиторияның кең
ауқымын қамти алады. Олардың әрқайсысын бірнеше мыңнан бастап миллиондаған
тұтынушылар оқиды. Сондай-ақ, газет арқылы жарнамалар қоғамның барлық
бөлігіне тарайды.
Белгілі бір географиялық орындарға таралып, көп жағдайда нақты бір
аймаққа қатысты ақпаратты жариялайтындықтан, газеттегі жарнама жергілікті
аймақты толығымен қамту мүмкіндігіне ие. Осылайша газет арқылы белгілі бір
жергілікті нарық жағдайын анықтау ыңғайлы. Сонымен қатар, газет жарнама
ықпалын іріктеуші қару болуы да мүмкін. Бір жағынан, ыңғайлас аудиториясы
бар газетті таңдауға болады. Ал екінші жағынан, жарнаманы мүдделері ортақ
адамдар үшін белгілі бір бетке немесе белгілі айдармен орналастыруға
мүмкіндігі зор.
Газеттің басқа ақпарат құралдарынан ең маңызды ерекшелігі –
аудиториясының айқын басымдығы. Баспасөз ақпаратты қабылдаудың мейлінше
күрделі жолы болып табылады. Оның оқылуы едәуір интеллектуальды күш салуды
талап етіп, аудиторияның белгілі бір білім деңгейін шамалайды. Білім
неғұрлым жоғары болса, баспасөзге деген қызығушылық соғұрлым мол болмақ.
Оған көбінесе қызмет бабына байланысты шешім қабылдайтын және адамдарға
жетекшілік ететін, жас ерекшелігіне қарай – ересектер, жыныс ерекшелігіне
қарай – ер адамдар мен әйелдер көп көңіл бөледі.
2009 жылы «Alvin Market» зерттеу компаниясы Қазақстанның он тоғыз ірі
қаласындағы жарнама берушілер мен жарнама тұтынушылардың арасында
баспасөздегі жарнама, радиожарнама, телевизяидағы жарнама, сыртқы жарнама,
интернеттегі жарнама, есепшоттағы жарнама (коммуналдық, телекоммуникация
үшін төлемдер) бойынша сауалнама жүргізді. Сауалнама барысында халықтың
қандай әлеуметтік тобы жарнаманың қай түрін таңдайтыны, оқитыны, көретіні
анықталған. Сауалнаманың баспасөздегі жарнамаға қатысты нәтижесіне
сараптама жасаған.
Аймақтар бойынша: Баспасөздегі жарнаманың көп үлесі Алматы қаласына
тиесілі. Қазақстанның оңтүстік аймақтары ең төмен белсенділік көрсеткішіне
ие екен.
Жас ерекшелік бойынша: Баспасөздегі жарнамаға 35 және одан жоғары
жастағы адамдар қызығушылық білдірсе, зейнет жасына жақындағандар (55-65
жас аралығындағы) ерекше ықылас танытады екен. Ал 16 мен 19 жас
аралығындағы жастар баспасөз жарнамасын оншалықты кажетсіне қоймайды екен.
Жынысы бойынша: Баспасөз жарнамасын көбіне әйел адамдар оқиды екен.
Отбасы жағдайы бойынша: Көп жағдайда баспасөз жарнамасына балалары бар
отбасылы адамдар көп назар аударатыны мәлім болған.
Әлеуметтік статусы бойынша: Жұмыс істейтін адамдар. (Мектеп оқушылары
мүлде қарамайды екен).
Білімі: Жоғары білімі бар. Әсіресе, гуманитарлық жоғары білімі бар
адамдар ерекше қызығушылық танытатыны анықталған.
Тұтынушылық оптимизмі бойынша: Баспасөздегі жарнамаға аса зор ықылас
танытатындар өздерінің табыстарына көңілдері толмай, төмен оптимизм
деңгейін көрсететін адамдар болып шыққан.
Баспасөздегі аудиторияның тұрақтылығы тиімділікті анықтайды. Адамдар
теледидар көргенде әдетте арнаны жиі ауыстырады. Радио тыңдағанда, бір
радиотолқынды келесісіне ауыстырып тұрады. Ал, газет тәртіп бойынша, бір
қалыпта оқылады. Сондықтан газет аудиториясының құрамы туралы дәл айтуға
болады. Осыған сәйкес жарнаманы баспасөзге бағыттау оңайға соғады.
Оқырмандардың белгілі бір бөлігі газеттегі жарнаманы елеп-ескермейтін болса
да көпшілігі жарнамаланған тауарды тұтынуға әзірліктерін танытады.
Газет жарнамасын пайдалануда оның дағдылығы, орнықтылығы маңызды рөл
атқарады. Өйткені ол үш ғасыр бұрын пайда болды. Бұл теледидар мен радиоға
қарағанда едәуір көп уақыт екендігі анық.
Баспасөз жарнамасы оқуға мәжбүрлемейді. Бұл да газет жарнамасының бір
артықшылығы. Ол радио мен теледидарда кездесетіндей, ақпараттық лекті қиып
өтпейді. Халық оны өз еркімен оқиды. Баспасөз аудиторияға кері әсер етпеу
жағдайында көшбасшы болып табылатыны сондықтан. Егер тележарнамаға
көпшілік қайшы көзқараста болса, радиожарнамаға бейтарап қарайды, ал
газеттегі жарнамаға кейде бейтарап, кейде қызығушылық білдіреді. Көбіне
баспасөздегі жарнамаға оң көзқараста немесе бейтарап қарайтындар «егде
жастағылар», яғни, алпысқа тақағандар. Газет жарнамасын теледидар мен
радиодан тағы бір ерекшелейтін жағы – газетке деген аудиторияның жоғары
сенімі. Бұл «қауырсынмен жазғанды, балтамен шаппайды»,- деген нақылдың,
яғни басылым сөзінің күштілігіне байланысты деуге болады. Радио мен
телеэфирдегі өтпелі сөздерге қарағанда, газеттегі сөздер сақталып
тұратындықтан, оны кез-келген уақытта қайта оқу мүмкіндігі оқырман сенімін
арттыра түседі.
Газет жарнамасы оқырмандарды тек мазмұнымен ғана емес, оқуға
ыңғайлығымен қызықтырады. Басылымды кез-келген уақытта парақтап, бірнеше
мәрте қарауға болады. Бұл жағынан алғанда, теледидар мен радио қалаған
уақытта қайталап көруге немесе тыңдауға жағдай жасай алмайды. Сондықтан
газет жарнамасы қайталауды аз қажет етеді және арзанға түседі. Одан басқа
газет пен оның ішіндегі жарнаманы кез-келген жерден оқуға болады. Егер
адам теледидардан немесе радиоқабылдағыштан қалт кетсе, онда бұл жарнама
беруші үшін тапсырыстан айрылуы дегенмен пара-пар.
«Alvin Market» зерттеу компаниясының мәліметтеріне сүйене отырып, біраз
топшылаулар жасауға мүмкіндік туып отыр. Газетті адам өзімен бірге алып
жүре алады, тастап кеткен жеріне қайта оралып алып кетуіне болады. Егер
газеттегі жарнама адамды еліктірген болса, оны сақтауға, біреуге көрсетуге,
талқылауға, беріп жіберуге болады. Осылайша жарнаманың ықпалын бірнеше рет
күшейтуге тиімді әсер етеді.
Газеттер оқырманға жарнамаларды сұрыптауға мүмкіндік береді. Егер
адамды белгілі тауар немесе қызмет түрі қызықтырған болса, онда ол түрлі
жарнамаларды бір уақыт аралығында қарай алады. Әр түрлі топтағы жарнама
берушілер өздерінің мақсатына қарай түрлі газеттерді пайдаланып, олардың
географиялық таралуына, ақпараттық мазмұнына, оқырмандар аудиториясына,
басылым таралымына, шығу мерзіміне, уақытына, таралу тәсіліне, форматына
т.б. қолайлы сипаттамаларына сай таңдайды.
Жарнама берушіні қашан да газеттің географиялық таралымы олардың
тауарлары мен қызметтерінің таралуына қаншалықты сәйкес келетіндігі
қызықтырады. Газеттер географиялық таралуына байланысты жергілікті,
өңірлік, ұлттық және трансұлттық болып бөлінеді.
Жергілікті газет - шамамен бір елді-мекенге немесе оның жақын
аймақтарына таралады. Бұл жағдайда аудандық, округтік немесе қала
газеттері болуы мүмкін. Олардың көмегімен шағын аумақты қамтуға болады.
Бұл газеттерде хабарландыру бағасы салыстырмалы түрде төмен. Жергілікті
газеттердегі жарнаманың көп бөлігін сол жердегі дүкендер, мейрамханалар,
спорттық, сауықтыру және ойын-сауық орталықтарынан түсетін ұсыныстар
құрайды.
Өңірлік газеттер - шамамен нақты бір ірі елді-мекенге және оған тиісті
аумаққа таратылады. Ол облыс, өлке болуы мүмкін. Өңірлік газеттер біршама
аумақты қамтиды. Жарнама беруші ретінде негізінен белгілі бір тауар мен
қызметті сол географиялық аймаққа сататын компаниялар таратады. Бұл
фирмалар орта бизнес өкілдеріне жатады.
Ұлттық газеттер – мемлекеттің барлық аумағына таратылатын газеттер.
Оларға негізінен «үлкен» бизнес өкілдері, ірі компаниялар жарнама бере
алады.
Трансұлттық газеттер - әлемнің бірнеше еліне тарайды. Бұл
басылымдарға әр елдің ірі компаниялары мен іскерлері жарнама береді.
Газет оқырмандар аудиториясынының типіне байланысты көпшілікке танымал,
мамандандырылған, іскерлер газеті болып бөлінеді.
Газет өзінің мазмұнына байланысты да ерекшелінеді. Егер газет негізінен
редакциялық материалдарды: мақалалар, заметка, репортаждар, сұхбаттарды
қамтыса, онда ол ақпараттық газетке жатады. Оған мысал ретінде, «Астана
ақшамы», «Алматы ақшамы» газеттерін атауға болады.
Егер жарнамалық хабарламаларға ерекше көңіл бөлінсе, онда ол
жарнамалық газет болып табылады. Оған «Караван», «Инфо-Цес», «Из рук в
руки», «Недвижемость» т.б. Негізінен жарнамалық газетті «қызығып» сатып
алушылар, яғни белгіленген бір нәрсені сатып алуға немесе сатуға ниетті
адамдар оқиды.
Таралым бойынша белгілі бір жағдайда газетті қанша адам оқитындығын
анықтауға болады. Дегенмен, басылымның таралым саны толықтай ешқашан да
оқырмандардың нақты санына сәйкес келмейді. Шамамен алғанда, әрбір газет
санын үш-төрт адам оқиды. Сондықтан бір газетте басқа басылымға қарағанда
таралым саны көп болса да, оқырмандар саны төмен болуы мүмкін.
Жарнаманың қарқындылығын және оның белгілі оқиға мен уақытқа орайласып
шығуына байланысты жарнама берушілер газеттің шығу кезеңін есепке алғаны
дұрыс. Күнделікті газет тәртіп бойынша күн сайын шығады. Олар негізінен
жаңалықты беруге зейін қояды. Апталық газеттер жұма сайын, сенбі немесе
жексенбі күндерге жоспарланады. Апталық оқиғаларға түсіндіру, шолу жасаумен
айналысады.
Жарнаманы берушілер тарату тәсіліне қарай аудитория құрамының
тұрақтылығын, оның кірістерін білуіне болады. Таралымның неғұрлым көп
бөлігі арнайы тапсырыс бойынша таралса, соғұрлым аудиторияның құрамы мен
санын анықтап, жарнаманың нәтижелілігін күн ілгері көздеуге болады. Егер
газет тегін таратылатын болса, онда алдын-ала тапсырыс беріп, сатып
алмайтындардың қолына түсуі мүмкін. Сондықтан оны оқу міндетті де емес.
Мұндай кезде аудиторияның әрекетін болжау қиынға соғады. Алайда кейде
қалыпты жағдайдан тыс тегін «VІР-жазылымдар» болады. Оларды көбінесе
әкімшіліктегі, ірі компаниялардағы беделді адамдар, қоғам қайраткерлері
жаздырып алады. Кейде газет құрамдастырылып таратылады. Яғни, таралымның
бір бөлігі алдын-ала жазылу бойынша, тағы бір бөлігі – жеке және енді бір
бөлігі тегін таратылады. Ондай жағдайда жарнама берушілерге түрлі тарапқа
таратылатын таралымның нақты санын білу маңызды болмақ.

Бақылау сұрақтары:
1. Жарнаманың негізгі мақсаттары атаңыз.
2. Газеттер географиялық таралуына байланысты қандай топтарға бөлінеді?

3 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР

1- семинар сұрағы:
1. Қазақ баспасөзіндегі әлеуметтік мәселелер
2. Әлеуметтік мәселелерге не жатады?
Сабақтың мақсаты: Социологияның құрылымы,оның ғылым ретіндегі Қазақстан мен
шетелде қалыптасуы және журналистика социологиясы және маркетинг жайлы
түсніктерді қалыптастыру.
Әдістемелік нұсқау:
Тақырыпты ашу үшін, жұмысты жүйелі орындау үшін, жұмысты орындау барысында
көрсетілген мәселелер жайлы мәліметтер мен әдебиеттерді оқып қарулану
керек.

2- семинар сұрағы:
1. Қазаққа тән әлеуметтік ой және публицистика
2. Публицистика –дәуір үні.

Сабақтың мақсаты:
Қазақстандағы әлеуметтік құрылым мен оған тән ойдың қалыптасу кезеңдерін
айқындау. Публицистиканың әр дәуірдегі даму көрсеткіштерін талқылау.
Әдістемелік нұсқау:
Қазақстан баспасөзінің қалыптасу тарихы мен бүгінгі жағдайы туралы
мәліметтерге тоқталу.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Кенжебаев.Б., Қожекеев Т. Қазақ баспасөзінің тарихынан. – А.,1962.
2. Жақып Б. М.Әуезов – публицист. – А., 1997.
3. Сұбханбердина Ү. Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі
материалдар. – А., 1963.

3- семинар сұрағы:
1.Қоғам өмірі жайлы ерте заманғы ойшылдар тұжырымдары.
2. Қоғам және зиялы қауым.

Сабақтың мақсаты:
Қоғам дамуындағы зиялы қауымның публицистикада қалдырған мұралары саралау,
Қоғам өмірінде болатын өзгерістерге ойшылдардың пікірлерін қарастыру.
Әдістемелік нұсқау:
Әлеуметтану ғылымы мен журналистика арасындағы байланыстарға тоқталу. Газет-
журналдардағы қоғам өміріне қатысты зиялылар пікірлерін жинау.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бөкейханов Ә. Таңдамалы . – А., 1995.
2. Дулатов М. Шығармалары. А., 1991.
2. Рэндалл Д. Универсальный журналист. Алматы,1996
3. Шамақайұлы Қ. Журналист шеберлігінің негіздері. Қарағанды,2001
4. Прохоров Е.П. Социология журналистики М.,1981.

4- семинар сұрағы:
1.Абай, Шоқан, Ыбырайлардың әлеуметтік көзқарастары мен зерттеулері.

2. Абайдың қара сөздері, Шоқанның жолсапар очерктері, Ыбырайдың
эпистолярлық жанрда жазылған хаттары.

Сабақтың мақсаты:
Абай, Шоқан, Ыбырай мұраларын зерделеу. Очерктер табиғатын түсіндіру.
Әдістемелік нұсқау:
1.Абайдың қара сөздері
2. Шоқанның әлеуметтік көзқарастары
3. Ыбырайдың эпистолярлық жанрда жазылған хаттары

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Абайдың қара сөздері
2. Кенжебаев.Б., Қожекеев Т. Қазақ баспасөзінің тарихынан. – А.,1962.
3. Қожакеев Т. Жыл құстары. – А., 1981.
4. Қожакеев Т. Көксеңгірлер. – А., 1992.

5- семинар сұрағы:
1. А.Байтұрсынов,Ә.Бөкейханов,М.Дулатовтардың әлеуметтік зерттеулері
2. Журналистік қызметіндегі әлеуметке арнау мақалалары.

Сабақтың мақсаты:
А.Байтұрстынов,Ә.Бөкейханов,М.Дулатовтың әлеуметтік тақырыптарға жазған
мақалаларын қарастыру. Әлеуметтік арнау мақалаларының маңызына тоқталу.
Әдістемелік нұсқау:
1.Алаш қайраткерлерінің тақырыптарға жазған мақалалары
2. Әлеуметтік тақырыптарға жазылған мақалалардың көтерген негізгі
мәселелері.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Сұбханбердина Ү. Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі
материалдар. – А., 1963.
2. Сұбханбердина Ү.«Дала уәлаятының газеті» - А., 1988,1991,1993,1994,1996.
3. Бөкейханов Ә. Таңдамалы . – А., 1995.

6- семинар сұрағы:
1.БАҚ-ғы әлеуметтік тақырыптар дамуының алғышарттары
2. БАҚ-ғы әлеуметтік мәселелер.
Сабақтың мақсаты:
БАҚ, насихат, нақты социологиялық зерттеулердің журналистика
социологиясының бөлігі ретіндегі қызмет ету теориясы ретінде қаралуы.
Әдістемелік нұсқау:
1.БАҚтың қызметі массалық ақпараттық –экономикалық мәселесі.
2. БАҚ-тағы идеялық бәсекелестік - орталық және периферилік қызметінде.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Коробейников В.С. Редакция и аудитория. Социолоический анализ. М.,1983.
2.Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических
исслеований в журналистической практике. Свердловск., 1986.
3.Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

7-8 семинар сұрағы:
1.Баспасөз беттеріндегі жарияланған әлеуметтік мәселелер және қоғамдық
пікір.
2. Үкіметтің қоғамдық пікірге деген көзқарасы.
Сабақтың мақсаты:
БАҚ-тың қоғамда болып жатқан әлеуметтік процестер мен құбылыстарға ықпалын
түсіндіру.
Әдістемелік нұсқау:
1.БАҚтың қызметі массалық ақпараттық –экономикалық мәселесі.
2. БАҚ-тағы идеялық бәсекелестік - орталық және периферилік қызметінде.

9- семинар сұрағы:
1. Әлеуметтік ұйымдар және институттар.
2. Әлеуметтік ақпаратты жинаудың әдістері.

Сабақтың мақсаты: Социологияның құрылымы,оның ғылым ретіндегі Қазақстан мен
шетелде қалыптасуы және журналистика социологиясы және маркетинг жайлы
түсніктерді қалыптастыру.
Әдістемелік нұсқау:
1. Журналистің саяси-әлеуметтік қызметін сипатта.
2 Қоғамдағы саяси жағдайлардың журналистика әсері.

10- семинар сұрағы:
1. Қоғамдық пікірді зерттеу орталықтары.
2. Әлеуметтік ұйымдар және институттар.
Сабақтың мақсаты: Социологияның құрылымы,оның ғылым ретіндегі Қазақстан мен
шетелде қалыптасуы және журналистика социологиясы және маркетинг жайлы
түсніктерді қалыптастыру.
Әдістемелік нұсқау: Әлеуметтік ұйымдар және институттардың маңызын
түсіндіру, олардың қоғамдық пікірді құруға әсері.

11- семинар сұрағы:
1. БАҚ психологиясы.
2. Журналистика психологиясы.
Сабақтың мақсаты:
Журналситтің психологиялық іс-әрекеті , «қабілеттері», «тіл», «ойлау»,
«сана» ұғымдарына тоқталу.
Әдістемелік нұсқау:
1.Жеке тұлға психологиясы
2.БАҚ психологиясының ерекшеліктері

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.
2. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.
3.“Журналист: социологические и социопсихологические исслеования”. Под ред.
Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.
PR-ақпаратты тарату үшін ең қолайлы БАҚ түрі ретінде газеттердің таңдалуына

12- семинар сұрағы:
1. БАҚ-ғы ғаламдастық мәселелері: психология мәселесі.
2. Психологиялық ерекшеліктер.
Сабақтың мақсаты:
Журналситтің психологиялық іс-әрекеті , «қабілеттері», «тіл», «ойлау»,
«сана» ұғымдарына тоқталу.
Әдістемелік нұсқау:
1.Жеке тұлға психологиясы
2.БАҚ психологиясының ерекшеліктері

13- семинар сұрағы:
1. Журналист қызметіндегі жаңашылдық мәселесі
2. Журналист және қоғам.
Сабақтың мақсаты:
Журналситтің психологиялық іс-әрекеті , «қабілеттері», «тіл», «ойлау»,
«сана» ұғымдарына тоқталу.
Әдістемелік нұсқау:
1.Жеке тұлға психологиясы
2.БАҚ социологиясының ерекшеліктері

14- семинар сұрағы:
1. БАҚ және ПР- зерттеулер және сараптау
2. ПР-дың жаңа белесі.
Сабақтың мақсаты:
Журналситтің психологиялық іс-әрекеті , «қабілеттері», «тіл», «ойлау»,
«сана» ұғымдарына тоқталу.
Әдістемелік нұсқау:
1. Қарым-қатынастың типтері, көріну формалары.

2. PR этикасы және кәсіби стандарты.

15- семинар сұрағы:
1. Қоғамдық санадағы стереотиптер.
2. Қарама-қайшылық психологиясы.
Сабақтың мақсаты:
Қарым-қатынас механизмдері. Қарым-қатынас стильдері және тәсілдері. Қарым-
қатынастың коммуникациялық жағының сипаттамасы. Қарым-қатынастың
перцепциялық жағының сипаттамасы. Қарым-қатынастың интеративтік жағының
сипаттамасы. Қарым-қатынастың қызметтеріне тоқталу.
Әдістемелік нұсқау:
1.Қарым-қатынастың перцепциялық жағының сипаттамасы.
2.Қарым-қатынастың интеративтік жағының сипаттамасы.
3.Қарым-қатынастың қызметтері.

16- семинар сұрағы:
1.Әлеуметтік және саяси мифтер.
2. Мифодизайн.
Сабақтың мақсаты: Әлеуметтік және саяси мифтердің БАҚ-та көрініс табуын
қарастыру.
Әдістемелік нұсқау:
1.Әлеуметтік мифтер
2. Саяси мифтер

17- семинар сұрағы:
1. Әлемдік ақпарат кеңістігіндегі Медиа шынайылығы.
2. Ақпарат кеңістігіндегі бәсекелестік.

Сабақтың мақсаты:
Әлемдік ақпарат кеңістігіндегі бәсекелестік, агенттіктер мен массмедия.
Әдістемелік нұсқау: Ақпарат тиімді қолдана білу, массмедияның маңызды
функцияларын түсіндіру.

18- семинар сұрағы:
1. Қарым-қатынас принциптері
2. Қарым-қатынас психологиясы.
Сабақтың мақсаты:
Қарым-қатынастың негізгі қасиеттері, жалпы заңдылықтары, қарым-қатынас
механизмдері, қарым-қатынас стильдері және тәсілдері, қарым-қатынастың
коммуникациялық жағының сипаттамаларына тоқталу.
Әдістемелік нұсқау:
1. Паблик рилейшнз ұғымы, PR-технологиялар
2. Қарым-қатынастың типтері, көріну формалары Қарым-қатынастың перцепциялық
жағының сипаттамасы.

19- семинар сұрағы:
1. Сұхбаттың психологиялық аспектілері
2. Журналистің жұмыс істеу технологиясы.
Сабақтың мақсаты:
Сұхбаттасудың маңызын, түрлеріне тоқталу.

Әдістемелік нұсқау:
Жеке адам психологиясын, диалогқа құрылған коммуникацияны қарастыру.

20- семинар сұрағы:
1. Ақпараттық соғыстар.
2. Сананы игеру.
Сабақтың мақсаты: Ақпараттың бәсекеге қабілетті болуы, сананың ақпаратты
игеруі.
Әдістемелік нұсқау:
Ақпараттық агенттіктер, консерндерінің бәсекеге қабілетті болуы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы.,1990.
2. Буданцев Ю.Г. Социология массовой коммунации. М.,1995.
3. Габдуллина К.Г. Социология и социальная жизнь. Алматы., 1996.
4. Баркер А. Как еще лучше... управлять людми. М.,2002

21- семинар сұрағы:
1.БАҚ-тың психологиялық мониторингі
2. Азаматтық коммуникация.
Сабақтың мақсаты:
Коммуникация түсінігі, психологиялық мониторингтің БАҚ-тың дамуындағы ролі
Әдістемелік нұсқау:
Психологиялық мониторингі, азаматтық коммуникация.

22- семинар сұрағы:
1. БАҚ-тың психологиялық қызметі
2. Журналист –психолог.
Сабақтың мақсаты:
Журналситтің психологиялық іс-әрекеті , «қабілеттері», «тіл», «ойлау»,
«сана» ұғымдарына тоқталу.

Әдістемелік нұсқау:
1. Қарым-қатынастың типтері, көріну формалары.

2. PR этикасы және кәсіби стандарты.

23-семинар сұрағы:
1. Журналист және қайшылық
2. Медиа шынайылығы.
Сабақтың мақсаты:
Әлемдік ақпарат кеңістігіндегі бәсекелестік, агенттіктер мен массмедия.
Әдістемелік нұсқау: Ақпарат тиімді қолдана білу, массмедияның маңызды
функцияларын түсіндіру.

24- семинар сұрағы:
1. Тұлғаның типтік қасиеттері
2. Жеке тұлғаның өзіндік қасиеттері.
Сабақтың мақсаты:
Жеке тұлғаның қасиеттері, журналисттің бойында болатын қасиеттер.
Әдістемелік нұсқау:
Сана, қабілет, ынта, журналисттің этикасын қарастыру.

25- семинар сұрағы:
1. Үгіт-насихаттың танымдық және апараттық қызметі
2. Үгіт–насихаттың психологиялық пішіні, моделі.
Сабақтың мақсаты: Жалпы адамдардың санасезімін бақылап, арбауға
бағытталған үгіт-насихаттары
Әдістемелік нұсқау:
1. "Дезинформация" термині
2. Үгіт –насихат аясында болатын саяси жанжал, ақпараттық және
психологиялық соғыс, ақпараттық лаңкестік ұғымдарына тоқталыңыз

26- семинар сұрағы:
1. Үгіт-насихаттағы өтірік пен ақиқаттың ролі
2. Үгіт-насихаттық тәртіпті өзгерту.

Сабақтың мақсаты: Жалпы адамдардың санасезімін бақылап, арбауға
бағытталған үгіт-насихаттар, мұндай жағдайларда қолданылатын қоғамдық
пікірмен байланыс және ақпараттандыру тәсілдері мен техникалары саяси
реакциялар мен қалың қауымның, халықтың қалауын жасанды түрде түзуге
бағытталған Бұл тұрғыда ақпараттандыруға тән үгіт-насихаттың негізгі
тәсілдері мен әдістері ретінде дезинформацияны, мәліметтерді бұрмалау,
реципиенттердің санасын арбау технологияларына қарастыру.
Әдістемелік нұсқау:
1. "Дезинформация" термині
2. Үгіт –насихат аясында болатын саяси жанжал, ақпараттық және
психологиялық соғыс, ақпараттық лаңкестік ұғымдарына тоқталыңыз

27- семинар сұрағы:
1. Сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы түсінушілік.
2. Сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы кедергілер.

Сабақтың мақсаты: Сөйлеу мәдениетін қалыптастыру
Әдістемелік нұсқау:
1. Адамдар арасындағы контакт тіл мен сөйлеу.
2. Тұлғааралық коммуникация, сезім, эмоция
3. Сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы түсінушілік қағидалары

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие. Мн.: Тетра
Системс, 2004. –256 с.
2. Языки как образ мира. – М.: ООО “Издательство АСТ”, СПб.: Я41 Tezza
Fantastіca, 2003. – 568 с.
3.Вежбицкая А. Язык. Культура: Пер. с анг. –М.: Русские словари, 1997. –
416 с.
4. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. Алматы: Мектеп, 1984. – 107 б.
5. Мартине Андре. Основы общей лингвистики: Пер. с франц. М.: Едиториал
УРСС, 2004. – 224 с.
6. Шарков Ф.И. Основы теории коммуникации: Учебник для вузов. М.:
Издательский дом “Социальные отношения”, 2003. – 248 с.

28- семинар сұрағы:
1. Тыңдаушылық қабілеттерін жетілдіру.
2. Сөйлеушінің және тыңдаушының әсер ету технологиясы
Сабақтың мақсаты: Тыңдай білу - өнер екенін түсіндіру, тыңдаушыға әсер ету
амалдарына тоқталу.
Әдістемелік нұсқау:
1. Адресат-адресант кері байланыс
2. Тыңдаушыңа әсер ету технологиясы

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Т.Бекниязов. Журналистің шығармашылық шеберлігі. Алматы, Қаз.Ун. 2004,
174б (20-22бб).
2. Я.Н.Засурский. Основные понятия журналистики. М., 1993, 223б (62б).
3. С.З. Нарматов. Өтпелі және партисипаторлық саяси мәдениеттің негізгі
белгілері. // Адам және саясат. Оқу құралы. Алматы. 1998, 52б.
4. С.Қ.Қозыбаев. Крах и новые витки СМИ Казахстана в мировом
коммуникативном пространстве. Алматы. 996, 120б
5. Ахметова.Л.С. Қазақстандағы PR мен БАҚ. Алматы: Нұр, 2003.118б (26).

29- семинар сұрағы:
1. Жарнама психологиясының жалпы теориялық мәселелері
2. БАҚ-және жарнама.
Сабақтың мақсаты: Жарнамаға деген сұраныстың артуына байланысты оның
көптеген түрлері пайда болды. Әрқайсысы белгілі бір мақсаттар міндеттеріне
сүйене отырып, адам санасына түрліше әсер етеді. Осыдан келіп, жарнаманың
жағымды және жағымсыз әсерлері пайда болады.
Әдістемелік нұсқау:
1. Баспасөздегі жарнама
2. Радиодағы жарнама
3. Теледидардағы жарнама
4. Жарнама теориясы мен әдістемесі
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Жарнама туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 19 желтоқсандағы №
508 Заңы.
2. www.sana.gov.kz/showarticle.php, www.parlam.kz.
3. Назайкин А.Н. Эффективная реклама в прессе. - М.: Международный
институт рекламы. 2001.
4. Плотникова Т. Пресса под прессом. Рекламная компания. М.: 2005.
5. Панкратов Ф.Г., Баженов Ю.К., Серегина Т.К., Шахурин В.Г. Рекламная
деятельность. М.: Информационно-внедренческий центр. Маркетинг. 2001

30- семинар сұрағы:
1. Жарнаманың психологиялық өзекті мәселелері.
2. Жарнаманың санаға әсер етуі.
Сабақтың мақсаты: Жарнамаға деген сұраныстың артуына байланысты оның
көптеген түрлері пайда болды. Әрқайсысы белгілі бір мақсаттар міндеттеріне
сүйене отырып, адам санасына түрліше әсер етеді. Осыдан келіп, жарнаманың
жағымды және жағымсыз әсерлері пайда болады.

Әдістемелік нұсқау:
1. Жарнаманың мақсаты мен функциясы
2. Жарнама компаниясының мақсат-мүддесі
3. Жарнама мәтінінің тақырыбы және ұрандар
4. Кері байланыссыз жарнама технологиясы

Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Котлер Ф. Основы маркетинга. – М.: 1992.
2 Современный маркетинг. / В.Е.Хруцкий, И.В.Корнеева, В.Е. Автухова. – М.:
1991.
3 Беклешев В., Воронов С. Реклама в торговле. – М.: 1991.
4 Маяковский В.В. Агитация и реклама. Полн. собр. соч. Т. 12. М.: 1959.
5 Артеменко В.Г. Реклама в торговле. – Новосибирск. 1996.

4 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ

4.1 ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
- Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға
(іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама
әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б.) ие болу керек.
- Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, тиісті әдебиеттер
мен құралдардың болуы) керек етеді, ең дұрысы кітапханаларда, оқу
залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
- Алғашқы кезден оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан ақыл
кеңес алудың пайдасы зор.
- Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп оқып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу керек.
- Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстары (СОӨЖ, СӨЖ) үй тапсырмаларын орындауды
қамтиды. Ол: реферат, конспект, кроссворд, әдістемелермен жұмыс, аннотация
жазу, жаттығу орындау және т.б. түрінде жүргізіледі.
Қойылатын талаптар:
1. СОӨЖ, СӨЖ оқытушы белгіленген мерзімінен кешіктірмей, уақытында барлық
талаптарға сәйкес орындалуға тиіс;
2. СОӨЖ, СӨЖ өзі орындауы қажет, оны басқадан көшіруге, яки болмасы басқаға
көшіруге беруге болмайды (ондай жұмыс бағаланбайды, сол себепті ұпай
төмендетіледі).

4.2 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ

|СӨЖ |
|Қазақ баспасөзіндегі әлеуметтік мәселелер |1 |1,3,2 |
|Қазаққа тән әлеуметтік ой және публицистика |1 |1,2 |
|Қоғам өмірі жайлы ерте заманғы ойшылдар |1 |1,3,4 |
|тұжырымдары | | |
|Абай, Шоқан, Ыбырайлардың әлеуметтік |1 |1,3,2 |
|көзқарастары мен зерттеулері | | |
| А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатовтардың|1 |1,3,4 |
|әлеуметтік зерттеулері | | |
|БАҚ-ғы әлеуметтік тақырыптар дамуының |1 |1,2,3,4, |
|алғышарттары | | |
|Баспасөз беттеріндегі жарияланған әлеуметтік |2 |1,2,3,4,5,6,7,8 |
|мәселелер және қоғамдық пікір | | |
|Әлеуметтік ұйымдар және институттар |1 |1,2,3 |
|Қоғамдық пікірді зерттеу орталықтары |1 |1,2,3,4 |
|БАҚ психологиясы |1 |1,2,3,4 |
|БАҚ-ғы ғаламдастық мәселелері: психология |1 |Газет |
|мәселесі | |материалдарынан |
|Журналист қызметіндегі жаңашылдық мәселесі |1 |6,1 |
|БАҚ және ПР- зерттеулер және сараптау |1 |1,4 |
|Қоғамдық санадағы стереотиптер |1 |12,16,19,7 |
|Әлеуметтік және саяси мифтер |1 |6,18,17 |
|Әлемдік ақпарат кеңістігіндегі Медиа |1 |6 |
|шынайылығы | | |
|Қарым-қатынас принциптері |1 |6,18 |
|Сұхбаттың психологиялық аспектілері |1 |Газет |
| | |материалдарынан |
|Ақпараттық соғыстар |1 |Газет |
| | |материалдарынан |
|БАҚ-тың психологиялық мониторингі |1 |Газет |
| | |материалдарынан |
|БАҚ-тың психологиялық қызметі |1 |6 |
|Журналист және қайшылық |1 |6,1 |
|Тұлғаның типтік қасиеттері |1 |1 |
|Үгіт-насихаттың танымдық және апараттық |1 |3,7,8 |
|қызметі | | |
|Үгіт-насихаттағы өтірік пен ақиқаттың ролі |1 |1 |
|Сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы түсінушілік |1 |3,7,8 |
|Тыңдаушылық қабілеттерін жетілдіру |1 |12,16,19,7 |
|Жарнама психологиясының жалпы теориялық |1 |Газет |
|мәселелері | |материалдарынан |
|Жарнаманың психологиялық өзекті мәселелері |1 |3,6,7 |
|Барлығы: |30 | |

4.3 Оқытушы басшылығымен жүргізілетін студенттің өздік жұмыстарының
тақырыптары

1. БАҚ психологиясы : Заман талабы
1. Қазақ баспасөзіндегі әлеуметтік проблемалардың көтерілуі.
2. БАҚ-тағы ғаламдастықтың проблемалары: психология мәселесі
3. Қазаққа тән әлеуметтік ой және публицистика.
4. Журналист қызметіндегі жаңашылдық мәселелесі
5. Қазақстандағы қоғамдық пікірдің қалыптасуы және оны зерттеу әдістері.
7. Келіссөз жүргізу
8. Қазақстандағы демографиялық жағдай және оның бұқаралық ақпарат
құралдарынан көрінуі.
9. Сұхбаттың психологиялық аспектілері
10. Ұлтаралық қатынас және БАҚ.
11. Журналист және қайшылық.
12. Қазақстанда БАҚ-дағы әлеуметтік тақырыптар дамуының алғышарттары.
13. Пікір алмасудың жалпы принциптері.
14. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы әлеуметтік проблемалардың берілу
ерекшеліктері.
15. Мәтіннің психологиялық сараптамасы
16. Баспасөз беттеріндегі жарияланған әлеуметтік мәселелер және қоғамдық
пікір.
1. Тереңдетіліп негізіндегі очерк.
2. Журналист қызметіндегі жоспарлау, зерттеу және басқару принциптері.
3. Таңбалардың психолгиялық негіздер тұрағында електен өткізу.
4. Ақпараттық коммуникациядағы өзара қызмет принциптері.
5. БАҚ-тың әлеуметтік психолгиялық механизмі.
6. Әлеуметтік технологияларды пайдалану ерекшеліктері.
7. Саяси тұлғалардың- феномені және БАҚ.
8. Сұрақ жүргізу: әдістері мен кезеңдері.
9. Терроризм мәселесінің БАҚ-та бейнелену проблемалары.
10. Социологияның эмприкалық зерттеу объектісі.
11. Қоғамның аққпаратқа ашықтығына жаңа көзқарас.
12. Жанұя социологиясы және БАҚ.
13. БАҚ-тың психологиялық монеторингі.
14. Азаматтық қоғам: қалыптасуы және даму проблемалары.
15. Журналисттің психологиялық компоненттілігі.
16. Журналистика социологиясы және бұқаралық ақпарат құралдарының
маркетингі.
17. БАҚ-тың психологиялық қызметі.

4.4 Сынақ және емтихан сұрақтары

1. Маркетинг пен жарнамаға негізделген зерттеу.
2. Жарнама мәтінінің психологияға әсер ету тәжірибесі.
3. Социожурналист дегеніміз кім?
4. Психологиялық зерттеу.
5. Социология дегеніміз не? Қалыптасуы мен дамуы, журналистикамен
арасындағы байланыс.
6. Ақпараттық соғыстар.
7. Медиа стратегияның психологиясы.
8. Журналистика социологиясының объектісі мен пәні, міндеті мен қызметі.
9. БАҚ-та образдылық қалыптастырудың психологиялық рөлі.
10. Қоғам өмірі жайлы ерте заманғы ойшылдар тұжырымдары.
11. Масс-медиалық психологияның мативтілігі.
12. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Әлеуметтік қатынас. Әлеуметтік бақылау.
13. БАҚ-тағы психологиялық тиімділік.
14. Әлеуметтік зерттеу институтының қалыптасуы.
15. БАҚ-тағы коммуникациялық менеджементтің психологиялық астары.
16. Әлеуметтік қақтығыс теориясы.
17. БАҚ-та корпоративтік мәдениетті қалыптастыру.
18. Әлеуметтік прогресс, әлемдік жүйе және өркениет.
19. Ақпараттық психологиялық анализі.
20. Қазақстанның әлеуметтану инситуттары және БАҚ.
21. Элюзияның ақпараттық теориясы.
22. Мәдени социологияның негізгі проблемалары.
23. Мифтік – дизайнның принциптері.
24. Қазақстандағы демографиялық жағдай, көші-қон саясаты.
25. Коммуникация теориясы және оның жарнамада қолданылуы.
26. Журналистика социологиясындағы зерттеу жүргізу тәсілі.
27. Жарнама, PR қоғамдық мәдениет.
28. Социологиядағы эмприкалық зерттеу, оның бұқаралық ақпарат
құралдарымен байланысы.
29. БАҚ-тағы таңбалар,белгілер.
30. Қазақстандағы әлеуметтік стратификация және орта тап.
31. Миф типологиясы.
32. Тіл мемлекеттің құралы.
33. Қабылдаудың психологиялық ерекшеліктері.
34. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы бағдарламалардың рейтингсін
анықтау.

4. ӘДЕБИЕТТЕР

4.1 Негізгі әдебиеттер
4.1.1 Коробейников В.С. Редакция и аудитория. Социолоический
анализ. М.,1983.
2. Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы
социологических исследований в журналистической практике.
Свердловск., 1986.
3. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.
4. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.
5. “Журналист: социологические и социопсихологические исследования”.
Под ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.
6. Авраамов Д. Профессиональная этика журналиста. Москва,1991
7. Айзенберг М. Менеджмент рекламы. Москва,1993
8. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы.,1990.
9. Буданцев Ю.Г. Социология массовой коммунации. М.,1995.
4.1.10 Габдуллина К.Г. Социология и социальная жизнь. Алматы.,
1996.
4.1.11 Баркер А. Как еще лучше... управлять людми. М.,2002.
4.1.12 Жарықасынов А.К. Жалпы психология., 1985.
4.1.13 Кузнецов Г. Журналист на экране. Москва,1985
4.1.14 Лазутина Г.В. Профессиональная этика журналиста.
Москва,1999
4.2. Қосымша әдебиеттер
4.2.1. Кенжебаев.Б., Қожекеев Т. Қазақ баспасөзінің тарихынан. –
А.,1962.
4.2.2. Қожакеев Т. Жыл құстары. – А., 1981.
4.2.3. Қожакеев Т. Көксеңгірлер. – А., 1992.
4.2.4. Жақып Б. М.Әуезов – публицист. – А., 1997.
4.2.7. Бөкейханов Ә. Таңдамалы . – А., 1995.
4.2.8. Дулатов М. Шығармалары. А., 1991.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz