УМКД

Орыс тілі

5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығына арналған
«Салғастырмалы грамматика» пәнінің
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚЫТУШЫҒА АРНАЛҒАН ПӘННІҢ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

СЕМЕЙ
2013

КІРІСПЕ

1 ҚҰРАСТЫРҒАН:
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің қазақ тілінің
теориясы мен әдістемесі
кафедрасының доцент м.а., ф.ғ.к. Калиева Самал Ерболқызы

2 КЕЛІСІЛДІ
2.1 Қазақ тілінің теориясы мен әдістемесі кфедрасының отырысында
қаралып, талқыланды.
Хаттама №___ «___» ___________2013 жыл.

Кафедра меңгерушісі: _______________ Жұмағұлова Ә.М.

2.2 Филология факультетінің оқу- әдістемелік бюросында талқыланып,
бекітілді.
Хаттама №___ «___» ___________2013 жыл.

ОӘБ төрайымы_________________ Мұқанова Қ.Қ.

2.3 Филология факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді.
Хаттама №___ «___» ___________2013 жыл.

Төраға________________Қадыров А.Қ.

3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік бюросында бекітілді.
Хаттама №___ «___» ___________2013 жыл.

Оқу жұмысы жөніндегі проректор_________________ Искакова Г.К.
4 2013 ж. «____» __________ шыққан ПОӘК-нің

№ 3 БАСЫЛЫМЫ

Мазмұны

1. Қолданыс аясы
2. Нормативтік сілтемелер
3. Жалпы ережелер
4. Оқытушыға арналған жұмыс бағдарламасының мазмұны
5. СӨЖ-ның тақырыптары
6. Пәннің оқу-әдістемелік картасы
7. Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы
8. Әдебиеттер

1.Пәннің оқу бағдарламасы

1. Оқытушы туралы деректер
Калиева Самал Ерболқызы
2. Пән туралы деректер
Атауы: Салғастырмалы грамматика
Кредиттер саны: 3 (сағат105)
Өту орны: №3 ғимарат
Оқу жоспарынан үзінді

3. Осы пәнді игеру үшін қажет білім - пәнді игеру үшін дағды мен білім
студентке берілетін ақпаратты меңгеру, байқау, салыстыру, ойлау,
теориялық білімді тәжірибесінде қолдана білуі тиіс.

1.4 Пререквизиті “Тіл біліміне кіріспе”, “Нормативті қазақ тілі”
«Қазаргі қазақ тілі» , «Орыс тілі» пәндері оқылды. Студенттердің екі тілдің
жүйелік және құрылымдық ерекшеліктері, фонетикасы, сөзжасамы,
морфологиясы, синтаксисі туралы жалпы мәліметі болу керек.

1.5 Постреквизиті «Жалпы тіл білімі» Жай сөйлем синтаксисі”, “Күрделенген
сөйлем синтаксисі”, “Құрмалас сөйлем синтаксисі” т.б. студент қазақ тілінің
синтаксистік жүйесін, сөздердің байланысу тәсілдері мен түрлерін, сөз
тіркесінің ерекшелігін, құрылымын, сөз тіркесінің басқа тілдік бірліктерден
айырмашылығын білуі керек.

1.6 Қысқаша сипаттамасы: Бүгінгі күнде мемлекеттік тілді оқыту мәселесі
әдістеме ғылымында өзекті мәселелердің біріне айналып отырғаны белгілі.
Осыған байланысты туған жаңа бағыттар мен әдіс-тәсілдердің ішінде екінші
тілді оқыту барысында грамматиканы оқушының өз ана тілінің грамматикасымен
салыстыра оқыту тиімді де ұтымды. Сондықтан қазақ және орыс тілдерінің
фонетикасы, сөзжасамжүйесі, морфологиясы, синтаксисі салғастырмалы түрде
оқыту қажет. Пәннің мақсаты аггютинативті қазақ тілі мен флективті орыс
тілінің құрылымындағы айырмашылықтарға байланысты ерекшеліктерін әр сала
бойынша салыстыра зерттеу.

2.Оқу - әдістемелік кешеннің тізбесі мен мазмұны :
1. Курстың тақырыптық жоспары
Барлығы (кредиттер): 1 (45 сағат)

|Тақырып атауы |Дәріс | |ОСӨЖ |СӨЖ |
|1. Қазақ, орыс тілдерінің |2 | | | |
|қалыптасуындағы ерекшеліктер | | | | |
|2. Фонетика. Вокализмдер. |2 | |1 |2 |
|Сөздің морфологиялық құрамы. |2 | | | |
|Морфема туралы түсінік. Түбір. | | | | |
|Жұрнақ. Жалғау. Постфикстер | | | | |
|4. Сөзжасам. Тілдердегі сөзжасамның |2 | |1 |2 |
|тәсілдері. | | | | |
|5. Морфология. Грамматикалық мағына |2 | | |2 |
|және грамматикалық форма. | | | | |
|6. Сөз таптары. Зат есім. Екі тілдегі|2 | |1 |2 |
|зат есімнің ерекшеліктері | | | | |
|7. Сын есім. Шырай формасы, Жасалу |2 | |1 |2 |
|жолдары. | | | | |
|8. Сан есім. Сан есімнің түрлері. |2 | |1 |2 |
|9. Есімдіктер. Түрлері. |2 | | |2 |
|10. Етістік. Екі тілдегі етістіктің |2 | | |2 |
|лексика-грамматикалық сипаты. | | | | |
|11. Етістіктің категориялары. |2 | |1 |2 |
|12. Үстеу. Қалып-күй сөздер. Көмекші |2 | | |2 |
|сөздер. | | | | |
|13. Сөз тіркестері, сөздердің |2 | | | |
|байланысу түрлері. Сөйлем. Сөйлем | | | | |
|мүшелері. | | | | |
|14. Құрмалас сөйлем. Түлері. |2 | |1 |2 |
|15. Салғастырып отырған тілдерде |2 | |0,5 |0,5 |
|баламасы жоқ сабақтас құрмалас | | | | |
|сөйлемдер. | | | | |
|Барлығы |15 | |7,5 |22.5 |

2.1 Әдебиеттер тізімі :
Негізгі әдебиеттер:
1. Аханов К. Грамматика териясының негіздері. Алматы,1996.
2. Балақаев М., Есенов Қ, Жанпейісов Е., Оралбаева Н.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы,1989 ж.
3. Баскаков Н. Сопоставительная грамматика русского и казахского языка.
Алматы,1966.
4. Бейсенбаева К.А. Сопоставительная грамматика русского и казахского
. Алматы, 1994.
5. Жаналина Л. Сопоставительное словообразование русского и казахского
языков. Алматы, 1998.
6. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского и русского
языков. Алматы,1996.
7. Қазақ тілінің грамммтикасы. Алматы, 1967.
8. Розенталь Д., Голуб И, Теленкова Современный русский язык. М, 2000.
9. Тұрсынов Д., Хасанов Б., Ислямов А., Бейсенбаева К., Ищанов К.
Сопоставительная грамматика русского и казахского языков. Алматы, 1967.
10. Түркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского и
казахского языков. Алматы, 1978ж.
11. Шанский Н. Иванов В.В. Современный русский язык. М,1987 ж.

2.2« Салғастырмалы грамматика» пәнінің тақырыптық жоспары:
1 тақырып: Салғастырмалы грамматика пәнінің мақсаты, міндеті.

Дәріс жоспары:.
1. Қазақ тілінің қалыптасуындағы ерекшеліктер.
2. Орыс тілінің қалыптасуындағы ерекшеліктер..

2 тақырып: Қазақ және орыс тілдерінің фонетикасы

Дәріс жоспары:
1.Вокализмдер. Консонатизмдер.
2. Буын. Екпін. Фонемалардың алмасуы

3 тақырып: Екі тілдегі сөздердің морфологиялық құрамы.
Дәріс жоспары:

1.Морфема туралы түсінік..
2. Түбір. Жұрнақ. Жалғау.
3. Постфикстер.

4 тақырып: Қазақ және орыс тілдеріндегі сөзжасам жүйесі.

Дәріс жоспары:

1. Синтетикалық тәсіл.
2. Аналитикалық тәсіл.
3. Лексика-семантикалық тәсіл.

5 тақырып: Морфология.
Дәріс жоспары:

1. Грамматикалық мағына және грамматикалық форма.
2. Грамматикалық категория.
3. Сөздердің таптастыру принциптері.

6 тақырып: Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз таптары
Дәріс жоспары:

1.Зат есім. Жалқы және жалпы зат есімдер.
2. Тек категориясы.
3. Зат есімнің сөзжасам жүйесі.

7 тақырып: Сын есім.
Дәріс жоспары:

1. Шырай формасы.
2. Сын есімнің септелуі.
3. Сын есімдердің жасалу жолдары.

8 тақырып: Сан есім

Дәріс жоспары:
1. Есептік, реттік, жинақтық сан есім.
2. Бөлшектік, топтау, болжалдық сан есім.
9 тақырып: Есімдіктер

Дәріс жоспары
1. Жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік есімдіктер.
2. Белгісіздік, болымсыздық, жалпылау, тәуелдеу есімдіктері.

10 тақырып: Етістік

Дәріс жоспары:
1. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
2. Етістіктің грамматикалық категориялары.

11 тақырып: Етістіктің категориялары
Дәріс жоспары:
1. Рай категориясы. Шақ категориясы.
2. Есімше. Көсемше.

.
12 тақырып: Үстеу

Дәріс жоспары:

1. Үстеу.
2. Қалып-күй сөздер.
3. Көмекші сөздер.

13 тақырып: Синтаксис

Дәріс жоспары:
1.Сөз тіркесі, сөздердің байланысу түрлері.
2. Сөйлем. Сөйлем мүшелері.
3. Жай сөйлемнің түрлері.
14 тақырып: Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері
Дәріс жоспары:

1. Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем.
2. Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем.

15 тақырып: Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлері
Дәріс жоспары:

1. Шартты, амал, себеп, мақсат, қарсылықты сабақтас құрмалас сөйлем
2. Салғастырып отырған тілдерде баламасы жоқ сабақтас құрмалас сөйлем.
.

2.3. “Салғастырмалы грамматика” пәні бойынша тапсырмалардың орындалу және
өткізілу кестесі (ОЖСОЖ).

Студенттердің түрлі сипаттағы тапсырмаларды
орындауының рейтингтік бағасы
| | |Студенттің балл |
|№ |Көрсеткіштері |бойынша рейтинг |
|1 |Тапсырма орындалған жоқ | 0 |
|2 |Тапсырма үлгі бойынша орындалған | 1 |
|3 |Тапсырмалар қайта құрылды | 2 |
|4 |Тапсырма шығармашылықпен орындалды, жұмыстың | |
| |жаңа амалы ұсынылды. |3 |

|Бағаның әріптік |Мәні |Ұпайдың сандық |Пайыздық |
|баламасы | |баламасы |көрсеткіштері |
|А |Өте жақсы |4,00 |95-100 |
|А- |Өте жақсы |3,67 |90-94 |
|В+ |Жақсы |3,33 |85-89 |
|В |Жақсы |3,00 |80-84 |
|В- |Жақсы |2,67 |75-79 |
|С+ |Қанағаттанарлық |2,33 |70-74 |
|С |Қанағаттанарлық |2,00 |65-69 |
|С- |Қанағаттанарлық |1,67 |60-64 |
|Д+ |Қанағаттанарлық |1,33 |55-59 |
|Д |Қанағаттанарлық |1,00 |50-54 |
|Ғ |Қанағаттанғысыз |0,00 |0-49 |

2.5. Курстың саясаты мен реті студенттерге пәнді оқу барысында
қойылатын әкімшілік талаптарын көрсетеді. (балл бойынша)

* Кешігу
* Сабақты босату
* Аудиториядағы жүріс - тұрысы
* Жұмыстарын кеш өткізгені
• Емтиханда болмауы және т.б.

Оқытушының талаптары:
Жұмыстың барлық түрін(ең жоғары ұпай, айып және ынталандыру ұпайлары)
қамтиды; Сабақты босату – сіздің оқуға ынтаңыздың көрсеткіші, сондықтан
курс бойынша қорытынды баға шығаруда есепке алынады. Тапсырма уақытында
орындалмаса, әр жолы бағаңыз жарты ұпайға кемітіліп отырады. Оқытушы
әрқашан да сабақта кім жоқ екенін біледі. Сіздің міндетіңіз сабаққа қатысу,
оқу. Кездейсоқ жағдайлар мен ауырып қалуыңыз ғана себепті деп саналады.
Бұл жағдайда оқытушыға болған жайды хабарлап, алдын-ала тапсырманы
өткізуіңіз керек. Телефон шалып, хабарлама қалдырыңыз.
Өз жұмыс орнында болып, міндеттін атқармау да жазаға тартылуға себеп
болады. Курс бойынша барлық тапсырмалар кестеде көрсетілген сабақтың
басталуына дейін орындалуы керек. Белгіленген мерзімнен кейін өткізілген
тапсырмаларға қойылатын баға төмендетіледі де өз кезегінде қорытынды
бағаға әсер етеді. Сабақ кестесі бойынша дәрісханада орындаған жұмыстарыныз
да есепке алынады. Сабақта болмасаңыз, дәрісхана жұмысын орындамағаныңыз
және сабақтан қалғаныңыз үшін жазаланасыз.
Курсты игеру белсенді жүзеге асырылуы керек. Үй тапсырмасын орындауға
кемінде аптасына 2-3 сағат уақыт бөліну керек. Кестеге сәйкес оқытушыдан
үнемі кеңес алып тұрыңыз. Оқулықты тек тапсырма орындау барысында емес,
курсты игеру барысында үнемі оқып отыру керек. Әр тапсырмаға дайындалу
керек. Курсты игерудің табысты болуы көбінесе сіздің дәрісханалық жұмысты
орындауға қатысуыңызға байланысты болады. Сабаққа жақсы қатысу, белсенділік
таныту, оқытушының тапсырмаларын мерзімінде және сапалы орындау аттестация
мен емтиханда көмектеседі. Емтихан сіздің теориялық біліміңізді тексеруге
ғана емес, тәжірибеде қолдана алу мүмкіндігіңізді бағалауға да
бағытталады. Емтиханда тест түріндегі сұрақтарға жауап бересіздер.
Емтихандағы барлық тапсырмалар үй жұмысына, дәрісхана жұмыстарына
негізделеді.
Аралық аттестация өтілген материал баршаға міндетті және өтілген
тақырып бойынша алынады:

- біреуден көшіріп алуға;

- сіз үшін басқа біреудің орындауына;

- жұмысты белгіленген уақыттан тыс өткізуге;

- топтық тапсырмаларды орындауға қатыспай, сол үшін ұпай сұрауға және т.б.

Курсқа деген сіздің қарым-қатынасыңыз ЖОО студентіне лайық болады деп
ойлаймыз. Сабақ босатуға, кешігуге, дәрісханада тәртіпсіздік жасауға,
оқытушы мен студенттерді сыйламауға болмайды. Материалды талқылап, қажетті
сұрақтар қою үшін, тақырыпты ашуға сын көзбен қарап, шешімін табу үшін және
болашақ жұмысынызға қажетті білімнің бәрін алу үшін дайындалып келуіңіз
керек.

Мазмұны:

1. Глоссарий-----------------------------------------------------------
4-6 бб
2. Дәрістердің қысқаша
мазмұны..........................................7-93 бб
3. СӨБӨЖ тапсырмалары бойынша әдістемелік нұсқау........94-96 бб
4. СӨЖ тапсырмалары бойынша әдістемелік нұсқау............97--99 бб
5. Пән бойынша
сұрақтары....................................................
......100 бб
6. Пән бойынша тест тапсырмалары..................................101-
103 бб

Пән бойынша глоссарий
Аккомодация (лат. Accommadatio - бейімделу) – дыбыстардың
комбинаторлық өзгерісінің дауыссыз және дауысты дыбыстардың
артикуляциясының бейімделуі.
Акцентология (лат. Accentus - екпін және грек logos - сөз, ілім) -
1) Екпіннің табиғаты мен қызметін зерттейтін сала; 2) Екпінге байланысты
болатын тілдік құбылыстардың жүйесі.
Аллофон – фонеманың әр түрлі айтылуы.
Апокопа – морфологиялық құбылыс. Соңғы буындардың түсіріліп айтылуы.
Мысалы: «барады- барад», «барамын – барам» т.б.
Ассимиляция (лат.Assimilation – үндесу) – дыбыстардың комбинаторлық
өзгеруінің кең тараған түрі. Ассимиляция сөздегі немесе сөйлемдегі тетелес
келген дыбыстардың артикуляциялық үндесуі.
Толық ассимиляция (жазса, сүзсе, жас+са, сүс-се). Жартылай ассимиляция
(қазға, тасқа) болып бөлінеді.
Аферезис – қатар тұрған сөздердің арасындағы көрші тұрған дыбыстардың
өзара ықпал етуі.
Биллингвизм (лат. Bi- екі, lingua- тіл) – қостілділік; белгілі
әлеуметтік топтың (мемлекеттік) екі тілде сөйлеуі.
Бихевиоризм (ағылшын –behaviour- мінез-құлық, тәртіп)- тіл білімінде
психологияның бір бағытына негізделген тілдің мәні мен қызметі туралы
көзқарастар жүйесі. Сыртқы қоршаған орта мен адам мінез-құлқының байланысы
бар болғандықтан, бихевиоризм теориясы туындайды.
Вокализм (лат. Vocalus – дауысты дыбыс) – тілдегі дауысты дыбыстар
жүйесі.
Гаплология (грек. Hapleos – қарапайым және logos - сөз, ілім) –
дыбыстардың комбинаторлық өзгеруінің бір түрі. Қатар келген бірдей немесе
ұқсас буындардың біреуінің ассимиляция салдарынан түсіп қалуы. Мысалы: бұл
күн – бүгін, алып кел- әкел.
Деривация (лат. Depivatio – жасалу) – бастапқы тіл бірліктерінен басқа
туынды тіл бірліктерін жасау үрдісі. Дериваттарды суффикс қосу арқылы,
сөз тіркесі арқылы, сөздерді біріктіру арқылы т.б. жасауға болады.
Лексикалық деривация түпкі (түбірлі) бірліктің лексикалық мағынасын
өзгертуге бағытталса («бас» - «бастық»), синтакситік деривация тек
синтакистік қызметтің өзгеруін білдіреді («сайла» - «сайлау»).
Диахрония (грек. diachoponos – уақыттың өтуі) – тіл жүйесінің тарихи
дамуын зерттейтін тіл білімінің аспектісі.
Диссимиляция (лат. Dissimilatio - өзгеру) – сөз шеңберіндегі екі немесе
одан да көп ұқсас дыбыстың артикуляциясы. Диссимиляция біртектес дыбыстар
арасында пайда болады.
Диэреза - сөйлеу кезінде дыбыстар бір-біріне әсер етеді. Диэрезаның
нәтижесінде дыбыстар түсіріліп айтылады , мысалы: «честный – чесный»,
«қалмады – қамады», т.б.
Дыбыстардың комбинаторлық өзгерістері – сөйлеу кезінде дыбыстардың бір-
біріне әсер етуінен пайда болатын фонетикалық өзгерістер. Оның негізгі
түрлері мынадай: аккомодация, ассимиляция, диссимиляция.
Жасанды тілдер – табиғи тілді қолдану мүмкін емес немесе сапасыз
болатын жағдайларда қолданылатын таңбалар жүйесі. Оның түрлері -
мамандырылмаған тілдер – халықаралық тілдер (эксперанто), мамандандырылған
тілдер – ғылым тілінің символдық тілі (математика тілі, химия тілі) және
бағдарлама жасау тілі т.б.
Жест тілі (ым тілі) – кинетикалық (мимикалық) негізде жасалған
коммуникативті жүйе.
Интерференция (лат. inter - аралық, ferio -соғу, тигізу) –
қостілділік жағдайында тілдердің бір-біріне тигізетін әсері, ықпалы.
Конверсия (сөзжасам) – бір сөз табындағы өзгеріске ұшырамай, басқа сөз
табы ретінде қолданылуы (соғыс – соғыс, ақ-ақ-ақ, ат-ат т.б.).
Консонантизм (лат. consonantig - дауыссыз дыбыс) – тілдегі
диалектідегі , говордағы тілдер тобының дауыссыздардың жүйесі.
Көптілділік (мультилингвизм, полилингвизм) – бір мемлекет ішінде
бірнеше тілді пайдалануы. Бір адамның бірнеше тілде сөйлеуі.
Ларингал (грек. Larynx - көмей) - көмейлік дауыссыз дыбыс.
Метатеза – (грек. Meafofhesis - орын ауыстыру) – сөз ішіндегі
дыбыстардың, не буындардың өзара орын ауыстыруы.
Морфема – (грек. Morrhe - форма) – тілдің негізгі бірлігі, ең кіші
таңба, яғни бұл бірліктің белгілі фонетикалық тұлғасы ретінде белгілі бір
мағына береді.
Ономасиология - номинация (атау) теориясы. Ономасиологиядағы зерттеу
зат немесе құбылыстан осы зат не құбылыстан осы зат не құбылыс туралы ойға
қарай бағытталады және оларды тіл құрамдары арқылы белгілейді.
Ономастика (грек. Onomastike (techne) - атау өнері) - жалқы
есімдерді зерттейтін тіл білімінің саласы.
Протеза (грек. Proflogis - алдына қою) - сөз басында қосымша дыбыстың
пайда болуы. Мысалы: ырас – рас, ылай – лай.
Редукция (лат. Reductio - кейін шегіну, азаю, қысқару) – дыбыстың
артикуляциялық және акустикалық сипатының өзгеруі. Сандық редукция -
екпін болмауынан дыбыс ұзақтығының азаюы, сапалық редукция – сол
себептерден артикуляцияның өзгеруі. Мысалы: қат(ы)нас, дәр (і) гер, т.б.
Редупликация (лат. Reduplication - қосралану) - алғашқы буынның
(жартылай редупликация) немесе бүтін түбірдің (толық редупликация)
қосарлануынан пайда болатын құбылыс. Мысалы: қап-қара, тәй-тәй т.б.
Семиотика (грек. Semeion - таңба, белгі) – хабарды сақтап, басқаға
жеткізе алатын әр түрлі таңбалық жүйелердің құрылысы мен қызметін
зерттейтін ғылыми пән.
Сингармонизм (грек. Syn - бірге және harmonia - қос үнділік,
үндесу)- морфологиялық бірлік ретіндегі сөздің вокалдық түрленуінің
нәтижесі. Бұл түркі тілдеріне тән аса күшті заң.
Синхрония (грек. Sync – hronos- бір мезгілде болатын) – белгілі бір
даму кезеңіндегі тілдің жағдайы.
Субстрат (лат. Sub. Астыңғы, және stratum - қабат) – белгілі
лингвогеографиялық жерде ертеде болған тілден қалған көне элементтер.
Транскрипция (лат. Trancriptio - көшіріп жазу) – сөз дыбыстарын хатқа
түсіру (жазу) әдісі.
Фонема (грек.phonema – дыбыс, дауыс) – тілдегі дыбыстық қатарды
құрайтын бірлік. Фонема мағыналық бірліктерді ажырату үшін қажет.
Фонология (грек. phone – дыбыс және logos – сөз, ілім) – тілдің
дыбыстық құрылысы мене қызметінде болатын заңдылықтарды зерттейтін тіл
білмінің бір саласы.
Фузия (лат. fusio – қосылған жер) – көрші тұрған морфемалардың (негіз
бен аффикстің) қосылып кетуі. Фузия түбір мен қосымшалар арасында болады,
олар: н// д/т; м//б-п
Элизия (лат. elisio – шығарап тастау) ілгері тұрған сөзде соңғы
дыбыстың жоғалуы. Элизияға қарама-қарсы болатын үрдіс, яғни кейінгі сөздің
басында тұратын дыбыстың жоғалуы – аферизис деп аталады.
Элизия редукциямен тығыз байланысты. Мысалы: орын- орны; ауызы – аузы.
Эпентеза (грек.epenthesis – қосынды) –сөздегі қосымша дыбстың пайда
болуы. Мысалы: кровать – кереует.
Этимон (грек. etumon– ақиқат) – сөздің бастапқы тұлғасы мен мағынасы.

1- Дәріс Тақырыбы: Салыстырмалы грамматика пәнінің мақсаты, міндеті.

Дәріс жоспары:.
1. Қазақ тілінің қалыптасуындағы ерекшеліктер.
2. Орыс тілінің қалыптасуындағы ерекшеліктер..

Мақсаты: Қазақ тілінің қалыптасуындағы ерекшеліктер.
Орыс тілінің қалыптасуындағы ерекшеліктер..

Мазмұны:
Қай тілді алсак та оның өзінін сөздік құрамы, ерекше фонетикалық
жүйесі және грамматикалық құрылысы болады.
Қазақ және орыс тілдерін генеалогиялық жактан алғанда, әр түрлі тілдік
топтарға жатады: қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына, орыс тілі
индоеуропа тілдерініц шығыс славян тобына жатады. Түркі тілдерінде
сөйлейтін халықтар Дунайга дейінгі Еуразия далаларын, Орталық, Орта Азия,
Сібір, Кавказ, Кіші Азия жерлерін мекен еткен.
Қазақ тілінің түпкі шығу тегі түркі тілдері дамуындағы ең көне Алтай
дәуірінен, Хун дәуірінен (біздің заманымыздан бұрынғы III - 1У ғасырлар мен
біздің заманымыздын V ғасыры аралығы) және одан бергі көне түркі дәуірінен
(біздің заманымыздың V - X ғасырлар аралығы) бастау алады.
Алтай дәуірінде негізі бір ата тілден шыкқан түркі және монғол, түнғыс-
маньчжур тілдері бір-бірінен ажырай бастаған. Ал Хун дәуірінде монғол,
түнгыс-маньчжур тілдерінен түгелдей ажырап болған түркі тілдері өз ішінен
шығыс түркі және батью түркі тілдері болып екі салага бөлінген. Қазақ тілі
батыс түркі тілдершщ кыпшақ тобына енеді. Қыпшак тілдсрінің, оның ішінде
қазақ тілінің қүрылымы туралы моліметтер Махмуд Қашқаридің «Дивани луғат ат-
түрк», Юсуф Баласағүниың «Кутадғу билик», Ахмет Иассауидің «Дивани хикмет»
т. б. еңбектерінде кездеседі.
XV ғасырдың аяқ кезі мен XVI ғасырдың басыида қазақ тайпалары қыпшақ
қауымынан, ноғай ордасынан бөлініп шығып, дербес халык болып бірігеді.
Қазақтың біртұтас халық тілінің қалыптасуы XV - XVI ғасырлардан басталып,
XIX ғасырдың екінші л<артысына деиін созылды.
Осыған байланысты қазақ тілі қыпшак тілдеріне, оның ішінде қыпшақ-ноғай
тобындағы тілдерғе тән белгілерді сақтай отырып, өзінің ішкі даму заңымен
жетіліп отырған. Қазақ тілінің XV - XIX ғасырлар аралығындағы қүрылысы
жайында мәліметтер Алпамыс, Қамбар, Қобыланды, Ер Тарғын, Ер Көкше т.б.
сияқты тарихи эпостар мен тарихи поэзия жырларында берілген. XVIII
ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында кітаби тіл элементтерін сақтаған
қисса-дастандар, батырлар жайында жырлар пайда болады. XIX ғасырдың екінші
жартысынан бастап қазақ тілі ұлт тілі болып қалыптаса бастайды.
Қазақ тілінің сөздік кұрамына түркі тілдеріне ортақ байырғы сөздер,
ғасырлар бойы қалыптасқан қазақтың байырғы тел сөздері кіреді. Тарихи тума
сездер тіліміздің сөзжасам тәсілдері арқылы пайда болған. Сонымен қатар
тілдің сөздік құрамьшың толығып кемелденіп бір ғана өзінің ішкі
мүмкіндіктері арқылы жүзеге аспайды. Өзінде жоқ сөзді өзге тілдерден ауысып
алу арқылы да тіл өзінің сөздік қүрамын байытып, жетілдіріп отырады. Қазақ
халқының тарихына көз жіберсек, көптеген елдермен үнемі тығыз байланыста
болғандығын көреміз.
Ертеде тәжік, өзбек, татар халықтары арқылы араб-парсы елдерімен, XII -
ХІП ғасырларда монғол халқымен тығыз байланыста болса, XVIII ғасырдан, яғни
Қазақстанның Ресей қарамағына ене бастаған кезенінен (1731 ж.) бастап күні
бүгінге дейін орыс халқымен тікелей үздіксіз қарым-қатынас жасап келеді.
Осындай үзақ ауыс-түйіс, мол байланыстан қазақ тілінің сөздік құрамында
қыруар шетел сөздері пайда болған.
Қазақ тілінің сөздік қүрамындағы кірме сөздер негізінен араб, парсы,
монғол, орыс тілдерінен енген.
Түркі тілдеріне араб, парсы тілдерінен сөз ауысу процесі қазақ тілінің
біртүтас халық тілі болып қалыптасуынан көп бүрын. орта ғасырлардың алгашқы
кезінен басталады. Араб, парсы сөздері қазақ тіліндегі кірме сөздердің ең
мол қорын жасайды және оның лексикасын түр-түрпаты, мән-мағына жағыкан да
кеңейтіп, кемелдендірген. Яғни, араб-парсыдан ауысқан сөздердің көпшіліп
сыртқы түр-түрпаты жағынан да, ішкі мән-мағынасы жағынан да әбден жымдасып,
қазақтың тума төл сөздеріндей болып кетсе, кейбіреулерінің мағынасы толық
сақталғанымен, сыртқы тұлғасы қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына сай кейде
түгелдей, кейде жаптылай езгерген (каэс - кесе, фән - пән т.б.).Ал кейбір
сөздердің түр-түлғасы ғана емес, мән-мағынасы да жаңарьш, өзгерген (қүн/хун
- парсы сөзінің бүрынғы мағынасы ңан, ал қазақ тілінде өлген кісіге
төленетін толемақы). Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздердің бірқатары
қазақ тілінде әр түрлі өзгеріске үшыраған. Соның салдарынан бір сөз бірнеше
түрде айтылып, кейіннен бір-бірінен алшақтап, дербес мағыналы сөзге
айналған (ғылым ~ ілім, қажет - әжет, хаңы -аңы).
Қазақ тіліне монғол тілінен негізінен әкімшілік, ел билеуге байланысты
сөздер кірген: улыс, нөкер, жасаң, қүрылтай, аймаң, жарлың т.б. Бүндай
сөздердің бір тобы сонау түркі-монғол тіл бірлестігі заманынан қалған болу
керек. Екінші тобы XIII - XVIII ғасырларда ауысқан деген пікір бар. Бүл
сөздердің аталған екі тобы әлі ажыратылып, зерттелген жоқ. Қазақ
лексикасында монгол тіліндегі сөздермен түр-түрпаты, мағыналары үқсас,
үйлес сөздер көп кездеседі (төл (төл), қойшы (кончын), ңүнан (хунан) т.б.).
Бұлар монғол тілінен ауысты ма, әлде керісінше, монғол тілдеріне түркі
тілдерінен енді ме - оны дәлелдейтін мәлімет жоқ.
Қазақ пен орыс халықтары қонысы мен ерісі ежелден іргелес, көрші елдер.
XVI - XVII ғасырларда қоныс араласуымен, сауда-саттықпен байланысты қарым-
қатынастар күшейсе, XVIII ғасырдың 30 жылдарынан бастап Қазақстанның Ресей
империясына бағынуы бүл байланыстарды одан әрі нығайта түскен.
Революцияға дейінгі кезеңде ауысқан сөздер баспасөз арқылы жазба түрде
тарамаған, көбінесе ауызша сейлеу тілі арқылы енген. Сондықтаң болса керек,
бүл кезеңдегі кірме сөздер түгелдей қазақ тіліиің дыбыстық заңдарына
багынып, әзгерген (ящик - жәіиік, кроватъ - кереует, чайник - іиәйнек, суд
— сот т.б.).
Революциядан бергі кезеңде де қыруар термин сөздер ауысты. Бүлардың
басым көпшілігі орыс тіліндегі қалпында, түр-тұлғасы мен мағынасы
өзгертілмей қабылданды. Ал кейбір орыс тілі терминдерінің қазақща баламасы
мынадай жолдармен жасалды:
1. Орыс тіліндегі терминдерге казақтьвд тел сөздері және олардан калька
жасау арқылы туынды сездер балама етіліп калыптастырылған (үшқыш -
летчик, цондыргыш -надстройка).
Орыс тіліндегі сөздерге лайықты балама іздеп табу нәтижесінде кейбір дублет
сөздерге дербес мағына беріліп, олар бір-бірінен сараланып отырған (білім -
знанае, гылым - наука, ілім- учение).
Орыс тіліндегі термин сөздерді қазақша аударып алуда кейбір тар мағыналы
сөздер активтеніп, олардың белсенділігі арттырылған. Соныц нәтижесінде дара
мағыналы сөздер көп мағыналы болып калыптасты, яғни кейбір сөздердің
семантикалық шеңбері кеңіді (фонд, запас, резерв - қор деген бір сөзбен
ғана аударылып жүр.)
4. Орыс тіліндегі терминдерге лайықты атаулық
баламалар табу ісінде қолданысқа түспей, қалтарыста калып
жүрген кейбір көнерген сөздер активтеніп, қайтадан іске
қосылған (здание — гимарат, тиф — сүзек).
5. Кейбір төл сөздер бүрынғы негізгі магынасының
үстіне терминдік жаңа магына қосып алған (сыбага - удел,
жертва - қүрбандық).
6. Қазақ тіліндегі көптеген жүрнақтар, әсіресе -у;
-лық/лік; -ыс/іс; -ма/ме сияқты жүрнақтардың сөз тудыру
қабілеті мейлінше күшейген (кружок - үйірме, колебание -тербеліс).
7. Көп магыналы терминдердің лайықты балама
табылған мағьшасы аударылып қазакша берілсе, баламасы жоқ
мағынасы орысша қалпында берілген (фаза - кезең, ал физика
ғылымында - фаза деген сөз ез калпында алынған).
Орыс тіліндегі көп мағыналы терминдер қазақ тіліне ауысканда, әрдайым бір
мағынасында ғана қолданылады. Мысалы, операция, ассимиляция сөздері орыс
тшшде көп мағыналы болғанымен, қазақ тілінде көбінесе дара мағынада
жүмсалады. Алайда әскери операция, медициналық операция, ақша операциясы
деген тіркестер контексте қолданыла береді.
Орысша туынды терминдерді қазак тіліне қабылдау қажет болгаы жағдайда,
олардың түбірі сол қалпында алынып, орысша қосымшасы қазақ тілінің
қосымшасымен алмастырылады (нормироваіпь - нормалау, газификация
—
Кейбір термин сөздердің орысшасы мен қазақшасы
жарыса қолданылып жүр (метод - әдіс, форма - тур,
тұлга).
11. Интернационалдық терминдер, яғни халықаралық
сипаты бар сөздер аударылмай қолданылып жүр (атом,
конституция).
12. 1950 - 60 жылдардан бері қарай орыс сөздерінің
қолданылуын реттеу, мүмкіндігінше қазақша баламасын табу,
егер баламасы болмаса, оны жасанды түрде беру мәселесі
қарастырылып келеді (остановка - аялдама, холодилъник -
тоңазыпщыш).
13. Орыс сөздерінің баламасы калька сөздер арқылы
берілді (акпарат — информацня, елтаңба — герб, муражай —
музей).
Кейде орыс тілі арқылы кірген создерге балама іздестіруде жөнсіз ауытқу
да байкалады (галактика - галамшар, рецепт - ішірткі, радио — унжария,
газет - ункагаз). Сондықтан кез келген кірме терминді міндетті түрде
қазақшалап колдану кажет деген пікірге байқап, байыппен караган жөн сияқты.
Жалпы, қай тіл болмасын кірме создер арқылы байып, толығып, кемелденіп
отырған. Мысалы, орыс тілінің лексикасына келетін болсақ, орыс тілі
индоеуропа тілдерінін шығыс славян тобына жатады дедік. Ежелгі орыс әдебк
тілі X гасырда Русьта христиан діні қабылданған кезден бастаи қалыптасып,
көне славян және халық-әдеби тілдері негізінде қальштаса бастаған ("Повесть
временных лет" (ХІ-ХІҮ ғғ), «Поучение Владимира Мономаха» (XII ғ.), «Слово
о иолку Игореве» (XV ғ.). Ал ХІУ-ХУ ғасырларда бүл тіл дербес 3 тіл болып
бөлшеді: орыс, белорус, украин тілдері. Ежелгі орыс тіліне де
(древнерусский), үлы орыс тіліне де (великорусский) діни одебиетте
қолданылатын кітаби-славян тілі әсер еткен. Кітаби-славян тілі, негізінен,
діни әдебиетте, халық-әдеби тілі ресми стильде, көркем әдебиет жанрында
колпаңылған.
Орыс тілінің төл сөздеріне индоеуропалық сөздер, яғни индоеуропалык
тілдер бірлестігі дәуірі кезінде, біздің дәуірге дейінгі Ү-ІҮ ғасырларда
пайда болған сәздер, жалпы славян создері, яғни барлық славян тілдерінің
негізін құраған сөздер, УІІ-ІХ ғасырларда Шығыс Еуропада пайда болған шығыс
славян лексикасы; XIV ғасырдан кейін қалыптасқан накты орыс пексикасы
жатады. Индоеуропалық тілдер бірлестігі дәуірі кезінен бастап пайда болған
лексика, ғалымдардың пікірі бойынша, Жайық пен Енисей аралығында, енді бір
деректер бойынша, Балкан-Дунай территориясында өмір сүрген тайпаларды
біріктірген индоеуропа өркениетінің тілі.
Жалпы славян тілі лексикасы (общеславянская лексика) барлық славян
тілдерінің негізі болған Днепр, Буга, Висла жерлерінде өмір сүрген славян
тайпаларының тілі. Жалпы славян лексикасынан екі мыңға жуық сез орыс тіліне
енген деген пікір бар.
Шыгыс славян лексикасы (восточнославянская лексика) шығыс славяндар
тілі негізінде пайда болған. Шығыс славян қауымдастығы VII - IX ғасырда
Шығыс Еуропада орыс, украин, белорусс халықтарынан қалыптаса бастаған.
Нақты орыс лексикасы (собственно русская лексика) XIV ғасырдан кейін,
яғни орыс, украин, белорусс тілдерінің жеке даму дәуірінде қальштасқан.
Қазіргі орыс тілі XVI - XVII ғасырларда Мәскеу мемлекетінің қүрылуынан
бастап қалыптаса бастаған.
Орыс тілінде де сөздік қүрам кірме сөздер арқылы толығып отырған. Соның
ішінде көне славян кірме сөздерінің алатын орны ерекше. Бүл Русьқа христиан
діні енген кезден бастап пайда болған сөздер (988 ж.). Көне славян тілі
діни кітаптардың тілі болған, бірте-бірте шығыс славян гілінің ықпалымен
өзгеріп, халық тіліне де әсерін тигізеді [злато, ладья, уста, перст, бог,
грех, жертва, блуд т. б.).
Кене славян және орыс тілі сөздерінің кейбір фонетикалық ерекшеліктері
төмендегідей:
1. Орыс тіліндегі -оро, -оло, -ере, -еле, -ело морфемаларына көне
славян тілінің -ра, -ла, -ре, -ле -морфемалары сәйкес келеді
(неполногласие). Яғни сөз басында екі дауыссыз дыбыс қатар келгенде,
екеуінің арасына дауысты дыбыс кірігіп айтылады (брада-борода, младость -
молодость, чреда - череда, шлем - шелом, млеко — молоко).Орыс тіліндегі
-ро, -ло - морфемаларына көне славян тілінде сөздің басында -ра, -ла сай
келеді (раб, ладья - робить, лодка).
Жалпы славян тіліндегі ж -ның орнына орыс тілінде з/сд-аффрикаты
қолданылады (одежда, надежда, между);
Орыс тіліндегі чі ның орнына щ дауыссызы келеді (ночъ — нощь, дщерь —
дочъ).
Орыс тіліндегі о= ньщ орнына сөздің басында е дауыстысы келеді (елень -
олень, один - един).
Орыс тіліндегі огё)-ныц орнына жуан дауыссыздьщ алдында екпін түсіп түрған
е_ дауыстысы келеді (крест, небо -крёстный, нёбо).
Көне славян тілінен енген кейбір сөздерде көне славян сөзжасамына тән
сөз алды қосымшалары мен жүрнақтар, күрделі түбірлер сақталған:
-боз, -из, -низ, -чрез, -пре, -пред - сөз алды қосымшалары (воспетъ,
изгнание, чрезвычайный, предсказатъ, преступитъ т.б.)
-стви(е), -ени(е), -ани(е), -знь, -тв(а), -ч(шт),-ущ, -ющ, -ащ, -ящ
(пришествие, моление, терзание, казнь, молитва, кормчий, ведущий, знающий,
кричащий, разящий т.б.)
Біріккен түбірлер: богобоязненный, благонравие, злоумышление, суеверие,
чревоугоқш.
Ал семантикалық, стильдік ерекшеліктеріне қарай көне славян сөздерін
төмендегідей классификациялауға болады:
Көне славян сөздерінің көбі кітаби сткльге жатады: младость, брег, дланъ,
воспеть, священный, нетленный, вездесущий т.б.
Кейбір көне славян сәздері шығыс славян варианттарына сәйкес келіп, олардың
орнына қолданысқа енген (шлем - шелом, сладкий -солодкий, влага - волога).
Көне славян сөздерінің кейбіреулері орыс тіліне енгеннен кейін езгерген
магыналарымеп қатар қолданылады (прах - порох, предатъ - передатъ, глава —
голова, гражданин — горожанин).Кейбір көне славян сөздері қазіргі орыс
тілінде кірме сөздерге жатпайды, өйткені олар орыс тілінің төл сөздеріне
айналған.
Түбірі бір славян тілдерінен де орыс тіліне кірме сөздер енген, бірақ
олар накты орыс тілінін сөздік құрамынан ерекшеленбейді.
Украин, белорусс тілдерінен шаруашылыққа байланысты сөздер енген: борщ,
галушки, вареники, гопак т.б.
Поляк тілінен де сөздер енген: местечко, вензелъ, сбруя, зразы, шляхта.
Поляк тілі арқылы чех, басқа да славян тілдерінен сөздер енген: прапор,
наглый, угол т. б.
Орыс тілі өзінің сөздік қорын тек түбірі бір славян тілдерінен енген
кірме сөздер арқылы ғана емес, баска елдермен саяси, мәдени, экономикалық
байланыстар арқылы да толыктырып, жетілдіріп отырған. Атап айтсақ, VIII -
XII ғасырларда скандинав тілдерінен (швед, норвег) теңізге байланысты
сөздер енген: шхеры, якоръ, крюк, багор т.б..
Финн-угор тілінен балық атаулары енген: сиг, навага, семга, салака,
акула, корюшка, сельдь т.б.
Солтүстік халықтарының өмірімен байланысты сөздер де кірген: тундра,
пурга, нарты, т.б.
Герман тілдерінен мынадай сөздер енген: броня, меч, панциръ, котел,
холм, бук, князъ, бор, свинъя т.б.
Сонымен қатар, Русьтің түркі халықтарымен, оның іпіінде, половецтер,
печенегтер және хазарлармен көршілес больш, үнемі тығыз байланыста болғаны
белгілі. Олармен болғак әскери кақтығыстар, монғол-татар шапқыншылығы орыс
тілінін сөздік корының дамуына әсер еткен, яғни тұркі тілдерінен де сөздер
енген. Олар негізінен шаруашылыкқа байланысты сөздер: колчан, аркан, въюк,
шалаш, бешмет, куишк, каблук, кисет, сундук, кабала, казна, караул. очаг
т.б. Орыс тілінің сөздік күрамындағы алтын, аул, балбес, башка, болван,
ералаш, караул, кочеватъ, сургуч, табун, тамга, чекменъ, чулан тәрізді
сәздер ертеде түркі халыктарынан ауысқан (Қараңыз: Шипова Е.Н. Словарь
тюркизмов в русском языке, Алматы,1976).
Н.К.Дмитриевтің пікірінше, түркі тілдерінін ықпалы славян тілдерінің
тек лгксикасына әсер етш қсймаған, славян тілдерінің грамматикасы мен
фонетикасына, бір сөзбен айтқанда, жалпы орыс тілінің жүйесіне қатты әсер
еткен1.
Орыс тілі сөздік қорының дамуына грек тілі де ықпал еткен. Русь
Византиямен сауда-саттық байланыс жасайды, осыған байланысты Русьта
христиан діні қабылданбай түрып (VI ғ.), ежелгі орыс тілі лексикасына грек
тілінің элементтері ене бастайды, ал X ғасырда христиан дінінің ықпалымен
кірме сездердің енуі күшейе түседі. Грек тілінен шаруашылыкка байланысты
сөздер, көконіс, жеміс-жидек атаулары, дінге, ғылымға, мәдениетке
байланысты сөздер енген: виишя, огурец, кукла, лента, фонаръ, скамья, баня,
грамматика, математика, история, философия, тетрадь, алфавит, диалект,
ангел, алтаръ, амвон, анафема, архимандрит, антихрист, архиепископ, демон,
евангелие, икона, ладан, келья, лампада, монах, монастырь, пономаръ,
панихида, логика, психология, кафедра, идиллия, идея, климат, критика,
меіпалл, музей, синтаксис, лексикон, комедия, трагедия, сцена, театр т.б.
Орыс тілінің толып, кемелденуінде латын тілінің де ықпалы аз емес.
Латын тілі еуропаның көптеген елдерінде әдебиет пен гылымнын, дін мен іс
жүргізу тілі болған. XVI ғасырға дейін ғылыми шығармалар латын тілінде
жазылған, ал медицина әлі күнге дейін латын тілін қолданады. Осыған
байланысты ғылыми терминологияның халықаралық қоры қүрылған және бүл ғылыми
терминология барлық еуропа тілдеріне ортақ болып табылады: автор,
администратор, аудитория, студент, экзамен, экстерн, министр, юстиция,
операция, цензура, диктатура, республика, депутат, делегат, реюпор,
экскурсия, экспедицпя, революция, конституция т.б.
Қазіргі уақытта ғылыми терминдердің көбі грек, латын тілдері сездерінің
негізінде жасалады: космонавт — [космос— әлем + паиіея (теңіз) ~ теңізші],
футурология - [лат. /ийіпіт -болашак + гр. һ§оз - сөз, ілім)] т.б.
Еуропа тілдерінің ыкпалы, әсіресе, Петр I дәуірінде айрықша күшейді.
Бүл кезеңде, көбінесе, әскери, теңіз терминдері, ғылым мен
өнер саласындағы сөздер,
шаруашылыққа байланысты атаулар көптеп енді. Мысалы, неміс тілінен
енген сөздер мынадай: бутерброд, галстук, графин, шляпа, контора, пакет,
прейскурант, процент, бухгалтер, векселъ, акция, агент, лагеръ, штаб,
командир, юнкер, ефрейтор, лафет, патронташ, верстак, никелъ, кварц,
вольфрам, картофель, лук т.б.
Голланд тілінен теңізге байланысты мына сияқты терминдер енген: верфь,
гаванъ, вымпел, койка, дрейф, лоцман, матрос, рейд, рея, руль, флот, флаг,
фарватер, шкнпер, штурман, шлюпка, балласт т.б.
Ағылшын тілінен де теңізге байланысты терминдер енген: бот, бриг,
баржа, шхуна, яхта, мичман т.б. Кейін ағылшын тілінен техникаға, спортқа
байланысты терминдер, шаруашылыққа байланысты сөздер енген: лидер,
департамент, митинг, байкот, парламент, док, бюджет, сквер, коттедж,
троллейбус, релъс, макинтош, бифштекс, пудинг, ром, виски, грог, торт,
плед, свитер, пиджак, френч, финши, спорт, спортсмен, футбол, баскетбол,
волейбол, бокс, крокет, покер, хоккей, жокей, бридж т.б.
Петр I патша дәуірінде, кейін XVIII ғасырдың аяғында, XIX ғасырдың
басында, француз тілінен көп сөздер енген: костюм, капот, корсет, корсаж,
жакет, жилет, палыпо, манто, блуза, фрак, браслет, вуалъ, этаж, мебелъ,
комод, кабинет, буфет, салон, туалет, трюмо, люстра, абажур, сервиз, лакей,
бульон, котлета, крем, рагу, десерт, мармелад, пломбир, авангард, капитан,
сержант, артиллерия, марш, кавалерия, атака, бреіиь, баталъон, салют,
гарнизон, курьер, генерал, лейтенант, блиндаж, рекрут, сапер, корнет,
корпус, десант, флот, эскадра, пьеса, актер, суфлер, режиссер, антракт,
фойе, сюжет, амплуа, рампа, репертуар, фарс, балет, жанр, ролъ, эстрада
т.б.
Бүл заттардың атаулары ғана емес, мән-мағынасы да орыс тіліне толық
енген. Ал кейбір француз сөздері орыс тіліне сіңбей, қолданыска енбеген.
Мысалы: рандеву, плезир, политес

Француз тілі арқылы итальян сөздері де енген: барокко, купол, мезонин,
мозаика, кавалер, нанталоны, бензин, арка,
баррикада, акварель, кредит, коридор, бастион, карнавал,
арсенал, бандиш, балкон, шарлатан, баста, балюстрада т.б.
Итальян тілшен орыс тіліне және барлық еуропа тілдеріне музыкаға
байланысты терминдер енген: адажио, ариозо, ария, алът, бас, виолончель,
бандура, капелла, тенор, каватина, мандалина, либренипо, форте, пианино,
клавесин, балерина, арлекин, опера, импрессарио, браво т.б.
Француз тілі арқылы испан тілінен де сөздер енген: гитара, кастаньеты,
мантилья, серенада, карамель, ваниль, табак, томат. сигара, лимон, жасмин,
банан т.б.
Алайда орыс тіліне басқа тілдерден сөздер ғана еніп қоймаған, кейбір
сөзжасам элементтері де кірген. Мысалы, грек сөз алды косымшалары: а-, анти-
, архи-, пан-: аморалъный, антипере-строечный, т.б.\ латын сөз алды
қосымшалары: де-. контр-, транс-, улътра-, интер- : деградация,
улыпралевый, интервокальный т.б.; ла-тын жүрнақтары: -изм, -ист, -ор, -тор
іп.б.: гармонист, комбинатор, хвостизм т.б. Бұл сөз алды қосымшалар мен
жұрнактар тек орыс тіліне ғана еніп қойған жоқ, олар халықаралык деңгейде
де қолданылады.
Сонымен катар орыс тіліне басқа тілдерден енген сөздердің көбі бірте-
бірте ассимиляцияга ұшырап, орыс тілінің фонетикалық жүйесіне бейімделіп,
орыс тілінін сөзжасам ережелеріне бағынып, өздерінің ұлттық сипаттарынан
айрылған. Мысалы, грек сөзі аеикіа грек тілінде көптік мағынада
қолданылады, ал орыс тіліне енгеннен кейін жекеше формада, әйел текте
(ж.р.) қолданылатын болды; тагхсһіегеп деген неміс сөзі орыс тіліне
енгеннен кейін орыс тілінің -оваіпъ жүрнағы қосылып, маршироватъ деген
сөзғе айналған.
Кейбір кірме сөздердің семантикасы да өзгерген, көбі ана тіліндегі шығу
тегіне сәйкес мағынасынан айрылған. Мысалы, курорпі. парикмахер деген неміс
сөздерінің мағынасы орыс тілінде өзгерген, Неміс тілінде парикмахер -
«парик істеуіиі»; курорт — кшіегеп - "емдеу", огі - "орын" деген мағынаны
білдірсе, орыс тілінде бүл сөздердің семантикасы басқаша, өзінің түпкі
мағынасына сай келмейді.
Кірме создердің кейбіреулері орыс тілінің төл сөздері сияқты
кабылданып, әбден сіңісіп кеткен. Мысалы: вишня, тетрадь, партия, шалаш,
суп, котлета т.б. Ал енді бір кірме сөздер өздерінің ұлттык сипатын толык
сақтап калған, сондықтан олар кірме сөздер ретінде ерекшеленеді. Кірме
сөздердің ішінде тек қана бір ұлтқа тән, сол ұлттың өмірі мен үлттык салт-
дәстүріне байланысты ғана қолданылатын создер бар. Оларды экзотизмдер деп
атайды. Мысалы, сакля деген сөз тек қана Кавказ халыктарының тілдеріне тән.
Кірме сөздер ішінде ерекше аталатын тағы бір топ -варваризмдер.
Варваризмдер сөздіктерге енгізілмейді, олар жазылғанда ассимиляцияға
үшырамай, өздерінің төл формаларын сактап қалады. Мысалы: аіта таіег,
мерси, о'кей т.б.
Жалпы, орыс тіліне енген кірме сөздердің мынадай
фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктерін атауға болады:
/. Орыс тілінің төл сөздері ешқашан [а] фонемасынан
басталмайды, сондықтан орыс тіліндегі [а] фонемасынан
басталатын сөздер кірме сөздерге жатады (анкета, аббат,
абзац, ария, атака, абажур, арба, ангел, анафема т. б.).
Орыс тілінде [э] фонемасынан да сөз басталмайды, ал грек, латын тілдерінен
енген сөздерде [э] фонемасы сөз басында қолданыла береді (эпоха, эра,
эпшка, экзамен, экзекуііия, эффект, этажт.б.).
Шығыс славяндарда [ф] фонемасының болмауына байланысты орыс тілінің төл
сөздерінде [ф] фонемасы кездеспейді. Сондықтан [ф] фонемасы бар сөздер де
кірме сөздер больш танылады (форум, факт, фонарь, софа, фильм, афера,
форма, афоризм, эфир, профиль т.б.).
Орыс тілі фонетикасының заңы бойынша екі және одан артык дауыстылар қатар
келмейді. Осыған байланысты бірнеше дауысты дыбыс катар келген сөздер кірме
сөздерге жатады (поэт, ореол, аут, теаіпр, вуалъ, какао, радио, пунктуация
т.б.).
-Ге, -ке, -хе тіркестері тек кана кірме создерге тән (кедр, герой, схема,
агенпг, аскет т.б.).
Орыс тілінің фонетикалық жүйесіне сәйкес келмейтін кейбір дауыстылар мен
дауыссыздардын қатар келуі де кірме сөздерге тән (парашют, жюри, пюре,
джип, коммюнике т.б.).
Түркі тілдеріне тән үндестік заңына байланысты тек жуан, не жіңініке
дауыстылардан тұратын сөздер де кірме сөздер болып танылады (атаман,
караван, карандаш, башмак, аркан, сундук, сарафан, барабан, каблук, кушак,
улус, мечеть, бисер пі.б.).
Ал кірме сөздердің морфологиялық ерекшеліктері ретінде олардың
септелмеуін, көпше, жекеше формаларының болмауын атауға болады. Мысалы,
тпакси, кофе, пальто, мини, макси сиякты кірме сөздер септелмейді, көпше,
жекеше формалары жоқ.
Кірме сөздердің сөзжасамға байланысты да ерекшеліктері бар, олар мына
сез алды қосымшалары мен жүрнақтар аркылы білінеді: интервал, дедукция,
мндивидуализм, регресс, архимандрит, контрацмырш антипоц; деканаш, стуцент,
техниқул*, редакто^, литература, нролетариаш, похіупизм, специалггсш,
хюпштироватъ т.б.
Кейбір кірме свздер грек, латын, неміс, француз тілдерінен калька
жолымен сөзбе-сөз аударыльш, орыс тілінің создік қорына енген. Мыс, ат&еһеп
- неміс тілінен сөзжасам тәсілі арқылы аударылып, орыс тіліне выглядеть деп
енген (вы - аш, түбір - глядеть - зеһеп). Бүндай калька лексикальщ немесе
сөзжасамдык калька деп аталады.
Бүдан басқа семантикальщ калька деген де тәсіл бар. Олар аударылу
барысында өз мағынасына коса басқа мағынаны да білдіреді. Мысалы, орыс
тіліндегі картина онер шығармасы деген мағынаны білдірсе, ағылшын тілінің
әсерімен кинофилъм деген мағынаны да білдіреді., ейткені ағылшык тілінде
сурет, өнер шыгармасы, кинофильм деген мағынада беріледі.
Кірме сөздер кейде л<артылай калька жасау жолымен де енеді. Мыс, латын
сәзі ҺитагіИа орыс тіліне латыя түбірі гуман, орыс тілінің лсүрнағы -остъ
арқылы гуманность болып аударылған.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Салыстырмалы фонетика нені зерттейді
2. Орыс және қазақ тілінің қалыптасуынлағы ерекшеліктер.
3. Түркі тілдерінен орыс тіліне енген сөздер.
4. Орыс тіліндегі вокализмдер және консонатизмдер.
5. Қазақ тіліндегі вокализмдер және консонатизмдер.
6. Орыс және қазақ тіліндегі буын.
7. Екі тілдегі фонетикалық процестер.

Әдебиеттер тізімі: 1,2,3,5,7,8,10,12.

2 тақырып: Қазақ және орыс тілдерінің фонетикасы

Дәріс жоспары:
1.Вокализмдер. Консонатизмдер.
2. Буын. Екпін. Фонемалардың алмасуы
Мақсаты: Вокализмдер. Консонатизмдер.
2. Буын. Екпін. Фонемалардың алмасуы
Мазмұны:
Қазіргі қазақ тілінде орыс тілінен және орыс тілі арқылы еуропа
халықтары тілінен енген мындаған сөздер бар. Оларды қазақ тілінің айтылу
заңдылығына қарай сәйкестендіріп жазу керек деген көзқарасты жақтаушылар
бар. Олар солай жазып та жүр: зауыт, тауар т.б. Енді бір топ орысша қалай
жазылса, солай жазу керек дейді. Біздің пікірімізше, кірме сөздерді
өзгертпей қолданған жөн сияқты. Мұның өзі орыс тілі фонетикасымен де таныс
болуды талап етеді. Орыс тілінің дыбыс жүйесін, фонетикалык заңдылықтарын
жақсы білгенде ғана кірме сөздердің айтылуы мен жазылуын дұрыс меңгеруге
мүмкіндік туады.
Қазак және орыс тілдерінде акустикалық, артикуляциялык және басқа белгі-
қасиеттеріне карай тіл дыбыстары дауыстылар және дауыссыздар деп екі ұлкен
топка бөлінеді.
Вокализмдер.
«Қазіргі казақ тілінде дауысты дыбыстардың саны, сапасы жөнінде әлі
күнге бірізділік болмай келеді»,1 - дейді белгілі фонетист С. Мырзабеков.
А.Байтұрсынов: «Қазак тілінде 24 дыбыс бар. Олардын бесеуі
дауыстылардың таңбасы деп кәрсетеді». Мүның өзі сол кездегі араб
графикасының мүмкіндігіне негізделген.
Жалпы, ертелі-кеш жарык көрген оқулыктар мен зерттеулерде қазақ
тіліндегі дауыстылардың саны төмендегідей: Қ.Жүбанов - 7, Ильминский - 8,
В.Радлов - 9, Қазіргі қазақ тілі
-11, Н.Сауранбаев - 12, Н.Созонтов - 13, С.Аманжолов - 14, А.Исаев - 15
- дейді.
Қазак, орыс тілдерінін салыстырмалы грамматикасын зерттеуші ғалымдар
К.Бейсенбаева, СИсаевтың пікірлері бойынша қазақ тіліндегі дауысты
дыбыстардың саны - 12: а, о, V, ы, и, э, і, у, ү, е, ә, ө.
И.Түркбенбаев пен Д.Түрсыновтың пікірінше, казак тілінде 11 дауысты
дыбыс, 15 әріп бар: а, ә, о, у, ы, и, э(е), ө, ү, ү, і, «у» және «и» -
дифтонг дыбыстар + я, ю, е, ё.
С.Мырзабековтің де айтуынша, қазіргі қазақ тілінде 11 дауысты фонема
бар.
Ал шындығында, жуан-жіңішке болып жүптасатын 8 дыбысты (а-е(ә), о-о, ү-
у, ы-і) дауысты дыбыс деп есептеу керек. Бүл тіліміздің үндестік заңына
негізделген жүйе болып табыла-ды. Ал чіл. -у. дыбыстары қосарлы дыбыстар
(дифтонг), я, ю, е, ё - әріптер. Бүл топтан сырт қалған «ә» дыбысы араб
тілінен ен-ген. Мүның дәлелі қосымшаларда «а» дыбысының жіңішке сыңары «е»
болып келеді (-лар-лер, -дай-дей, -ша-ше т.б.). Екіншіден «ә» сөздің
бірінші буынында ғана қолданылады: оке, дәптер т.б.
Дауысты фонемаларды дыбыстау мүшелерінің кызметіне қарай
зерттеуші ғалымдар іштей 3 топқа бөледі: 1. Тілдің қатысьша қарай:
а) жуан (гуттураль) немесе тіл арты дауыстылар: а,
о, ү, ы, у;
ә) жіңішке (палаталь) дауыстылар: ө, ү, і, и, е, (э), ә.
Бұл топқа С.Исаев, К.Бейсенбаева э фонемасын да
қосады.
1. Еріннің қатысына қарай:
а) еоіндік (лабиаль) дауыстылар; о, в, у, у, у; ә) езулік дауыстылар:
а, ә, ы, і, е, и; (С.Исаев, К.Бейсенбаева: э).
2. Жақтын қатысына қарай:
а) ашық дауыстылар: а, ә;
(С.йсаев пен К.Бейсенбаева: а, ә, е, э, о, ө). ә) жартылай ашык
дауыстылар: о, ө, е;
б) қысаң дауыстылар: ү, у, ы, і, и, у.
Ал орыс тілінде негізгі дауысты фонемалар 6 (и, у, ы, е.
о , а). Орыс тілінің грамматикасында ы өз алдына фонема бола
алмайтындығы, тек и фонемасының жуан түрі ғана екені
айтылады. Мысалы, В.Белошапкова 5 дауысты фонема бар, ы -
дербес фонема емес - дейді (шалаши [ы] - калачи).
Ал кейбір зерттеулерде негізгі дауысты фонемаларға ы да
қосылады. Н.Түркбенбаев пен С.Исаевтың пікірінше, ы - дербес
фонема.
Дәлел ретінде авторлар мына жағдайларды келтіреді:
[Ы] кірме сөздерде сөздің басында кездеседі (Ым -Чон, Ый - Чжу).
Фонематикалық (сөз мағынасын ажырату) қасиеті бар (быт - бит, был - бил).
3. Кейбір сөздерге -иня жүрнағы, кейбір сөздерге
-ыня жүрнағы қосылады (граф - графиня, гусь -
гусыня).
Жалпы, [ы] фонемасы орыс тілінде фонема ретінде толық танылып болган
жоқ деуге болады.
Орыс тіліндегі дауыстылар сан жагынан аз болғанымен, саиа жағынан аса
күрделі. А, о, у, э(е), и, ы дыбыстары екі тілде де бар. Орыс тіліндегі
екпін түсіп түрған а, о, э дыбыстарының казақ тіліндегі а, о, е, (э)
дыбыстарымен үқеастыктарымен бірге көптеген ерекшеліктері де бар. Мысалы,
екі тілдегі «а», «о» дыбыстарын алып қарайық.
Қазақ тіліндегі «а», «о» жуан дауыстылар, ал орыс тілінде тіл арты, тіл
ортасы дыбыстарға жатады. Қазақ тілінде жуан «о», «а» дыбыстары жіңішке
дауыссыз (к, г) дыбыстарымен тіркесе алмайды, ейткені тілімізде ко, ка, ок,
ак, го, га, ог, аг деген сияқты дыбыс тіркестері жоқ. Ал орыс тілінде «а»
тіл ортасы дыбыс болғаыдықтан жіңішке дауыссыздармен де, жуан
дауыссыздармен де тіркесе береді. Мысалы, орыс тіліпде огород, газета,
каюпус деген сөздердегі га, ка тіркесі қазақ тілінде гәзет, кәктус, өгөрөт
болып тіліміздің заңцылығына бағындырылып айтылады.
Орыс тілінде екпін түспеген буындарда «о», «а» дыбыстары редукцияға
үшырайды. Ал казақ тілінде қандай позицияда болса да «о», «а»
редукцияланбайды. Тек кейбір сөздерде ғана дауыссыз дыбыстардың ықпалына
түседі: жәй. шәй т.б.
Орыс тілінде а, о, у, э дауыстылары я, ё, ю, е әріптерімен белгілене
береді. Сөздің басында, дауыстылардан кейін ъ, ь белгілерінен кейін тұрса,
і+а, о, э, у болып белгіленеді, яғни я, ю, е, ё жеке графикалық белгі емес
{ядро - йадро, юрта - йурта т.б.).
й - кысаң, езулік, монофтонг, ал қазақ тілінде -дифтонг: итбальщ,
ит.щрындьщ т.б. Ол тек жіңішке айтылады, жуан дауыссыздардан кейін тұрса,
алдында тұрған дауыссыз дыбыс (ж, ш, ц дауыссыздарынан басқасы)
жіңішкеленіп айтылады: билингв, пил, ал жил - [жыл], шило - [шыло], цифра -
[цыфра] т.б. сөздерде, керісінше, жуан айтылады.
У - қысаң, монофтонг, ал қазақ тілінде дифтонг: оқ(ұу), қон(ұу) т.б.
Бірақ кейде екпіннің қосарланып түсуіне байланысты (под двойным ударением)
орыс тілінде де у "уу" болып келеді: нау-ука, ау-ул, ка-рау-ул т.б. Қазақ
тілінде осыған ұқсас қуу, жуу деген сияқты тұлгалар бар. Бұлар тұбір +
жұрнақ арқылы жасалған: қу+у, жу+у. Бірақ бұл орыс тіліндегідей қосарлану,
созылып айтылу емес.
Дауыстылар орыс тілінде де дыбыстау мүшелерінің қызметіне қарай іштей 3
топқа жіктеледі:
1. Тілдің кәлбеу бағытында қозғалуына қарай:
а) жуан (гуттураль) немесе тіл арты
(заднеязычные): о, у;
ә) тіл алды (палаталь) немесе тіл алды
(переднеязычные): и, э;
б) тіл ортасы (среднего ряда): а, ы.
2. Еріннін қатысына қарай:
а) еріндік (лабиаль) дауыстылар: у, о; ә) езулік (негубные): а, ы, и,
э.
3. Тілдің тік багытта қозғалуына қарай таңдайдың
жоғарғы жағымен (и, ы, у); ортасымен (э, е, о);
томенгі жағымен (а).
Сонымен, екі тілдегі дауыстылардың артикуляциялық базасын салыстыра
келе мынадай қорытынды жасауға болатын сияқты:
1. Қазақ тілінде дауыстылар көбіне еріннің қатысуымен жасалады.
Сондықтан қазақ тілінде 5
еріндік (лабиаль) дауыстылар: о, ө, ү, у, у, ал орыс тілінде екеу - о,
у. 2. Қазақ тілінде дауыстылар тілдің катысына қарай жуан, жіңішке деп
бөлінеді, ал орыс тілінде тіл алды, тіл ортасы, тіл арты деп жіктеледі.

Консонантизмдер Қазіргі қазак тіліндегі дауыссыз дыбыстардың санына
байланысты әр түрлі пікір бар. С. Исаев қазақ тілінде 26 дауыссыз фонема
бар, орыс тілінде - 35 деп, төмендегідей топтастырады1.
Қазақ тілі мен орыс тіліне ортак дауыссыз фонемалар -16 (б, в, г, д, ж,
з, и, к, л, м, н, п, р, с, т, ш).
Қазақ тілінде бүрын болмаған дауыссыздар - 6 (в, х, ц, ч, щ, ф).
Қазақ тіліне тән дауыссыздар: г, н, ц, һ.
Орыс тілінде дауыссыздар жуан/жіңішке деп жіктеледі, осыған байланысты
12 жүп бар: б-б\ в - в', д - д\ з - з', л - л', м -м\ н - н\ п - п\ р -р\ с
- с\ т - т\ ф - ф'. Жүпқа бөлінбей, тек қана жіңішке болатын дауыссыздар да
бар, олар жүпсыз/жіңішке (внепарные мягкие-непалатализованные) деп аталады:
щ, ч.
Тек қана жуан дауыссыздарға (внепарные-твердые
невеляризованные) мыналар жатады: ж, ш, ц. Аталған дауыссыз
дыбыстарды В.Белошапкова, С.Исаев төмендегідей топтаетырады:
1. Дауыс пен салдырдың қатысына қарай:
а) үнді (м, н, л);
ә) үяң (б, в, г, д, ж, з);
б) қатаң (п, с, т, ф, ш, к, ч, х, ц, ш).
2. Жасалу орнына қарай, негізгі дыбыстау
мүшелерінің қатынасуына қарай:
а) еріндік (губные): [л] - [п'], [6] - [б'], [м] - [м'],
ә) тіс фонемалары (зубные): [т] - [т'], [д] - [д'], [с] -[с'],[з]-
[з'],[ц],[н]-[н'],[л]-[л'];
б) тіл ортасы - таңдай (альвеолярные немесе
передненебные): [ш], [ж], [ч'], [р] - [р'];
в) тіл ортасы (средненебные): і;
г) көмей (задненебные): [к] - [к'], [г] - [г'], [х] -
[х']. 3. Жасалу жолына қарай:
а) шұғыл (смычные), мүнын озі мұрынжолды
(носовые) және неносовые деп бөлінеді:
[м] - [м'], [н] - [н'] - мүрынжолды (носовые
смычные);
[п] - [іГ], [6] - [б'], [т] - [т'], [д] - [д'], [к] - [к'], [г]
- [г'] - неносовые смычные;
[РІ ~ [Р']_ ДІріл (дрожащие );
ә) ызың (щелевые); [л] - [л'], [ф] - [ф'], [в] - [в'],°
[с]-[с'],[з]-[з'],[ш]Лж],ШЛх]-[х'].

Ал С. Мырзабековтің айтуынша, қазіргі қазақ тілінде 25 дауыссыз фонема,
орыс тілінде 37 дауыссыз фонема бар. Олай болатыны орыс тілінде
дауыссыздардын жуан және жіңішке болып келуінде фонематикалық қасиет бар,
әрі олардың дауыстыларға ықпалы күшті болады дейді.
Қазақ тілі мен орыс тіліне ортақ дауыссыз фонемалар -15 (б, г, д, ж, з,
й, к, л, м, н, р, п, с, т, ш).
Қазақ тілінде бүрын болмаған, орыс тілінен енген дауыссыздар - бесеу
(в, ф, х, ц, ч). Қазақ тілінде бар, орыс тілінде жоқ дауыссыздар да бесеу
(г, ң, қ, у, һ) дейді.1 С.Мырзабеков те казақ тіліндегі дауыссыз
фонемаларды акустика-артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай тәмендегідей
топтастырады:
1. Дауыстын қатысына қарай:
а) үнді (л, лі, н, ц, й, р, _у);
ә) үяң (б, в, г, г, д, ж, з);
б) катан (п, ф. к, қ, т, ш, г, г, /;, ;./, ч);
2. Айтылуы мен ауаның шығу жолына қарай:
а) шұғыл (п, 6, т, д, к, г, қ, ц, ч, м, н, ң);
ә) ызың (ф, в, с, з, ш, ж, х, г, һ, л, й, у);
б) діріл (р).
3. Жасалу орнына қарай:
а) ерін фонемалары (п, 6, ф, в, м, у); ә) тіл фонемалары (т, д, с, з,
ш, ж, ц, ч, к, г, ц, г, х, н, ц, л, р, й); » б) көмей фонемасы (һ).
Дауыссыз фонемалардьщ көбі тілдіц тікелей қатысуымен жасалады деп
көрсетеді және оларды былай топтастырады:
а) тіл алды (т, д, с, з, ш, ж, ц, ч, н, л, р)
ә) тіл ортасы (й)
б) тіл арты (г, г, к, қ, ң, х).
Орыс тілінде де дауыссыз фонемалар акустика -артикуляциялық
ерекшеліктеріне қарай топтастырылады . 1. Дауыстың қатысына қарай:
а) қатаң: [п] - [п'], [ф] - [ф'], [к] - [к'], [т] - [т'], [ш], [с]
-[сІЛчЧ.м.м-млш'];
ә) ұяң: [6] - [б'], [в] - [в'], [гі - [г'], [д] - [д'], [ж], [з] -[з'];
б) үнді: [л] - [л'], [м] - [м'], [н] - [н'], [р] - [р'].
Айтылу жолына қарай:
а) шұгыл (смычные неносовые): [п] - [п'], [6] - [б'], [т]
-[т'],[д]-[д']Лк]-[к']Лг]-[г'];
ә) үнділер (носовые смычные): [м] - [м'], [н] - [н'], (дрожащие): [р] -
[р'];
б) ызың (щелевые): [фі - [ф'], [в] - [в'], [с] - [с'], [з] -
[з'], [ш], [ж], [ш'], [х] - [х'], 01;
в) аффрикаттар: [ц], [ч'].
2. Жасал>' немесе айтылу орнына қарай: а) ерін фонемалары (губные): [п]
- [п'], [6] - [б'], [м] -[м'],[в]-[в'],[ф]-[ф'];
ә) тіс фонемалары (зубные): [т] - [т'], [д] - [д'], [с] -[с'], [з] -
[з'], [н] - [н'], [л] - [л']. Орыс тілінле де дауыссыз фонемалардың көбі
тіл мен таңдайдың тікелей қатысуымен жасалады:
а) тіл-таңдай алды (передненебные): [ш], [ж], [ч'], [р] - [р']; ә) тіл-
таңдай ортасы (средненебные): П];
б) тіл-таңдай арты (задненебные):[к] - [к'], [г] ~[г'], [х]- [х']. Орыс
тілінде дауыссыз фонемалар жуан - жіңішке болып жүппен келеді, бірак
арасында жүпсыз тек жуан, не тек жіңішке болып келетін дауыссыздар
кездеседі. Оларга мыналар жатады: а) тек жіңішке болып колданылатын
фонемалар (внепарные
мЯі іШс). щ, ч,
ә) тек жуан фонемалар (внепарные твердые): ж, ш, ц. Бүл артикуляциялық
ерекшелік тек орыс тіліне тән. Бүндай фонематикалық қасиет орыс тілінен
қазақ тіліне енген сөздерде де байқалмайды. Өйткені қазақ
тілінде, керісінше, дауыстылардың дауыссыздарға ықпалы күшті.

Буын (Слог)

Буын - фонациялық ауаның кілт үзілуінің, не кедергіге ( үшырауынын
нәтижесінде пайда болатын жеке дыбыс, не
дыбыстар тобы.
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де буын бір дыбыстан немесе бірнеше
дыбыстың тіркесінен жасалады. Сөздің буынға бөлінуі дауысты дыбыстарға
байланысты, сондықтан буынның саны дауысты дыбыстың санына байланысты
болады. Дауысты дыбыс скі тілде де буынның қүрамына кіреді.
С. Исаевтың пікірінше, қазақ және орыс тілдеріндегі сөздер құрамы
жағынан былайша сараланады:
/. Бір буынды сөздер (односложные): ай, ат, от, яд,сон, дом т.б.
2. Көп буынды сөздер (многосложные); ме-ре-ке, е-тік-ші, жа-пы-рақ,
са-пож-ник, пле-мян-ник т.б.Қазак тілінде сиякты орыс тілінде де дыбыстық
күрамы жағынан, яғни дауысты жоне дауыссыз дыбыстардың кезектесіп келуіне
байланысты буын бірнеше түрге бөлінеді. Қазак тілінде буын түрлері үшеу, ал
орыс тілінде - екеу. Қазак тілінде олар мынадай:
1. Ашық буын (ә-ке, ше-ше).
3. Бітеу буын (тіс, қант, бір-лік).
Ал орыс тілінде:
/. Открытый слог (ашық буын): ма - ма, во-да т.б.
2. Закрытый слог (бітеу буын): друг, матъ, тет - радь
т.б. Орыс тіліндегі бітеу буын (закрытый слог) қазақ тілінде бітеу буын
және тұйык буын деп екі топқа бөлінеді. Мүның сыры мынада: ат, от, ет, ит,
ар, ер, ел, ол, өл, ор дегендер фонетика-лык жагынан қарағанда тұйық буын,
морфология бұларды түбір ретінде қарастырады, лексикалық түрғыдан бүлар
дербес сөз деп есептеліпеді. Сондай-ақ, жер, тау, нан, мал, кел, кет, жет
дегендер туралы да осыны айтуға болады. Фонетика бұларды бітеу буын деп
есептесе, морфологиялық түрғыдан - түбір, ал лексика бүларды жеке сөз
ретінде қарастырады.
Жалпы қазақ, орыс тілдерінде буынға байланысты ұқсастықтар
көп, олар мынадай:
/. Екі тілде де дыбыстық құрамы жағынан сөз бір
буынды және көп буынды болып бөлінеді: булт,
друг; ба-ла-лар, пе-ре-ме-на.
Екі тілде де буын болу үшін оның күрамында дауысты дыбыс болуы және оның
саны біреуден артық болмауы керек: ә-же, пес-ня.
Бір дауысты фонема бірнеше буынның қүрамында қайталанып келе береді.
Мысалы: ма-га-зин, ар-ман т.б.
Буында мағына болмайды, бірақ кейбір сездердің әрбір буыны лексикалық
немесе морфологиялық мағынасы бар бөлшектерге сәйкес келіп қалады. Мысалы:
ат-ты-лар-га, ел-ші-лер-ді, дым-ный, ліед-ный т.б.
Екі тілде де буынның жылысуы кездеседі. Мысалы: конь - ко-ня.
Сонымен қатар екі тілде буынға байланысты айырма-шылықтар да баршылық:
1. Қазак тілінде буынның түрлері үшеу, ал орыс тілінде - екеу. Бірақ
қазақ тіліндегі түйык буын орыс тіліндегі бітеу буынмеп сәйкес келеді (опг-
жать, им-пе-ра-тор т.б.)
Қазак тілінде бір буында төрт дыбысқа дейін болса, орыс тілінде бір буында
алты дыбысқа дейін бола-ды: цант, булт, вздрог-нуть, здра-вствуй т.б.
Қазақ тілінде сөздің бастапкы буыны ғана дауыс -тыдан басталады, ал екінші,
үшінші т.б. буындары дауыстыдан басталмайды. Сондыктан тасымал дауыстыдан
тасымалданбайды. Орыс тілінде дауы-сты дыбыстан бастапкы, екінші, үшінші т.
б. буын бастала береді. Мысалы: ал-ма, қа-ла, бо-ла-шац, о-ли-це-тво-ре-ни-
е, пе-ри-о-ди-чес-кий т. б.

Буын үндестігі тек казақ тіліне тән, орыс тілінде жоқ. Орыс тілінде бір
буыны жуан, бір буыны жіңішке болып келе береді. Мысалы; о-пре-дг-ле-ни-е,
мгно-вен-но, пти-ца т.б.
Қазақ тілінде буыннын басында бір дауыссыздан (-артык болмайды, ал орыс
тілінде буынның басында бірнеше дауыссыздар кездесе береді. Мысалы: стро-пи-
ла, встре-ча т.б. Осыған байланысты орыс тілінен енген сөздерге дауысты
дыбыс косылып қолданылады. Мысалы: стол - ус-тел, кровать - ке-реу-ет т.б.
6. Қазақ тілінде буынның соңында да дауыссыз ды-быстар саны біреуден
артық болмайды. Басқа тілдерден енген сөздерде бүл шарт бүзыла береді.
Сондықтан мүндай ретте қабатгасып келген дауыс-сыздардың арасына ы, і
дыбыстары сыналай кіреді: по.мб — ром-бы, киоск — ки-ос-кі ш.б. Бірақ көне
түркілік рт, лт, нт рудименттері бүл заңдылыққа бағынбайды: өрт, жылт
(ету), ант, серт т.б.

Екпін (Ударение)

Сөз ішінде бір буыішың күшті айтылуын екпін дейміз. Қазақ тілінде екпін
сөздің соңғы буынына түседі. Қазак тілі грамматикасының негізін қалаушы
ғалым А.Байтүрсынүлы да: «Қазақ тілінде екпін буыны сөздің я аяғында, я
аяғына таяу буын болып келеді» дейді. Алайда Ә.Жүнісбеков қазақ тілінің
фонетикалық жүйесін мүкият зерттеудің нәтижесінде индоеуропа тілдеріне тән
осы қүбылыстың орынсыз тықналанып келгенін, түркі тілдерінде сез екпінінің
жок екенін, оның қызметін сингармонизм аткаратынын айтады. Бүл мәселе
тюркологтар тарапынан бірыңғай қолдау таба қойған жоқ.
Ал орыс тілінің екпіні жонінде айтсақ, екпін создің кез келген буынына
түсе береді. Мысалы: кас-ка, во-да, ка-рав-даш, доб-ро-же-у7а-тель т.б.
Орыс тіліндегі екпіннің тағы бір үлкен айырмашылығы -сез мағынасын
ажыратудағы қызметі. Мысалы: мука - үн, м^-ка - азап. Орыс тілінде екпін
грамматикалық мағынаны ажыратуға да ықпалын тигізеді. Мысалы: воцы (жекеше
түрі, І.с), воды (копше түрі; А.с).
Сөйтіп, .орыс тілінде екпін лексика-морфологиялық (грамматикалық)
қызмет атқарса, қазақ тіліндегі екпін екі түрлі қызмет атқарады: сезді
аяктайды және сейлем ішінде сездердің жігін ажыратады, яғни екпін тілімізде
лексика-синтаксистік қызмет атқарады.

Фонемалардың алмасуы (Чередо ван и е з в у к о в)

Тілде фонемалардың 2 түрлі өзгерісі бар:
Модификация.
Модуляция.
Модификация дегеніміз фонема түрінің өзгеруі. Модификациялык езгеріс
барысында орыс тілінде дауысты дыбыстар редукцияға үшырайды.
Редукция дегеніміз - екпінсіз буындағы дауысты дыбыстың сандық және
сапалық жағынан өзгертіліп айтылуы (поговоритъ [п ъ г ь в лр и^ т'}).
Дауыстылардың редукциясы, өзгертіліп айтылуы, екпін түсіп түрған буынға
дейінгі позиция-сына, яғни түрған орнына байланысгы. Осыған орай редукция
әр деңгейлі болып бөлінеді. Мысалы, екпін түсіп түрған буын-ның алдында
түрған дауыстыньщ өзгеруі әлсіздеу болады. Бүл редукцияның бірінші
позициясы деп аталады. Ал бірінші, екінші позицияда, яғни екпін түсіп
түрган буыннан алыстау түрған дауысты дыбыс қатты өзгеріске үшырайды. Бүл
редукцияныц
екінші позициясы.
Редукцияға байланысты дауысты фонемалар
төмендегідей өзгеріске үшырайды:
1. Екпін түсіп түрган буынның алдында түрған буын-
да:
(екеуіне де үқсас, біраралық дыбыс) А(Москва)
(и, э) - [и] немесе [иэ] дыбысы айтылады. (экзамен - [и3кзамен])
2. Жуан дауыссыздардан кейін екпін түсіп түрған буынның алдында түрған
бірінші буындагы (э), (и) - [ы] болып айтылады (цифровой) - [Екпін
түспейтін буындарда катаң дауыссыздардан кейін тұратын дыбыстар әлсіз
айтылады:[о], [а]

Міне, орыс тіліндегі редукция құбылысы осылай болады.
Қазақ тілінде де кейбір сөздерде редукция құбылысы кездеседі. Мәселен,
ш, ж дауыссыздарынан кейін бірінші буында тұрған жуан дауысты [а]
жіцішкеріп [ә] болып айтылады: жай (жәй), шай (шәй), жайлау (жәйлау),
жайдақ (жәйдац), шаш (шәіи) т.б.
Сондай-ақ, ы, і дыбыстарының солғындауын да редукция құбылысына
жатқызуға болатын сияқты: жапырақ - жапрақ, топырақ - топрақ, көкірек -
көкрек т.б. Бірақ қазақ тілінде кездесетш редукция құиылысын орыс
тілшдепдеи өзшдік бір заңдылық ретінде қарастыруға болмайтын сияқты,
ойткені ш, ж Дауыссыздарынан кейін тұрған дауысты а жіңішкеріп айтылмайтын
жағдайлар да кездеседі. Мысалы: шабарман, жау, жауып, шал т.б.
Дедік, ал дауыссыз дыбыстардың алмасуы модуляция деп
аталады. әр деңгейлі болып бөлінеді. Мысалы, екпін түсіп түрған буын-ның
алдында түрған дауыстының өзгеруі әлсіздеу болады. Бұл редукцияның бірінші
позициясы деп аталады. Ал бірінші, екінші позицияда, яғни екпін түсіп
түрған буыннан алыстау түрған дауысты дыбыс қатты өзгеріске үшырайды. Бүл
редукцияньң екінші позициясы.
Редукцияға байланысты дауысты фонемалар төмендегідей
өзгеріске ұшырайды:
1. Екпін түсіп түрған буынның алдында түрған буында:
(и, э) - [и] немесе
біраралық дыбыс) [иэ] дыбысы айтылады.
л(Москва) (экзамен - [иэкзамен])
2. Жуан дауыссыздардан кейін екпін түсіп түрған буынның алдында түрган
бірінші буындагы (э), (и) - [ы] болып айтылады (цифровой) - [цыэфрлво'і]
[уі
[у]

Жіңішке дауыссыздардан кейін екпін түсіп түрған
буьшның алдында түрған бірінші буындағы [а], [о],
[э], [и], [ү] дыбыстарының айтылуы төмендегідей:
[а]-[<>],' [э]-[и] Екпін түспейтін буындарда қатаң
дауыссыздардан кейін түратын дыбыстар әлсіз айтылады:

Міне, орыс тіліндегі редукция құбылысы осылай болады.
Қазақ тілінде де кейбір сөздерде редукция құбылысы кездеседі. Мәселен,
ш, ж дауыссыздарынан кейін бірінші буында түрған жуан дауысты [а]
жіңішкеріп [ә] болып айтылады: жай (жәй), шай (шәй), жайлау (жәйлау).
жайдақ (жәйдақ), шаш (шәш) т.б.
Сондай-ақ, ы, і дыбыстарының солғындауын да редукция құбылысына
жатқызуға болатын сияқты: жапырақ - жапрақ, топырақ - топрақ, көкірек -
көкрек т.б. Бірақ қазақ тілінде кездесетш редукция құ'былысын орыс
тілшдеидей өзшдік бір заңдылык ретінде қарастыруға болмайтын сияқты,
өйткені ш, ж Дауыссыздарынан кейін тұрған дауысты а жіңішкеріп айтылмайтын
жағдайлар да кездеседі. Мысалы: шабарман, жау, жауын, шал т.б.
Сонымен, модификация дауысты дыбыстардың озгеруі дедік, ал дауыссыз
дыбыстардың алмасуы модуляция деп аталады.
Дауыссыз фонемалардың 2 түрлі алмасуы болады: тарихи және функционалды.
Тарихи алмасу дегеніміз - дыбыстардың морфемалардағы дәстүрлі алмасуы.
Мысалы:сеш'з - семір, сүрақ - сүрау, қүрақ - қүрау; друг - друзья - дружба,
круг -
кружок т.б.
Функционалды алмасу - дауыссыз фонемалардын комбинаторлық
және позициялық алмасуы (редукция
қүбылысы).
Комбинаторлық алмасу - фонемалардың бір-біріне
ықпалы. Бүның үш түрі кездеседі: аккомодация, ассимиляция,
диссимиляция.
Аккомодация - дыбыстардың бейімделуі, морфемалар жігінде катар келген
дауысты және дауыссыз дыбыстардын бір-біріне ықпал етіп, бейімделіп
айтылуы.
Орыс тілінде дауыссыздардың дауыстыларға ықпалы күшті. Мысалы:
играть - сыграть т.б. Қазақ тілінде көбінесе дауыстылар дауыссыздарға
ықпал етіп, өзіне бейімдеп түрады, яғни дауыссыздардың жуан және жіңішке
болып айтылуына дауыстылар ықпал етеді. Мысалы: бо.чу - бөлу, ол - ел т.б.
Дауыссыздар да дауыстыларга азды-копті әсер етеді, бірак оларды
өзгертуге шамасы келе бермейді. Мысалы: қал - кел, магына - игеру т.б.,
яғни қ.г дыбыстары үнемі жуан дауыс тыларды, ал к,г жіңішке дауыстылардың
түруын талап етеді. Осыған байланысты С.Мырзабеков қазақ тілінде
кездесетін аккомодация күбылысын екіге бөледі:
1. Прогрессивті аккомодация - дауысты мен дауыссыздардың
үндесуі.
2. Регрессивті аккомодация - дауыссыздар
мен
дауыстылардьщ үндесуі.1
Ассимиляция (латынша азвітііаііүе - ұқсау) - морфемалардың жігінде
көрші келген дауыссыздардың акустика-артикуляциялык жактан біріне-бірінің
үқсауы, бейімделуі, өзара үндесуі.
түрге бәлінедг.
Қазақ тілінде дауыссыздардың бір-біріне ықпалы үш ерінді ықпал
(Прогрессивті ассимиляция). Кейінді ыкпал (Регрессивті ассимиляция).
Тоғыспалы ықпал.
Қазақ тілінде прогрессивті ассимиляция өте күшті. Бұл зан бойынша
алдыңғы морфеманың соңгы дауыссыз дыбысы кейінгі морфеманың басқы дауыссыз
дыбысына акустикалык (дауыс қатысы) жақтан ықпал етіп, игеріп тұрады. Бұл,
әсіресе, сөз (түбір) бен косымшаның аралығында жақсы сақталады. Мұнын өзі
сөз бен сөздің аралығындағы дауыссыздарға да тікелей қатысты.
Дауыссыздардың әр түріне байланысты про-грессивті ассимиляция мынадай
болады:
1. Үнді дауыссыздар созді аяқтай алады және бүлар
дауыстылар сиякты өзінен кейінгі морфеманың тек
үяң немесе үндіден басталуын талап етеді (мал+дың,
тау+лар).
Ал қатаң с және ш дауыссыздарынан басталатын морфемалар бүл заңға кейде
кенбейді: мал+шы, жан+сын т.б.
Өзгелік етістің қатаң т жүрнағы да соңы л, н, р, й үнділеріне аякталған
туынды етістіктерге жалғана алады: жонел — т, ойлан — т т. б.
2. Қазақ тілінде үяң дауыссыздардан тек ж, з дыбыстары
ғана сөз соңында келеді: қыз, муқтаж. Бүл үяңдарға
аяқталған сөздерге жалғанатын қосымшалар да ұяң не
үнді дыбыстардан басгалуы тиіс: муқтаждық, қызга.
Ал орыс тілінде сөз сонында үяң дауыссыздар айтылмай-ды. Мысалы: гараж
- [гараш], гнпноз - [гипнос], экипаж - [экипаш] гп.б.
Қазақ тілінің төл сөздері б, г, в, д фонемаларына аяқталмайды,
сондыктан орыс тілінен енген кірме сөздердің соңында кездесетін бұл
фонемаларға катан дауыссыздардан басталатын қосымшалар жалғанады: заводпен,
клубқа т.б.
3. Сез соңындағы катаңдар әзінен кейіпгі
морфемалардың тек қатаң дауыссыздардан басталуын
талап етеді: тас-қа, кес-пе. Орыс тілінде прогрессивті ассимиляция
байкалмайды. Ал регрессивті ассимиляция екі тілде де бар. Регрессивті
ассимиляция, керісінше, кейінгі дыбыстың алдыңғы ды-бысқа әсер етуі арқылы
прогрессивті ассимиляция кезінде акустика-артикуляциялық жақтан қолданған
дыбыстардың арасындағы сәйкессіздіктерді реттейді.
1. Регрессивті ассимиляцияға ұшырап алмасатып
қазак тілінде бір-ақ дыбыс, ол - н. Тіліміздегі ерте-
ректе енген кейбір орыс сөздерінің кұрамында кез-
десетін нк, ңг тіркесіндегі ң дыбысы біржола ң ды-
бысына айналып кеткен: ботинка - бәтеңке, кор-
зинка — кәрзеңке).
Сонымен, н мынадай жағдайда регрессивті ассимиля-цияга үшырап,
алмасады:
а) соңы н дыбысына біткен сөздерге тіл арты г және
г дыбыстарынан басталатын қосымшалар
жалғанған кезде тіл алды н тіл арты ң дыбысына
алмасады: күңгө - күнге, цаңга - канга;
ә) соңы н дыбысына біткен сөздерге жалғанатын қосымша б, м дыбыстарынан
басталса, онда тіл ал-ды н қос ерін м дыбысына айналады: қан-мен-қам-меп,
жанбады - жамбады;
б) алдыңғы сөз н дыбысына аяқталып, кейінгі сөз п
дыбысынан басталса, тіл алды н дыбысы қос ерін м
дыбысына алмасады: Жанпейіс - Жампейіс, жаман
пигыл - жамампигыл.
2. Алдыңғы морірсма з, ж^ дьічыстарына оітш, кбйінгі
морфсма с, ш жоне з, ж дыбыстарынан басталса,
регрессивті ассимиляция мынадай болып келеді:
а) алдыңғы морфема з үянына бітіп, кейінгі морфе-ма қатаң с дыбысынан
басталса, онда з қатаң с ды-бысына алмасады: сөз - сіз - сөссүз; ә) кейінгі
морфема ж дыбысынан басталса, ал-дыңғы морфеманың соңындағы з дыбысы ж
дыбы-
б) кейінгі морфеманың басындағы ш дыбысы ал-
дыңғы морфеманың соңындагы з ұянын ш дыбы-
сымен алмастырады: сөзшең - сөшіиөң;
в) кейінгі морфеманың басындағы с қатаңы ал-
дыңғы морфеманың соңындағы үяң ж дыбысын
қатандандырады: лажсыз - лашшыз.
Алдыңғы морфема #, к, п қатаңдарына бітіп, кейінгі морфема үнді және ұяң д,
ж, з дауыссыз-дардан басталса, сөз соңындағы §, к, и_үяңданып г, г, б
дыбыстарына алмасады: ак, жауын - агжауын, көк ала — көгала.
Қ, к, п дыбыстарына аяқталған сөзге дауысты ды-быстан басталған қосьшша
қосылғанда да нақ осылайша дыбыс алмасуы жүреді: тарац + ым -тарагым, ак +
ар - агар, жок ал - жогал т. т .
Алдыңғы морфема с дыбысына бітіи, кейінгі морфема ш дыбысынан басталса, с
дыбысы ш дыбысымен алмасады: асшы - ашшы, басшы — башгиы.
П ь дауыстыдан басталатын морфема = тап + ып = тауып, шап + ып — шауып; п +
у = тап + у = табу, жап + у = жабу.
С.Исаевтың пікірінше, кейінді ықпал (регрессивті ас-симиляция) көбінесе
орыс тіліне тән.
Орыс тілінде регрессивті ассимиляция мынадай жағдайларда кездеседі:
Қатаң дауыссыздардың алдындағы ұяң дыбыстар қатаңға айкалады: вшиповка -
винтофка, пробка -пропка.
Орыс тілінде де үяң-қатаң дауыссыздар үндеспейді, керісінше, үяң мен ұяң,
қатаң дауыссыз бен қатаң дауыссыз үндеседі, осыған байланысты қатаң
дауыссыздардың алдында түрған ұяң қатаңға айна-лады: книжка - книшка, лавка
- лафка. Ал үяң дауыссыздардың алдында түрған қатаң ұянданады: также -
тагже, сдать здатъ.
3. Таңдай алды дауыссыздардың алдында тұрған тіс
дауыссызы таңдай алды дауыссызбен алмасады: сшить — шшит, изжитъ — ижжит, с
человеколі — шчеловеком, безжалостный - бежжалостный.
Ызьщ дауыссыздың алдында тұрған дауыссыздар аффрикаттармен алмасады:
смеяться - смеяца, детсад ~ деисад.
«3»-ның алдьшда гүрған «д» - «дз» болып ауысады: надзор - надззор,
надзирателъ — надззиратель.
«Ш», «ж»-ның алдында тұрған «т», «д» таңдай ал-ды «ч», «дж» аффрикаттарымен
алмасады: отшить - очиштъ, таджик - таджжик.
Жіңішке дауыссыздардың алдында түрған фонема жуан дауыссыздармен алмасады:
а) тіс фонемалары жіңішке дауыссыздардың ал-
дында жіңішкереді, яғни жіңішке «с», «з» фонема-
лары созылмалы жіңішке дыбыспен алмасады:
растелить - расстелить;
ә) в, ф, б, п, м ерін фонемаларының алдында т, д, с, з тіс фонемалары
түбірдің құрамында немесе з, с сөз алды қосымшаларынан кейін тұрса.
жіңішкеріп айтылады: сбитъ - збить;
б) «ч», «ш», «ш» фонемаларының алдында н үнемі
жіңішке айтылады: каменщик, тоичайший.
Морфемалар аралығында қатар келген дауыссыздар-дың алдышысының өзінен
кейшіі дыбысқа акустикалық жақтан, ал кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбыска
артикуляциялык жақтан ықпал етуінін нәтижесінде екеуінің де өзгеруін
гоғыспалы ассимиляция дейміз. Яғни, тоғыспалы ассимиляция кезіндс корші
дауыссыздар әрі прогрессивті, әрі регрессивті ас-симиляцияға бірдей
ұшырайды. Қазақ тілінде тоғыспалы ықпал сөз бен сбздің аралығында
кездсседг.
/. Үяң н дыбысы қатаң $, к дыбыстарын ұяң г, г ды-быстарымен алмасуға
мәжбүр етеді де, тіл арты г, г тіл алды н дыбысына регрессивті ықпал етіп,
оны тіл арты ң_ дыбыеымен алмастырады: Аманкелді -Амаңгглді, айдыи көл -
айдыңгөл. 2. Алдыңғы сөз с дыбысына бітіп, кейінгі сөз ж ды-бысынан
басталса, онда бүлардың екеуі де ш дыбысымен алмасады: Досжан - Дошшан, тас
жол ташшол. Орыс тілінде тогыспалы ыкпалға кейбір дауыссыздардын айтылмауы
(диэреза) жатады: сердце - серце, поздно - позно. Кейде буындар да айтылмай
қалады: здравоохранение -здравохранение.
Диссимиляция (лат. сііззітііайо - ұқсамау) - дыбыстар-дын комбинаторлық
өзгерістерінің бір түрі, япш бұл сөз ішінде артикуляциялық үқсастығы жоқ
екі немесе одан да коп дыбы-стын келуі жоне біреуінің өз орнын ұқсастығы
жоқ дыбысқа бе-руі. Ассимиляция сияқты диссимиляция да прогрессивті және
регрессивті болады. Бұл күбылыс әдеби тілде сирек кездеседі, көбінесе
диалект, қарапайым тілде және балалар тілінде кезде-седі. Мысалы, К.Аханов
молла деген араб сөзінің қазақ тілінде молда деп айтылуы, үнді л дыбысының
үяң д дыбысына айна-луы диссимиляция құбылысы дейді.
С.Мырзабеков кейбір диалектілік қүбылыстарды дисси-миляцияға жатқызады.
Мысалы, түңлүк (түңдік), айланайын (айналайын).
Орыс тілінде қарапайым сөйлеуде бомба, трамвай сөздерін бонба, транвай
деп айту кездеседі. Кейде коридорды -колидор деп айту жиі кездеседі. Бүл
регрессивті диссимиляция. Ал февральді - феврарь деп айту прогрессивті
диссимиляцияға жатады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Салыстырмалы фонетика нені зерттейді
• Орыс және қазақ тілінің қалыптасуынлағы ерекшеліктер.
• Түркі тілдерінен орыс тіліне енген сөздер.
• Орыс тіліндегі вокализмдер және консонатизмдер.
• Қазақ тіліндегі вокализмдер және консонатизмдер.
• Орыс және қазақ тіліндегі буын.
• Екі тілдегі фонетикалық процестер.

Әдебиеттер тізімі: 1,2,3,5,7,8,10,12.

3 тақырып: Екі тілдегі сөздердің морфологиялық құрамы.
Дәріс жоспары:

1.Морфема туралы түсінік..
2. Түбір. Жұрнақ. Жалғау.
3. Постфикстер.
Мақсаты: Екі тілдегі морфемалардың көрінісі.Орыс және қазақ
тілдердегі түбір,жұрнақ, жалғау. Орыс тіліндегі префикс.
Мазмұны:

Қазақ тілінде де, орыс тілінде де сөздің тұлға-тұрпаты (құрылымы) оныц
лексикалық және грамматикалық сипаттары-мен байланысты. Осы себептен сөздер
морфологиялык кұрылысы жағынан әрқилы болып келеді. Сол әр түрлілік
сөздердің кұрамдарының әр түрлі болуына байланысты да, сөздің құрамының
түрлі-түрлі болуы оның бөлшектеріне байла-, нысты. Осындай сөздің
лексикалық, грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектер морфемалар деп
аталады. Морфемалар түбір морфема, яғни сөздің әрі қарай бөлшектеуге
келмейтін ең түпкі негізі, қосымша морфемалар, яғни түбірге қосылып, оған
қосымша магыналар үстейтін морфемалар деп бөлінеді.
Қазақ тілінде түбір морфема ездігінен жеке тұрып се-мантикалық жағынан
да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады.
Ал орыс тілінде сөз түбірі көбінесе дербес мағына білдіре алмайды
іуч-и - ть, об -уч - е - ни - е). Қазақ тілі агглютинативті тілдер
тобына жататындыктан. бірнеше косымша бірінен соң бірі жалғана береді. А;
орыс тілі флективті тілдер тобына жатады. Флективті тіл де геніміз сөз
түлғаларының жалғау арқылы әзгеруі. Осыған бап ланысты екі тілдің
грамматикалық қүрылымында төмендегідег айырмаіиылыктар бар:
1, Қазақ тілінде аффикстер бір мағынаны ғана білдір-алады:усигел + дер
+ дің. Орыс тілінде аффикстер көп магыналы, яғни бір аффикс бірнеше
граммати-калық мағына білдіре алады: стол - ов, -ов жалғауы 3 мағынаны
білдіреді: көпт. мағына (мн.ч.), І.с (Р.п.), ер тегін (муж.р.). Қазақ
тілінде де кейбір қосымшалар көп мағыналы болып келеді: барайық, аталгыз.
Мұнда -йың - 1-жак, көпше, -мыз - 1-жақ, көпше. Бірақ бұл қазақ тілінде
сирек кездесстін құбылыс.
2. Қазақ тілінде бір грамматикалык мағына бірнеше
вариантты бір аффикспен ғана беріледі. Ал орыс
тілінде бір грамматикалық мағынаны бірнеше
жалғаумен беруге болады:
а) мәселен, стол+ы^ тетрад+и, пол+я, девчат+а.
Бүл сөздерде көптік мағына -ы, -и, -я, -а
жалғауларымен берілген.
Қазақ тілінде көптік мағына тек -лар қосымшасы
арқылы ғана ( фонетикалық варианттары -лер, -
тар, -тер, -дар, -дер ) беріледі;
ә) стол+у, кон+ю, парт+е, географи+и. Б.с.
мағынасы -у, -ю, -е, -и жалғауларымен берілген.
Қазақ тілінде жалғаулар дербес мағыналы түбірге жалғанады. Орыс тілінде
жалғау көбінесе дербес мағынасы жоқ түбірге жалғанады (окн+о, окн+а, окн+у
т.б.).
Қазақ тілінде жалғаулардың түсіп қалуы деген жоқ (устел+дер+дің). Орыс
тілінде көп мағыналы жалғаулар жалғанған жағдайда, басқа жалғаулар түсіп
қалады (стол+ов, -ов - коит. мағ., І.с; стол+а, стол+ы (-а, -ы түсіп
қалған).
Қазақ тілінде түбір морфема өзгермейді. Ассими-ляцияға байланысты түбір
морфема өзгерген жағдайда да грамматикалык мағынасы өзгермейді. Орыс
тілінде түбір морфема өзгерсе, грамматика-лық мағына да езгереді (избегать
— избежать; цашу - қутылу).
Бұл қүбылыс орыс тілінде ішкі флексия немесе фузия деп аталады. Ал
қазақ тілінде өзгеріске үшырамайтын түбір морфемаға аффикстерді жалғау тіл
білімінде агглютинация деи аталады.
Жоғарыда келтірілген жағдайларды төмендегідей түйіндеуге болады:
Аффиксация екі тілде де бар. Бірақ бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары
бар. Бүл ең алдымен аффикстердің жалғану тәсіліне және ретіне байланысты.
Мәселен, орыс тілінде жүрнақ түбірге кіріге жалғанады және оң жағынан
жалғанады. Түбірдің сол жағынан сөз алды қосьшшасы (приставка) қосылады.
Осының салдарынан түбірдің дыбыстық құрамы айтарлықтай өзгерістерге
ұшырайды (выпадение, чередование звуков). Мұны былайша көрсетуге болады:

Орыс тілінде бір түбірге бір ғана жұрнақ қосылатыны содан (бір түбірге
екі немесе үш жүрнактың қосылуы сирек кездеседі). Жалпы, орыс тілінде
қосымшаның көп мағыналы болуы да осы-дан. Ал қазақ тілінде қосымша түбірге
орыс тіліндегідей кірікпейді, тіркесе жалғанады және тек оң жағынан ғана3
жалғанады. Тіркесе жалғанғандықтан бір түбірге бірнеше жүрнақ және бірнеше
жалғау бірінің үстіне бірі қабаттасып жалғана береді. Бұны былайша
көрсетуге болады:

Мысалы: егіншілерімізді, басқармадагыларга.
Сонымен, орыс тілінің грамматикалық қүрылымында айтарлықтай
морфологиялық ерекшеліктер бар екендігі байқалды.
Осыган байланысты морфемаларды жеке-жеке қарастырған жөн сияқты.

Тү б ір (Корень)

Қазақ тілінде түбір морфеманың дербес мағынасы болады, негізінен түбір
езгеріске ұшырамайды дедік. Кейбір дыбыстардың позициялық өзгерісі де сөз
мағынасын өзгертпейді (тарақ - тарагъш).
Ал орыс тілінде түбір морфеманың дербес мағынасы жоқ (улица, улочка,
проулок, переулок, закоулок).
Екі тілде де сөздің негізі тек түбір морфемадан тұруы мүмкін және бүл
бөлшек негізгі түбір деп аталады, Жалғау мен форма тудырушы жұрнақты алып
тастаса, сөздін негізі деп ата латын белшек шығады. Бірақ орыс тіліпде
сәздің негізі ме түбір морфема айқын біліне бермейді. Мысалы: орыс тілінде
етістіктің 2 түрлі түбірі болады:
Тұйық етістік формасы.
Осы шақтың түбір формасы. Мысалы: бра-ть, бра-л, бра-ші-ш, вы-бря-нн-ый;
Бер-у, бер-еиіь, бер-ет, бер-и, бер-те, бер-ущ -ий, бер-я. Ал кейде
негізгі түбір мен түбір морфема бір болады: н^с-ти, нес-у.
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де түбір морфема мен сөз тудырушы
қосымша морфемадан тұратын сөздің негізі туынды түбілдеп аталады.
Орыс тілінде кейде туынды түбірдің құрылымы күрделі болады (да+ть,
да+ва+ть, по+<)а+ва+ть, пре+по+оа+ва+ть, пре+по+да+ва+тель,
пре+по+йа+ва+тель+ск+ая).

Жұрнак (Суффиксы)

Салыстырып отырған тілдерде туынды түбірдің қүрамына түбірден басқа сөз
тудырушы аффикстер кіреді. Екі тілде де негізгі сөз тудырушы аффикстерге
жұрнақтар жатады (сез+гіш, сез+ік; цуб+ок, дуб+нн+а, дуб+о«+ый). Қазақ
тілінде де, орыс тілінде де онімді, өнімсіз жүрнақтар бо-лады. Жаңа соз
тудырушы жүрнақтар өнімді жүрнақтар деп аталады.
Мысалы:
-ость (грандиозн+ость, многолюдн+ость);
ец (бор+ец, продав+ец);
шы-ші (колхоз+шы, кой+шы);
лас-лес; дас-дес; тас-тес (ел+дес, ат+тас);
Жаңа сөз жасау барысында сирек қолданылатын жұрнақтар өнімсіз жүрнақтар
деп аталады:
ыръ (пуст+ыръ);
нъ (руга+нъ);
ім (біл+ім);
ын (жау+ын).
Екі тілдегі жұрнақтарды былай топтастыруға болады: Аталған тілдерде
жұрнақтар сөз тудырушы және форма тудырушы кызмет атқарады. Мысалы:
ауыл+дық, аул - аулъный.
Мағынасына карай жұрнақтардың бір тобы бір ғана мағьшаны білдіріп, тар
мағыналы болып келеді, ал енді бір тобы көп мағыналы болады, яғни екі тілде
де моносемантикалық және полисемантикалық жұрнақтар бар:
&) су-лы - водян-ист-ый; май-лы - маслян-ист-ый; ә) дос-тъщ, жақсы-лық,
орын-дьщ, үш-тік, аудан-дъщ; уче-ник, чай-иик.
Екі тілде де контекске байланысты колданылатын функционалды жұрнақтар бар.
Бірақ олар лексема ретінде дербес қолданылмайды. Мысалы: бір қайнат-ым шай,
таяқ тастам жер, молот-кас-тый, сер-пас-тый; Екі тілде де синонимдік,
омонимдік мағынада колданылатын жұрнақтар бар. Мысалы:
а) уйқы-шыл; тер-шең; шай-қор; ананас-н-ый, ана-нас-ов-ый, грав-ер,
гравиров-щик. ә) Малды колхоз бай -Жартасқа бардым.Дом-ин-а, изюм-ин-а, кон-
ин-а. Қазақ тіліне антонимдік мағынадағы жұрнақтар тән. Мысалы: белгі-лі -
белгі-сіз; орын-ды - орын-сыз.

Жалғау (Флексия)

Қазақ, орыс тілдеріндегі флексияға байланысты айыр-машылықтар
төмендегідей:
Орыс тілінде бір жалғау бірнеше мағына білдіре алады (слово - слова - слов
- жекеше тұлға (ед.ч.), ортак тек (ср.р.) (о); жекеше түлға (ед.ч), ортақ
тек (ср.р.), І.с. (Р.п.) (а); І.с., көпт. түлға (мнч.), І.с. (Р.п.), нөлд.
жалғау.
Орыс тілінде бір мағынаны білдіретш жалғаудьщ бірнеше тұрі болады (көнт.
жалғау: слов-а, книг-и, сіпол-ы).
Орыс тілінде кейде кейбір жалғаулар сөз тудыру-
мен қатар форма тудырушы да қызмет атқарады (суп-
руг - супруг+а, Валентин - Валентин+а).
4. Грамматикалық мағынасы мен қызметіне қарай екі
тілде де жалғаулар бірнеше топқа бөлінеді:
а) көптік жалғаулары. Орыс тілінде септік
жалғаулары септік мағынамен қатар жекеніе,
көпше мағынаны да білдіреді: села, города - сел,
городов;
ә) орыс тілінде жақ мағынасы мен жекеше, көпше мағына етістіктің
жіктелетін түлғаларының жалғаулары арқылы беріледі (сиж-у, сид-іш, сид-ишь,
сид-ите, сид-ит, сид-ят);
б) тәуелдік жалғау (орыс тілінде жоқ);
в) септік жалғау екі тілде де бар.
Орыс тілінде барлық есім сөз таптарына септік жалғауы жалғанады. Қазақ
тілінде де есім сөздер септік жалғауларын қабылдайды. Орыс тілінде әр
септік жалғауы бірнеше мағына білдіреді (тек (род), жекеше (ед.ч.), көпше
(мн.ч.), септік мағына).
г) жіктік жалғау.
Орыс тілінде есім сез таптары жіктелмейді. Тек етістіктер ғана
жіктеледі. Қазақ тілінде етістіктермен қатар кейбір есім сөздер де баян-
дауыштың қызметін атқарады.

Сөз алды қосымша(Префикс)

Орыс тілінде сөз тудырушы, форма тудырушы косымша морфемалардың бірі
ретінде сөз алды қосымша (пре-фикстер) аталады. Префикс дегеніміз түбірдің
алдында түратын сөз тудырушы, форма тудырушы морфема. Мысалы: ло-иск, вы-
ход; делать - сделать т.б. Орыс тілінде сөз алды қосымшалар ^пре^икстер)
кеиде сөздщ грамматикалық, лексикалық Мағынасын да озгертеді. Мысалы: ня-
писал, пере-иясш т.б.
Ал қазақ тілінде сөз алды қосымшасы жоқ, тек кірме ^өздерде -на, -ои,
-оеи сөз алды қосымшалары кездеседі және олар тек большсыздық мағынаны
білдіреді: бенмаза, бейшара, бейтарап, нахақ, наразы т.б.

Жалғаудан кейінтұратын қосымшалар (Ностфикстер)

Д.Түрсынов, Б.Хасанов, К.Бейсембаева т.б. ғалымдар орыс тілінде сөз
тудырушы морфема ретінде тек сөз алды қосымшалар мен жұрнақтарды атаса,
С.Исаев, Г.Нуркина қосымша сөз тудырушы морфемалар құрамына аффиксоидтерді,
постфикстер мен ишерфикстерді де енгізеді. Постфикс - жалғаудан кейін
тұратын, сөз тудырушы және грамматикалық мағынасы бар қосымша морфема (-ся,
-те, -нибудъ, -таки, -ка, -либо). Мысалы, постфикстер белгісіздік
есімдіктер жасайды (кто-нибудь, кто-то, какой-нибудъ, кто-либо т.б.).
Сонымен қатар постфикстер сөздің формасын да туды-рады (пойдем-те,
напиши-те; мыть - мыть-ся, держать -держать-ся т.б.).
Қазақ тілінде ауылдагы, уйдегі дегендерде -да, -де -Жатыс септіктің
жалгауы. Ал -ғы, -гі - зат есімнен сын есім жа-сайтын жұрнақ (ңыс+ңы,
жаз+гы). Осыкы постфикс деуге бо-латын сияқты.
Аффиксоидтер және интерфикстер
Орыс тілікде сөз тудыру функциясын атқаратын аффик-стер мен түбір
морфемадан ерекшеленетін, түбірден кейін де, түбірдің алдында да түратын
аффиксоид деп аталатын сөз бөлшектері бар, оғаи -пол, -горе, -стан сияқты
элеменггер жата-ды. Мысалы: Казах-стан, горе-учитель, полу-
мера, полу-
Интерфикс деп күрделі, біріккен сездерді қосып тұратын дауысты дыбыстар
аталады. Интерфикстер о, е, и, ех формаларында біріккен сөздерде кездеседі:
семилетка, трех-кратный, водопад, сталевар т.б. Кейбір тілші-ғалымдар
(И.Моисеев т.б.) интерфикске -ан, -итан сияқты сирек кездесетін сөз
бөлшектерін де жатқызады. Мысалы: американский, неаполияшнский т.б.'
Тағы бір топ ғалымдар сөз тудырушы аффикстерге нөлдік аффикстерді де
жатқызады. Нөлдік қосымша деп ешқандай дыбыспен белгіленбейтін бөлшекті
атайды2(0). Мыса-лы: нет ламп - кепт. форма, Ілік септік, 0.
Қазақ тілінде де грамматикалық 0 форма кездеседі. Мы-салы: ол студент,
кеше келген т.б.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Орыс тіліндегі ішкі флексия деген не?
2. Орыс және қазақ тілдеріндегі түбір морфема.
3. Орыс және қазақ тіліндегі жұрнақтар.
4. Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға байланысты айырмашылықтары.
5. Орыс тілндегі префикс.
6. Орыс тіліндегі постфикстер.
7. Аффиксоидтер және интерфикстер.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.
4 тақырып: Қазақ және орыс тілдеріндегі сөзжасам жүйесі
Дәріс жоспары:
1. Синтетикалық тәсіл.
2. Аналитикалық тәсіл.
3. Лексика-семантикалық тәсіл.
Мақсаты: Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл арқылы сөздердің
жасалуы. Аналитикалық тәсіл сөздердің жасалуы. Лексика-семантикалық тәсіл
арқылы сөздердің жасалуы.
Мазмұны: Сөзжасам тілдегі сөз жасау процесімен байланысты барлык
қүбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді. Тілдін сөзжасам жүйесінің
күрделенуі, баюы, толығуы көбіне сөзжасаушы жүрнақтардың мағыналық
күрамының кеңеюі арқылы болады. Сөзжасам дербес тілдік үрдіс ретінде сөз
қүрамының толығуына, баюына әсер етіп, жаңа лексикалық бөлшектер тудырады.
Жаңа сөз әртүрлі әдіс, тәсілдер аркылы жасалады. «Сөз тудыру дегеніміз -
жаңадан сөз жасау заңдары мен ережелерінің жинағы» - дейді А.Ысқақов.'
Қазақ тілінде негізінен дәстүрге айналған 3 түрлі тәсіл белгілі:
Синтетикалык (морфологиялық).
Аналитикалық (синтаксистік).
Лексико-семантикалық.
Ал С.Исаев пен Г.Нуркина бүл тәсілдерге қоса аралас. лексико-
морфологиялық, морфолого-синтаксистік, лексико-синтаксистік тәсілдерді қоса
атайды.
Орыс тілінде негізгі сөз жасау тәсілдері төмендегідей:
Лексико-семантикалық.
Лексико-синтаксистік.
Морфологиялық,
Морфолого-синтаксистік.
Сонымен, екі тілдегі сөз жасау тәсілдерінде айтарлыктай ерекшелік жок,
Бірақ сөз жасау қосымшаларында айырмашы-лықтар бар. Осыған байланысты әр
тілдің сез жасау тәсілдерін салыстырып қарастырған жөн.
1. Синтетикалық тәсіл
Екі тілде де бүл ең өнімді тәсіл. Синтетикалык тәсілдің ерекшелігі -
сөз тудырушы морфемалар косылып, жаңа мағыналы сөз тудырады, сөз тудырушы
морфемалардың ең кең тараған түрі - жүрнақ.
Сөз тудырушы жұрнақтар форма тудырушы жұрнақтардан се-мантикалық
қасиетімен ғана емес, грамматикалық қасиетімен дс ерекшеленеді.
В.А.Белошапкова орыс тілінде сөзжасамның мына екі негізгі тәсілін
атайды:
Жұрнақ аркылы жасалу (Аффиксалькый способ).
Жұрнақсыз жасалу (Безаффиксный способ). Қосымша морфема арқылы сөз жасау
тәсілі (Аффик-
сальный способ) іштей төмендегідей бөлінеді:
1. Жұрнак арқылы сөз жасау (Суффиксальный спо-
соб). Бұл тәсіл арқылы барлық сөз таптары жасала-
ды.
2. -О, -е дауыстылары арқылы түбірдің бірігуі мен
жұрнақтьщ қосылуы арқылы сөз жасау (Сложно-
суффиксальный способ): канатоходе^, землепрохо-
дец т. б.
Сөз алды қосымша арқылы сөз жасау (префиксаль-ный способ): яри+город,
контр+аіша т. б.
Сөз алды косымша мен жұрнақ арқылы сөз жасау (префиксально-суффиксальный).
Бүл тәсілдің өзі іштеи екіге бөлшеді.
а) шылау (предлог) тіркескен зат есімге сөз алды қосымша (приставка)
мен жүрнақтың қосылуы арқылы: без денег - бездтежн+ый, под окном
-подокон+ник т.б.
ә) кез келген сөз табының түбіріне сөз алды қосымша (приставка) мен
жүрнақтың қосылуы арқылы: сокурсник, переносица т.б,
Нөлдік жұрнақ (нулевая суффиксация) тәсілі тек қзна етістік пен сык есімнен
зат есімдер жасауда қолданылады: приход, синь, гниль, заика т. б.
Сөз алды қосымша мен нөлдік жұрнақ аркылы (префиксация в сочетании с
нулевой суффиксаци-ей): седой - проседь, синий - просинь т.б.
7. -О, -е дауыстылары арқылы түбірдің бірігуі мен
нөлдік жұрнак аркылы (сложение в сочетании с ну-
левой суффиксацией): зубоскал, белозубый, блюдо-
лиз тб.
2. Қосымшасыз тәсіл (Безаффиксный способ)
В.А.Белошапкова қосымшасыз тәсілдің 4 түрін атайды:
1. Түбірдің бірігуі (чистое сложение). Бүл тәсіл мы-
надай компоненттер арқылы жасалады:
а) екі түбірдің интерфикс арқылы бірігуі: лесо^ степь, морозоустойчив;
ә) интерфикссіз: вагон - ресторан, диван - кровать;
Түбірдің бірігуі (сращение). Сөз тіркестерінің бірігуі арқылы жасалады:
быстро растворимый -быстрорастворішый, играющий долго — долгоиг-рающий.
Қыскару (аббревиация). Тек зат ссімдерден жасала-ды. Аббревиатуралар жасалу
жолдарына қарай бірнеше түрге бөлінеді:
а) бас әріптерден түратындар: СНГ, ЮНЕСКО;
ә) буындардан түратындар: колхоз, сельхоз;
б) бірінші сөздің бөлшегі мен келесі сөздің
түбірінен түратындар: детсад, подлодка;
в) бірінші сөздің бастапқы дыбысы мен келесі
сәздің бастапқы буынынан түратындар: ИМЛИ —
институт мировой литературы;
г) бірінші сездің бас буыны мен келесі сөздің
ақырғы буынынан түратындар: радио станция -рация, мо/то вслосн/пед -мопед.
Бүл тәсіл орыс тіліне батыс европа тілдерінің ықпалымен қазан
төңкерісінен кейін енген.
4. Усечение - аббревиация тәсілінің ықпалымен пай-
да болған тәсіл. Ауызекі тілге тән: заместитель -
залі, ліигнишофон — ліаг.
Жоғарыда аталған тәсілге қазақ тілінде аналитикалық тесіл сәйкескеледі.
Аналитикалық тәсілдің төмендегідей ішкі түрлері бар:
Сөзкосым.
Қосарлану.
Гіркестіру.
4. Қысқарту.
Сөзқосым тәсілі арқылы қазақ тілінде екі не одан да көп түбір сөздер
біртұтас дыбыстық құрамға қосылып, бір лексикалық мағына беріп, бір ұғымды
білдіріп, бір лексикалық единица жасайды: бас-пасөз, көлбақа.
Қазақ тілінде орыс тіліңдегідей сөз бен сөзді бай-ланыстырушы
элементтер жоқ, күрделі сөздердің ком-поненттері бірімен-бірі бірігіп,
қосылып кетеді. Күрделі сөздердің компонеіптері фонетикалық өзгерістерге
ұшырап, кейде формалары өзгеріп, соған сәйкес лексикалық мағынасы да
езгеруі мүмкін: бел+беу (бел - бау).
2. Қайталама қос сөздердің жасалу тәсілі қазак тілінде
жиі кездеседі, орыс тілінде де бұл тәсіл кездеседі, бірақ сирек.
Қайталама кос сөздер антонимдік түсінік білдіреді. Мысалы:
жақсы-жаман, ерте-кеш, алыс-жақын, кәрі-жас т.б.
Қазақ тілінде қосарлама қос сөздер бар. Олар қайталама қос сөздерден
магыналарымен, жасалу тәсілімен ерекшеленеді (аяқ-табақ, журіс-турыс -
(житъе-бытье, посуда).
Орыс тілінің әсерімен қазақ тілінде де сөз қысқарту тәсілі қалыптасып
келеді (АҚШ, ҚазҮУ).
Қазак тілінде аналитикалық тәсілдің тіркесу түрінің әр сөз габының
сөзжасам жүйесінен алатын орны әр түрлі. Бұл тәсіл сан есіхМ сөзжасамында
негізгі тәсіл болып саналады.
3. Лексика - семантикалық тәсіл
Лексика-семантикалық тәсіл дегеніміз белгілі бір сездердің жаңа
мағынаға ие болуы, омонимдік қатарда келуі. Сондай-ақ, прономинализация
құбылысы арқылы, яғни сөздердің бір сөз табынан баска сөз табына ауысуы
арқылы жаңа сөздің пайда болуы, кейбір сөздердің өз мәнін жоғалтып, не
болмаса мағынасы әлсіреп баска сөз табына ауысуы жиі кездеседі
Бұған кірме создер де жатады: рентген, меценат. Бүл тәсілдің барьш
алғаш рет В.Виноградов атап көрсеткен, бірак орыс тілінде бүл тәсіл басқа
тәсілдерге қарағанда сирек қолданылады.
Лексика-семантикалық тәсілді кейбір ғальшдар (Б.Оразбаева, Ф.Ғаниев
т.б.) өте көне тәсіл деп санайды.
Ал енді бір ғалымдар (Ғ.Сәдуақасов т. б.) бүл жолды сөзжасамға тән
тәсіл деп есептемейді. Олардың пікірінше, сөзжасамда жаңа сөздер аффиксаңия
жолымен ғана жасалады.
М.Балакаев, Қ.Есенов т.б. ғалымдар лексика-семантикалық тәсіл,
көбінесе, омонимдік қатарда кездесетін сөздер арқылы жасалады дейді1.
С.Исаев пен Г.Нуркинаның пікірінше, бүл тәсіл қазак тілінде кеңінен
колданылады: стол - устел, кроватъ - кереует, ац ~ белый, ак - молочный
продукт т. б.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Орыс тіліндегі ішкі флексия деген не?
• Орыс және қазақ тілдеріндегі түбір морфема.
• Орыс және қазақ тіліндегі жұрнақтар.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға байланысты айырмашылықтары.
• Орыс тілндегі префикс.
• Орыс тіліндегі постфикстер.
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.

Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

5 тақырып: Морфология.
Дәріс жоспары:

1. Грамматикалық мағына және грамматикалық форма.
2. Грамматикалық категория.
3. Сөздердің таптастыру принциптері.
Мақсаты: Грамматикалық мағына және грамматикалық форма.
Екі тілдердегі грамматикалық категориялар. Сөздердің таптастыру
принциптері
Мазмұны: Морфология - гректің тогрһе (форма) деген сөзінен алынған
термин. Ол тілдегі сөздердің құрылымын, сөз компоненттерін, олардың
қызметін, создердің өзгеру ерекшеліктері мен өзгеру жолдарын, сөз
формаларьгаын жасалу және берілу тәсілдерін, сөз мағынасы мен формасының
арақатынасын,сөздің грамматикалық мағыналарын зерттейді. Морфологияның
негізгі объектісі - морфтар немесе морфемалар.
О.С.Ахманова морфологияны тілдің сөз түрлендіру (өзгерту) тәсілдерін
зерттейтін (морфология словоизменения), сөзжасам жолдарын зерттейтін
(морфология словообразования), сондай-ақ, сөздердің тіркесу амалдарын
зерттейтін (морфология словосочетания) деп үш түрге бөледі.
Морфология сөз түбірі, сөз негізі, туынды түбір, аффикс және оның
түрлері, олардың мағыналары мен қызметі, негізгі корсеткіштері (формалары)
деген сиякты толып жатқан грамматикалық категорияларды карастырады.
Тілдегі сөздерді грамматикалық мағыналарына, форма-ларына және
қызметтеріне қарай бөліп топтастыру да, әр сөз табына тән категорияларды
анықтау да - морфологияның міндеті.
Әрбір сөздің өзіне тән нақтылы лексикалық мағынасы мен жалпы
грамматикалык мағынасы болады.
Сөздің лексикалық мағынасын айқындай түсетін немесе сөйлемдегі басқа
создермен карым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасы
грамматикалық мағына деп аталады. Екі тілде де сөздің грамматикалық
мағынасы соз формалары аркылы анықталады. Сөздің грамматикалық мағынасы
түрлі амал-тәсілдер арқылы беріледі. Екі тілде де ең кең тараған тәсіл ~
аффиксация тәсілі. Мысалы: дәптер+дің, дәптер+ге, дәптер+ді, дәптер+де,
дәптер+мен, дәптер+ім, дәптер+ің,
дәптер+і, дәптер+лер т.б.; тетрадь, тетради, тетрадям, тетрадный
т.б.
Орыс тілінде грамматикалык мағына білдіруші тағы бір форма - сөз
екпіні. Мысалы: дом - дома; узнаю -узнаю; глаза -глаза т.б. Мұнда да
грамматикалык мағына скпіннің орнынын өзгеруі арқылы айқындалып түр.
Орыс тіліне тән тағы бір мағына білдіруші форма -дыбыстардың алмасуы
(ішкі флексия). Мысалы: собиратъ - со-братъ; выбирать - выбратъ. Бұл жерде
и форманты аяқталған (совершенный) - аяқталмаған сипаттың (несовершенный)
көрсеткіші.
Қазақ тілінде тарихи дыбыс алмасу нәтижесінде жасалған сөздер көптеп
кездеседі: (от) жақ - (от) жанды; жоқ (қылды) - (козін) жой; қур - қор
(қурылыс, қорша); дал – дел далаңдау — делбеңдеу). Сондай-ақ, соқ — сой,
тоқ — той деген сияқтыларды көптеп келтіруге болады.
Екі тілде де супплетивизм құбылысын мағына білдіруші тәсіл ретінде
атауға болады. Мысалы: братъ - взять; говорить - сказать; айту - деу -
сөйлеу. Бүл сөздер синонимдер, бірак грамматикалық тұрғыдан қарасақ, әр
тұрлі түбірден жасалғаннан, осыған байланысты олардың грамматикалық
ерекшелігі әртүрлі.
Грамматикалык мағына туғызудың тағы бір формасы -редупликация амалы
(сөздердің косарланып, қайталанып келуі). Мысалы: айтып-айтып тастады, жыла-
жылама, енді болма-ды; красный-красный, черный-черный т.б. Грамматикалык
мағыналар сөздерді қайталап қолдану тәсілі арқылы білінеді. Қап-қара, сап-
сары, уп-улкен дегендерді де осы топқа қосуггі болады. Мүны интенсив дейді
(күшейткіш буын).
Грамматикалық мағына туғызушы формалардың үлкен бір тобы — аналитикалық
тәсілдер. Бұл топқа сөздердің орын тәртібі, сөйлем ішіндегі интонация,
көмекші сөздер тәсілдері жатады. Мысалы: қызық кітап - интересная книга -
атрибтивтік қатынас, ал кітап қызық - книга интересная - пред-кативтік
қатынас. Мысалы: Меи келдім. - Мен сен ушін кечділі. Читаю — буду читать
т.б.
Қазак тіліндегі күрделі етістіктерді осы топқа жатқызуға болатын
сияқты: бала отыр ~ бала оқып отыр; кун шықты - ] кун шыгып келгді.
Сондай-ақ, шылаулы тіркестер, көмекші есімді тіркестер: Болат үйге
кетті. - Болат үйге қарай кетті. Бөлме ысыды. - Бөлме іші ысыды т.т.
Мұндай қолданыстар орыс тілінде де кездеседі: Когда он уехал, было
темно. Вследствие аварии он тяжело заболел.
Орыс тілінде сойлем ішіндегі интонацияға да тән мағына ерекшелігі бар.
Мысалы: Придешъ домой, переоденешъся. - Придешь домой - переоденешься.
Сонымен, екі тілде де грамматикалық мағына білдірудің негізгі екі
тәсілі бар екен: синтетикалық және аналитикалық.
Д. Э. Розенталь мен М. А. Теленкова үшінші тәсілді де атайды және оны
аралас немесе гибрид тәсілі деп атайды. Бұл тәсіл бойынша грамматикалық
мағынаны білдіру аталған екі тәсіл амалдарының қатарласа, тіркесе
қолданылуы арқылы беріледі. Мысалы: оңыдык - біз оқыдық (жіктеу есімдігі
мен жіктік жалғау (к) флексиясы қатарласа, тіркесе қолданылып тұр; в книге
- в предлогы мен Б.с. флексиясы қатарласа тіркесіп тұр.
Грамматикалық форма дегеніміз - грамматикалық мағына туғызушы тілдік
қүрал. Мысалы: сары - сарылау, саргыш, сап-сары; дом -домик - домище -
домишко.
Жалпы, грамматикалық форма - грамматикалық мағына мен грамматикалық
тәсілдің бірлігі, грамматикалық мағына мен гпямматикалық тәсіл ара
қатынасының көрсеткіші. Ал грамматикалық тәсіл - грамматикалық мағынанын
формасы.
Грамматикалық категория біртектес грамматикалық мағыналарды білдіретін
грамматикалык формалардың жиын-тығынан құралады, яғни тілдегі сөздің
грамматикалық мағынасы мен оның формальды көрсеткішінің бірлігін
грамматикалық категория дейміз. Мысалы, екі тілде де септік категориясы,
көптік категориясы т.б. категориялар бар.
Б.Головин ірі грамматикалық бірліктер, топтар, кластар
ерекшеліктерін ескере отырып, тілдегі грамматикалық категорияларды негізгі
төрт типке бөледі:
Сөздердің ірі-ірі кластарын жалпы белгілеріне қарай топтастырып, олардың
әрқайсысын жеке-жеке топқа біріктіреді (зат есім, етістік т.б.). Бұлар
сөздердің грамматикалық категориялары дсп аталады.
Сөздердің осы ірі-ірі топтарының әрқайсысына тән формалардын, яғни сөз
түрлендіру амалдарынын ортак белгілері ескеріледі. Мысалы, сөздердің
септелу формалары, тек (род), шақ, жақ т.б. белгілі бір сөздер класына тән
көрсеткіштер. Соның ішінде жекелік, көптік, тәуелдік, септік т.б. формалар,
негізінен, есімдерге тән болса, ал шақ, жақ, рай, етіс т. б. түлғалар
етістіктерге тән сөз формалары болып табылады. Бүлар сөз формаларының
грамматикалық категориялары деп аталады (септік категориясы, жіктік
категориясы, рай категориясы деген сияқты).
Сөз позицияларының грамматикалық категориялары дегенде, жалпы сейлеу
процесінде толық мәнді сөздердің белгілі бір орында (позицияда) түру қалпы
ескеріледі. Мысалы, бастауыш - сөйлемнің басында, баяндауыш -аяғында,
пысықтауыш баяндауыштың алдында қолданылатыны сияқты, демек сөз тіркестері
мен сөйлем мүшелерінің тұрақты орындары ескеріледі.
Сөз конструкциялары грамматикалық категориялары дегенде, адам ез ойын жай
сөйлем немесе құрмалас сөйлем, я болмаса хабарлы не лепті сөйлем тәрізді
белгілі бір конструкциялар арқылы жеткізе алатыны, яғни сөйлемнің
құрылымдық ерекшелігі ескеріледі.
Тілде грамматикалық категориялар арасында бірізділік, біркелкілік бола
бермейді. Мысалы, қазақ тілінде тек (род) категориясы жок болса, орыс
тілінде тәуелдік жалғау категориясы жоқ.
Сонымен, грамматикалық категория дегеніміз белгілі бір формалар
арқылы берілетін грамматикалық магыналар жиынтығы, ірі
лингвистикалық бірлік. Ондай бірліктердің аса ірілерінің бірі -
морфологиялық категориялар, енді бірі - | синтаксистік категоркялар.
Морфологиялық категориялар дегеніміз - сөздер тобыньш біркелкі
формаларға біріктіріліп, белгілі бір грамматикалык мағына білдіретін
ірі-ірі тармақтары, Морфологиялык категориялардың өзі өз ішінде
тольш жаткан категорияларға бөлінеді: зат есімдер категориясы, етістіктер
категориясы т.б.
Синтаксистік категориялар дегеніміз - сөйлеу процесінде қолданылатын
белгілі бір форманың екінші бір формаларға бағыныштылығын, тәуелділігін,
қатынасын білдіретін лингвистикалық бірлік.
Ірі грамматикалық категориялар өз ішінде бірнеше үсақ грамматикалык
категорияларға бөлінеді: мысалы, етістік. Бүл үлкен грамматикалық
категория. Ал осы категория шақ категориясы, рай категориясы, етіс
категориясы деген сияқты категорияларды қамтиды. Зат есім де сол сияқты.

С ӨЗДЕРДІ ТАПТАСТЫРУ ПРИІЩИИТЕРІ (ПРИНЦИПЫ КЛАССИФИКАЦИИ ЧАСТЕЙ РЕЧИ)

Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті
грамматикалық сипаттамалар беру, жеке-жеке талдау -грамматиканың негізгі
мәселесі. Тілдегі сөздерді топтастырғанда, олардың лексика-семантикалық
мағыналары да морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктері де бірдей
ескеріледі.
Жалпы лексика-грамматикалык сипаггары мен белгілері бәріне бірдей ортақ
болып келетін сөздер тобын сөз табы деп атаймыз.
С. Исаев, Г. Нуркина екі тілдегі сөздерді семантикалық және
морфологиялық белгілеріне қарай төмендегідей

А. Жалғаулық 8) Союзы
Б. Септеулік 9) Предлоги
В. Демеулік 10) Частицы
Еліктеуіш сездер Орыс тілінде жеке аталмайды.
Одағай 11)Междометие
Модаль сөздер Жеке сөз табы ретінде аталмайды.
1. Негізгі сөздер - өздеріне тән лексикалық та, грамматикалық та
мағыналары бар және ретіне қарай өзге сөздермен әр алуан қарым - қатынасқа
түсе алатын дербес сөздер. Олар сөйлемде грамматиканың заңы бойынша
түрленін те, түрленбей де жүмсалып, өз алдына сөйлем мүшесі бола алады.
Негізгі сөздерге қазақ тілінде зат есім, сын есім, сан есім, есімдік,
етістік, үстеу жатады, ал орыс тілінде имя существительное, имя
ирилагательное, имя числительное, местоимение, глагол, наречие, категория
состояния жатады.
Л.В.Щерба, В.В.Виноградов категория состояния деген езі жеке соз табы,
оған надо, нельзя, можно, жаль т.б. сөздер жатады дейді. Сөйлемде баяндауыш
қызметін атқаратын кейбір үстеулер де категория состояния деп аталатын сөз
табына жататындығын айтады, (Гостям стало весело. Мне скучно.) Баяндауыштың
қызметін аткаратын грех, срам, пора, время, рад, лень, горазд деген сөздер
де осы топқа жатады. (Грех - не беда, молва нехороша (грех - зат есім). Над
старостью смеятъся -грех (грех - категория состояния).
Сонымен, категория состояния дегеніміз - етістік болмаса да, еөйлемде
баяндауыштың қызметін атқаратьш сөздер тобы. Сөздердің мүндай тобы қазақ
тілінде де бар. Мысалы: Корілікке кулу - үят. Сөйле-сөйле тіл мен жақ..
Бірак создердің бүл тобы қазақ тіл ғылымында элі зерттелмей келеді.
2. Кемекші сөздер - өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған.
лексикалык мағыналарынан гөрі грамматикалық мағьшалары басым болу себебінен
кәбінесе әр алуан грамматикалық қатынастарды білдіріп, әр қилы
грамматикалық кызмет атқаратын жәрдемші сөздер. Олар сөйлемде өз алдына
дербес мүше бола алмайды, тек атаушы сөл арқылы жасалған мүшенің құрамына
енеді.
Қазақ тілінде көмекші сөздерге шылау (жалғаулық, сеитеулік, демеулік),
одағай, еліктеу сөздер, модаль сөздер, орыс тілінде жалғаулықтар (союзы),
септеуліктер (предлоги), демеуліктер (частицы), одағай (междометие) жатады.
Орыс тілінде еліктеу сөздер одағай сөздермен бірге қарастырылады. Ал
модаль сөздер орыс тілінде ешкандай сөз табына жатпайды.
В.В.Виноградов модаль сөздерді мағынасы мен қызметіне карай терт топқа
боледі, бірақ оларды жеке сөз табы ретінде карастырмайды:
А. Біреудің ойына, пікіріне сілтеу жасайтын сөздер: буквалъно -нақты,
так сказать - демек т.б.
Ә. Эмоционалдық бағаны білдіретін сөздер: спасибо - рақмет; полно -
болды; жетеді, жарар - пожалуй т.б. Б. Айтылған хабардың анықтығын
білдіретін сөздер: несомненно - әрине, безусловно — сөз жоқ, очевидно,
подлинно -сөзсіз, видимо - шыгар, мумкін, в самом деле - шындыгында т. б.
В. Сөйлемдегі ойды байланыстырудың бірізділігін білдіретін сөздер:
кроме того — сонымен қагпар; в частности — атап айтсақ; в конце концов -
сайып келгенде; во-первых -біріншіден; во-вторых - екіншіден; кстати -
айтпакшы т. б.
Бірақ бұл сөздерді сөйлемде кездесетін қыстырма сөздермен шатастыруға
болмайды: Он пришел кстати. - Кстати, я получил вчера письмо.
Қазақ тілінде көмекші етістіктер, көмекші есімдер бар. Бұлар бірде
негізгі сәз ретінде қолданылса, енді бірде көмекші сөз қызметін атқарады.
Мысалы: Ол оны қасына алды. Мен үйдің қасына келемін. Сен жазып журсің. Меи
уііде журмін.
Одағай сөздер (Междометия) деп ешкандай ақиқат ұғымдарды білдірмейтін, тек
адамнын әр алуан көңіл күйі мен әр қилы сезім райларын білдіру үшін
қолданылатын сөздерді айтамыз. Олар өзге сөздермен ешқандай грамматикалық
қарым -Қатынасқа түспейді, сөйлем мүшесі бола алмайды.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдеріндегі грамматикалық категориялар
• . Қазақ және орыс тілдеріндегі сөздердің топтастыру принциптері.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз таптары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.

Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

6 тақырып: Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз таптары
Дәріс жоспары:

1.Зат есім. Жалқы және жалпы зат есімдер.
2. Тек категориясы.
3. Зат есімнің сөзжасам жүйесі.
Мақсаты: Зат есім. Жалқы және жалпы зат есімдер.
Орыс тіліндегі тек категориясы.. Зат есімнің жасалуы.
Мазмұны: Екі тілде де зат есім тек күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі
жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдык өмірдегі үшырасатын әр алуаи
қүбылыстар мен уақиғаларды, үғымдар мен түсініктерді қамтиды.
Зат есім деп аталатын сөздердің өздеріне тән морфоло-гиялық
ерекшеліктері бар. Қазақ тілінде зат есім сөздер өздерінің лексика-
семантикалық сипаттарына қарай сөйлемдегі өзге сөздермен еркін қарым-
қатынаска түсетіндіктен, сол қатынастарға қажетті көптік, тәуелдік, септік
және жіктік жалғауларын қабылдап, түрленіп отырады. Мысалы: балалары-мыз.
Орыс тілінде де лексика-семантикалық сипаттарына байланысты сөйлемдегі
өзге сөздермен еркін қарым-қатынасқа түсуіне орай көптік, септік
жалғауларын, тек категориясы жалғауларын (көптік формада ғана қолданылатын
зат есімдерден баскалары: сани, сливки) қабылдайды.
Екі тілде де атау түлғалы зат есім сөйлемде бастауыш қызметін атқарады.
Мысалы: Оқушы кітап оциды. — Ученик чи-тает книгу.
Зат есім сондай-ақ толыктауыштың да қызметін атқарады. Мысалы: Мен
қызылшен келдім. ~ Я пришла с дочкой.
Орыс тілінде зат есім сөйлемде анықтауыштың да қызметін атқарады
(киыспайтын анықтауыш - несогласованное определение). Мысалы: М.Әуезовтіц
романы - роман М.Ауэзова. Орыс тіліндегі қиыспайтын анықтауышқа (несогла-
сованное определение) қазақ тілінде изафеттік тіркес (Ілік еептік пен
тәуелдеулі зат есімнің тіркесі ) сәйкес келеді: стихи поэта - ақынның
өлецдері.
Зат есім сойлемде пысықтауыштың да қызметін атқарады. Мысалы: Қызым
уйде отырды. - Моя дочь сидела дома.
Жалқы, жалпы зат есім (Собственные и нарицательные имена
существительные)

Екі тілде де зат есімдер жалқы және жалпы деп бөлінеді. Әр алуан
деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер жалпы
есімдер деп аталады (гүл, бала, махаббат, қуаныш, счастъе, ученики т.б.),
ал жеке я дара заттарға берілген атаулар жалқы есімдер деп аталады.
Оларға адам аттары, мекеме, ұйым атаулары, үй хайуандарына берілген
арнаулы атаулар, газет, журнал, кітап аттары, геогра-фиялык атаулар т.б.
жатады. Мысалы: Ахмет Байтұрсынов, Көкшетау, «Қайнар», Көксерек, «Арка
ажары» т.б.

Жанды және жансыз зат есімдер (Одушевленные и неодушевленные
имена существительные)

Қазақ тілінде семантикалық және грамматикалық сипа-ты жағынан зат
есімдер адамзат есімдері және ғаламзат есімдер, жан-жануарлар мен заттардың
атаулары деп екі топқа белінеді. Адамзат есімдері деп аталатын сөздер
тобына кім? деген сұрақ қойылса, ғаламзат есімдері тек не? деген сұраққа
жауап береді.
Кім? деген сұраққа жауап беретін зат есімдерге жалпы адам атаулары,
туыс атаулары, іс-әрекет пен кәсіп-мамандық иелерінің атаулары, лауазым
атаулары, адам аттары т.б. адамға тән атаулар жатады.
Не? деген сұрақ адамнан басқа барлық жан-жануарлардың атауларына,
деректі, дерексіз заттар мен заттық үғымдардың атауларына қойылады (қуаныш,
агаш, ой, ақыл, аққу т.б.)
Орыс тілінде жанды зат есімдерге адамға байланысты барлық атаулар,
хайуандар, құс атаулары, яғни барлық жанды-лар жатады да, кто? деген сұрақ
қойылады, Жансыз зат есімдерге барлык заттық ұғымдардың атаулары, дерексіз
зат есімдер, өсімдік атаулары жатады да, что? деген сұрақ Қойылады. Мысалы:
стол, счастье, шиповник т. б.

Тек категориясы (Род имен существительных)

Орыс тіліндегі зат есімдердің бір морфологиялық ерекшелігі: атау
түлғада түрғанда-ақ олардың қүрамында тектік жалғаулары болады. Мысалы:
книга, ребенок, поле деген сияқты. Осыған орай олар (зат есімдер) үш топқа
бөлінеді. Оны орысша род деп атайды.
Осыған үқсас жай казақ тілінде де бар. Мүнда зат есім сөздер атау
түлгада түрып-ақ, тәуелдік жалғауларын қабылдайды: бала - балам, дос -
досы. Осыған орай қазақ тіліндегі зат есімдер тәуелдеулі зат есімдер және
жай зат есімдер деп екі топқа бөлінеді. Қазақ тіліндегі септіктің екі түрі
міне осыған байланысты (жай септеу, тәуелдеулі септеу).
Орыс тілінде ер тегіне (мужской род) мынадай зат есімдер жатады:
а) негізгі түбірі жуан дауыссызға аяқталатын және жекеше фор-мада Атау
септігінде түратын зат есімдер: орман (лес), пышац (нож) т.б.;
ә) негізгі түбірі жіңішке дауыссыз бен «йот»-қа аяқталатын зат есімдер.
Мысалы: конъ (ат), ключ (кілт), герой ( батыр) және путъ (жол),
Әйел тегіне (женский род) мына зат есімдер кіреді: а) жекеше
формада Атау септігінде -а (-я) жалғауларына аяқталатын зат
есімдердін көбі: земля (жер), весна (көктем) т.б.;
ә) негізгі түбірі жіңііпке дауыссызға аяқталатын зат есімдердің
кейбіреулері: тенъ, степъ, ночь т.б.
Ортақ текке (средний род) темендегідей зат есімдер жа-тады:
а) -о (-е) -ге аяқталатын зат есімдер: окно (терезе), поле (дала) \
т.б.;
ә) -мя -ға аяқталатын 10 зат есім сөз: племя (тайпа), пгемя (төбе), имя
(ат), семя (дән), стремя (узеңгі), врелія (уацыт), бремя (ауыртпалъщ), вымя
(желін), пламя (жалын), знамя (ту);
б) кейбір септелмейтін зат есімдер: жюри, рагу, какаду, такси,
налъніо, ліанто т.о.
Ер адамдарға байланысты кейбір зат есімдер мағьшасына қарай ер тегіне
(мужской род) жатады: мужчипа, малъчшика т.б. Бірақ биологиялык тектің
грамматикалық текке (родка) еш қатысы жоқ.
Ер тек (мужской род) категориясына септелмейтін мына сиякты зат есімдер
жатады: маэстро т.б.
Кірме сөздер орыс тілінін жоғарыда айтылған зандылықтарына бағынады.
Ер және әйел тегін төмендегідей белгілер арқылы да ажыратуға болады:
а) лексикалық тұрғыдан: отец - матъ, муж - жена, сын — дочь, мальчик -
девочка, конь - кобыла, петух - курица т. б. Бұл сикқты коррелятив сөздер
қазақ тілінде де бар: қуда -қудаги, ер - әйел, қунан - қунажын, ул - қыз т.
б. Бірақ бүлар тектік көрсеткіщ емес;
ә) морфологиялык тұрғыдан, яғни сөз жасаушы қосымшалар арқылы: учитель
- учителъница, старик - старуха, ученик -ученица т.б.
Орыс тілінде әйел, ер, ортақ тек категорияларынан басқа жалпы тек
категориясы ( существительные общего рода ) деген бар. Жалпы тек
категориясына мынадай зат есімдер жатады:
а) ер адамдар мен ойелдерге бірдей қатысы бар, -а (-я) -га
аяқталатын зат есімдер. Мысалы: гуляка, бродяга, зубрша, рази-
ня т. б. Бұлар септелгенде әйел текті зат есімдер сияқты септе-
леді;
з) ма?уіандық атаулары: судья, коллега т. б.;
б) еркелетіп айтылатын зат есімдер: врунишка, шалуншика т. б.
Тек категориясы жекеше формада түрган зат есімдерге ғана тәп.
Қазақ тілінде тек категориясы жоқ.
Зат есімдердің жекеше, көпше түрлері (Единственное, множественное
число имен существительных)
Екі тілде де зат есімдерге жекеше, көпше форма тән. Жекеше форма заттын
біреуін немесе бірнеше заттың жиын-
Қазақ тілінде заттың біреу емес, көп екенін білдіру үшін, яғни көпше
форманы көрсету үшін көптік жалғаулары (-лар-лер, -дар-дер, -тар-тер)
қолданылады. Мысалы: мектептер, адам-дар т.б.
Орыс тіліне де көпше форманы білдіретін көитік жалғаулары тән (-а, -я,
-ья, -и, -ы, -е). Мысалы: окна, поля, зве-нья, матери, отцы, граждане т.б.
Орыс тілінде тек кана жекеше формада қолданылатын зат есімдер болады.
Оларға мыналар жатады:
Сүйық заттардын, өлшенетін заттардың, өздігінен табиғи бөлшектенбейтін
кесек заттардың, үнтақ заттардың, майда заттар мен бытыранды, таранды,
үгітінді заттардың атаула-ры (грязъ, мясо, золото, горох). Алайда заттың
түрін білдіру барысында кейбір аталған зат есімдер көпше түрде қолданылады.
Мысалы: марочные вина, лечебные грязи т, б.
Дерексіз үғымдарды білдіретін заттардың атаулары (здоро-вье, грамотностъ т.
6.). Бірақ дерексіз зат есімдер заттын магынасын нақтылау барысында көпше
түрде де қолданылады: красоты природы.
Заттың жиынын тоитап атайтын зат есімдер: зелень, детво-ра, листва т.б.
Жалқы есімдердің көбі жекеше түлғада қолданылады. Қазақ тілінде де тек
жекеше түлғада қолданылатын зат
есімдер бар. Олар көптік мәнді есімдер деп аталатын өз алдына дербес
категория болып танылады дейді - А.Ысқақов.
Көптік мәнді зат есімдерді топтауда қазақ тілінде кейбір айырмашылықтар
кездеседі.
Қазақ тілінде тек қана жекеще формада қолданылатын зат есшдср
төмсндепдей топтастырылады:
Сүйык заттардың атаулары: шай, су т. б.
Газ тектес заттардың аттары: туман, азон т. б.
Уақ, үнтақ заттардың, үйысқан майда заттар мен бытыран-ды, таранды,
үгітінді заттардың атаулары: жун, сақал, шаш,

4. Дерексіз үғымдарды білдіретін заттардың атаулары: қуаиъпи,
ой т. б. Өздігінен табиғи белшектенбейтін кесек заттардың атаула-ры:
күміс, қола т.б. Бұлар жекеше тұлғада қолданылып көптік мағынаны
білдіреді. Мысалы: Таза күміс денсаулыща пайдалы.
Жаратылыс қүбылыстарының атаулары: жауын, жел т.б.
Табиғи жүп болып келетін зат есімдер: көз, кулак, етік т.б.
Кісі, жер-су аттары: Әлия, Көкшетау т. б.
Қазақ тілінде тек кана көнше түрде қолданылатын зат есімдер
кездеспейді.
Ал орыс тілінде ондай зат есімдер төмендегідей топтасты-рылады:
Жұп болып келетін зат есімдер: брюки, ножницы т.б.
Загтың жиынын топтап атайтын зат есімдер: боеприпасы, девчата т.б.
Заттың салмағын, жасалған затты білдіретін зат есімдер: дрожжи, чернила
т.б.
Топтау мағынада б§рілген дерексіз зат есімдер: сумерки, бе-га т.б.
Кейбір жалқы зат есімдер: Сарыозеки, Весы, Сокольники.
Тәуелдік категориясы (Категория принадлежн ости)

Қазақ тілінде тәуелдік мағына морфологиялық жолмен, яғни жақтық
жалғаулар арқылы беріледі:
/. Тәуелдік жалғаулар арқылы: меніц досым. сенің досыц т.б. 2.
Меншіктілік мағынаны білдіретін -нікі, -дікі, -тікі
жүрнақтары арқылы: кітап менікі, үй сенікі т.б. Бүл жүрнақтардың
ерекшеліктері мынадай:
а) сингармонизм заңына бағынбайды;
б) меншіктелетін затқа емес иесіне жалғанады.
Орыс тілінде тәуелдік мағына синтаксистік жолмен беріледі:
Тәуелдік есімдіктер арқылы: мой друг, твой друг т.б.
Тәуелділік сын есімдер арқылы: отчий дом, бабушкин пла-ток т.б.
Септік категориясы (Категория падежа) Септік агглютинативті тілдер
тобында да, флективті тілдер тобында да маңызы зор грамматикалық категория
больш табылады. Түркі тілдсрінде септік категориясы форма тудырушы
категория болып есептеледі, тек қана сөздер арасында грамматикалық байланыс
қызметін атқарады.
Қазақ тілінде 7 септік, орыс тілінде 6 септік бар. Қазак тілінде Жатыс
септігінен басқа септіктердің бәрі септеулік шылаулармен қатар қолданылады.
Ал орыс тілінде Атау септігінен басқа септіктердің бәрі септеулік шылаумен
бірге пайдаланылады.
Орыс тілінде Предложный падеж айқындауыш және мекендік мағыналарды
білдіреді (изъяснительный, местный). Предложный падсжде негізгі қызметті
септеулік шылаулар атқарады, ал басқа септіктерде шылаулар негізгі мағынаны
нақтылаушы, толыктырушы ретінде қолданылады.
Қазақ тілінде септіктерді мағынасы мен синтаксистік қызметіне қарай екі
топқа топтастырып қарастыруға болады: мекендік мағыналы және грамматикалық
мағыналы септіктер. Мекендік магынадағы септіктерге Барыс септік, Жатыс
септік, Шығыс септік жатады. Ал грамматикалық мағынадағы септіктерге Атау
септік, Ілік септік, Табыс септік, Көмектес септік жатады. Бірақ мекендік
мағынадағы септіктер грамматикалық мағына да білдіреді. Мысалы: Б.с. -
шешеме, ойга т.б.
Ал орыс тілінде септіктер тек қана грамматикалык мағынада қолданылады.
Екі тілде де сөздердің жалғауларды қабылдап, өзгерту жүйесі сөздердің
септелуі деп аталады.
Қазақ тілінде зат есімдер және олардың қызметін атқаратын басқа есім
сөздер тәуелденбей де, тәуелденіп те септеле береді. Осыған байланысты
септіктің екі түрі қолданылады: жай еептеу, тәуелдеулі септеу. Жай септеуде
де, тәуелдеулі септеуде де 7 түрлі түлға бар, 6 түрлі жалғау бар.
Атау септік. Жай септеуде де, тәуелді септеуде де атау септіктің өзіне
тән арнаулы косымшасы жоқ. Атау түлғадағы сөз кім?, кімдер?, не?, нелер?
деген сүрауларға жауап береді де. жекеше, көпше жәпе тәуелді түрдс де
қолданыла береді. Ата> септіктегі сөз сөйлемде негізінен бастауыш қызметін
атқарады: Қыз қуанды. Қызым кеиіе келді. Тұрған орнына қарай
баяндауыш та болады: Біз оқушымыз.
Ал баска бір есіммен қосымшасыз тіркессе, анықтауыш та болады: Қабырга
сагаты жоц.
Атау септік тұлғасындағы сөздер септеулік шылаулар-мен де жұмсала
береді: адам үшін, қала арқылы т.б.
Орыс тілінде де Атау септік (Именительный падеж) негізгі тұлға ретінде
қаралады да, кто?, что? деген сұрақтарға жауап береді. Тек (род)
категориясына байланысты Атау септікке (И.п.) нөлдік жалғау, -а-я, -о-е
жалғаулары тән: дом, поле, книга, окно, тетрадь т.б.
Атау септігіндегі (И.и.) сөз сөйлемде негізінен бастауыштьщ қызметін
атқарады: Дети должны заботиться о родителях.
Осы аталған ерекшеліктерге байланысты қазақ тілінде Атау септікте
түрған сөздер орыс тіліне басқа септіктермен берілуі мүмкін, яғни Атау
септік пен Именительный падеждің түлғалары сөйлемде сәйкес келе бермейді.
Мысалы: Конферен-ция болмады. —Конференции не было (А.с. —Р.п.). Демек,
сөздің бастапқы тұлғасы мен септеулік піылаулардың тіркесі Атау сеитіктің
қолданылу өрісін кеңейте түседі.
Ілік септік (Родительный падеж). Қазақ тілінде Ілік септік тәуелдеулі
есім сөзбен не субстантивтенген сөзбен бай-ланысты болады: оқушымның
қаламы, кщкендердің орны т.б. Сондықтан атау тұлғадағы әрбір сөзге
жалғанатын Ілік септіктің қосымшасы не меншікті, не басқа бір қатынасты
білдіреді: сту-денттің багасы, қала көлігі т.б. Ілік септік жалғауы
жалғанып та, жасырык да тұрады: ата-ана парызы, қыздың міндеті т. б.
Ілік септіктегі сөз әрқашан анықтауыш болады: Елдің атын ер шыгарады.
Мемлекет мүддесі т. б.
Кейде ілік септіктегі сөз озінен соңғы тәуелдеулі сезбен тіркесіп, бір
күрделі мүше болып та кызмет атқарады. Мысалы: Абай көшесі - ең әдемі көше.
Ал орыс тіліндегі Ілік септік есім сөзбен де, етістіктермен де
байланысты болады. Осыған байланысты анықтауыштық Ілік септік (х одительньш
определительныи^, етістіктік Ілік септік (Родительный приглагольный) деп
екі топқа бәлінеді. Анықтауыштык Ілік септік (Родительный определительный)
бағалаутылық, өлшемдік, жасқа байланысты мағына білдіреді. Мысалы: Она была
оченъ красивой. Это был мужчина средних лет. Он выпил стакан водки.
Ал етістік мағыналы Ілік септік (Родительный приглаголь-ный)
болымсыздық мағына білдіретін етістіктермен, заттың бір бөлшегінің іс-
қимылын білдіретін етістіктермен, добиваться, ждатъ, желатъ, искать,
просить, требоватъ т.б. етістіктермен байланысады. Мысалы: Мы еще не видели
этого парня. Он вы-пил немножко молока. Будет добиваться любви, искать
встре-чи.
Орыс тілінде үстеумен байланысқан создер де Ілік септігінде
(Родительный падеж) қолданылады. Мысалы: Любовъ выше смерти.
Орыс тілінде Ілік септік тұлғасындағы сөздер септеулік шылау-лармен
жұмсала береді. Мысалы: Для меня это болыиая ра-достъ. Ради учебы бросил
работу. У мастера -руки золотые, у певца - язык золотой.
Барыс септік (Дательный падеж). Қазақ тілінде Барыс септіктегі сөз
етістік мүшемен тікелей немесе жанай байланы-сып, іс-қимылдың бағытын,
мақсатын білдіреді. Мысалы: Біз ертең Алматыга кетеміз. Ол оқуга келді.
Мағынасына қарай Барыс септіктегі сөз сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та
болады. Мысалы: Маган кітап керек. Ол су ішу ушін колдің жагасына келді.
Барыс септіктегі сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшелері болса, септіктің
қосымшалары (жай септеуде де, тәуелді септе-уде де) бәріне бірдей, не тек
соңғысына ғана жалғанып қолданылады. Мысалы: Ол әке-шешесіне, туган-
іпуысқандарына комектеседі.
Орыс тілінде Барыс септіктегі (Дательный падеж) сөздер негізінен
етістіктермен. ал кейде зат есімдермен де байланыса-ды. Мысалы: Они в этом
году оказали болыиую помощь роди-теляч. Пламенный привет всем
соотечественникам!
Барыс септік (Дательный падеж^ формасындағы сөздер шылаулармен де
жұмсалады. Мысалы: Подойти к другу, подъе-хать к другу, ехатъ по дороге.
Аталған ерекшеліктерге байланысты қазақ тілінде Барыс септік формасында
тұрған сездер орыс тіліне басқа септік фор-малары арқылы берілуі мүмкін.
Мысалы: Ол екеуіне екі кітап берді. - Он дал им обоим две книги. (Б.с. -
Д.п.) Су ішкен қудыгыңа түкірме. — Не плюй в колодец, из которого пил воду
(Б.с. - В.п.). Күлме досыңа, келер басыңа. - Не смейся над дру-гом, беда
придет и к тебе. (Б.с. - Тв.п.) Жаспшрга бәрі кызық. — Для молодежи все
интересно. (Б.с. - Р.п.)
Табыс септік (Винительный падеж). Қазақ тілінде Та-быс септіктегі сөз
етістікпен байланысып, сөйлемде тура то-лықтауыш болып қызмет аткарады.
Мысалы: Адамды қорлауга болмайды.
Қазак тілінде Табыс септіктің жалғауы бірде ашық, бірде жасырын түрде
қолданылады. Мысалы: Кітапханадан кітап алдық. Біз кітапты тастап кеттік.
Табыс септіктегі сөздер сөйлемде бірыңғай мүше ретінде келгенде,
септіктің қосымшалары (жай септеуде, тәуелді сеп -теуде де) не бәріне
бірдей қосылады, не соңғысына ғана жалғанады. Мысалы: Мен ата-анамды,
нагашы жүртымды, туган-туысқандарымды қатты сагындым. Ол кітап, қалам,
дәптерлерін дайындады.
Орыс тілінде де Табыс септіктегі (Винительный падеж) сөз тікелей
етістікпен байланысып, сөйлемде толықтауыштың қызметін атқарады. Мысалы: Он
написал сочинение.
Орыс тілінде Табыс септіктегі (Винительный падеж) сөздер шылаулармен де
қолданылады. Мысалы: Он обратил внішанне на ее скромность..
Осыған байланысты орыс тіліндегі Табыс септік (В.п.) ны-сықтауыштық
қатынасты білдіре алады. Мысалы: Они пришли
иОи уГгірО.
Қолданылу өрісі жағынан, қазақ тіліндегі Табыс сентік формасындағы
создерге орыс тілінде Винительный падеж, Предложный падеж формаларындағы
сөздер және толықтауыш бағыныңқы сөйлем (придаточное дополнительное
предложение) сэйкес келуі мүмкін. Мысалы: Шын жомарт жщтыгын білдірмейді. -
Истинно щедрый не покажет своей бедности. (Т.с. — В.п.) Қарга
баласын аппагым дер, кірпі баласынжүмсагым дер. ~ Ворона говорит о
своем дитя: мой беленький; ежиха говорит о своем дитя: мой мягонький. (Т.с.
- П.п.)
Жатыс септік (Местный падеж). Қазақ тілінде бүл септіктегі сөздер
мезгілдік, мекендік, көлемдік мағына береді. Осыған байланысты сөйлемде
толықтауыш та, мезгіл пы-сықтауыш та, кейде баяндауыш та бола береді.
Мысалы: Уни-верситетше қазір ешкім жоқ. Байлық — денсаулықта. Бақытты
балальщ шагым есімде қалды. Жатыс септіктегі создер сөйлемнің бірьвдгай
мүшесі болғанда, олардың қосымшалары түсірілмей де, түсіріліп те қолданыла
береді. Мысалы: Ол мектепте де, университетте де жақсы оқыды. Ол мектеп пен
университетте жақсы оқыды.
Қазақ тіліндегі Жатыс септік формасына орыс тілінде шылаулармен
қолданылатын Табыс (Винительный), Ілік (Роди-тельный), Предложный падеждер
және когда жалғаулығы арқылы жасалатын мезгіл багыныңқылы сөйлемдер сойкес
ке-леді. Мысалы: Ол сагат бестерде келіп қалар. - Он может ' быть часов в
пять придет. (Ж.с. - В.п.). Кішкентай кезінде ол ән айтқанды үнататын. ~ В
детстве ему I нравилось петь. (Ж.с. ~ П.п.). Олар оқып журген кезде, біздің
үйде тагы бір қыздар түрды. -Когда они учились, в нашем доме \ жили и
другие девушки. (Ж.с. - временное придаточное пред-ложение). Естіген
қүлақта жазық жоқ. - У слышавшего уха | нет вины. (Ж.с. -Р.п.).
Шығыс септік (Исходный падеж). Қазақ тілінде| Шығыс септік қимыл-
әрекеттің шыққан орнын, себебін, мезгілін, мөлшерін таш басқа әр түрлі
мағыналарды білдіреді. Осыған байланысты бүл септіктегі сөздер толықтауыш
та, пы-сықтауыш та, кейде баяндауыш та бола алады. Мысалы: Алгашқы
устазымнан уйрендім. Әр жерден кісі келді. Біз қаладанбыз.
Орыс тілінің из, с, от, после шылауларымен (предлогта-рымен) тіркесіп
берілетін Ілік септік (Р.п.); в, на, за, с шылаула-рымен (предлогтарымен)
тіркесіп берілетін Табыс септік (В.п.); по шылауымен (предлогымен)
тіркесетін Барыс септік (Д.п.); түлғалары және с тех пор как тіркесі қазақ
тіліндегі Шыгыс'' сеитік түлғасына сәйкес келеді. Мысалы: Жылы-жылы
сөйлесең, жылан інінен шыгады. — Если будешь говорить приветливо, змея из
норы выползет. (Ш.с. — Р.п.). Пәуескеге торт аттан! - По четыре лошади в
повозку! (Ш.с. - В.п.). Ол оны жақтан тартып жіберді. - Он ударил его по
щеке. (Ш.с. - Д.п.). Сол кеткеннен әлі келген жоқ. - Еще не возвращался с
тех пор, как уехал тогда. (Ш.с. - с тех пор как сөз тіркесі).
Көмектес септік (Творительный падсж). Қазақ тілінде Көмектес септік іс-
амалдың құралы мен тәсілін, мекені мен мезгілін, бірлесу, үштасу, ортақтасу
сияқты қатынастарды және баска да түрлі мағыналарды білдіреді. Осыған
байланысты Көмектес септіктегі сөз сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та
бола алады, Мысалы: Мен қызъшмен қонаща бардъш. Колдің жагасымен эюүр.
Бұл формадағы сөздер сөйлемнін бірыңғай мүшелері ретінде жұмсалғанда,
қосымшалары олардың әрқайсысына не тек соңғысына жалғанады. Мысалы:
Көкшетауга автобуспен, ушақпен, поездбен келуге болады.
Орыс тілінде де Көмектес септік (Творительный падеж) қазақ тіліндегі
сияқты мағыналарды білдіріп, сөйлемде то-лықтауыш, пысықтауыш қызметін
атқарады. Мысалы: Он нас удивил своим умом. Нужно идти берегом.
Орыс тілінің Көмектес септік (Творительный падеж) формасы казақ тілінің
Көмектес септік формасымен сәйкес кел-генімен, кейбір жағдайларда Комектес
септік формасы орыс тілінің Барыс (Дательный), Ілік (Родительный),
Предложный падеж формаларына сәйкес келеді. Мысалы: Біз қайықпен жүздік. -
Мы плыли на лодке. (К.с. - П.п.). Ол Лйгулмен жақсы араласады. - Она с
Айгуль общается хорошо. (К.с. - Т.п.). Сен тура жолмен жүр. - Ты едъ по
прямой дороге. (К.с- - Д.п). Бугін мен бас ауруымен ештеңе істей алмадым. -
Сегодня я из-за головной боли ничего не смогла сделатъ. (К.с. - Р.п.).
Предложный иадеж формасындағы сөздер қазақ тіліне Жатыс септік формасы
және туралы, жөнінде, жайында сеп-теулік шылаулары арқылы беріледі.
Сонымен, қазақ тілінде септелмейтін зат есім сөздер жоқ. Мысалы:
палъто, палътоның, пальтога т. б. Орыс тілінде бірталай кірме сөздер септік
жалгауларын қабылдамайды, яғни септелмейді. Мысалы: кофе, алоэ, резюме,
джип, шоу, метро, фоііе т.б.
Кейбір украин және басқа да ұлттардың фамилиялары да септелмейді: Гюго,
Верди, Короленко, Шевченко т. 6.
Қазақ тілінде септік жалғаулары сөздің соңғы дыбысы-ның әуенімсн
үндесіп жұмсалады. Яғни септік форманттарыньщ үндестік заңы және ілгерінді
ықпал заңдарына сәйкес қалыптасқан фонетикалық варианттары бар. Мысалы:
септік -ныц, -ніц, -дың, -діц, -ңа, -ке, -дан, -ден, -тан, -тен. Тек
Көмектес форманттары ғана үндестік заңына бағынбайды: пы-шаңпен, тіспен.
Орыс тілінде мұндай фонетикалық варианттар жоқ. Оның есесіне мүнда
жалғаулардың морфологиялық варианттары бар: -ом, -ой, -елі, - а, -я, -ы
т.б.
Зат есім қазақ тілінде көптік, тәуелдік жалғаулы түлғада түрып септеле
береді. Мүның озі септіктердің өрісін кеңейтеді.

3 а т есімнің сөзжасам жүйесі (Система словообразования имен
существительных)

Қазақ тілінде зат есімдер лексикалық, морфологиялық, синтаксистік
тәсілдер арқылы жасалады.
Лексикалық тәсіл аркылы жасалған зат есімдерге байырғы зат есімдер, кірме
зат есімдер, суистантивтекген зат есімдер жатады.
Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге екі не одан да көп
түбірлердің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі, қысқаруы арқылы және лексикалану
негізіпде пайда болған к^пггеді зат есімде" жатз^ы.
Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге басқа ; сөз таптарына
жұрнақтар жалғану арқылы жасалған туынды зат есімдео жаталы.
Қазак тілінде зат есім зат есімнен, сондай-ақ өзге сөз тапта-рынан
тиісті жұрнақтар арқылы жасалады. Зат есім жасайтын өнімді жүрнақтар
төмендегідей:
Кәсіп иелерінің, мамандықтардын атауларын, адамның белгілі бір дағдыға
айналған іс-әрекеті мен қабілет-қасиеттерінің аттарын білдіретін зат
есімдер -шы-ші жүрнағы арқылы жасалады: тарихшы, өсекші т.б.
-Шылық-шілік жүрнағы: адамшылык, тіршілікт.б.
Кейде -шылық-шілік жүрнағы жеке-жеке бөліне алатын дара жүрнақтар
ретінде жүмсалады: -шы-лық, -ші-лік: егін-ші-лік, бас-шы-лық т.б.
Абстракт үғымды атау сөздер, деректі зат есімдер, мекендік, мезгілдік,
сандық, мөлшерлік мағыналарды білдіретін зат есімдер -лық-лік, -дық-дік,
-іпық-шік жүрнақтары арқылы жасалады: туысқандық, өсімдік, жүздік т.б.
-ыл-іл, -л жүрнағы арқылы: қаңқыл, гүріл т. б.
-гар-гер, -қар-кер жүрнагы арқылы: айлакер, саудагер т.б. Есімдерден зат
есім жасайтын өнімсіз жүрнақтарға мыналар жатады:

-дақ-дек, -лақ-лек, -тақ-тек: тоқылдақ, шіңкілдек т. б.
-кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -стан жүрнақтары: өнерпаз, жемқор, арбакеш,
шайхана, Тәжікстан т. б.
-т, -ат, -іт, -айт, -ейт, -паң, -қал жүрнақтары: қырат, шатқал, шөлейт т.б.
Төмендегідей өнімді жүрнақтар арқылы етістіктерден зат есімдер
жасалады:
1. -ма-ме, -ба-бе, -па-пе жүрнағы арқылы: тжіме, тапсырма т.
б.
2. -м, -ым-ім жүрнагы арқылы: білім, бие сауым т.б.
-'. -қы-кі, -гы-гі жүрнағы арқылы: сүзгі, шапкы т.о.
-ыс-іс, -с жүрнағы арқылы: үрыс, айтыс, бекініс т.б.
-у қосымшасы арқылы: байқау, ауру т.б.
-қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек қосымшалары арқылы: тарақ, бүйрық т.б.
/, -һпіды -інді -нды. -нді косымщалапы -ын жане -ды гЬопма-ларынан
қүралған қүранды жүрнақ: жуынды, ертінді т.б.
8- -гыіи, -гіш, -қыш, -кіш (-қаш, -кеш, -гаш, -геш) жүрнақтары апкылы:
сьшыигыш. баскыш т. б.
-ыш, -іш, -ш жүрнақтары арқылы: өкініш, жубаныш т. б.
-уыш, -уіш жүрнақтары арқылы: туйреуіш, баяндауыш т. б. Етістіктерден
мына өнімсіз жүрнақтар арқылы да зат есімдер жасалады:
-мац, -мек, -бац, -бек, -пац, -пек жүрнағы арқылы: піспек, цыспац т. б.
-сып -сін жүрнағы арқылы: бөгесін, бүрцасын т. б. -мыс, -міс, -мыш,
-піш: цылмыс, жазмыш т.б. -мал-мел жүрнағы: туиемел, орамал т.б. -ман,
-мен, -бан, -бен: аларман, шабарман т.б. -р, -ыр, -ір, -ар, -ер: уңгір,
шуңцыр, кәмір т.б. -ыт -іт, -т: бөгет, ишбыт т.б.
-уыл -уіл формасы -у және -ыл қосымшаларынан қүралған: царауыл, шабуыл
т. б. -цын, -кін, -гын, -гін: тасцын, шалгын т. б. -асы -сі: шыгасы, бересі
т. б. -ын -ін, -н: серпін, жиын, цорган т. б.
-уір, -а, -е: атпацыл,
-шац -шек: бөлшек, мацтаншац т. б.
-ашац -ешек: алашац, кәрешект. б.
-пацыл, -мекіл, -мацыл, -пекіл, -уыр, шымшыуыр, суңгуір, жара, куйе т. б.
Қазақ тілінде жаңа сөз тудырмай, сөздерге әр қилы эмоция-лық әсер,
экспрессивтік рең үстейтін, қосымша семантикалық мағыналар жамайтын
төмендегідей жүрнақтар бар: 1. -еке, -ца, -ке: аіпеке, шешекет.б.
-й: апай, әкей т. б.
-тай: агатай, цалцатай т, б.
-жан: көкежан, атажан т. б.
-цан: балацан, ботацан т. б.
гиекеи т. о.
-иіац -шек: інішек, цулыншаці. б.
-шыц шік: тобешік, цатиыц т. б.
-ша ше: кітапша, әгізше т. б,
-ш: Сәулеш, Төлеш т. б.
-сымац: ацынсымац, куйеусымац т. б.
-шыгаш -шігеш: байшігеш т. б.
Орыс тілінде зат есім көбінесе жүрнақ арқылы жасалады. Орыс тілінде
сөзжасам жүйесі тек категориясы, септік категориясы, жекеше, көпше формалар
сияқты грамматикалық категориялармен тығыз байланысты. Мысалы, спутник -ник
жұрнағы ер тегі (м.р.), жекеше форма, Атау септіктің (Именительный па-
деж) көрсеткіші, ал спутница - әйел тегі (ж.р.), жекеше форма-
дағы, Атау септіктегі (Именительный падеж) -ница жұрнағы
арқылы жасалған. Осыған байланысты орыс тілінде зат есімдер
ер адамдар мен әйел адамдардың аталуын білдіретін болып екі
топқа бөлініп, орқайсысының жасалу жолы төмендегідей топта-
стырылады:
I. Кәсіп иелері мен мамандық атауларын, жалпы адамға
байланысты атауларды білдіретін зат есімдер былайша
жасалады:
1. -щик -щица, -чик -чица, -ник, -ница, -ичка, -ец, -к, -телъ -
тель - ница, -ист -ка жүрнақтары арқылы. Мысалы: летчик
- летчица, комсомолец - комсомолка, учителъ - учительни-
ца, связист, идеалист, идеалистка т.б.
2. Мекенжайға байланысты адам атауларын білдіретін зат
есімдер -ец, -ка жүрнағы арқылы жасалады. Мысалы: ал-
маатинец - алмаатинка т.б.
-тор -атор, -ор, -ер кірме жүрнақтар арқылы. Мысалы: диктатор, прокурор.
Бүл жүрнақтар арқылы жасалған зат есімдер ер тегінде (мужской род)
қолданыла береді, бірақ кондуктор+ша, лифтер+ша деген зат есімдерді есте
сактаған жөн.
-ик-к кірме жүрнағы арқылы. Мысалы: техник, физик, ака-
і/сииіЧ і.и. и^л /гү у рпагч аргчгллгм /іүаСалгагі
оаі ииішДердііі
кейбіреулері ғана әйел тегінде (женский род) қолданылады. Мысалы:
химичка, шехничка т.б.
5. -ак-як, -анин-янин -чанин, -ин, -ач, -арь, -енок, -чонок, -ыш, -
еныш, -ич, -ович онімсіз жүрнақтары. Мысалы: парижанин,
бедняк т.б. Әйел тегіндегі (женский род) зат есім -ка
жүрнағы арқылы жасалады. Мысалы: москвичка, беднячка
т.б.
7. -ач, -яч, -ак, -як жүрнақтары арқылы: ткач, рыбак т.б. Әйел тегінде
(женский род) -ка, -иха жүрнақтары қосылады. Мы
8. -енок, -чонок жұрнақтары арқылы. Мысалы: ребенок, маль-чонок т.б.
II. Жан-жануарлар атауларын білдіретін зат есімдер жасай-
тын жұрнақтар:
-гща, -иха. Мысалы: курица, медведица, зайчиха.
-ок, -ек, -ик, -чик, -ак, -як, -ец. Мысалы: хорек, гусак, хомяк т.б. Бұл
жұрнақтар арқылы жасалган зат есімдердің әйел тегінде (женский род) ьш
формасы көбінесе кездеспейді, бірақ гусыня деген зат есім формасын есте
сақтаған жон. Кейбір әйел тегі (женский род) формасындағы зат есімдер -ка
жұрнағы арқылы жасалады: белка, чернобурка, курсант-
ка т.б.
-онок-чонок; -ыш: зайчонок, верблюжонок, гаденыш т.б.
-юк, -арь, -ух: индюк, глухаръ, петухт.5.
-ко, -ка, -енка, -анка, -янка. Мысалы: буренка, гнедко т.б.
III. Заттьвд атауын білдіретін сөздер тәмендегідей
жүрнақтар арқылы жасалады.
-ник, -лъник, -щик, -чик, -тель, -лка, -ло, -тор, -атор: будиль-ник,
передатчик, двигатель, веялка, косилка, ингалятор т.б.
-ик, -ник, -овик, -ница: грузовик, салатница, чайникт.6.
-ня, -лъия, -ка, -(н)ица, -ник: читалъня, красилъня, темница, телятник т.б.
-ок, -ек, -ие, -ъе: переулок, перешеек, взморъе, подножие т.б.
-ина-ина: долина, перекладина т.б.
-ище, -лище, -бище, -ъе, -ие: сборище, пастбище, кочевъе т.б.
-ов (ник), -ина, -ина, -ика, -ица: шшшвник, клубника, сморо-дина т.б.
-ина, -атина, -ятина ~ ет атауларын білдіретін зат есімдер: баранина,
телятина т.б.
Іс-қимылдыц аяқталуы нәтижесінде пайда болған зат атау-лары -ок жұрнағы
арқылы жасалады. Мысалы: огрызок, ос-таток т.б.
Іс-қимыл атауын білдіретін ырықсыз есімшеден (страда-тельное причастие)
жасалған зат есімдер -ка жүрнағы аркылы жасалады. Мысалы: клеенка, стеганка
т.б.
11. Топталған, ұсақталған зат атауларын білдіретін сөздерден
жасалған зат есімдер -ина жүрнағы арқылы жасалады. Мысалы: горошина, льдина
т.б.
Заттың шығу тегін, сапасын білдіретін зат есімдер -ник, -анка жұрнақтары
арқылы жасалады. Мысалы: сырник, ов-сянка т.б.
Ғылыми терминдер -ит кірме жүрнағы арқылы жасалады. Мысалы: бронхит,
метеорит т.б.
Сан атауларын білдіретін зат есімдер -ка жүрнағы арқылы жасалады. Мысалы:
двойка, двадцатка т.б.
IV. Дерексіз зат есімдер жасайтын жүрнактар төмендегідей:
-ние, -нье, -ание, -ение, -ование, -анье: хождение, просвеіце-ние,
умничанье.
-ка, -ба: варка, рубка, резьба т.б.
-овка: грунтовка, фасовка т.б.
-тие (чпье, -тьё): мытъе, открытие т.б.
-еж, -ёжка: грабеж, дележка т.б.
-ня, -от, -ет, -отня: брехня, шепот, трескотня, лепет т.б.
-тельство: свидетельство, доказателъство т.б.
-ация, -яция, -фикация: акклиматизация, электрификация т.б.
-ость, -естъ, -емость: старостъ, смелость, сплоченностъ т.б.
-ство: упрямство, детствот. б.
-ие, -ье: веселье, остроумиет.б.
без-, не- сөз алды қосымшасы (приставкасы) мен -ица жүрнағы арқылы. Мысалы:
безработица, небылица.
-ота, -ина: вышина, высота т.б.
-изна (-изна): крутизна, дороговизна т.б.
V. Рухани, саяеи кезқараетар, әлеуметтік мәртебені
білдіретін зат есімдер мен ғылыми терминдерді
білдіретін зат есімдер жасайтын жүрнақтар:
-ство (-ианство, -янство, -чество): кантианство, гегелъян-ство,
народничество т.б.
-изм: футуризм, империализм, планеризм т.б.
-іцина: казенщина, Черниговщина т.б.
VI. Топтау мағынада қолданылатын зат есімдерді жасайтын
-цгл/гтп ь-тяп*
1 ■ -ство, -есіпво: человечество, правителъство т.б. 2. -ъе, -ня:
бабье, родня т.б.
-ура: профессура, магистратура т.б.
-ат: деканат, секретариат т.б.
VII. Зат есімнің реңк мәнін тудыратын жүрнактар:
-ка, -енка, -енька, -онъка, -очка, -еночка, -оночка, -ушка, -юшка, -ица,
-ичка, -урка: ножка, реченъка, девонъка, кадоч-ка, матушка, дядюшка,
водичка, водица, дочурка т.б.
-ок, -ек, -ик, -чик, -ец, -шек, -шок, -ышек, -очек, -ечек, -еночек: глазок,
чаек, часик, малъчик, супец, камек, воробы-шек, ребеночек т.б.
-ко-ко, -ечко-ечко, -це, -цо, -ышко-ушко: ушко, крылечко, зеркальце,
словцо, перышко т.б.
-ёнко, -онка, -ушка, -юшка, -шика, -ашка, -ешка, ёшка, -ка, -ишко:
девчонка, лошадёнка, избушка, картишки, рыбёшка, Ванъка, голосишко т.б.
5. -тца, -ища, -ина, -шце: силища, холодина, носище т.б.
Алайда бүл жүрнақтар жаңа зат есімдер жасамайтынын, тек
реңк мәнін тудыратынын ескерген жөн. Бүл ойды К.С.Аксаков, А.А.Шахматов
сиякты тіл білімінін белгілі ғалымдары өз еңбектерінде ерекше атап еткен'.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдеріндегі грамматикалық категориялар
• . Қазақ және орыс тілдеріндегі сөздердің топтастыру принциптері.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз таптары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

7 тақырып: Сын есім.
Дәріс жоспары:

1. Шырай формасы.
2. Сын есімнің септелуі.
3. Сын есімдердің жасалу жолдары.
Мақсаты: . Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
Екі тілдегі сын есімнің септелуі. Сын есімдердің жасалу жолдары
Мазмұны: Екі тілде де заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін,
салмағын, түсін және басқа сол сиякты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-
грамматикалык сөз табы сын есім деп аталады.
Қазак тіліпде сык есім зат есімге тіркесіп негізгі қызметін атқарганда
ешқандай өзгеріске үшырамайды: анықталатын зат есім кептік, септік,
тәуелдік формаларының қайсысында қолданылса да, оны анықтайтын сын есім зат
есімнін түлғасына үйлеспейді де, қиыспайды да. Сын есім өз семантикалық
ерекшелігіне қарай загты сыр-сипат жағынан анықтайды, бірақ ол анықтауыш
қызметін атқарып түрғанда, еш уақытта да тәуелденбейді, көптелмейді және
септелмейді. Мы-
Ал орыс тілінде сын есім анықталатын зат есім мен бірдей өзгеріске
үшырайды, яғни көптеледі, септеледі, тек (род) категориясы бойынша
өзгереді. Мысалы: каменный дом - ка-иенные дома, каменным домам; болъшая
комната т.б.
Қазақ тілінде зат есімге тән көптік, тәуелдік, септік жалғаулары зат
есімнің де, сын есімнің де қызметтерін бірдей атқаратын синкретикалық
омоним сөздерге қажетінше жалғана берумен қатар, белгілі бір контексте
қолданылу ыңғайына қарай субстантивтенетін сын есімдерге де жалғана береді.
Мысалы: Үлкенге улкенше, кішіге кішіше кызмет ет.
Сын есім мен зат есімнің тіркесі қазақ тіліне изафет тіркесі ретінде
беріледі. Мысалы: морская вода - теңіз суы.
Қазақ тілінде сын есім зат есіммен тіркескен жагдайда үнемі зат есімнің
алдында түрады. Мысалы: әдемі гул.
Орыс тілінде сын есім зат есімнен кейін де, алдында да түра береді.
Мысалы: доска ровная, ровная доска.
Екі тілде де сын есім семантикалық мағыналары мен грамматикалық
ерекшеліктеріне қарай сапалық және қатыстық сын есім деп екі топқа
топтастырылады.
Сапалық сын есімдер дегеніміз мағынасы жағынан зат-тын әр алуан сыр-
сипатын, яғни түрі мен түсін, сыры мен сапа-сын, көлемі мен аумағын, дәмі
мен иісін білдіретін және заттың басқа да қасиет-белгілерін білдіретін
сөздер.
Сапалық сын есімдер ешбір қосымша формалар жалғанбаған түбір сөздер
деген пікір қалыптасқан. Бірақ А.Ысқақов кейбір түбір соз деп қарастырып
келген сын есімдер тарихи даму түрғысынан қарағанда тиісті қосымшалар
арқылы не басқа тәсілдер бойынша жасалған туынды сөздер болып ке-леді
дейді1. Мысал ретінде мына түбірлес сөздерді келтіреді: узын — узаң, улкен
— улкейген, ащы — ашыган, момын — момакан,
Орыс тілінде сын есімдердің өздеріне тән, оларды баска сөз таптарынан
ерекшелейтін форманттары бар. Мысалы: боль-шоіі, хороишй, лучшнІі, тяжелый
т.б.
Екі тілде де сапалык сын есімдерге інырай формалары тән. Мысалы: әдемі
- әдемілеу - өте әдемі; красивый - красивее ~ очень красивый т.б.
Орыс тілінде сапалық сын есімдердің толық (полная) және ықшамдалған
(краткая) түлғалары бар, ал қазақ тіліндегі сапалық сын есімдерге
ықшамдалған тұлға тән емес. Орыс тіліндегі сапалық сын есімдердің толық
түлғасына -ый, -ой, -ий, -ая, -яя, -ое, -ее жалғаулары жалғанып, көптеледі,
септеледі, тек категориясы бойынша өзгереді. Ал ықшамдалған түлға септел-
мейді, бірак көителеді, тек категориясы бойынша өзғереді, ал ер тегінде
(мужской род) жалғау жалғанбайды. Сын есімнің бұл түрі сөйлемде баяндауыш
қызметін атқарады. Мысалы: белый, -ая, -ое, -ые және бел, бела, бело, белы
т. б. Он был очеиъ красив. Она была мила.
Сапалық сын есімдердің ықшамдалған түлғасы былайша жасалады:
а) толық түлғаға тек категориясы жалғауларының жалғануы арқылы. Мысалы:
полный - полна, полно т.б.; ә) кейде о-е дауыстыларының морфема
жігінде алмасуы арқылы. Мысалы: близкий - близок, бойкий - боек т. б.
Сөздің түбірі к дауыссызына аяқталып, ақырғы дауыс-сыздың алдында
щипящий немесе жіңішке дауыссыз тұрса, -и жүрнағының алдында -е дауыстысы
келеді. Мысаяы.сильнъш -силен, оольнои — оолен т.о.
Ал кислый - кисел, острый - остер, светлый - светел, теплый - тепел,
хитрый - хитер деген сын есімдерден басқа р, л дауыс-сыздарына аяқталатын
сөздерде о-е дауыстыларының алма-суы кездеспейді. Мысалы: добрый - добр,
круглый - кругл т.б.
Орыс тіліндегі сын есімдердің кейбіреулерінде ықшамдалған түлға жоқ.
Ондай сын есімдерге мыналар жатады:
а) -ск, -ов, -н жүрнақтарынан түратын етістіктерден -л жұрнағы
арқылы жасалған сын есімдер: дохлый, т. б.;
ә) жан - жакуарлардың түр - түсін білдіретін сын есімдер: бу.ш-ный,
вороной т.б.;
б) күшейтпелі мағына үстейтін пре-, раз- сөз алды қосымшалары
(приставкалар) арқылы жасалған сын есімдер: предобрый, пре-
болъшой т.б.
Сын есімдердің толық түлғасы мен ықшамдалган түлғасының лексикалык
мағынасы кейде бір-біріне сейкес кел-мейді. Мысалы: видный - виден, волъный
- волен т.б.
Қатыстық сын есімдер деп бір заттың белгісін басқа бір заттын я іс-
амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздерді атай-мыз. Екі тілде де қатыстық
сын есімдер тиісті жұрнақтар арқылы басқа есімдер мен етістіктерден
жасалады, яғни катыстык сын есімдер туынды сын есімдер тобына жатады. Мы-
салы.' с\'лы жер — водная местность, облыстық әкімшілік — об-ластной акимат
т.б.
Бірак қазак тілінде кейбір қатыстық сын есімдер қосымшасыз, зат есім
арқылы беріледі. Мысалы: темір қасьщ - железная ложка, агаш уй - деревянный
дом т.б. Бұлар тектік сын есімдер деп аталады. Өйткені олар заттың тегін
(неден жасалғанын) білдіреді.
Орыс тілінде кейбір қатыстық сын есімдер сапалық мағынаны да білдіре
алады. Мысалы: золотое колъцо — золотая пора - золотое сердце т. б.
Қазақ тілінде де осындай құбылысты байқауға болады. Мысалы: темірдей
қатты агаш - темір кереует, алтын сырга - аліпын адам т.б.
Сапалык сын есімдер мен қатыстық сын есімдердің тағы мынадай
ерекшеліктері бар екенін айта кеткен жөн: а) сапалық сын есімдер антонимдік
жұп құрай алады (жақсы - жаман, улкен - кіші, хороший - плохой, болыиой -
маленький), қатыстық сын есімдерде бұндай қасиет жоқ;
ә) сапалық сын есімдер заттың сапасының, сынының әртүрлі реңін білдіре
алады, яғни шырай жасай алады (одемі - әдемілеу, өте әдемі, красивый -
красивее - оченъ красивый).
Орыс тілінде қатыстық сын есімдердің мекшіктік мағына білдіретін
притяжательные деп аталатын түрі бар. Бұл сьщ есімдер меншіктілік мағына
білдіреді, соңдықтан қазақ тіліне тәуелдік жалғаулы зат есім, изафет арқылы
беріледі. Мы-салы: мамино платье - шешемнің көйлегі, студенческие вече-
ринки - студенттердің кештері т.б.
Меншіктік мағына білдіретін сын есімдер (притяжатель-ные
прилагательные) орыс тілінде зат есімдерден -ов-ев, -ин-иин, 'Чй-ья-ье
журнақтары арқылы жасалады. -Ин-нин, -ое-ее о жұрнақтары арқылы жасалатын
меншіктілік сын есімдер үнемі Ыкпіамдалған тұлғада тұрады. Мысалы: мамин
брат, дядина машина т.б. Егер бұл сын есімдерді толық тұлғада қолдансақ,
меншіктілік мағынасын жоғалтады. Мысалы: орлиный нос, сло-новая кость т.б.
-Ий, -ья, -ье жұрнақтары арқылы жасалған сын есімдер көбінесе қатыстық
сын есімдерге жакын мағынаны білдіреді. Мысалы: бараний жир, лисий хвост
т.б. Бұл мағына қазақ тілінде изафет арқылы беріледі: қус тумсық, қой майы,
тулкінің қуйрыгы, піл суйегі.

Шырай формасы(Степени сравнения)

Қазақ тілінде де, орыс тілінде де сын есімдерге шырай формасы тән
дедік. Бірақ шырай формасына байланысты айыр-машылықтар да баршылық.
Қазақ тілінде кейбір мағынасына қарай және топтау ба-рысында бір топқа
жататын сан есімдердің кейбіреулерінің шы-рай формасы бар, ал
кейбіреулерінде жоқ. Мысалы: саңырау -саңыраулау, қисьщ - қисықтау, ал
соқыр, бойдақ деген сын есімдердің шырай формасы жоқ.
Салыстырып отырған тілдерде шырайдың үш түрі де :•. кездеседі:
а) жай шырай (положительная степень);
ә) салыстырмалы шырай (сравнительная степень);
б) күшейтпелі шырай (превосходная степень).
Заттың белгісін, түсін (түрін), сапасын, көлемін, сал-мағын, аумағын,
тағы басқа сондай негізгі сын-сипаттарыи білдіретін сапалық сын есім жай
шырай (положительная сте-пень) деп аталады. Жай шырай формасы шырайлардың
баска түрлерін мағына жағынан да, форма жағынан да салыстыратын негізгі
форма болып саналады. Мысалы: жылы уй (теплын дом), әсем сурет (прекрасный
портрет) т.б.
^_ алыстырмалы шыраи (сравнительная степень^ иір зат-тың сынын екінші
заттың сынына салыстырып, сол салыстыры-латын белгілердің бір-бірінен не
кем, не артық екенін білдіреді. Салыстырмалы шырай тұлғасы, негізінен,
жұрнақтар аркылы жасалады.
Қазақ тілінде салыстырмалы шырай тудыратьш жүрнақтар төмеидегідей:
а) -рақ-рск; -ырақ-ірек: көгірек, жасылырақ т.б.;
ә) -лау-леу; -дау-деу; -тау-теу: улкендеу (бірақ үлкенірек), қаттылау
(қатқыл, сонда «қыл» мен «лау» синонимдес болып ціығады);
б) -қыл, -гыл, -қылт, -гылт, -тым, -шыл, -шіл, -қай, -аң, -гыш:
дымқыл, көкшіл, саргыш т.б. Мынадай тұлға да кездеседі:
шзгылтьш, ашқылтым.
Орыс тілінде салыстырмалы шырай (сравнительная сте-пень) мына жүрнақтар
аркылы жасалады:
а) -ее-ей: красивее, прекрасней т.б.;
ә) -е, -ше: реже, болъше т.б.
Бүл жерде -е жүрнағы арқылы салыстырмалы шырай жасау ба-рысында г, к,
х, д, т, ст дауыссыздарына аяқталған сын есімдерде к-ч, г-ж, х-ш, д-ж, т-ч,
ст-щ дауыссыздарының ал-масуы байқалады. Кейбір сын есімдерде к жүрнағы
түсіп қалады да, дауыссыз дыбыстардың алмасуы орын алады. Мысалы: гласЬ кий
- глаже, жидкий - жиже т.б.
б) -оват, -еват жүрнақтары арқылы: желтоватый, синеватый
т.б.
Салыстырмалы шырайдың жасалу барысында мынадай да ерекшеліктер
байқалады:
Салыетырмалы шырай басқа түбірден жасалады, Мысалы: хороший ~ лучше,
маленький - меныие т.б. Бүл қүбылыс супплетивизм деп аталады.
Бір сын есімнен екі тәсіл аркылы салыстырмалы шырай жа-сауға болады.
Мысалы: поздний — позднее, позже, далекий -далее, дальше. Бүны ерекшелік
деп атауға болмайтын сияқты, өйткені қазақ тілінде де екі тәсіл арқылы бір
сын есімнен салыстырмалы шырай жасалады. Мысалы: көктеу -көгірек, қаттылау
- қаттырак т.б.
-ш, -ий жүриақтары арқылы жасалған кейбір сын есімдер бірнеше мағына
білдіреді. Мысалы: лучший - салыстырмалы мағынаны да, күшейтпелі мағынаны
да білдіреді.
Орыс тілінде салыстырмалы шырайдын күрделі формасы да бар. Олар сапалық
сын есімдердің более, менее сөздерімен тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы:
более твердый, мгнее Жесткий т.б.
Екі тілде де сын есімнің күшейтпелі шырай (превосходная степень)
категориясы бар. Заттың бастапкы сындық касиетін күшейте түсетін, асыра
котеретін не асыра төмендететін сын есімнің формасын күшейтпелі шырай
(превосходная степень) дейміз. Қазак тілінде бүл шырай негізгі сын
есімдерге күшейткіш буынды қабаттастыру арқылы жасалады. Мысалы: жап-жасыл,
жүп-жумсаң т.б.
Күшейтпелі шырай формасын жасайтын тағы бір тәсіл -сын есімдер мен аса,
өте, тым, нагыз, нақ, ең, орасан, керемет сияқты көмекші сөздердің
тіркесуі. Мысалы: ец қурметті, ора-сан, зор, аса, үлкен т.б.
Орыс тілінде күшейтпелі шырайдың (превосходная сте-пень) жай және
күрделі түлғасы болады. Күшейтпелі шырайдың жай түлғасы мынадай жолдар
арқылы жасалады:
-ейш-айш жүрнақтары арқылы: красивейший, тончайший т.б. Бүл жерде г, к, з,
х дауыссыздарына аяқталатын сын есімдердің түбірінде г-ж, к-ч, з-ж, х-ш
сияқты дыбыстардың алмасуы бар: тихо - тишайший, близкий - ближайший т.б.
Осы жүрнақтар наи- сөз алды қосымшасымен (приставка) бірге де күшейтпелі
мағына білдіреді: наиближайший, наи-сложнейший т.б.;
-ш жүрнағы салыстырмалы шырай формасымен бірге күшейтпелі шырай түлғасын да
жасайды. Мысалы: низший, высший т.б.
Күшейтпелі шырайдың күрделі түлғасы сын есімдер мен самый есімдігінің
тіркесуі арқылы жасалады: самый болыиой, самый маленький т.б,
Слишком, крайне, чрезвычайно, в высшей степени сияқты үстеулер арқылы
да күрделі түлга жасалады: слишком красивый, крайне неприятный т.б.
Екі тілде де сын есім субстантивтенеді, Кейбір сын есімдер кез-келген
контексте зат есімнің қызметін аткарады, яғни олар толық
субстантивтенгендіктен сын есімнін қызметін мүлде атқармайды. Мысалы:
вселенная, гостиная, портной, жаркое, приданое, мороженое, столовая,
рабочий; шешен, шебер т.б.
Сын есімнің субстантивтенуі негізінен контекске байла-нысты болады.
Мысалы: Үлкенді сыйлау керек. - Старишх надо уважать.
Қазак тілінде субстантивтенген сын есімдер зат есімдер сиякты
көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Мысалы: қызылдар келді, қарамен ойнадым
т.б.
Орыс тілінде субстантивтенген сын есімдерде септік ка-тегориясы түрлі
лексикалык мағына білдіреді. Мысалы: По-уісертвовал самым дорогим. Не
хочешь ли сладенького?
Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер сөйлемде сөЙлем мүшесі бола
алады. Мысалы: Ол биікке әрең шықты. -Он еле добрался до высоты.
Субстантивтенген сын есімдердің негізгі мағыналары екі тілде бірдей:
а) адамнын денсаулыгына, кемшілігіне байланысты пайда
болған сын есімдер: соқыр - слепой, ақсақ - хромой, керең - глу-
хой, мас - пьяный, ауру - больной т.б.
ә) адамның мінезі мен сыртқы пішінін суреттейтін сын есімдер: жас —
молодой, ақылсыз — глупый, батыл — смелый т.б.
б) адамның жағдайын, шығу тегін, атағын сипаттайтын сын
есімдер: жалгыз — одинокий, жумыссыз — безработный т.б.
в) мамандық пен кызмет атауларын білдіретін сын есімдер:
тігінші - портной, қызметші әйел - горничная т.б.
г) жылқынын түр-түсін білдіретін сын есімдер: шубар - чуба-
рый, қула сур - буланый, қула - саврасый т.б.
Бүлардан басқа орыс тілінде мекендік мағына білдіретін сын есімдер де
субстантивтенеді: детская, учительская, опера-ционная, булочная, приемная
т.б.
Бүндай сын есімдер қазақ тіліне тәуелдік жалғаулы зат есім мен
анықтауыш сөздің тіркесі арқылы беріледі. Мысалы: детская - балалар
бө.шесі, учителъская - мугалімдер бөлмесі, приемная - қабылдау болмесі,
читалъня - оқу залы, булочная -нан дукені, молочная — сут сататын орын т.б.
Орыс тілінде аралық тектегі (средний род) сын есімдер субстантивтенген
жағдайда дерексіз зат есімдердің мағынасын білдіреді. Мысалы: Сейте
разумное, доброе, вечное. Из малого создается великое, прекрасное т.б.
Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер түрақты тіркестер мен мақал-
мәтелдердің қүрамына енеді. Мысалы: Сы-паиы сырын жасырмас. Пойти на
мировую, задеть за живое.

Сын есімнін септелуі (Склонение имен прилагательных)

Қазак тілінде сын есім зат есімге тіркесіп негізгі қызметін атқарғанда,
зат есімнің тұлғасына үйлеспейді де, қиыспайды да, яғни тәуелденбейді,
көптелмейді, септелмейді дедік. Тек субстантивтенген жағдайда зат есімдер
сияқты көптеледі, септеледі, тәуелденеді.
Орыс тілінде толық формадағы сын есімдер (полные
прилагательные) көптеледі, септеледі, тек категориясы бойынша
өзгереді. Бірақ көптік тұлғада тек категориясы бойынша
өзгермейді. Сын есімнің бұлайша түрленуі зат есімнің
тұлғасына байланысты болады. Өйткені орыс тілінде сын есім §
зат есім сөзбен қиыса байланысады, қазақ тілінде қабыса байла- )
нысады. I
Жеісеше тұлғадағы ер (мужской), аралық (средний) тек тұлғасында жуан
және жіңішке жалғаулы сын есімдерге тән жалғаулар төмендегідей:
Ер тек (м.р.), Атау септігінде(И.п.) -ый, -ой, -ий;
Аралық тек (ср.р), Атау септігінде (Ш.п.)-ое, -ее;
Аралық тек (ср.р.), ер тек (м.р.), Ілік септігінде (Р.п.) -ого, -его;
Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Барыс септігінде (Д.п.) -ому, -ему;
Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Табыс септігінде (В.п.) - Атау
және Ілік сеитіктерінде (И.п., Р.п.) сиякты; 1
Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Көмектес септігінде (Тв.п.) -ым, -'\\
им; Ер (м.р.), аралық (ср.р.) тек, Предложный падежде -ом, - ем.
Ал әйел тегінде (ж.р.) Ілік (Родительный), Барыс (Да-тельный), Көмектес
(Творительный), Предложный септіктерінде жуан дауыстылардан тұратын түбірге
-ой жалғауы, жіңішке дауыстылардан тұратын түбірге -ей жалғауы жалғанады.
Мыса-лы: широкой улицы, широкой улице, широкой улицей. о гиирокой улице,
утренней зари т.б.
Жекеше түлға Табыс септігінде (Винительный падежде)
тұрған жуан дауыссыздардан тұратын сын есімдерге -ую^і
жіңішке дауыссыздардан тұратын түбірге -юю жалғауиі
жалғанады (широкую улицу, утреннюю зарю т.б.). Орыс тілінде меншіктік
мағына білдіретін сын есімдерге жалғанатын жалғаулар өзгешелеу. Ол
өзгешелік мынадай: Ер тегіндегі (м.р.) Атау (И.п.) және Табыс (В.п.)
септіктерінен баска септіктерде -ий, -ья, -ье жүрнактары арқылы жасалған
тәуелдік сын есімдерде септік жалғаулары алдында жінішкеліктің белпсі (-ь)
еақталады (лисий — лисьих, лисьему, о лисьих, лисьими т.б.).
Ал -ов-ев, -ин-ын жұрнақтары арқылы жасалган тәуелдік сын есімдер
жекеше, көпше тұлғадағы ер (м.р.), әйел (ж.р.), аралық (ср.р) тектегі Атау
және Табыс септіктерінде (Именительный, Винительный падеждерде) және жекеше
формадағы ер (м.р.), аралык (ср.р.) тектегі Ілік, Барыс (Родительный,
Дательный) септіктерінде зат есімдер сияқты септеледі. Мысалы: мамин
-мамин; мамин -маминого, маминому т.б.
Сын есімнің сөйлемдегі қызметі (Синтаксические функции имен
прилагательных)

Қазак, орыс тілдерінде сын есім сөйлемде төмендегідей қызмет атқарады:
Екі тілде де сын есімнің негізгі қызметі - сөйлемде аныктауыштың қызметін
атқаруы. Мысалы: жасыл жапы-рак. - зеленый лист. Орыс тілінде анықтауыштың
қызметін сапалық сын есімдердін тек толық түлғасы ғана атқарады (хороший
дом). Ал салыстырмалы шырайдағы -е, -ее, -ей, -ше жұрнактары арқылы
жасалған сын есімдер тек қиыспайтын анықтауыш ретінде ғана жұмсалады.
Мысалы: Его дети постарше моих. Эти цветы душистее садовых т.б.
Екі тілде де субстантивтенген сын есімдер сөйлемде бас-тауыштың қызметін
атқарады. Мысалы: Үлкендер жацсы көреді. - Старише любят.
3- Екі тілде де сын есімдер сөйлемде баяндауыш бола алады. Мысалы: Луна
светлая. - Ай жарьщ. Орыс тіліндегі сын есімнің ықшамдалған тұлғасы
(краткзя форма) сөйлемде баяндауыштың қызметін атқарады, ал қазақ тілінде
ондай сын есімдерге баяндауыштын қызметін атқаратын сын есімдер сәйкес
келеді. Мысалы: Наши апуденты дисциплинированы. - Біздің студенттер
тәртіпті. Қазак тілінде сын есімдер сөйлемде предикативті тұлғада баяндауыш
қызметін атқарады. Мысалы: Мен бақыттымын, сен улкенсің т.б. Орыс тілінде
толық, ықшамдалған тұлғадагы Кемектес септіктегі, салыстырмалы, кұшейтпелі
шырай формасындағы сын есімдер сөйлемде баяндауыштың қызметін атқарады.
Мысалы: красивая жизнь, жизнь ко-ротка; был и я молодым, он моложе меня
т.б.
4. Қазақ тілінде сын есімдер сөйлемде пысықтауыштың да
қызметін атқарады. Мұндай жағдайда сын есім баян-
дауыштың алдында тұрады. Мысалы: Ол ауыр курсінді.
Қатыстық сын есімдерде пысықтауыштьщ қызметін
көбінесе -дай-дей, -тай-тей жұрнақтары аркылы жасалған
сын есімдер атқарады. Мысалы: Көзі туздай. Тілі мірдің
огыидай.
Орыс тілінде сын есімдер пысықтауыш бола алмайды. Бірақ кейбір жағдайда
зат есіммен тіркесіп келген сын есім сөйлемде зат есіммен бірге сөйлемнің
бір мүшесі ретінде қарастырылып, пысықтауыш болады. Мысалы: Последние слова
он нроизнес спокойным и тихим голосом.
Орыс тілінде сапалық сын есім түбірлерінен жасалған біралуан сөздер
үстеу құрамына еніп кеткен. Сөйтіп бір сөздін екі түрлі тұлғасы пайда
болып, олар екі түрлі сөз табына сара-ланған. Мысалы: хороший -хорошо,
плбхой - плохо т. б.
Қазак тілінде де нақ осы процесті көреміз. Бірақ мүнда мағыналық
саралану бар да, түлғалық саралану жоқ. Мысалы: Болат жақсы бала. Жақсы -
сын есім, анықтауыш. Болат жақсы оқиды. Жақсы - үстеу, пысықтауыш. Бұлардың
тұлғасы бірдей, ал мағыналары сараланған. Пысықтауыш қызметіндегі «жаксы»
сын есім бе, үстеу ме? Бүл әлі шешімін таппаған мәселе. Сапалық сын
есімдердің ешқандай өзгеріске түспеуі (септелмейді, тоуелденбейді,
көптелмейді) оларды үстеуге жақындата түседі. Орыс тілі фактілерімен
салыстыра отырып қарасақ, бүларды үстеу деуге болатын сияқты.
5. Екі тілдс де субсташивтенгсн сын есімдер сойлемде то-
лықтауыштың қызметін атқарады. Мысалы: Жақсыны
көрмек ушін. Объясіште это больному.
Сын есімдердегі екпін (Ударение имен прилагательных)

Қазақ тілінде сын есімдерде екиін ақырғы буынға, ал туынды сын
есімдерде қосымшаларға түсетіні белгілі. Ал -щ демеулігі қосылған жағдайда,
екпіи демеулікке түседі: Семіз- ақ екен!
Күшейтпелі шырай формасындағы сын есімдерде екпін көмекші сөздерге
түседі. Мысалы: өте жаксы, ең әдемі т.б. Ал редупликация тәсілі арқылы
жасалған сын есімдерде екпін бірінші буынға түседі. Мысалы: әп-әдемі, жап-
жасыл т.б.
Қазақ тілінде сын есімдерге жалғанатын -дай-дей; -тай-тей косымшаларына
екпін түспейді. Мысалы: судай, тастай т.б.
Орыс тілінде екпін жылжымалы, оның үстіне екпін сөздін мағынасын да
өзгертеді.
Негізгі және туынды сын есімдердіц кейбіреулерінде екпін түбірге түседі:
белый, заячий, зверский т.б.
Сын есімдердің толық түлғасында екпін сөз тудырушы жұрнақтарға түседі
(голосистый, дубовый т.б.).
Сын есімдердің ықшамдалған түлғасында тек категориясы-ның жалғауына
байланысты екпін түрақты емес. Мысалы, ер тегінде (м.р.) түрған сын есімнің
ықшамдалған түлғасында екпін толық түлғадағы сияқты түседі (разговорчивый -
раз-говорчив).
Ықшамдалған тұлғадағы толық дауысты дыбысты сын есімдерде екпін здоров
сөзінен басқа сөздерде бірінші буынға түседі: голоден, молод, дорог т.б.,
бірақ здоров. Ал әйел тегіндегі (ж.р.) п, л, к- ға аяқталатын ықшамдалған
сын есімдерде, екпін негізінен жалғауларға т\'седі (бела, жива, худа т.б.).
Бірақ әйел тегіндегі (ж.р.) сын есімдердің көбінің ықшамдалған
тұлғасында екпін толық тұлғадағы орнында Қалады (безмолвная - безмолвна,
позорная - позорна т.б.).
Аралык тектегі (ср.р.) сын есімдердін ықшамдалған түлғасында екпін
көбінесе түбірге түседі (бедно, бледно т.б.). Ксйбір жағдайда ғана ақырғы
буынга түседі (легко, жива т.б.).
Ал кейде мұндай сын есімдерде екпін екінші буынға да,
жалғауға да түседі (велико - велико, высоко - высоко т.б.).
Әйел (ж.р.), аралық (ср.р.) тектердегі сын есімдердін ыкшамдалған
түлғаларында жекеше, көпше формада екпін бірдей түседі (благородны -
благородна, благородно т. б.). Сын есімдердің жасалу жолдары (Способы
образования имен прилагательных) Екі тілде де сын есімдердің жасалуында ең
тиімді тәсіл - морфологиялык тәсіл.
Екі тілде де сын есім негізінен зат есім мен етістіктерден мына өнімді
жүрнактар арқылы жасалады:
1. -лы-лі, -ды-ді, -ты-ті; -сыз-сіз; -іиаң-шең; -шақ-шек; -шыл-
шіл; -лъщ-лік; -дъщ-дік; -тъщ-тік; -дай-дей, -тай-тей (тау-
лы, мінсіз, сөзшең, еріншек, жершіл, аудандъщ, суттей Т.6.).
-ан -яи-янн; -ат; -аст-яст; -ов-ев; -овит-евит; -ив-лив; -ск-еск; -енск-
инск;-истск; -овск-вск; -ическ-ческ; -н-енн; -есн, -овн-евн; -ичн, -шн
т.6.:кожаный, бородатый, зубастый, бронзовый, ленивый, пугливый, алтайский,
болъшевистский, качественный, демократичный, нынешний т.б.
2. -қ-к; -ъщ-ік; -қақ-гақ, -кек-гек; -шақ-шек; -қыр-кір; -гыр-гір;
-ма-ме, -ба-бе, -па-пе; -қыш-кіш, -гыш-гіш; -аган-еген т.б.:
қорқақ, тапқыр, бояма, жазгыш, қабаган, сузеген т.б.
-чив; -лън; -тельн; -л; -уч-юч, -ущ-югц; -ая-яч; -ащ-ящ; -н; -ен; -ш;
-м; -ом; -нн; -ени т.6.:задумчивый, купалъный, изби-рательный, дремучий,
колючий, висячий, рваный, замени-мый т.б.
Морфологиялық тәсілдің тағы бір түрі - орыс тіліндегі сөз алды
косымшалы (префикстік) тәсіл. Бұл тәсіл тек орыс
тіпінр тан Т^ячяь" тіпінпя тріг ^ітде С^ЗПе^^е ^е^^е^еф' Яейіііппп
бейтарап, беймаза, наразы, бейқам т.б.
Ал орыс тілінде мынадай сөз алды косымшалары (пристав-калар) арқылы сын
есімдер жаеалады:
1, «-; (аморальный, аполитичный т.бу) -сыз-сіз жүрнактары мен
бей/Ьи -дің мағынасын береді.
2. анти-; (антиалкогольный, антинаучный). Бүл сөз алды
косымша (приставка) арқылы жасалған сын есімдер қарсы,
қарамақайшы деген мағына білдіреді.

архи-; өте, тым, аса деген күшейтпелі мағына үстейді {архи-умный,
архисильный т.б.).
все-; бәрі, бүкіл, барлық, жалпы, түрлі-түрлі, әр-түрлі деген сөздермен сын
есімдердің тіркесуі арқылы күшейтпелі мағынаны білдіреді (всесильный,
всевозможные т.б.).
иптер-; аралық деген мағынаны білдіреді, интернационал-дык терминдер
жасайды (интерсекңионный, интервокаль-ный т.б.).
наи-, пре-, сверх-; ең, тым, аса, асқан, артық деген мағынадағы сын
есімдерді жасайды: наиболыиий - ең улкен, сверхскоростной - тым шапшаң,
пречерный - өте кара т.б. Сверх сөзалды қосымшасы (приставкасы) арқылы
жасалган сын есімдер қазақ тіліне тыс септеулігінің Шығыс септіктегі зат
есіммен тіркесуі арқылы беріледі: сверхіыано-выіі - жоспардан тыс т. б.
не- - болымсыздық мағынадағы сын есімдер жасайды: неве-селый - көңілсіз,
невозможный - шамадан тыс т.б.
небез- (не+без) күрделі сөзалды қосымша (приставка) бо-лымсыздық мағынадағы
сын есімдер (-сыз-сіз+емес) жасай-ды: небездарный — қабілетсіз емес,
небезупречный — кемшіліксіз емес т.б.
без- - болымсыздық мағынадағы (-сыз-сіз) сын есімдер жа-сайды: безоблачный
- бултсыз.
про- -есімше түлғаларын білдіреді: продуманный - ойланган т.б.
раз- - күшейтпелі мағынадағы сын есімдер жасайды: разве-селый - тым
коңілді,
со—сәйкестік, біркелкілік мағынадағы сын есімдер жасай-ды: соплеменный
-рулас, сопредельный — шектес т.б.
ультра- -вте, тым, аса деген күшейтпелі мағынадағы сын есімдер
укасайды.ультракороткий - оте кыска, улыпрамод-ный ~ тым сонкой т.б.
14. экстра- - төтенше, ерекше, әдеттегіден тыс сөздерімен тіркесіп
берілетін сын есімдер жасайды: экстравагантный -әдеттегіден тыс,
экстраординарный — төтенше, ерекше т.б.Орыс тілінде морфологиялық тәсілдің
тағы бір түрі - сөз ал-ды қосымша мен жүрнақтың косылуы арқылы сын есімдер
жа-сайтын тәсіл (префиксально-суффиксальный). Бүл тәсіл бойынша сын
есімдердің жасалуына сөзалды қосымшалар (приставкалар) мен жүрнақтар бірдей
қатысады Ондай сөз алды қосымишіар (приставкалар) мен жүрнақтарғл мыналар
жатады:
а) до- +- н, -ск: довоенный —согыскд дейінгі, доисторический -
тарихқа дейінгі т.б.;
ә) по- + после: послевоенный - согыстан кейінгі, послереволю-ционный
-революциядан кейінгі т.б.;
б) за- +- н, -ск: загородный - қала сырты, заморский -теңіздің
ар жагы т.б.;
в) между-, меж- +-н, -ск, ~ов: междугородный - қалааралық.
межпланетный - планетааралық т.б.;
г) на-; над- + -н: надводный -судың үстіндегі, настольный -
үстелдің бетіндегі т.б.;
д) под- + -н: подоблачный булттың астындагы, подземный -I
жердің астындагы т.б.; |
е) от- + -н: отделочный - жасайтын, откормленный —
семіртілген т.б.;
ж) по- + -н: пореформенный - реформага байланысты, подуш-
ный - әр адамға т.б.;
з) при- + -н, -ск: прибалтийский - прибалтикалық, прибрежный
- жагалаудагы т.б.;
и) вне- + -н, -ов; -ск: внеочередной - кезектен тыс, внешколь-ныи —
мектептен шыс т.о.;
к) внутри- + -н, -ов: внутрикомнатный - бөлмеіийлік, внутри-союзный -
одақішілік т.б..
Екі тілде де сын есімдер синтаксистік тәсіл арқылы да жасалады.
Қазақ тілінде зат есім мен сын есімнің, сын есімдердің тіркесуі арқылы
жасалады {кара торы, ақ көңіл т.б.). Ал орыс тілінде интерфикс арқылы зат
есімдердің түбірі бірігіп, -н, -ск, -ов жүрнақтарының катысуы арқылы
жасалады {водо-проводный, земледелъческий т.б.).
Қазақ тілінде күрделі сын есімдер мына жолдармен жасалады:
Сын есімдердің тіркесуі арқылы: таудай улкен уй, тастай қатты нан, кара
ала, ақ боз т.б.
Сын есімдердің қосарланып берілуі арқылы: улкен - улкен, жақсы - жалган
т.б.
Сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы: қара көз, ақ көңіл т.б.
Сын есім мен сан есімнің тіркесуі арқылы: уш элеметті, жуз жылдық согыс
т.б.
Зат есім мен көсемшенің тіркесуі арқылы: суда жузетін, қурыш балқытатын
т.б.
Орыс тілінен калька жасау арқылы: предвыборное - сайлау алдындагы,
мелкокалиберный - кіші калиберлі, орденонос-ный — орденді, полумесячный —
жарты айлық т.б.
Ал орыс тілінде күрделі сын есімдер былай жасалады:
Сын есімдердің интерфикс арқылы бірігуі: темно-красный -курең қызыл, светло-
голубой - ақшыл көк т.б.
Сын есімдердің басқа есімдермен, етістікпен тіркесуі арқылы: черноглазый -
царакөз, сталеплавилъный - қурыш балқытатын т.б.
Зат есім мен есімшенің тіркесуі арқылы: водоплавающий -суда жүзитін т.б.
4. Есімдік пен сын есімнің тіркесуі арқылы: ежегодный -жыл сайынгы,
ежемесячный - ай сайынгы т.б.
Орыс тілінде морфологиялық тәсілдің тағы бір түрі - сөз алды қосымша мен
жүрнақтың қосылуы арқылы сын есімдер жа-сайтын тәсіл (префиксально-
суффиксальный). Бүл тәсіл бойынша сын есімдердің жасалуына сөзалды
қосымшалар (приставкалар) хмен жүрнақтар бірдей қатысады, Ондай сөз алды
қосымшалар (приставкалар) мен жүрнақтарға мыналар жатады:
а) до- +- н, -ск: довоенный —согысқа дейінгі, доисторііческий —
тарихқа дейінгі т.б.;
ә) ію- + после: послевоенный - согыстан кейінгі, послереволю-ционный
-революциядан кейінгі т.б.;
б) за- +- н, -ск: загородный — қала сырты, заморский -теңіздің
ар жагы т.б.;
в) между-, меж- +-н, ~ск, -ов: междугородный - қалааралық,
межпланетный — планетааралъщ т.б.;
г) на-; над- + -н: падводный -судыц устіндегі, настольный -
үстелдің бетіндегі т.б.;
д) под- + -н: подоблачный бүлттың астындагы, подземный -
жердің астындагы т.б.;
е) от- + -н: отделочный - жасайтын, откормленный -
семіртілген т.б.;
ж) по- + -н: пореформенный - реформага байланысты, подуш-
ный - әр адамға т.б.;
з) при- + -н, -ск: прибалтийский - прибалтикалық, прибрежный
- жагалаудагы т.б.;
и) вне- + -н, -ов; -ск: внеочередной - кезектен тыс, внешколь-ныи —
мектептен шыс т.о.;
к) внутри- + -н, -ов: внутрикомнатный - бөлмеішілік, внутри-союзный -
одақішілік т.б..
Екі тілде де сын есімдер синтаксистік тәсіл арқылы да жасалады.
Қазақ тілінде зат есім мен сын есімнің, сын есімдердің тіркесуі арқылы
жасалады (кара торы, ақ көціл т.б.). Ал орыс тілінде интерфикс арқылы зат
есімдердің түбірі бірігіп, -н, -ск, -ов жұрнақтарының катысуы арқылы
жасалады [водо-проводный, земледельческий т.б.).
Қазақ тілінде күрделі сын есімдер мына жолдармен жасалады:
Сын есімдердің тіркесуі арқылы: таудай үлкен уй, тастай қатты нан, кара
ала, ақ боз т.б.
Сын есімдердің қосарланып берілуі арқылы: үлкен - үлкен, жаксы — жаман т.б.
Сын есім мен зат ссімнің тіркесуі арқылы: қара көз, ақ көңіл т.б.
Сын есім мен сан есімнің тіркесуі арқылы: уш элеметті, жүз жылдық согыс
т.б.
Зат есім мен көсемшенің тіркесуі арқылы: суда жүзетін, қурыш балқытатын
т.б.
Орыс тілінен калька жасау арқылы: предвыборное - сайлау алдындагы,
мелкокалиберный - кіші калиберлі, орденонос-ный - орденді, полумесячный -
жарты айлық т.б.
Ал орыс тілінде күрделі сын есімдер былай жасалады:
Сын есімдердің интерфикс арқылы бірігуі: темно-красный -күрең қызыл, светло-
голубой - ақшыл көк т.б.
Сын есімдердің басқа есімдермен, етістікпен тіркесуі арқылы: черноглазый -
қаракәз, сталеплавилъный - қурыш балқытатын т.б.
Зат есім мен есімшенің тіркесуі арқылы: водоплавающий -суда жүзитін
4. Есімдік нен сын есімнің тіркесуі арқылы: ежегодный -жыл сайынгы,
ежемесячный - ай сайынгы т.б.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
• Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
• Сын есімдердің жасалу жолдары
• Қазақ және орыс тілдеріндегі грамматикалық категориялар
• . Қазақ және орыс тілдеріндегі сөздердің топтастыру принциптері.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз таптары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

8 тақырып: Сан есім

Дәріс жоспары:
1. Есептік, реттік, жинақтық сан есім.
2. Бөлшектік, топтау, болжалдық сан есім
Мақсаты: Екі тілдегі есептік, реттік, жинақтық сан есімдер.
Бөлшектік, топтау, болжалдық сан есім
Мазмұны: Сан есім — заттың сан мөлшерін, ретін, шамасын білдіретін лексика-
грамматикалық сөз табы. Сан '■ есімдер басқа сөздерге тіркестірілмей жеке-
дара айтылғанда, тек абстракт сандық ұғымдардың атаулары ретінде
қолданылады. Олардың нақты мағыналары озге создермен қарым-қатынасқа түсін
айтылғанда ғана ! айқындалады. Екі тілде де морфологиялық сипаттары жағынан
сан есімдердің озіне тән, өзге соз таптарына үқсамайтын ерекшеліктері бар.
Сан есімнің негізгі функциясы анықтау болғандықтан,
қазақ тілінде ол үнемі анықтайтын создерінен бүрын
түрады, бірақ ешқандай , морфологиялық өзгеріске түспейді. |
Ал орыс тілінде зат есімге ыңғайласып септеледі, ! көптеледі, тек (род)
категориясы бойынша өзгереді: две \ девушки ~ двум девушкам — десятъ
девушек; два парня | — двух парней.
Қазақ тілінде тек субстантивтенген жағдайда ғана түрленіп,
өзгеріске түседі, яғни коптеліп те септеліп те, тәуелденіп
те, жіктеліп те қолданыл, береді.
Сан есімдер морфологиялық қүрамына қараіз
негізгі сан есімдер және туынды сан есімдер болып
екіге болінеді. Негізгі сан есімдер қатарына тек қана
есептік сандар жатса, туынды сан есімдер осы негізгі.
есептік сан атауларына қосымшалар мен шылаулардын
тіркесуі, қосылуы арқылы жасалатыны белгілі.
Мысалы: уш — үшінші — ушеу — ушеудей — уш —
уштен; три — третий, трое —■ оқоло трех — по три | |
т.б.
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де де сан есімдер дара және 11
күрделі сан есім болып болінеді. Мысалы: жуз — сто, \ 1
бес — пять; жуз бес — сто пять; бір мың елу алты ~ \ '
одна тысяча пятьдесят шесгпь т.б.
Қазақ тілінде күрделі сан есімдер он бірден басталса, орыс тілінде
жиырма бірден (двадцать один) басталады.
Күрделі сан есімдердің жасалуына қатысты екі тілде мынадай
айырмашылықтар бар: қазақ тілінде әуелі ондық, одан кейін бірлікті
білдіретін сөз тірхеседі. Мысалы: он бір, он екі, елу уш, алпыс төрт т.б
Орыс тілінде он бірден он тоғызға дейінгі сан атаулары былай жасалады:
әуелі бірлік, одан кейін ондық аты тіркеседі. Мысалы: двенадцатъ (два на
десять), четырнадцать (четыре ңа десятъ) т.б. Ал жиырма бірден бастап қазақ
тіліндегі сияқты әуелі ондық содан соң бірлік атауы тіркесіп келеді.
Мысалы: сорок четыре, девяносто два т.б.
Екі тілде де сан есімдер семантикалық, морфологиялық және синтаксистік
жағынан іштей бірнеше топқа бөлінеді: есептік (количественные), реттік
(порядковые), жинақтық (собирательные), бөлшектік (дробные). Қазақ тілінде
бүдан басқа топтық және болжалдық сан есімдер бар.

ЕСЕПТІК САН ЕСІМ (КОЛИЧЕСТВЕННЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ)

Салыстырып отырған тілдерде есептік сан есімдер
жалпы заттың зат есімнен туған сындық белгінің немесе
іс-орекет, амалдың саны, сандық мөлшерін білдіру
үшін қолданылады. Олар тікелей саңдық мағынада
қолданылғанда, ешқандай морфологиялық езгерістерге
түспейді. Мысалы: Он екі кітап, жүз дәптер алынды. —
Купили двенадцать книг, сто тетрадей. Ал
субстантивтенген жағдайда сөз түрлендіретін
аффикстерді қабылдайды.
Мысалы: Беске алтыны қосқанда он бір болады. — К пяти прибавить
шестъ, будет одиннадцать.
Қазақ тілінде есептік сандардың қатарына сан есімдердің өзге топтарының
жасалуына негіз болатын табиғи сандар жатады.
Есептік сан есімдердің ішінде бір сөзінің алатын орны ерекше. Бір сезі
есептік сан есімдерден жаңа создер жасайтын амал-тәсілдердің бәріне түгел
қатысады, басқа қосымшалар арқылы да әр түрлі жаңа формалар жасайды. Бір
сөзінен лексика-семантикалық тәсіл арқылы басқа сөз табына ауысқан формалар
да бар. Мысалы: біреу келеді, біреу кетеді. Ол бір келді, бір кетті.
Орыс тілінде де один формасының орны ерекше. Один созі басқа соз табына
ауысып, зат есім, сын есім, есімдік мағыналарын білдіре алады. Мысалы: Все
за одного — один за всех. Мы учились в одной школе. К нам пришел один
человек.
Сан есім ретінде один созі тек жекеше формада қолданылады. Ал көптік
түлғадағы зат есіммен тіркескен жағдайда один сөзі көптік жалғауды
қабылдауы мүмкін. Мысалы: одни хлопдты, одни брюки т.б. Одиң созі тек (род)
формасы бойынша өзгере алады: один университет, одна школа, одно окно.
Жалпы орыс тілінде үштен мыңға дейінгі есептік сан есімдердің тек (род)
категориясы жоқ. Тек (род) түлғасы один, одна, одно; два, две; оба, обе;
полтора, полторы деген сан есімдерге ғана тән.
Орыс тілінде есептік сан есімдер зат есімдермен тіркескенде септеледі,
көптеледі. Мысалы: один сын — пятеро сыновей — одному сыну — пятерым
сыновьям т.б.
Два (две), три, четыре сакдары зат есімдермен ерекше тіркеседі. Егер
олар Атау немесе Табыс септігінде түрса, зат есімдер жекеше форманың Ілік
септігінде тіркеседі. Мысалы: два дома, четыре окна, три ученика. Но пять
домов, сорок учеников.
Ал зат есімдер басқа сан есімдермен тіркескенде, көгшіе форманың Ілік
септігінде қолданылады. Мысалы: пять домов, шестъ окон, семъ учеников т.б.
Бірақ два, три, четыре сандары зат есімдердің ер (мужской), ортак (средний)
тек (род) түлғаларьшен қатар сьш есімдермен тіркесіп берілсе, көбінесе
көпше форманың Ілік септігівде қолданылады. Мысалы: два болъших окна, три
широких кроватей т.б.
Орыс тілінде кейбір есептік сан есімдер сын есімдер сияқты септеледі:
один, одна, одно, одни; ал кейбіреулері зат есімдер сияқты септеледі: пять,
восемь, тридцатъ т.б.

РЕТТІК САНЕСІМДЕР (ПОРЯДКОВЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ)

Реттік сан есімдер белгілі бір заттар мен кұбылыстардың сандық ретін
білдіру үшін қолданылады. Қазақ тілінде реттік сан есімдер есептік сандарға
-ыншы-інші аффиксін қосу арқылы жасалады: жетінші үй, бірінші бала т.б.
Реттік сан есімдер де өз мағынасында қолданылғанда, ешқандай озгеріске
түспейді. Мысалы: екінші адамеа, бірінші оқушыларымды т.б.
Тек с^бстантивтенген жағдайда ғана оларға көптік, тоуелдік, септік
жалғаулары қосылады. Мысалы: біріншілер келді, алтыншының аты-жөні т.б.
Орыс тілінде реттік сан есімдердің жасалуы күрделілеу. Олар есептік сан
есімдердің түбіріне сын есім жалғауларының жалғануы арқылы жасалады.
Мысалы: шесть — шестой, восемь — восьмой т.б.
Тек первый (один), второй (два) реттік сан есімдері басқа тәсілмек,
яғки түбірлерінің озгеруі арқылы жасалады.
Ал елуден сексенге дейінгі есептік сан есімдерден реттік сан есімдер
жасалганда, септік түлғасындағы есептік санның түбіріндегі соңғы жіңішке
дауыссыз жуан дауыссызға айналады. Мысалы: пятьдесят — пятидесятый.
семъдесят — семидесятый т.б.
Девяностый реттік сан есімі девяност негізінен жасалады. Сто есептік
сан есімінен реттік сан есім сот деген негізден жасалады: сот+ый. Ал екі
жүзден тоғыз жүзге дейінгі реттік сан есімдер Ілік септік түлғасындағы
есептік сан есімдердің негізінен жасалады: двухсот+ый, пятисот+ый т.б.
Мың, миллион, миллиард, биллион т.б. есептік сан есімдерінен -н жүрнағы
арқылы реттік сан есімдер жасалады: тысячный, миллионный т.б.
Реттік сан есімдер орыс тілінде сын есімдер сияқты септеледі,
көптеледі, тек (род) формалары бойынша озгереді. Мысалы: шестой, шестые,
шестая т.б.
Ал күрделі реттік сан есімдердің тек соңғы компоненттері септеледі,
көптеледі, тек (род) формалары бойынша өзгереді. Мысалы: сто двадцатъ
первый, сто двадцать первая, сто двадцать первые т.б.
Сан есімнің түлғалануы зат есімнің түлғасына теуелді болады: зат есім
кай текте, қай септікте түрса, сан есім де сол текте (род), сол септікте
түрады. Басқаша айтқанда, сан есім зат есіммен қиыса байланысады. Ал қазақ
тілінде әзінің түлғалық дербестігін сақтап қалады, қабыса байланысады.

ЖИНАҚТЫҚ САН ЕСІМДЕР (СОБИРАТЕЛЬНЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ)

Қазақ тілінде жинақтық сан есімдер бірден жетіге дейінгі есептік сан
есімдерге -ау(-еу) жүрнағы қосылуы арқылы жасалады: біреу, алтау т.б.
Жинақтық сан есімдер үнемі субстантивтеніп жеке қолданылады. Мысалы: Екеуі
келді. Үшеуіне айт.
Бүл сан есімдерге қазақ тілінде сөз түрлендіретін грамматикалық
формалар қосыла береді, бірақ олар бәріне бірдей жалғанбайды. Мысалы,
көптік жалғау тек қана біреу созіне жалғанады. Мысалы: біреулер
келді (белгісіздік есімдігі).
Ал тоуелдік жалғаулары тек семантикалық ерекшеліктеріне карай
жалғанады: үшеуің келіңдер, екеуміз барамыз т.б.
Егер жинақтық сандар сөйлемде баяндауыш болса, жіктіктің І-ІІ жағының
қосымшалары ғана жалғанады: сендер бесеусіңдер, біз төртеуміз т.б. Ал
септік жалғаулары жинақтық сан есімдердің жай түріне де, тәуелді түріне де
жалғана береді. Мысалы: үшеуінің жагдайын біл. Алтауды анықта т.б.
Ал орыс тілінде жинақтық сан есімдер (собирательные числительные)
екіден онға дейін болады. Төрттен онға дейінгі жинақтық сан есімдер -ер-о
аффикстері арқылы жасалады. Мысалы: четверо, десятеро т.б. Орыс тілінде
оба^ обе сөздері де жинақтық сан есімдерге жатады. Жинақтык сан есімдер
орыс тілінде зат есіммен тіркесіп қолданылады. Мысалы: четверо детей, оба
брата т.б. Бірақ жан-жануарлар атаулары мен өйел тегі (женский род)
түлғасындағы зат есімдермен жинақтық сан есімдер тіркеспейді. Мысалы: две
сестры, два вола т.б.
Ал двое, трое, четверо жинақтық сан есімдер тек көпше формадағы зат
есімдермен Атау (Именительный), Табыс (Винительный) септік формаларында
тіркеседі. Мысалы: двое щипцов, трое ножниц, четверо саней т.б. Ал басқа
септік формаларында трех щипцов, четырем саням деген дүрыс болады.

БӨЛШЕКТІК САН ЕСІМДЕР (ДРОБ&ЪШ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ)

Екі тілде де бул сан есімдер белгілі бір заттар мен Қүбылыстардың
сандык бөлшегін білдіреді. Мысалы: алтыдан үш — три шестых, нөл бүтін оннан
тогыз — ноль Целых девять десятых т,б. Қазақ тілінде бөлшектік сан
есімдер қүрамы жағынан күрделі, олар есептік сан
есімдердің синтаксистік тәсілмен тіркесе айтылуы
арқылы жасалады: болшектік сан есімдердің
қүрамындағы сөздердің бірінші компоненті Ілік септік түлғасында түрады,
екінші сыңары тәуелдік жалғаулы болып келеді: екінің үші, елудің он бесі
т.б.
Сонымен қатар, бөлшектік сан есімдердің қүрамындағы сөздердің бірінші
сыңары Шығыс септік түлғасында, ал екінші компоненті Атау септік түлғасында
беріледі: отыздан елу, тоғыздан бес т.б. Сондай-ақ бөлшектік сан есімдердің
қүрамыңдағы сөздердің бірінші компоненті Шығыс септік түлғасында, екінші
компоненті Атау септік түрінде қолданылады. Ондайда "бөлігі" сөзі қосылып
айтылады: бестен бір бөлігі, екіден бір бөлігі т.б. Қазақ тілінде болшектік
мөнді білдіретін жарты, жарым, ширек деген сөздер де қолданылады.
Орыс тілінде бөлшектік сан есімдер есептік сан есімдердің реттік сан
есімдермен тіркесуі арқылы жасалады: бірінші компонент ретінде есептік сан
есім аталса, екінші компонент ретінде негізінен коптік форма, Ілік септік
(Родительный падеж) түлғасындағы реттік сан есімдер айтылады. Тек одна
есептік сан есім мен тіркескен жағдайда реттік сан есім жекеше форма Атау
септік түлғасында келеді: одна вторая, одна шестая т.б.
Бөлшектік сан есімдер септелгенде, орыс тілінде бірінші компонент те,
екінші компонент те септеледі. Мысалы: три пятых, трех пятых, трем пятым,
тремя пятыми, о трех пятых. Ал қазақ тілінде басқаша үлгіде келеді: беспгің
үші, бестің үшінің, бгстің үшінен т.б.
Орыс тілінде полтора деген болшектік сан есім
пол, втора деген создердің бірігуі арқылы жасалған.
Бүл создің септелуі де басқаша:
И.п. полтора ( полторы ) Д.п. полутора
Р.п. полутора Тв.п. полутора
В.п. полтора ( полторы ) П.п. о полутора
Сонымен қатар, орыс тілінде бөлшектің ширегі цетверш сезімен де
беріледі: четверть площади.
Ал қосарланған заттар пара сөзімен аталады: пара сапог, две пары
перчаток т.б.

ТОПТАУ САН ЕСІМДЕР

Қазақ тілінде біркелкі заттар мен қүбылыстардың сан мөлшерін топтап
көрсететін топтау сан есімдер деп аталатын ерекше топ бар. Олар есептік,
жинақтық, болжалдық сан есімдерге -дан-ден; -тан-тен аффиксін қосу арқылы
жасалады. Мысалы: екі жүзден, қырықтан т.б.
' Морфологиялық қүрамы жағынан топтау сан
есімдері дара да, күрделі де болады. Дара түрі жеке сөздермен айтылады
да, күрделі түрі сан есімдердің тіркесіп келуі арқылы немесе қосарланып
келуі арқылы жасалады. Мысалы: жиырма екіден, қырық-елуден т.б.
Орыс тілінде сан есімдердің бүндай тобы жоқ, бірақ сан есімдердің
топтық мағынасы есептік сан есімдердің -по предлогымен тіркесуі арқылы
беріледі. Мысалы: по два, по двести т.б.

БОЛЖАЛДЫҚ САН ЕСІМДЕР

Қазақ тілінде сан есімдердін тағы бір тобы бар.
Олар белгілі бір заттар мен қүбылыстың сан молшерін
дәл атамай, түспалдап атайтын сөздер. Болжалдық сан
есімдер -дай-дей,-тай-тей жүрнақтары арқылы
морфологиялық жолмен есептік сан есімдердің не жинақтық сан есімдердің
қосарлануы арқылы жөне шақты, шамасы, тарта, жуық, шамалы, қаралы деген
сөздермен тіркесуі арқылы синтаксистік жолмен жасалады, Мысалы: екі жуз
алпыстай, екі - уш жылга, он шақты, елуге жуық т.б.
Болжалдық сан есімдер де тек субстантивтеніп қолданылған жағдайда ғана
көптік, септік, тәуелдік жалғауларын қабылдайды. Мысалы: үш жүзге жақын,
алпыстайын алды т.б.
Ал болжалдық сан есімдерге жалғанған көптік жалғаулары көптік мағына
емес, болжалдау мағына береді. Мысалы: жиырмаларга келген шыгар т. б.
Орыс тіліне болжалдық сан есімдер Ілік септік (Родительный падеж)
формасындағы есептік сан есімдердің около шылауымен тіркесіп келуі арқылы,
есептік сан есімдермен жинақтық сан есімдердің қосарлануы арқылы беріледі:
около пятисот^ два-три раза, двое-трое суток т.б.
Сонымен қатар, орыс тілінде болжалды сан есімдер под, свыше шылаулары,
более сөзі жоне қосарланған сан есімдердің -по шылауымен тіркесуі арқылы
беріледі. Мысалы: ей было под 40, свыше двадцати тысяч тенге, более девяти
случаев, по четыре-пять книг т.б.
Екі тілде де барлық топқа жататын сан есімдер (қазақ тіліндегі
болжалдьгқ сан есімдерден басқалары) субстантивтенеді. Осыған байланысты
сөйлемде бастауыш, толықтауыш, баяндауыштың қызметін атқарады. Мысалы:
Екінші бүрын келді. — Второй пришел раньше. Екі жерде екі — төрт. — Дважды
два — четыре. Он сегіз төртке тең бөлінбейді. — Восемнадцатъ на четыре без
остатка не делится.
Сонымен қатар, сан есімдер екі тілде де анықтауыш пен пысықтауыштың
қызметін атқарады. Мысалы: Сен екінші үйге тоқта. — Ты оспюновисъ во втором
доме. Оган күнде екі жүзден төлейді. — Ему платят каждый денъ по двести
тенге.

Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

9 тақырып: ЕСІМДІКТЕР ( МЕСТОИМЕНИЯ)

Есімдіктердің қазақ тілінде де, орыс тілінде де өзіне тән грамматикалық
категориялары жоқ. Олардың басқа сөз таптарынан басты айырмашылығы да осы.
Есімдіктер заттың, сынның, санның атын білдірмейді, бірақ зат есім, сын
есім, сан есімдердің орнына жүмсалады. Олардың мағыналары тек контекске
байланысты айқындалады. Мысалы: Майра кеше уйіне ерте келді. Ол сені көп
тосты. — Приезжала Таня. Она уехала вчера.
Екі тілде де есімдіктер морфологиялық жағынан есімдер сияқты түрленеді,
бірақ өздеріне төн ерекшеліктері бар. Мысалы, субстантивтенген есімдіктер
зат есімдер сияқты көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп те, жіктеліп те
қолданылса, атрибутивтік есімдіктер сын есімдер ретінде қолданылған
жағдайда грамматикалық жағынан түрленбейді.
Мағыналарына қарай есімдіктер мынадай топтарға бөлінеді:
Жіктеу есімдіктері (Личные местоимения)
Сілтеу есімдіктері (Указательные местоимения)
Сүрау есімдіктері (Вопросительные местоимения)
Өздік есімдіктері (Возвратные местоимения)
Белгісіздік есімдіктері (Неопределенные местоимения)
Болымсыздық есімдіктері (Отрицательные местоимения)
Жалнылау есімдіктері (Определительные местоимения)

ЖІКТЕУ ЕСІМДІКТЕРІ (ЛИЧНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ>

Жіктеу есімдіктеріне мен~ я, шы ~ сен, сіз — вы, ол — он, она, оно, біз
( біздер ) — мы, сендер, сіздер — еы, олар - они деген сездер жатады.
Бүл есімдіктер жақтық үғыммен байланысты келеді. Мысалы: Сен бугін
келесің бе? — Ты сегодня придешь ? Біз ертец кездесеміз. — Мы завтра
встретимся.
Қазақ тілінде плеонастика қүбылысы байқалады. Мысалы: Муны айтқан
менмін, естіген сенсің, Тюркологтар жіктік жалғаулары жіктеу есімдікхерінен
жасалғанын жан-жақты дәлелдеп берген. Плеонастиканың себебі содан болуы
керек. Мысалы: Айтқан менмін. Мүнда -мен — жіктеу есімдігі, мін— осы
меннің өзгерген түрі: мен>мін (е - і). Орыс тілінде жіктеу есімдіктері
жіктік жалғауларын қабылдамайды.
Қазақ тілінде жіктеу есімдіктерінің кейбір дауыссыз дыбыстары септеу
барысында түсіп қалады: Атау септік — мен — сен — ол Ілік септік —
менің — сенің — оның Барыс септік — маған — саған — оған Табыс
септік — мені — сені — оны Жатыс септік — менде — сенде — онда
Шығыс септік — менен — сенен — онан (одан) Көмектес септік — менімен —
сенімен/^ онымен Ал орыс тілінде септеу барысында жіктеу
есімдіктерінің негізі өзгереді:
Им.п. — я - ты - он (она, оно) мы - вы -они
Р.п. — меня -тебя - его (ее) нас - вас - их
Д.п. — мне - тебе - ей (ему) нам - вам -им
В.п. — меня - тебя - его (ее) нас -вас - их
Тв.п. - мной - тобой - ею (им) нами -вами ими
П.п. - обо мне-о тебе -о ней(о нем) о нас-о вас-о них
Мүндағы сөз түлғасының танымастай болып озгеруі (ты — тобой, он — ею,
им, о ней) ііпкі флексияның салдары деп қараймыз. Ал я - меня, мной болып
түрленуін орыс тілін зерттеушілер супплетивизм күбылысы деп түсіндіреді.
Алайда бүл олі де зерттей түсуді қажет етеді.
Қазақ тілінде жіктеу есімдіктерінің жіктелуінде де ерекшелік бар.
Оларға жіктік жалғаудың барлық жақтарының қосымшалары қосыла бермейді.
Жіктеу есімдіктеріне жалғанатын жақ жалғауларын есімдіктерден болған
баяндауыштың қабаттасып келген плеонастикалық көрінісімен байланыстыруға
болады. Ойткені жіктік жалғау, жіктеу есімдіктері баяндауыш қызметінде
жүмсалғанда, бастауыштың жақтық мағынасына қарамастан, баяндауыштын жақтык
мағынасына қарай жалғанады, Мысалы: ана ~ сенсің, бала — сіздер т.б.
Екі тілде де жіктеу есімдіктері сөйлемде бастауыш, толықтауыш,
баяндауыш, анықтауыш болып кызмет атқарады. Мысалы: Меня зовут Сауле —
Менің атым Сәуле. Он любит читать — Ол кітап оқыганды жйқсы көреді. Звучит
твоя любимая музыка. Сенің жақсы кәретін кітабыц жоқ. Үстаз — Сізсіз. ~
Педагог — Вы.

сілтеу есімдіктері (указательные местоимеііия;

Сілтеу есімдектеріне бул,осы — это, эта, этот; сол, анау, сонау — тот,
то, та; ана — тот, та, то; мына - этот, эта, это; мундаіі, сондай, осындай
— такой, такое, такая; әне — вон, міне — вот деген сөздер жатады.
Бұл есімдіктер сілтеу, корсету, нүсқау сияқты мағыналарды білдіріп,
қай? қайсы? ~ который? какой? деген сұрауларға жауап беретін атрибутивтік
сөздер.
Сілтеу есімдіктері мағына жағынан бір-бірінен ерекшеленеді. Мысалы: Бүл
кітапты мен оқыганмын. — Эту книгу я читала. Сол кітапты алдым — Я взяла ту
книгу. Бүл (это) деген есімдіктер жақындағы, көз алдындағы затты білдірсе,
сол (тот, ту) есімдіктері алысырақтағы затқа сілтегендікті білдіреді.
Қазақ тілінде сілтеу есімдіктері атрибутивтік формада тұрғанда
септелмейді, көпшеленбейді, төуелденбейді. Тек субстантивтенгенде ғана
септік, тәуелдік, көптік жалғауларын қабылдайды. Мысалы: Осыны ал. Анауың
дүрыс шешілген. Буныңызды қалай түсінуге болады ? Бұнысы қалай ?
Орыс тілінде сілтеу есімдіктері сын есімдер сияқты септеледі:
И.п. Тот, та, те, столько ^•п. Того, той, тех, стольких
Д-П. Тпмү_ той тр.м г.тппкқмм
"■п. Тот (того), ту, те (тех), столько
Т.п. Тем, той, теми, столькими П.п. О том, о той, о тех, о
стольких
Қазақ тілінде сілтеу есімдіктерінің сөйлемдеіі қызметтері де мағыналары
сияқты ерекшеленеді. Мысалы: міне, әне деген есімдіктер сөйлемде қыстырма
сөз ретінде қолданылып, ешқашан бастауыштың да, толықтауыштың да қызметін
атқармайды, ал бул, ол сөздері баяндауыш болмайды, сонау, осынау
есімдіктері де толықтауыш, бастауыш бола алмайды. Негізінен сілтеу
есімдіктері екі тілде де анықтауыштың қызметін атқарады. Мысалы: Сол адамды
көрдім. ^ Видела того человека.

СҮРАУ ЕСІМДІКТЕРІ (ВОПРОСИТЕЛЬНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ)

Сүрау есімдіктері мынадай: кім? - кто? что? — не? қанша? (неше?) —
сколько? қай? ~ который? қандай? — какой? какая? какое?, қалай? ~ как?
қашан? — когда? қайда ? — где ? куда?
Қазақ тілінде қайРдеген негізгі сұрау есімдігінен қайсы?қайдан? қаш/а?
сияқты есімдіктер туған.
-Қай,-қан,-қа деген түбірлерден қайсы? қайдаеы, қандай? қанша? қалай?
қашан? қашанеы? қашаинан? деген есімдіктер қалыптасқан.
Морфологиялық жағынан сүрау есімдіктерінің ішінен
кім?не?қайсы?нешеу?сияқты есімдіктер септеліп те, төуелденіп те, коптеліп
те, жіктеліп те қолданыла береді. Мысалы: кім? — кімнің? — қайсың? —
кімдер? — кімсің ?
Кім? Не? Неше? деген сүрау есімдіктері ғана кептеледі: кімдер? нешелер,
нелер? Тек кім? не? қандай? қанша? қалай? нешіншР. деген есімдіктер ғана
жіктеледі: кіммін, қандайсың т.б.
Тоуелденетін есімдіктер: кім? не? қайсы? нешеу?
(Кіміңіз?Несі?Қайсың?Нешеуің?). Басқа сүрау есімдіктері тэуелдбнбейді.
Қазақ тілінде «кім» деген сұрау тек адамға, оның туыстығына,
мамандығына байланысты сөздерге ғана қатысты қойылады: Ол кім? — Ол бала.
Сен кімсің? — Мен мугаліммін. Сен агрономсың т.б.
Орыс тілінде "кто .?"деген сұрау есімдігінің мағына өрісі тым кең. Бүл
сүрау жанды заттардың боріне койыла береді: Это кто? — Это человек. Это
кто? — Это волк. Это кто? — Это слон. Салыстырыңыз: Бул не? - Бул қасқыр.
Бүл не? — Бүл піл.
Салыстырып отырған тілдерде сүрау есімдіктері негізінен сүрау мағынасын
тудырады. Бірақ кейде сойлемнің жалпы мағыналық ерекшелігіне және қолдану
өзгешелігіне қарай сүрау есімдіктері сүрау мағынасын білдірмей,
экспрессивтік мағына береді. Мысалы: Қандай сүлу! — Как прекрасна!
Сабақтас қүрмалас сойлемдерде сүрау есімдіктері қатыстық мағынаны да
білдіреді. Мысалы: Кімді айтсаң, сол келеді. — Кто шцет, тот всегда найдет.
Екі тілде де сүрау есімдіктері сөйлемде сөйлемнің барлық мүшелері ретінде
қызмет атқарады.
Орыс тілінде сүрау есімдіктері сүрау мағынасын тудырмаса, қатыстық
мағына білдіріп, қатыстық есімдіктер (относительные местоимения) деп
аталатын жеке бір топ қүрайды. Олар сойлемде негізінен шылаулардың қызметін
(союзные слова) атқарады. Мысалы: Я сказал, что знаю. Узнай, который час.

ӨЗДІК ЕСІМДІКТЕРІ (ВОЗВРАТНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ)

Қазақ тіліңде өздік есімдікке жалғыз ғана өз созі жатады. Ал орыс
тілінде — себя.
Қазақ тілінде бүл есімдік көбінесе өзім, өзің, өзіңіз, өзі, әзіміз,
өздеріңіз деген сияқты оңаша жоне ортақ тәуелдеулі түрде қолданылады.
Мысалы: Әзім көмектесемін. Әзіміз үшін керек.Қазақ тілінде өздік есімдіктің
төуеддеулі формада қолданылуында мынадай ерекшеліктер бар: /. Өздік
есімдік тәуелдіктің қай жағында түрса, қабаттасатын жіктеу
есімдігі де сол жакта қолданылады. Мысалы: өзім — мен өзім,
өзің — сен өзің т.б. Бүл жерде істі атқарушы субъектінің өзі екендігін
(анықтайды) білдіреді. Орыс тілінде бүл мағына «сам» деген
жалпылау есімдігі арқылы беріледі. Мысалы: сам — я сам, сам — ты сам.
Мысалы: Ол өзі айтты. — Он сам сказал. Сен өзің білесің. — Ты сам
знаешь. 2. Тәуелдеулі өздік есімдік сөйлемде бастауыш болса, жақ
жағынан жіктік жалғауды тікелей озіне бағындырады, яғни
бастауыш болатын ездік есімдік тәуелдіктің қай жағында түрса,
баяндауыш та жіктіктің сол жағында түрады, ал тәуелдеулі зат
есімдерде оңдай қасиет жоқ. Мысалы: өзім келдім ~ агам келді, өзің келдің
— агаң келді т.б. Төуелдеулі өздік есімдік тоуелдеулі зат есімше
септеледі, мысалы: Атау — өзім — әкем Ілік — өзімнің ~ әкемнің Барыс —
озіме ~ әкеме Табыс — өзімді — әкемді Жатыс — өзімде — әкемде Шығыс —
өзімнен — әкемнен Көмектес — өзімнен ~ әкемнен
Орыс тілінде себя өздік есімдігінің көптік, тек (род), Атау септік
формалары жоқ, барлық жақта себя формасында қолданылады. Мысалы: Они купили
себе квартиру — Он купил себе костюм ~ Она купила себе платъе.
Екі тілде де өздік есімдіктің тәуелдеулі түрі сөйлемнің барлық мүшесі
бола алады, тек орыс тілінде "себя "бастауыштың қызметін атқара алмайды.

БЕЛГІСІЗДІК ЕСІМДІКТЕРІ (НЕОІІРЕДЕЛЕННЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ)

Қазақ және орыс тілдерінде мағыналары жағынан заттар мен құбылыстарды
нақтылы түрде білдірмей, белгісіз мәнде айтылатын сөздер белгісіздік
есімдіктер деп аталады.
Қазақ тілінде бір, әр, әлде деген создердің басқа есііМДІктермен
бірігуі арқылы белгісіз есімдіктер жасалады. Мысалы: біреу, кейбіреу,
кейбір, қайсыбір, әрбір, бірнеше, бірдеме (бірнеше), әркім, әрне, әрқайсы,
әрқалай, әлдекім, әлдене, әлдеқайдан, әлденеше, әлдеқалаи, әлдеқашан т.б.
Белгісіз есімдіктер қазақ тілінде заттық ұғымды білдіреді де, зат
есімше өзгереді, сөйлемде бастауыш немесе толықтауыштың қызметін атқарады.
Кейбіреулері анықтауыш, пысықтауыштың қызметін атқарады.
Орыс тіліңде белгісіздік есімдіктері (неопределенные местоимения) сұрау
есімдіктеріне -то, -либо, -нибудъ, -кое (-кой) демеуліктері мен не- сөз
алды косымшасының (приставкасының) қосылуы арқылы жасалады. Мысалы: кто-то,
что-либо, кто-нибудь, некто, ненто, кое-кпю т.б.
Сонымен қатар, орыс тіліңде кейбір
есімдіктердің мағыналары сын есімдер арқылы да беріледі.
Мысалы: данный деген сын есім этот, тот есімдіктері
мағынасын, известный, определенный деген сын есімдер
некоторый, кое-какой, этот, только что
упомянутый деген есімдіктердің мағынасын білдіреді.

БОЛЫМСЫЗДЫҚ ЕСІМДІКТЕРІ (ОТРИЦАТЕЛЬНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ)

Қазақ тілінде болымсыздық есімдіктер еш Деген сөзбен кейбір
есімдіктердің бірігуі арқылы Жасалады. Мысалы: ешкім, ешбір, ешқаиіан,
ешқандай,
ешқайсы т.б. Орыс тілінде сүрау есімдіктеріне -не, -ни демеуліктерінің
қосылуы арқылы жасалады. Мысалы: никто, никого, никаких, ничем т.б.
Қазақ тілінде болымсыздық есімдіктері болымсыздық мағына білдіретін
емес, жоқ дегең сөздермен жоне етістіктің болымсыз түрімен байланысты
қолданылады. Мысалы: ешкім келген жоқ, ешкім көрген емес т.б.
Орыс тілінде болымсыздық есімдіктер болымсыздық мағына білдіретін нет
созі немесе -не демеулігімен байланысты қолданылады. Мысалы: Никуда не
ходила. Ничего нет.
Екі тілде де болымсыз есімдіктер септеледі, сөйлемде әр түрлі қызмет
атқарады. Мысалы: Оган ешкім сенбейді. — Ему никто не верит. Қазір ештеңеге
сенуге болмайды. — Сейчас ничему верить нельзя. Бүл ештеңе емес. — Это
ничего.

ЖАЛПЫЛАУ ЕСІМДІКТЕРІ (ОПРЕДЕЛИТЕЛЬНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ,)

Салыстырып отырған тілдерде мағына жағынан кем дегенде екі не онан көп
заттар мен қүбылыстарды жинақтай атау үшін қолданылатын сөздер жалпылау
есімдіктері деп аталады.
Қазақ тілінде жалпылау есімдіктеріне бәрі, барлық, барша, күллі, бүкіл,
түгел деген сөздер жатады.
Орыс тілінде сам, весь, все, всякий т.б. сөздер жалпылау есімдіктеріне
жатады.
Қазақ тіліңде бар, барлық, барша есімдіктеріне тәуелдік жалғаулары
оңаша және ортақ түрінде жалғана береді. Жалпылау есімдіктері жіктелмейді.
Жалпылау есімдіктерінің ішінде тек субстантивтенген түрлері тә^елденіп
ба^ып қана септеле алады.
Сөйлемде бастауыш, анықтауыш, толықтауыш болып қызмет атқарады. Мысалы:
Бәрі келді. Бар байлық — денсаулықта.
Жалпылау есімдіктері орыс тілінде сын есімдер
сияқты септеледі:
И.п. Сам, само, сама, сами
Р.п. Самого, самого, самой, самих
Д.п. Самому, самому, самой, самим
В.п. Сам, самого, само, самое, саму, сами, самих
Т.п. Самим, самим, самой (ою), самими
П.п. (О) самом, (о) самом, о самой, (о) самих
Ал қазақ тілінде тәуелденіп барып
септелетіндіктен зат есімдер сияқты септеледі:
А.с. Барлыгы
І.с Барлыгының
Б.с. Барлыгына
Т.с. Барлыгын т.б.
Сөйлемде сөйлемнің барлық мүшелерінің
қызметін атқарады. Мысалы: Все отказались. Каждая
мать должна думатъ о ребенке.

ТӘУЕЛДЕУ ЕСІМДІКТЕРІ (ПРИТЯЖАТЕЛЬНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ)

Орыс тілінде тәуелдеу есімдіктері жеке бір топқа бөлінеді де, 2 топқа
жіктеледі:
а) жіктеу тәуелдеу есімдіктері (личные притяжательные местоимения):
мой, наш, твой, ваш;
ә) оздік тоуелдеу есімдіктері (возвратное притяжательное местоимение):
свой. Мысалы: Наше общее дело. — Біздің ортақ ісіміз. Я свою мать уважаю. —
Мен өз шешемді курметтеймін.
Қазақ тілінде бүл топқа сәйкес келетш есімдіктер жоқ. Осыған байланысты
бүл есімдіктер қазақ тіліне тәуелдік жалғаулары мен тәуелдік мағына
білдіретін жүрнақтар және өздік есімдіктері арқылы беріледі. Мысалы: Менің
кітабым жаңа. — Моя книга новая. Бул кімнің уйі? ~ Это чей дом? — Менікі. —
Мой. Өз уйім — өлец төсегім. — Свой дом, своя постель мягкая, как трава
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
• Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
• Сын есімдердің жасалу жолдары
• Қазақ және орыс тілдеріндегі грамматикалық категориялар
• . Қазақ және орыс тілдеріндегі сөздердің топтастыру принциптері.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз таптары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

10 тақырып: Етістік

Дәріс жоспары:
1. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
2. Етістіктің грамматикалық категориялары.
Мақсаты: Екі тілдегі етістіктердің лексика-грамматикалық сипаты.
Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктің грамматикалық категориялары.
Мазмұны:
Етістік – заттың қимылын, іс - әрекетін және заттың қозғалыстағы
күйін сипаттайтын сөз табы. Ол не істеді? қайтты? (что делать? что
сделать?) деген сұрақтарға жауап береді.
Іс - әрекет мағынасы етістік үшін жалпы сипаттама, себебі «қимыл»
сөзінің астарында көп мағына жатыр:
1) еңбек әрекеті: Ол ағашты кесіп тастады. – Он срубил дерево. Жұмысшылар
тұрғын үй салды. – Рабочие строят жилые дома.
2) қозғалыс: жүру – идти, жүгіру – бежать, жорғалау – ползать, жылжу –
двигаться, зымырау – мчаться.
3) адамның сезім мүшелерінің жұмысы: есту – слышать, тыңдау – слушать, көру
– видеть, сөйлеу – говорить;
4) ойлау процесі: ойлау – думать, бағдарлау, талқылау – рассуждать, білу –
знать, түсіну – понимать.
5) физикалық қалпы: тұру – стоять, жату – лежать, ұйықтау – спать, жадырау,
сергу – бодрствовать.
6) көңіл күйі: көңілдену – веселиться, қуану – радоваться, шаттану –
торжествовать.
7) қалыпты күйден өзгеру: ағару – белеть, бозару – бледнеть, қараю –
чернеть, қартаю – стареть, жасару – молодеть.
Екі тілде де етістік үлкен синтаксистік мүмкіндіктерге ие. Ол
сөйлемде өте маңызды конструктивті және ұйымдастырушы роль атқарады. Қазақ
тілінде де, орыс тілінде де ол негізінен баяндауыш қызметін атқарады.
Баяндауыш қызметінде ол қажетті морфологиялық категорияларға ие: рай
– наклонение, шақ – времени, жақ – лицо.
Бұдан басқа екі тілде де етістіктің сөйлемде баяндауыш қызметін
атқаратын жіктелмейтін түрлері бар: етістіктің тұйық формасы –
неопределенная форма глагола, есімше – причастие, деепричастие – көсемше.

Салт және сабақты етістіктер
(Непереходные и переходные глаголы)
Сабақты етістік тікелей затқа бағытталған әрекетті білдіреді. Салт
және сабақты етістіктердің лексикалық мағынасымен олардың синтаксистік
айырмашылығы байланысты: екі тілде де сабақты етістік табыс септігін қажет
етіп тұрады (орыс тілінде – винительный падеж). Балаларды (кімді?)
тәрбиелеу – воспитывать (кого?) детей, қиындықтарды (нені?) жеңу –
преодолеть (что?) трудности.
Салт етістіктерге төмендегіні білдіретін етістіктер жатады:
1) кеңістіктегі қозғалыс пен қалып күй: отыру – сидеть, жату – лежать, жүру
– ходить, малту, жүзу – плавать, ұшу – лететь, сүңгу – нырять;
2) физикалық және мінез – құлық жағдайы: ұйықтау – спать, ауыру – болеть,
зардап шегу – страдать.
3) бір күйден екіншісіне өтуін сипаттайтын етістіктер: сауығу –
выздоравливать, ауыру – болеть, ағару – белеть;
Салт етістіктер өзінен кейінгі объектілердің туру толықтауыш болуын
талап етпейді: үйге кіру – войти в дом, есепте тұру – состоять на учете.
Екі тілде ортақ белгілерден басқа, айырмашылықтар да бар. Орыс
тілінде сабақты етістіктен кейін екі жағдайда винительный падеждан кейін
родительный падеж келеді.
а) егер тура толықтауыш затты тұтас емес, белгілі бір бөлігін атаса.
Бұл құбылыс қазақ тілінде де бар, тек шығыс септік жалғауы
қолданылады: судан (неден?) беріңізші – дайте (чего?) воды, жидектен теріп
алды – насобирать ягод. Қазақ тілінде тұтастың бөлігін атау керек болмаса,
онда сабақты етістіктен кейін табыс септігі қолданылады: жидекті теріп
алды.
б) Орыс тілінде сабақты етістік жоққа шығарушы болса, онда одан
кейін родительный падеж қолданылады: не чувствовал боли – ауырғанды
сезбеді, не выполнил поручения – тапсырманы орындамады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
• Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
• Сын есімдердің жасалу жолдары
• Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктер.
• Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
• Етістіктің грамматикалық категориялары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

11 тақырып: Етістіктің категориялары
Дәріс жоспары:
1. Рай категориясы. Шақ категориясы.
2. Есімше. Көсемше.
Мақсаты: Қазақ және орыс тілдеріндегі рай категориясы. Қазақ және орыс
тілдеріндегі шақ категориясы. Қазақ және орыс тілдеріндегі есімше және
көсемше.

Мазмұны:

Етістіктің райлары
(Наклонение глагола)
Сөйлеушінің сөзі арқылы қимылдың шындыққа қатысын, айтушының
пікірін, көзқарасын білдіріп, белгілі грамматикалық тұлғалар арқылы
жасалатын етістіктің түрі рай категориясы деп аталады. Орыс тілінде райдың
үш түрі, ал қазақ тілінде төрт түрі бар.

Ашық рай қазақ тілінде де, орыс тілінде де үш шақтың бірінде
қолданылып, сөйлесушінің шындыққа қатысын баяндайды: оқып отырмын – читаю,
оқыдым – читал.
Етістіктің шартты райы қимылдың, іс - әрекеттің болу – болмау, іске
асу – аспау мүмкіндігінің шартын білдіреді.
Қазақ тілінде шартты рай етістіктің негізгі және туынды түбіріне,
етіс және болымсыз етістік тұлғаларына –са, -се жұрнағы жалғану арқылы
жасалады. Мысалы: барса, жүрсе, айтпаса, оқытса.
Шартты рай тұлғасына жіктік жалғауы жалғанып қолданылады. Бұл шартты
рай тұлғасы тиянақты бола алмайды. Сондықтан шартты рай тұлғасы тиянақты
жіктелгенмен, сөйлемді тиянақтап аяқтап тұра алмайды, я басқа бір
етістікпен, кейде көмекші етістікпен тіркесіп келеді, я бағыныңқы сөйлемнің
баяндауышы болып тұрады.
Орыс тілінде шартты рай өткен шақ формасы бы бөлшегі арқылы
жасалады: Ты бы сегодня не выходил на улицу: очень холодно.
Жаққа (көбіне ІІ жаққа) қаратылып, қимылдың, іс - әрекеттің
орындалуын талап ету мағынасын білдіретін етістіктің рай түрі бұйрық рай
деп аталады. Мысалы: Тіліңмен асықпа, ісіңмен асық – Не спеши языком,
торопись делом. Темірді қызған кезде соқ – Куй железо, пока горячо.
Орыс тілінде бұйрық райдың негізгі формасы осы шақ немесе келер шақ
негізінен жасалған жекеше немесе көпше түрдегі екінші жақ формасы болып
табылады. Орыс тілінде, сондай-ақ, бұйрық райдың үш түрі бар:
1) дауыстыдан кейін –й дыбысына аяқталады: читай, не болей, знай;
2) дауыстыдан кейін и дыбысы келеді: корми, сиди, продолжи;
3) жіңішкелік белгісімен дауыссыз, қатаң ш,ж дауыссыздарына аяқталады:
подвинь, услышь, отбрось.
Орыс тілінде бұйрық райдың екінші жақ көпше түрі жекеше түрге –те
аффиксін қосу арқылы жасалады: давай – давайте, сиди – сидите, бойся –
бойтесь;
Қазақ тілінде бұйрық рай түбірден немесе тұйық етістік формасы (-у)
түсіріліп жазылатын негізге келесі жұрнақтардың қосылуы арқылы жасалды:
Жекеше түрде:
1) –йын (-иін, -айын, -ейін) – бірінші жақ: кел – у – кел – кел –
ейін; айт –у – айт – айт – айын.
2) екінші жақтың жай түрі етістіктің негізімен сәйкес келеді: алу –
ал, жасау – жаса, айту – айт, тыңдау – тыңда.
Көпше түрде:
1) –йық (-иік, -айық, -ейік) – бірінші жақ.
2) –ңдар (-ңдер, -ыңдар, -іңдер) – екінші жақ, жай түрі; -ңыздар (-
ңіздер, -ыңыздар, -іңіздер) –екінші жақ, сыпайы түрі.
3) –сын (сің) – үшінші жақ, жекеше, көпше түрлері.
Сонымен қатар орыс тілінде бұйрық райын жұмсарту үшін ашық райдағы
етістікке –ка қосылады, ал қазақ тілінде –шы–(ші) аффиксі: принеси – ка –
әкелші, пойдем – ка – жүрші, соберите – ка – жинайықшы.
Екі тілде де міндетті талап қою үшін осы шақ немесе келер шақтағы
екінші жақ көпше және жекеше түрдегі форма қолданылады: Сендер қазір қалаға
барасыңдар! – Вы сейчас же поедете в город!
Сонымен қатар, бұйрық райды осы шақ немесе келер шақ формасында
беруде интонация маңызды роль атқарады. Идем! – Жүреміз! Жылдам! – Скорей!
Қалау рай қазақ тілінде орыс тілдегіден қарағанда етістіктің ерекше
формасына ие.
Етістіктің қалау райы іс иесінің қимылды, іс - әрекетті қалауын,
соған ынтасын, ниетін білдіреді де, белгілі жолдармен жасалады.

Қалау рай мынадай жолдармен жасалды:
1. Етістіктің негізгі және туынды түбіріне немесе етіс және болымсыз
етістік тұлғасына –ғы, -гі, -қы, -кі жұрнағы жалғанып, оған тәуелдік
жалғауы үстеледі де, кел көмекші етістігімен тіркеседі. Кел көмекші
етістігіне есімше, көсемше жұрнақтары жалғанып, әр түрлі шақ мәнінде
ІІІ жақта қолданылады.
Мысалы: бар+ғы+м келді (-еді,-іпті,-ген,ер), (сенің) бар+ғың
кел+е+ді (-ді,-іпті,-ген,-ер), (оның) бар+ғы+сы кел-іпті (-ді, -ген, -еді,
-ер). Демек, қалау райдың бұл түрі тәуелдік жалғауы жалғанып жіктеледі.
2. Шартты рай тұлғасы (-са,-се) игі еді сөздерінің жіктеліп келген
түрімен тіркеседі. Мысалы: (мен) алсам игі еді, (сен) алса игі еді,
(ол) алса игі еді.
3. Етістіктің негізгі және туынды түбіріне, етіс және болымсыз етістік
тұлғаларына –ғай,-гей,-қай,-кей жұрнағы жалғанып, жіктеліп келіп
жасалады. Мысалы: (мен) барғаймын, (сен) барғайсың. Кейде –ғай,-гей
тұлғалы етістік жіктеліп келген еді көмекші етістігімен тіркесіп те
қалау рай жасалады: (мен) барғай едім, (сен) барғайсың, (ол) барғай
еді. Қалау райдың бұл жасалу жолы сирек кездеседі.
Етістіктің шақтары
(Формы времени глаголов)
Шақ категориясы қазақ тілінде де, орыс тілінде де сөйлеп тұрған
кезге байланысты қимылдың өту кезеңін білдіреді. Олар осы шақ, өткен шақ,
келер шақ (жай және күрделі) деп бөлінеді.
Етістіктің осы шағы істің дағдылы түрде болып тұрғанын және сөйлеп
тұрған кезде істеліп жатқанын білдіреді. Қазақ тілінде осы шақ 1) нақ осы
шақ 2) ауыспалы осы шақ деп бөлінеді.
Нақ осы шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтте болып
жатқанын білдіреді. Ол құрамына қарай жалаң және күрделі болып екіге
бөлінеді.
а) Нақ осы шақтың жалаң түрі отыр, тұр, жатыр, жүр деген
етістіктердің жіктелуі арқылы жасалады. Оларға жіктік жалғауы тікелей
жалғанып есімдерше жіктеледі.
ә) Нақ осы шақтың күрделі түрі негізгі етістіктің –ып, -іп,-п және
–а,-е,-й тұлғалы көсемше түрі мен отыр, тұр, жүр, жатыр деген қалып
етістіктерінің көмекші етістік мәніндегі тіркесінен жасалады. Бұл нақ осы
шақ күрделі етістіктен жасалатындықтан, оның күрделі түрі деп танылады: Мен
оқып отырмын. Сен ойнап жүрсің.
Ауыспалы осы шақ қимыл, іс - әрекеттің дағдылы қалыпта болып тұруын
білдіреді. Ауыспалы осы шақ – а,- е,- й тұлғалы көсемшенің жіктелуі арқылы
жасалады: Мен келемін.
Орыс тілінде осы шақтың нақты мезеттегі, уақыты шектеулі іс- әрекетті
білдіреді. Қазақ тілінде ол осы шақтың күрделі түрімен беріледі. Мұндағы
көмекші етістік шақ көрсеткіші болып табылады: готовим еду – тамақ дайындап
жатырмыз.
Осы шақ формасында орыс тілінің етістігі белгісіз ұзақтығы, қайталанып
отыратын іс - әрекетті көрсетеді. М. Улицы освещаются электрическими
лампами.
Келер шақ қимылдың, іс - әрекеттің сөйлеп тұрған сәттен кейін болатынын
білдіреді: Ол мектепке ертең бармақ.
Қазақ тілінде келер шақ жасалуына қарай мақсатты келер шақ, болжалды
келер шақ, ауыспалы келер шақ деп бөлінеді.
Болжалды келер шақ қимылдың, іс - әрекеттің болу мүмкіндігін айқын
көрсетпей, болжай ғана айтылады. Болжалды келер шақ есімшенің – ар, - ер,
-р, болымсыз етістіктен кейін – с жұрнағы арқылы жасалады да, ол етсітіктің
3 жағында жіктеліп жұмсалады: Біз барармыз.
Мақсатты келер шақ қимылдың келешекте мақсат етіле отырып орындалатынын
білдіреді. Ол – мақ, - мек, - бақ, -бек, жұрнақтары арқылы жасалады: Біз
киноға бармақпыз.
Ауыспалы келер шақ – а, - е,- й жұрнақты көсемшенің жіктелуі арқылы
жасалады. Ауыспалы келер шақтың ауыспалы осы шақтан айырмашылығы сөйлемде
мезгіл мәнін білдіретін сөзден байқалып отырады.
Орыс тілінің келер шақ етістігінде екі форма бар:
1) Күрделі келер шақ, ол быть көмекші етсітігі арқылы жасалады:
буду писать.
2) Жалаң келер шақ, ол іске асқан етсітік түрлері мен келер шақ
етістігінің жалғауымен сәйкес келетін жіктелетін етістік арқылы
жасалады: напишу, напишешь.
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де өткен шақ қимылдың, іс - әрекеттің
сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып, істеліп кеткенін білдіреді: Ол оқуды
бітірді.
Қазіргі қазақ тілінде өткен шақтың 3 формасы бар, ал орыс тілінде 1 –ақ
форма.
Орыс тілінде өткен шақ негізінен инфинитив негізіне – л жұрнағының
жалғануы, одан кейін жіктік жалғауларының жалғануы арқылы жасалады.
Орыс тілінде жекелеген жағдайда өткен шақ жасауда ерекшеліктер бар:
1) ползти – ползла
2) Запереть – запер
3) Идти етістігінің супплетивті түрі – шел.
Қазақ тіліндегі өткен шақ формалары:
Жедел өткен шақ, әдетте, қимылдың, іс - әрекеттің таяу шақта болғанын
білдіреді. Ол етістіктің түбіріне – ды, -ді, -ты, -ті жұрнағы қосылу арқылы
жасалып, жіктеліп қолданылады. М: Атам күй тартты.
Бұрынғы өткен шақ қимылдың, іс - әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен
салыстырғанда әлдеқайда бұрын болғандығын білдіреді. Ол екі түрлі жолмен
жасалады:
- ып, -іп, - п тұлғалы көсемшенің жіктеліп келуінен жасалады:
барыппын.
- ған, -ген, - қан, -кен тұлғалы есімшенің жіктеліп келуінен
жасалады: айтқан.
Ауыспалы өткен шақ есімшенің – атын, - етін, - йтін, - йтын жұрнақтары
арқылы жасалып, бірде өткен шақ, бірде келер шақ мағынасында қолданылады.
Ауыспалы өткен шақ тікелей жіктелмейді, тек еді көмекші етістігімен
тіркесіп қана қолданылады: Асан ауылға жиі баратын.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
• Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
• Сын есімдердің жасалу жолдары
• Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктер.
• Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
• Етістіктің грамматикалық категориялары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

12 тақырып: Үстеу

Дәріс жоспары:

1. Үстеу.
2. Қалып-күй сөздер.
3. Көмекші сөздер.

Мақсаты: Қазақ және орыс тілдеріндегі үстеудің қалыптасуы.
Қалып-күй сөздер. Көмекші сөздер.

Мазмұны: Үстеу дегеніміз іс - әрекеттің белгісін, (орнын, мезгілін,
амалын, мақсат - себебін) білдіретін сөз табы.
Зат есімге, сын есімге, сан есімге, етістікке және тағы басқа сөз
таптарына қосылатын үстеулер септік жалғауларымен және жекеше көпше түрінде
ауыспайды. екі тілде де:
а. Үстеулер көбінесе етістікпен тіркеседі. Мысалы: саяхатшылар күдіз
де, түнде де жүріп отырады.
б. Үстеулер екі тілде сын есіммен тіркеседі. Мысалы: Ол едәуір жас –
он довльно молод.
в. Үстеулер екі тілде де басқа үстеулермен тіркесуі мүмкін. Мысалы:
өте кеш.
г. Үстеулер екі тілде де өте сирек зат есімдермен тіркеседі.
а. іс қимылды білдіреді. кешкісін қыдырыс – прогулка вечером.
б. зат есім нақты бір затты білдіріп тұрады, ал үстеу олардың
белгісін. Мысалы: қазақша ет - мясо оп – казахский.
Орыс және қазақ тілінде үстеулер, зат есімдерге жататын, сөйлемде
анықтауыш болады және какой? какая? какое? какие? қандай? деген сұрақтарға
жауап береді. Мысалы: кешкісін (қандай) қыдырыс.
Үстеулердің жасалуы
(Образование наречий)
Орыс тілінде үстеулер әр түрлі сөз таптарынан жасалады: зат есімдерден,
сын есімдерден, есімдіктен, сандық етістіктен және үстеулерден. Орыс
тілінде:
1. Үстеулер зат есімнің септік формасы әртүрлілігі: а. табыс септік
формасында предлогсыз және предлогтармен: кранечку, капельку, чуточку.
б. көмектес септіктің формасында предлогсыз және предлогтармен: шагай,
днем, зимой. в. ілік септіктің формасында предлогтармен: изнутри,
донизу, сразу. г. барыс септіктің формасында предлогтармен; кстати,
поутру, кверху. д. жатыс септктің формасында предлогтармен: вблизи,
накануне.
2. Үстеулер сын есімнің септік формасы:
а. жатыс септік формасында толық сын есімдер: насухо, засветло, вплотную.
б. ілік септік формасында қысқартылған сын есімдер: издалека, искоса,
досуха.
в. барыс септіктің формасында: понапрасну.
г. жатыс септіктің формасы:налегке, вскоре, наедине.
3. Жатыс септігінің сандық үстеулері: надвое.
4. Үстеулердің құрамына әр түрлі формадағы есімдіктер енді.
сюда, здесь, там.
1. Етістік формасы да үстеу болды: чуть, почти, зря.
Қазақ тілінде үстеулердің морфологиялық белгілері мынадай:
Зат есім септік формасы:
1. жатқа, өнінде, шалқасынан
2. сын есімдермен: босқа, текке, зорға, жаңадан.
3. Есімдіктермен: осылай, меніңше, өзінше
4. Етістіктермен: қайта (дан), жүрелей, жорта.
5. Сын есімдермен: бірте – бірте, бірден, екіншіден
6. Үстеулермен: ертеңерте, ертемен, биыл, бүгін.
ІІ. Қазақ тілінде орыс тілінде сияқты бірнеше сөз құрайтын жұрнақтармен
жасалады.
а. – ша, адамша, по – человечески.
б. – ша+лық, - ша + ма;
соншалық, соншама
в. лай (лей, дай, дей, тай, тей)
осылай, бұлай, солай, - так таким образом.
г. – н (ын, ін) қызын – земой.
ІІІ. Қазақ тілінде қос сөздер жасалады.
орыс тілінің үстеулерінің мағынасын көрсетеді
Септеулік шылау Зат есімдер мен есімдіктерідің септелуінде олардың басқа
сөздермен байланысуы үшін қолданылатын сөйлемнің өзгертілмейтін қызметтік
бөлігін шылау деп атайды.
Орыс тілінде шылаудың рөлі септік жалғауларымен ұқсас келеді. Шылау
септіктің мағынасын нақтылап септік жалғауларын толықтырады: книгу положили
в шкаф.
Септеулік шылаулар – бұл дәл орыс тіліндегідей септіктерді басқаратын
сөйлемнің қызметтік және өзгертілмейтін бөліктерінің бірі. Бірақ орыс
тіліне қарама-қарсы қазақ тілінде септеулік шылаулар олар қатысты сөздерден
кейін қойылады: приехал после работы – жұмыстан соң келді.
Орыс тілінде шылаулар арқылы білдірілетін қатынастар қазақ
тіліндегідей өте көптүрлі. Зат есімдердің, сын есімдердің, сан есімдердің,
есімдіктердің септіктерімен тіркесіп шылаулар мен септеулік шылаулар
кеңістіктік, уақыттық, себептік, мақсаттық және ббасқа да қатынастар үшін
қызмет етеді. Ребеноу побежал к матери – Бала анасына қалай жүгірді.
Орыс тілінде шылаусыз септіктер әдетте обьект мәніне ие, ал
кеңістіктік қатынастар онда шылау арқылы білдіріледі.
Қазақ тілінде кеңістіктік қатынастарды білдіру үшін негізінен
шылаусыз барыс, шығыс, жатыс септіктері қолданылады. Бірақ дәл осы
қатынастар қазақ тілінде септеулік шылаулар немесе қызметті атаулар
көмегімен беріледі:
1. в деревню түсінігін екі тәсілмен жеткізуге болады: а)ауылға; б) ауылға
қарай.
2. из деревни: а) ауылдан; б)ауыл ішінен.
3. в деревне: а)ауылда; б)ауыл ішінде т.с.с.
Орыс тілінде қазақ тіліндегідей шылаулар мен септеулік шылаулар арқылы
сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері жасалады. Орыс тілінде атау септігінде басқа
барлық септіктер шылаулармен қолданылады. Қазақ тілінде орыс тіліне
қарағанда атау септігінің өз септеулік шылаулары бар, ал табыс септігі мен
жатыс септіктері, керісінше септеулік шылаусыз болады, яғни өз септеулік
шылаулары болмайды.
Қазақ тіліндегі септеулік шылаулар
Орыс тілінде көпшілік шылаулар қолданылады:
1.Бір қандай да бір септіктен:
а)без, близ, вне, до,для, из,от, радикроме,у,серди,из-за,из-под
шылаулары барыс септігімен ғана қолданылады.
б) к – шылауы дательный септігінде;
в) про,через,сквозь – тек табыс септігінде;
г) над, перед – тек көмектес септігінде;
д)при – шылауы тек көмектес септігінде
2.Кейбір шылаулар орыс тілінде екі септіктен қолданылады.
3.Орыс тіліндегі кейбір шылаулар әр жағдайда түрлі қатынастарды білдіре тін
үш септіктен өзара әрекет ете алады.
Орыс тілінің шылауы мен қазақ тілінің септеулік шылауының
морфологиялық құрылымы
Жасалуы бойынша шылаулар мен септік шылаулар негізгі және туынды
болып бөлінеді.
Орыс тілінде негізгі деп аталатын ең көне жасалған шылауларды бөліп
көрсетеді. Мысалы: для,к,в,на,за,до,по,от,из,под,при,над,через,у,про,о,с.
Орыс тілінде өзінің толық мәнділігін жоғалтып қызметтік сөздер
ретінде қолданыла бастаған сөйлем мүшелерінен жасалған шарттар көп.
Қазақ тіліндегі септеулік шылаулардың маңызды бөлігі, орыс
тіліндегідей әлдеқайда кеш пайда болды. Зат есімдердің, үстеулердің және
етістіктердің оқшауланған формасы болып табылады:арқылы, туралы, кейін,
соң, бірге, бойы, жайында, жөнінде т.с.с. олар зат есімдердің, сын
есімдердің, сан есімдердің септеулік шылаудың құрамына өтудің нәтижесі
болып табылады
Қазақ тілінде қазіргі жағдайларда қарсы – наперекор, вопреки –
противоположный сын есімдермен ауысып келген; басқа – кроме – иной, другой
қазақ сын есімдерінен; сияқты – словно, как – похожий сын есімдерінен және
т.б. сияқты сын есімдерден жасалған септеулік шылаулардың есебінен толып
келеді.
Есім шылаулар орыс тілінде, қазақ тіліндегі септеулік шылаулар сияқты
обьектілі, жағдаяттың және себептік қатынастарды білдіреді.
Орыс тілінде – благодаря, несмотря, спусты, начиная, с кончая,
исключая, включая т.б; ал қазақ тілінде – қарай, қарағанда, жуық, тарта,
астам т.б. шылаулар көсемшемен байланысты (яғни көсемшеден туындады).
Етістіктік шылаулар (қазақ тілінде – септеулік шылаулар) көбінесе
себептік, мезгілдік және қарсылықты қатынастарды білдіреді.
Қазақ тілінде есептік сан есімдерден кейін тұратын және барыс
септігін қажет ететін астам, тарта, жуық, таман және басқа шылаулар (около,
приблизительно) шамалылықты көрсетеді.
Екі тілде де үстеулік шылаулар (септеулік шылаулар) негізінен
кеңістіктік, мезгілдік және обьектілік қатынастарды білдіреді.
Ондайлар болып орыс тілінде: вне, близ, вдоль, возле, относительно,
вокруг, около, мимо, сверх, среди т.б.
Қазақ тілінде бұл топқа былай, әрі, ары, бұрын, кейін, соң т.б.
септеулік жатады.
Орыс тілінде бастапқы шылаулардың көпшілігі көп мағыналы және
приставкалардың шеңберінде омонимдерге ие: сыехать с горы, сьехать от
города т.б.
Қазақ тілінде септеулік шылаулар бір мәнді. Онымен қоса қазақ тілінде
приставкалар жоқ және сондықтан омонимдік көмекші сөздер болмайды.
Жалғаулықты шылаулар
Сөздер мен тұтас сөйлемдер арасындағы түрлі мағыналық қатынастарды
байланыстыру мен білдіру үшін қолданылатын көмекші сөздерді жалғаулықты
шылаулар деп аталыды.
Орыс тілінде синтаксистік рөлі бойынша жалғаулықты шылаулардың екі
негізгі тобын бөліп көрсетеді: салаластырылған жалғаулықты шылаулар және
бағыныңқылы жалғаулықты шылаулар.
Қазақ тілінде салаластырушы жалғаулықты шылаулар ғана кеңінен
кездеседі, ал арнайы бағыныңқылы жалғаулықты шылаулар жоқ, араб тілінен
алынған егерден басқа. Егер уақыт болса, серуенге шығамыз – Если будет
время, то мы выйдем на прогулку. Бірақ кейде қазақ тілінде басыңқы
сөйлемдердің жасалуында түрлі грамматикалық формамен, септеулік шылаулармен
(үшін, кейін,соң) тіркесіп (да, де, та, те) салаластырушы жалғаулықты
шылдаулар қатысады.
Салаластырушы жалғаулықты шылаулар орыс тілінде өзінің негізгі мәні
мен функцияларымен қазақ тіліндегі салаластырғыш жалғаулықты шылаулардың
мағынасына сәйкес келеді.
Демеулік шылаулар
Демеулік шылаулар – бұл екі тілде де тұтас сөйлемдерге, жеке дара
сөздер немесе сөз тіркестеріне түрлі жалпы мағыналық, эмоционалдық,
модальды-еріктік рең беретін көмекші сөздер. Демеулік шылаулардың көмегімен
сөйлеуші берілген сөздегі неғұрлым маңызды сөзді ерекшелейді.
Мағынасы бойынша қазақ және орыс тілдерінде демеулік шылаулар
келесідей топтарға бөлінеді:
1. Сұрау демеулік шылаулары: орыс тілінде разве, неужели, ли.
Қазақ тілінде: ма, ме, ба, бе, па, пе; ше,ші.
2. Лептік демеуліктері: ай,ақ, қандай, не деген, нендей. Олар мағынаның
бейнесін күшейтеді немесе түсінікпен байланысты эмоционалды бағаны
білдіреді: ну что за шейка, что за глазки! – не деген мойын, деген
(нендей) көздер!
3. Күшейтпелі: же, даже, ведь, таки, все таки, так вот, то-то, то, на,
ни, еще т.б.
Қазақ тілінде осы тектес демеулік шылаулардың ерекше түрі жоқ.
4. Болымсыз (орыс тілінде): не, ни, вовсе, не, далеко. Не, нет.
5. Орыс және қазақ тілдерінде выделительно-ограничительные частицы
– шектік-тежеу демеуліктері: лишь, только, единственно т.б.Ал
қазақ тілінде бұл топқа жататындар: ақ, ғана, тек т.б.
6. Орыс тілінде сілтеу демеулік шылауының тобы бар: вот. Вон, вот
это.
Қазақ тілінде сілтеу демеулік шылауы жоқ. Сондықтан орыс тілінің
сілтеу демеулік шылауына әдетте сілтеу одағайлары сәйкес келеді: міне, әне,
кәне. Вот это мне и нужно – Міне, маған керегі де осы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
• Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
• Сын есімдердің жасалу жолдары
• Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктер.
• Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
• Етістіктің грамматикалық категориялары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

13 тақырып: Синтаксис

Дәріс жоспары:
1.Сөз тіркесі, сөздердің байланысу түрлері.
2. Сөйлем. Сөйлем мүшелері.
3. Жай сөйлемнің түрлері.

Мақсаты: Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз тіркесі, сөздердің байланысу
түрлері.Сөйлем. Сөйлем мүшелері.. Қазақ және орыс тілдеріндегі жай
сөйлемнің түрлері
Мазмұны:

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
• Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
• Сын есімдердің жасалу жолдары
• Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктер.
• Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
• Етістіктің грамматикалық категориялары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

14 тақырып: Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері
Дәріс жоспары:

3. Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем.
4. Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем.
Мақсаты: Қазақ және орыс салалас құрмалас сөйлемдердің жасалуы.
Ұқсастары мен айырмашылықтары анықтау.
Мазмұны:
Кемінде екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, крделі ойды білд
іретін сөйлемді құрмалас сөйлем дейміз.
Екі тілге де ортақ құрмалас сөйлемге тән белгілер:
• Полипредикаттық;
• Күрделі ой беріледі;
• әр предикаттық орталықтың өз бастауыш, баяндауышы болуы шарт;
• жай сөйлемдер бір-бірімен белгілі тұрақталған грамматикалық
тәсілдер арқылы байланысады;
• компоненттер арасында мағыналық қатынастар орын алады;
• Ол мағыналық қатынастар қазақ тілінде - ...., ал орыс тілінде –
обьектные, атрибутивные, обстоятельственные, перечислительные,
разделительные, противительные, т.б. деп сараланады.
Екі тілде де жай сөйлемдердің құрмаласу тәсілдерінде айтарлықтай
айырмашылық жоқ:
1. Жай сөйлемдердің бірінің баяндауыштарының тиянақсыз формада
келіп байланысуы;
2. Орын тәртібі арқылы байланысуы;
3. Шылаулар арқылы байланысуы;
4. Интонация арқылы байланысуы.
Тілдерде сонымен қатар мына мәселелер ерекше аталады:
Предикаттық бөліктердің еріктілік дәрежесі: толық еріктілік берілсе,
жай сөйлемдер тек тнтонация арқылы құрмаласуы мүмкін. Мысалы: Грачи
улетели, лес обнажился, поля опустели. Қазақ тілінде тең дәрежеде
байланысқан сөйлемдер интонация арқылы құрмаласады: Ел ұлсыз болмас, жер
гүлсіз болмас.
Ал еркінділік тек жартылай ғана берілсе, бір сөйлем келесі сөйлемнің
міндетті түрде түсіндірілуін талап етеді. Никто не знает, чья рука положила
эти цветы.
Мұнда «знает» етістігінің келесі сөйлемде кеңінен сипаттамасы беріледі.
Қазақ тілінде де сол типтес құрылымдар бар: Оның қорыққаны сонша – аяқ-
қолы дірілдеп кетті. Екінші компонент «сонша» сөзінің бар мағынасын ашып
тұрғандай.
Қазақ тілінде
1. Салалас құрмалас сөйлем
2. Сабақта құрмалас сөйлем
3. Аралас құрмалас сөйлем

Орыс тілінде
1. Сложносочиненные предложения
2. Сложноподчиненные предложения
3. Бессоюзные предложения
Құрмаластың құрамында сөйлемдердің орналасу реті, кейбіреулерінде жай
сөйлемдер оңай ауыса алатын болса, кейбіреулерінде ондай еркіндік жоқ.
Мысалы: Спали в риге, так как в избе было душно. – Так как в избе было
душно, спали в риге.

Қазақ тілінде:
Шұға шын ауруға айналған соң, Есімбек жұмасарайын деді.
Есімбек жұмсарайын деді, себебі Шұға шын ауруға айналды.
Орыс тілінде құрмалас сөйлемдер құрылыс бойынша ерікті және еріксіз
болып бөлінеді. Мысалы:
1) Мало в Мещере пахотной земли, а болот хватает.
Бұл құрылысы бойынша ерікті түрі. Оның моделінде «а» жалғаулығы бар,
пахотная земля – болото сөздері арқылы қарсылық мән тудырып тұр.
2) Чего другого, а болот в Мещере хватает.
Мұнда лексикалық қарама –қайшылық жоқ, бірінші компонент есімдікті
айналым.
Құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштарының тиянақты -
тиянақсыздығына байланысты, олардың арасында орнаған синтаксистік байланыс
пен грамматикалық мағыналарына байланысты салалас құрмалас және сабақтас
құрмалас сөйлем деп бөлінеді.
Орыс тілінде сложносочиненные және сложноподчиненные деп бөлінеді.
Екі тілде де құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып,
өзара тең дәрежеде байланысқан құрмалас сөйлемнің түрін салалас құрмалас
сөйлем деп атаймыз. Салаластың құрамындағы жай сөйлемдер өзара екі түрлі
жолмен байланысады:
1. Жалғаулықты салалас
2. жалғаулықсыз салалас
Қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемнің 8 түрі бар:
1. Шартты салалас
2. салыстырмалы салалас
3. түсіндірмелі салалас
4. ыңғайлас салалас
5. себептес салалас
6. кезектес салалас
7. талғаулы салалас
8. қарсылықты салалас.
Ал, орыс тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдер жалғаулықтары арқылы
жасалады: и, да, но, а, или, либо, то...,то... және т.б.
Қазақ тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдердің түрлерңне тоқталсақ.
Құрамыедағы жай сөйлемдері бастауыштарының іс - әрекеті біртектес,
мезгілдес, орайлас бір сарынды мағыналық қатынаста айтылған салалас
құрмалас сөйлем ыңғайлас салалас деп аталады. Шылаулары: және, да, де, әрі.
Мысалы: Тойда біреулер өлең айтады да, біреулер би билейді. (жалғаулықты
салалас). Әкем – дәрігер, шешем – мұғалима. (жалғаулықсыз салалас).
Құрамындағы салалас сөйлемдердегі істің, оқиғаның өзара қарама-қарсы
мәнде жұмсалатын салаластың түрін қарсылықты салалас дейміз. Компоненттері
арасындағы қарсылық мағынаның орын алуына мыналар әсер етеді:
• Оқиғаның мазмұн желісі;
• Компоненттеріндегі баяндауыштардың бірі – болымды, екіншісі –
болымсыз тұлғамен берілуі немесе антоним сөздерден болуы;
• Қарсылық мәнді шылаулардың қолданылуы;
• Компоненттер құрамында жеке сөздердің қолданылуы;
Мысалы: Тәңірберген бірер рет тіл қатып еді, Еламан үндемеді.
(жалғаулықсыз). Алдымызда жүз саржан шамасында Есімбектің үйі тұр, бірақ
Шұға көрінбеді. (жалғаулықты салалас).
Соңғы сөйлемі алғашқы сөйлемде айтылған іс - әрекет, жай-күйінің
мазмұныны кеңейтіп, нақтылап, түсіндіріп келген салаластың түрін
түсіндірмелі салалас деп атаймыз. Оның жасалуының негізгі екі жолы бар:
1. Алғашқы сөйлемнің баяндауышы сілтеу еімдігінен немесе сілтеу
есімдігінен жасалған үстеуден болып, екінші сөйлм сол баяндауыштың мазмұнын
түсіндіру мақсатында келген түсіндірмелі салаластар: Оның қорыққаны сонша –
аяқ-қолы дірілдеп кетті.
2. Алғашқы сөйлемде белгілі бір іс-әрекет, жай – күй хабарланып, екінші
сөйлем алғашқы сөйлемдегі бір сөзді нақтылап түсіндіру мақсатында
жұмсалатын түсіндірмелі салалас: Екі адам келе жатыр: бірі – Нұрбол,
екіншісі – Айбек.
Компоненттерінің мағыналық қатынасы өзара себептестік мәнде келген
салаластың түрін себептес салалас деп атаймыз. Сырыңды досыңа айтпа, оның
да айтатын адамы болады. (жалғаулықсыз түрі). Күріш тұқымы суға қолмен
себіледі,өйткені сеялка сға жүре алмайды. (жалғаулықты түрі).
Компоненттерінде баяндалатын оқиғалар бірінен кейін екіншісі
кезектесіп орындалатын салаластың түрін кезектес салалас деп
атаймыз.Кезектес салаластың тек жалғаулықты түрі болады. Мысалы: Бірде қар
жауады, бірде ұйтқып боран соғады.
Талғаулықты салалас компоненнтеріндегі іс-әрекеттің тек біреуі ғана
талғанып барып жүзеге асатындығын білдіретін салаластың түрі: Не мен
барамын, не сен барасың.
Компоненттердің мағыналары өзара шарттастық мәнде келетін салаластың
түрін шартты салалас деп атаймыз: Осыдан қолыма түссінші, сазайын
тарттырармын. Шартты салаласты жасайтын жалғаулық шылау ретінде Қ. Есенов
«әйтпесе» шылауын көрсетеді: Сен келісіміңді бер, әйтпесес мен саған
жоқпын.
Компонеттеріндегі жай-күйлер, оқиғалар өзара салыстырыла берілетін
салаластың түрін салыстырмалы салалас деп атаймыз: Ел ұлсыз болмас, жер
гүлсіз болмас.
Орыс тіліндегі салалас сөйлемдер жалғаулықтарына, олардың беретін
мағынасына қарай 5 түрге бөлінеді:
1) ССП с соединительными союзами (байланыстырушы мәнді
жалғаулықтары бар СҚС);
2) ССП с разделительными союзами (бөлуші, ажыратушы мәнді
жалғаулықтары бар СҚС);
3) ССП с противительными союзами (қарсылық мәнді жалғаулықтары
бар СҚС);
4) ССП с присоединительными союзами (жалғастырушы мәнді
жалғаулықтары бар СҚС);
5) ССП с пояснительными союзами ( түсіндірмелі жалғауықтары
бар СҚС).
Байланыстырушы мәнді жалғаулықтар бар СҚС байланыс қатынасы туады.
Мұндай сөйлемдер біртекті және әртекті құрамды деп бөлінеді.
Бірінші топтағы сөйлемдер и, да, ни...ни жалғаулықтар арқылы
байланысып, байланыстырушы – санамалау қатынасын орнатады. Бір мезгілде не
бір-бірінен кейін орындалатын әрекеттер санамаланып айтылады. М:
Урожайный сгибается колос,
И пшеница стеною встает.
И подруги серебряный голос,
Нашу звонкую песню поет. немесе
Я не могу расти в покое: ни солнца мне не виден свет, ни для корней
моих простору нет.
Екінші топтағы сөйлемдер и, да, также, тоже жалғаулықтары арқылы
байланысып, байланыстырушы – кеңейтуші, байланыстырушы – нәтижелі, және
т.б. әртекті қатынас орнатады.
Байланыстырушы – кеңейтуші сөйлемдерде екінші сөйлемі алғашқысының
мазмұнын аша түседі. Мысалы: Ввели новые графики, и это новое введение
значительно повысило производительность труда.
Байланыстырушы- нәтижелі сөйлемдерде екінші сөйлем біріншісіндегі
орындалатын әрекетінің нәтижесін көрсетеді. Екінші бөлігінде поэтому,
потому үстеулері, следовательно, значит қыстырма сөздері, и жалғаулығы
қолданылады. Мысалы: Потемки все более сгущались, и предметы теряли свои
контуры.
Ажыратушы жалғаулықтары бар СҚС (или, иль, либо, то..то, не то ... не
то, то ли ... толи) ажыратушы, бөлуші қатынастар орнап, не кезектеседі, не
талғайды.
1) Таңдау, талғау қатынастары или, либо, не то.. не то, то ли.. то
ли жалғаулықтары арқылы жасалады. Олар жеке тұрып та, қайталанып
та қолданыла береді.
2) Кезектесетін сөйлемдерде предикаттық бөлігінде баяндалатын
оқиғалар түрлі жоспарлы уақытта жүзеге асады, яғни кезектеседі:
То солнце тусклое блестит, то туча черная висит.
Қарсылықты мәнді жалғаулықтары бар СҚС (а, но, даже, зато, однако)
қарсылық мәнді қатынас орнап, олардың әр түрлілігі немесе сәйкессіздігі
баяндалады. Құрылысындағы ерекшеліктеріне сәйкес олар екі түрге бөлінеді:
1. салғастырмалы
2. қарсылықты
Салғастырмалы сөйлемдерде құбылыстар белгілі қатынаста салғастырылып,
мәйкессіздігіне қарамастан бір – бірін жоққа шығармайды, бірігіп өмір
сүреді: Низ башни был каменный, а верх деревянный.
Қарсылықты сөйлемдерде қарсылықты қатынастардың түрлі типтері беріледі:
қарсылықты-шектеуші, қарсылықты-толықтырушы, т.б. Мысалы: Я с ними вечно
бранюсь, но все-таки я их очень люблю.
Жалғастырушы мәнді жалғаулықтары бар СҚС. Сөйлемдегі жалғастырушы
қатынастар былайша сипатталады: 1. бұл қатынаста екінші предикативті бөлігі
сөйлеу процесінде туғандай, біріншісінің толықтырушысы секілді. 2. екінші
сөйлемнің толықтырушы сипаты жалғастыршы конструкцияның интонациондық
өзгелігін шарттайды: жалғаулық алдында дауыс төмендейді, пауза бар (жазуда
ол нүктелі үтір немесе сызықшамен берілуі керек). 3. кейде жалғаулықтарға
кейде үстеу, есімдіктер жалғанады. 4. жалғану кезінд бұл жалғаулықтар
өзінің негізгі мағынасын өзгертуі мүмкін. Мысалы: Ты сегодня должен
поговорить с отцом, а то он будет беспокоиться о твоем отъезде.
Түсіндірмелі жалғаулықтары бар СҚС екінші бөлігі алғашқысымен
түсіндірмелі- жалғастырушы о именно, то есть жалғаулықтары арқылы
байланысады: Мы спали, то есть сестра спала, а я лежал с открытыми
глазами.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
• Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
• Сын есімдердің жасалу жолдары
• Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктер.
• Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
• Етістіктің грамматикалық категориялары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

15 тақырып: Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлері
Дәріс жоспары:

1. Шартты, амал, себеп, мақсат, қарсылықты сабақтас құрмалас сөйлем
2. Салғастырып отырған тілдерде баламасы жоқ сабақтас құрмалас сөйлем.

Мақсаты: Шартты, амал, себеп, мақсат, қарсылықты сабақтас құрмалас
сөйлемдің жасалуы.Салғастырып отырған тілдерде баламасы жоқ сабақтас
құрмалас сөйлемдерді анықтау.

Мазмұны: Құрамындағы бағыныңқы, басыңқы сыңарларының алғашқысының
баяндауышы тиянақсыз болып, соңғысына бағына байланысқан құрмаластың түрін
сабақтас құрмалас сөйлем дейміз.
Қазақ тіліндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлері:
• Мезгіл бағыныңқылы;
• Себеп бағыныңқылы;
• Қарсылықты бағыныңқылы;
• Шартты бағыныңқылы;
• Мақсат бағыныңқылы;
• Қимыл-сын немесе амал бағыныңқылы;
• Түсіндірмелі;
• Салыстырмалы.
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің мезгілін,
болу уақықытын көрсетеді: Ет желініп бола бергенде, Сәмет кіріп келді.
Бағыныңқы сөйлемдегі басыңқының себебін анықтайтын сөйлемді себеп
бағыныңқылы сөйлем деп атаймыз: Қаламыз курорт болғандықтан, онда өнеркәсіп
орындары жоққ тән.
Бағыныңқы сөйлемі басыңқыдағы іс, оқиға мазмұнына қарама – қарсы
мағыналық қатынаста келетін сөйлем қарсылықты бағыныңқы сабақтас сөйлем деп
аталады: Таң алдында бір сағат мызғығаны болмас, Абай бұл түнді ұйқысыз
өткізді.
Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем баяндалған іс-қимылдың мағыналық
жақтан бір-бірімен өзара байланысы негізінде жасалады: Енді жол түссе, ол
орманды толық игеруге елдің күші жетеді.
Бағыныңқы сөйлемі басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің мақсатын білдіретін
сабақтастың түрін мақсат бағыныңқылы сабақтас деп атаймыз: Күзетші сезіп
қалмау үшін, біз жыраның ішімен еңбектеп кеттік.
Бағыныңқы сабақтас басыңқыдағы іс-әрекеттің қалай жүзеге асқандығын,
тәсілін білдіретін сөйлем қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас деп аталады:
Жұлығынан аяғы шығып, алба–жұлба болып, бүрсеңдеп, бір әйел кірді.
Көпшілік сабақтастың бағыныңқы компоненті өз басыңқысын әр түрлі
мағыналық жақтан сипаттай келсе, түсіндірмелі сабақтаста мұндай көрініс
керісінше болады, айқындылық, түсіндірушілік қызмет басыңқының үлесіне
тиеді. Мысалы: Бастан-аяқ мәнін ойласа, бұл өзі – Жігітектен кешірілу
сұраған сөз. Мұнда біріші сөйлемнің баяндауышы әрқашан шартты рай
тұлғасында жасалады, екі қанаттағы баяндауыштар да осы шақтық ұғымда
болады.
Компоненттеріндегі берілген оқиғалар мен жай-күйлер өзара салыстырыла
келген сабақтастың түрін салыстырмалы сабақтас деп атаймыз: Ауыл қандай
әбігер болса, Жұлдыз да сондай әбігер.
Ал, енді орыс тіліндегі сабақтастың түрлеріне тоқталатын болсақ.
Толықтауыш бағыныңқылы сабақтас (СПП с придаточными
обстоятельственными) екі түрге бөлінеді: 1. мекен бағыныңқылы сабақтас
кеңістіктегі қатынастарды білдіреді: Там, где ветры слизали снег, земля по
ночам гулко лопается; 2. мезгіл бағыныңқылы сабақтас мезгілдік қатынастарды
білдіреді: Пока ему заваривали крепкий чай, он сидел и молчал, продолжая
думать.
Шартты бағыныңқылы сабақтас ( СПП спридаточной частью условия)
сөйлемдерде реалды және ирреалды қатынастар берілуі мүмкін. Реалды шарт
сөйлемдерде если, коли, когда, раз жалғаулықтары арқылы беріледі: Когда
командир не робеет, солдаты за ним в огонь и в воду пойдут. Ирреалды шарт
сөйлемдерде если бы, когда бы жалғаулықтары арқылы беріледі: Если бы мне
предложили что-нибудь из двух: быть трубочистом в Петербурге или быть
здешним князем, то я взял бы место трубочиста.
Мақсат бағыныңқылы сабақтас (СПП с прдаточными цели) сөйлемдерде соңғы
сөйлем алғашқысына чтобы, для того чтобы, с тем чтобы, затем чтобы
жалғаулықтары арқылы байланысады: Я разбудил Пашку, чтобы он не свалился с
дрог.
Салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас сөйлемдерде (СПП с придаточными
сравнения) реалды (как, подобно тому как) және болжамды салыстырулар (как
будто, будто, словно, точно, как если бы) орын алады: Мелкие листья ярко и
дружно зеленеют, словно кто их вымыл.
Себеп бағыныңқылы сабақтас (СПП с придаточными прчины) сөйлемдерде
себептік мағынаның түрлі реңктері берілуі мүмкін. Бағыныңқылар себеп
мәндегі жалғаулықтар арқылы бекітіледі: потому что, оттого что, так как, из-
за того что, вследствие того что в связи с тем что, поскольку, ибо және
т.б.
Жол беруші бағыныңқылы сабақтас (СПП с придаточными уступительными)
сөйлемдердің бағыныңқысында басыңқыда айтылған оқиғалардың нәтижеге әкелу
мүмкіндігін айтады, бірақ ол гәтиже болмайды. Оның жалғаулықтары – хотя,
несмотря на то, что; невзирая на то, что; пускай, пусть, даром что. Мысалы:
Он выглядит чистым и опрятным, несмотря на то, что одежда его изрядна
поношена.
Нәтиже бағыныңқылы сабақтас (СПП с придаточными следствия) сөйлемдерде
бағыныңқы сөйлемдер басыңқыға так что жалғаулығы арқылы байланысып, әрдайым
екінші позицияда болады. Мысалы: Снег становился белее и ярче, так что
ломило глаза.
Бағынышты-жалғастырушы бағыныңқылы сабақтас (СПП с прдаточными
подчинительно-присоединительными) сөйлемдерде бағыныңқы басыңқыға отчего,
почему, кейде зачем есімдіктері арқылы байланысады. Мысалы: Пала роса, что
предвещало завтра хорошую погоду.
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де құрмалас сөйлемдер көп бағыныңқылы
болып бөлінеді. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрамында бағыныңқы сөйлемдер
үнемі екі жай сөйлемнен ғана құралмайды, олардың ішінде екі, үш не одан да
көп сөйлемдерден құралатыны да аз кездеспейді. Мысалы: Қыстың қысқа күні
түс шағына жеткенде, барлық жылқышы түсіріліп, ат атаулы алынып,
Абылғазының айтқаны түгелдей орындалып болған–ды. Көп бағыныңқылы
сабақтастың екі түрі бар:
1. Бағыныңқы сөйлемдердің әрқайсысы басыңқы сөйлеммен тікелей
байланысқан сабақтас жарыспалы көп бағыныңқылы сабақтас деп
аталады: Көрік өзі қызып, балға өзі соғылып, жлғыз ұста қызыл
ұшқынды бұрқыратып тұр.
2. Бағыныңқы сөйлемдері басыңқымен тікелей байланыспай, өзара, бір-
біріне тізбектеле, өзімен тетелес тұрған бағыныңқылы сөйлемдермен
құрмаласатын сабақтастың түрін сатылы көп бағыныңқылы сабақтас
сөйлем деп атаймыз. Мысалы: Тамшылар жиі тарсылдап, нөсердің
салқын екпіні төне бергенде, біз де үйге жеттік.

Орыс тілі де осыдан алшақ кетпейді. Бағыныңқылардың неге байланысты
екені және өзара қандай қарым-қатынаста болғандығына байланысты олардың
негізгі екі типі анықталады.
1.Сатылай байланысқан бағыныңқы сөйлемдері бар көп компонентті сабақтас
сөйлемдер: Скажи ему, чтобы держался до тех пор, пока не дам приказа
отступать.
2. Бір басыңқыға қарайтын көп компонентті бағыныңқы сабақтас сөйлемдер.
Мұның екі типі бар: а) біртекті өзара байланысқандар. Мысалы: Но кажется,
что песня все еще длится, что ей не будет и конца. ә) әртекті өзара
байланысқандар. Мысалы: Те из молодогвардейцев, которых водили на пытки
последними, что в тюрьму приехал обербургомистр.
Қазақ тілінде сонымен қатар көп басыңқы сабақтас құрмалас сөйлем деген
түрі де бар. Бір бағыныңқы сөйлемге бірнеше басыңқы сөйлемдердің әрқайсысы
өз бетімен тікелей байланысуы арқылы жасалған сабақтас көп басыңқылы
сабақтас құрмалас сөйлем деп аталады. Мысалы: Әттеген-ай, ең болмаса, енді
бір он бес күн артқа салсақ, құтырған қазатарға қанды көбік жұтқыза
шайқасар едік, Орынбор әскері де заулап жетер еді.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің аралас құрмалас деген түрі де
бар. Құрамындағы жай сөйлемдері бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та
байланысқан құрмаластың түрін аралас құрмалас сөйлем деп атаймыз. Аралас
құрмалас сөйлемдердің өзіндік белгілері:
1. Аралас құрмалас сөйлем білдіретін ой салалас пен сабақтастағы
ойдан күрделірек болады.
2. Аралас құрмалас сөйлем салаласа және сабақтаса құрмаласқан үш
және онан да көп сыңарлардан жасалады.
Аралас құрмаластағы жай сөйлемдер өзара екі түрлі жолмен байланысады:
1. Ешбір жалғаулық шылаусыз: Кеше іңірде жылқының бір шетін қайырып
жүр еді, Игілік ауылынан құйғытып шыға келген жігіттер мұны
ортаға алып, оған қасқырдың қозыға жапқан жаласын жапты.
2. Жалғаулық шылау арқылы байланысады: Қарттардың айтуынша, ол жаққа
ешкім барған емес, сондықтан бұрынғы жолы өшіп, тек сорабы
қалған.
Орыс тіліндегі жалғаулықсыз сөйлемдер.
Жоғарыда айтылып өткендей, көптеген жалғаулықсыз құрмалас сөйлемдердің
мағынасы нақтыланбай, семантикасы жалғаулықтардың болмауынан анық болмайды.
Дегенмен, бұлар өзіндік құрылысы мен грамматикалық мағыналары арқасында
бірнеше құрылымдық-семантикалық түрлерге жіктеледі.
Санамалау мағынасындағы жалғаулықсыз сөйлемдер. Мұндай сөйлемдер екі
топқа бөлінеді: 1. бір мезгілде: Катятся ядра, свищут пули, нависли хладные
штыки. 2. әр мезгілде: Лошади тронулись, колокольчик зазвенел, кибитка
полетела.
Таралушы-жалғастырушы мағынасындағы жалғаулықсыз сөйлемдер. Мұндай
типтегі екінші бөлік кеңейтеді: 1. алғашқысының бір мүшесі; 2. толық
алғашқы сөйлемді. Мысалы: Мы остановились у ворот, там был пост.
Салғастыру мағынасындағы жалғаулықсыз сөйлемдер. Мұнда алғашқы
сөйлемдегі хабар мен екінші сөйлемдегі хабар салғастырылады: Справа был
болотистый лес, слева – красноватые столбы утесов.
Түсіндіру мағынасындағы жалғаулықсыз сөйлемдер. Мұндай типтегі
сөйлемдерде алғашқысының жай – күйін екінші сөйлем түсіндіреді. Мысалы:
Предметы теряли свою форму: все сливалось сначала в серую, потом в темную
массу.
Шартты және мезгіл мағынасындағы жалғаулықсыз сөйлемдер. Бұл сөйлемдер
бірінші және екінші сөйлемдердің баяндауыштарының модальді формаларының
қатынасымен сипатталады: Досидела бы до конца- он бы тебя до дому проводил.
Объектілі мағынасындағы жалғаулықсыз сөйлемдер. Сөйлемнің алғашқысында
сөз, ой, сезімнің қабылдануымен байланысты сөздер айтылып, екіншісінде оның
мазмұны ашылып, объектісі айтылады. Я тебе определенно скажу: у тебя есть
талант.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
• Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
• Сын есімдердің жасалу жолдары
• Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктер.
• Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
• Етістіктің грамматикалық категориялары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

3-бөлім СОБӨЖ тапсырмалары бойынша әдістемелік нұсқау

1.Тақырыбы: Салғастырмалы фонетика.
Мақсаты: Қазақ тілі фонетикасының зерттелу тарихына шолу жасау, фонетика
және оның зерттеу нысаны туралы мағлұмат алу.
Сұрақтары:
1. Орыс миссионерлердің зерттеулері.
2. А.Байтұрсынсынұлының қазақ тілі фонетикасының зерттелуі.

Есеп беру түрі: конспект
Әдістемелік нұсқау: Қазақ тілінің зерттелу тарихына шолу жасағанда ең басты
зерттелу тарихына толық шолу жасау керек. Әр ғалымның фонетиканың
зерттелуіне қосқан үлесіне мұқият назар аудару.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

2.Тақырыбы: Салғастырып отырған тілдердегі фонемалардың көрінісі..
Мақсаты: Салғастырып отырған тілдердегі дыбыс және фонема, олардың
ұқсастықтары мен айырмашылықтары. Әріп туралы, әріп пен дыбыстың ара
қатынасы.Ақтив және пассив сөйлеу мүшелері.
Сұрақтары:
1.Фонема туралы ұғым.
2.Актив және пассив мүшелері.

Есеп беру түрі: конспект.
Әдістемелік нұсқау: Бұл тапсырманы орындауда студенттер ең басты дыбыс
пен әріптің айырмашылығын, әріп пен фонеманың өзара айырмашылығы туралы
түсіну керек.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

3- Тақырыбы: Екі тілде көркем шығармаға фонетикалық талдау дыбыстар.
Мақсаты: Дауысты дыбыстардың жасудағы жақтың қатысы. Құранды
дауыстылардың ерекшеліктері. Кейбір дауыстылардың дифтонг сапада айтылуы.
Тапсырмасы::
1.Дауысты дыбыстардың жасудағы жақтың қатысы.
2. Құранды дауыстылардың ерекшеліктері.
3. Кейбір дауыстылардың дифтонг сапада айтылуы.

Есеп беру түрі: мәтінмен жұмыс.
Әдістемелік нұсқау:. Дауысты дыбыстардың жасудағы жақтың қатысы. Құранды
дауыстылардың ерекшеліктері. Кейбір дауыстылардың дифтонг сапада айтылуы.

Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

4.Тақырыбы: Салғастырмалы сөзжасам. Тілдегі сөзжасамдық жұрнақтар..
Мақсаты: Салғастырмалы сөзжасам. Қазақ және орыс тілдеріндегі өнімді ,
өнімсіз жұрнақтарды анықтау.Тілдегі сөзжасамдық жұрнақтар
Сұрақтары:
1 Салғастырмалы сөзжасам. Тілдегі сөзжасамдық жұрнақтар.

Есеп беру түрі: конспект.
Әдістемелік нұсқау: Салғастырмалы сөзжасам. Тілдегі сөзжасамдық жұрнақтар

Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

5.Тақырыбы: Сөзжасамдық талдау.

Мақсаты: Сөзжасамдық талдау
Сұрақтары:
Сөзжасамдық талдау
Есеп беру түрі: талдау
Әдістемелік нұсқау: Мәтінге сөзжасамдық талдау жасау. Сөз тудырушы және
сөз түрлендіруші жұрнақтарды көрсету. Аггютинативті қазақ тіліндегі және
флективті орыс тіліндегі сөздердің жасалуы.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

6.Тақырыбы: Салғастырмалы морфология.
Мақсаты: Салғастырмалы морфология. Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз
таптарын салғастыру.
Сұрақтары:
Салғастырмалы морфология..

Есеп беру түрі: реферат..
Әдістемелік нұсқау: Салғастырып отырған тілдердегі сөз таптарының
айырмашылықтары.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

7.Тақырыбы: Морфологиялық талдау..
Мақсаты: Қазақ және орыс тіліндегі сөздерге морфологиялық талдау жасау.
Сұрақтары:
: Морфологиялық талдау
Есеп беру түрі: талдау
Әдістемелік нұсқау: Қазақ және орыс тіліндегі сөздерге морфологиялық
талдау жасау..Екі тілдегі сөздерді талдаудағы ерекшелігі көрсету.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

8.Тақырыбы: Екі тілдегі фактілерін негізге ала отырып, бір құрамды
сөйлемнің сөз тіркесінен, атаулы сөйлемнен, толымды, толымсыз, жақты,
жақсыз сөйлемдерден айырмашылығын және олардың бір-біріне ұқсас жақтарын
көрсету.
Мақсаты: Екі тілдегі фактілерін негізге ала отырып, бір құрамды сөйлемнің
сөз тіркесінен, атаулы сөйлемнен, толымды, толымсыз, жақты, жақсыз
сөйлемдерден айырмашылығын және олардың бір-біріне ұқсас жақтарын көрсету.
Сұрақтары:
1. Сөз тіркесі.
2. Жай сөйлем.
Есеп беру түрі: пікір-талас.
Әдістемелік нұсқау: : Екі тілдегі фактілерін негізге ала отырып, бір
құрамды сөйлемнің сөз тіркесінен, атаулы сөйлемнен, толымды, толымсыз,
жақты, жақсыз сөйлемдерден айырмашылығын және олардың бір-біріне ұқсас
жақтарын көрсету.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

4-бөлім СӨЖ тапсырмалары бойынша әдістемелік нұсқау

1.Тақырыбы: Салғастырмалы фонетика Фонетика мәселелерінің зерттелу тарихына
шолу жасау.

Мақсаты: Қазақ тілі фонетикасының зерттелу тарихына шолу жасау, фонетика
және оның зерттеу нысаны туралы мағлұмат алу.
Сұрақтары: Салғастырмалы фонетика Фонетика мәселелерінің зерттелу тарихына
шолу жасау.

2.Тақырыбы: Қазақ және орыс тілдердегі дауысты және дауыссыз дыбыстар
Мақсаты: Дыбыс және фонема, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
Әріп туралы, әріп пен дыбыстың ара қатынасы.Ақтив және пассив сөйлеу
мүшелері.
Сұрақтары:
1.Фонема туралы ұғым.
2.Актив және пассив мүшелері.

3.Тақырыбы: Сөз таптарын салғастыру.
Мақсаты: Салғастырмалы морфология. Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз
таптарын салғастыру.
.
Тапсырмасы: Салғастырмалы морфология. Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз
таптарын салғастыру.

Есеп беру түрі: ауызша
Әдістемелік нұсқау: Салғастырмалы морфология. Қазақ және орыс
тілдеріндегі сөз таптарын салғастыру.

Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

4.Тақырыбы: Жай сөйлемнің күрделену жолдары
Мақсаты: Жай сөйлемнің күрделену жолдары
Сұрақтары:
1 Жай сөйлемнің күрделену жолдары.

Есеп беру түрі: конспект.
Әдістемелік нұсқау: Жай сөйлемнің күрделену

Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

5.Тақырыбы: Сөйлемнің түрлері
Мақсаты: Қазақ және орыс тілдеріндегі сөйлемнің түрлері анықтау.
Сұрақтары:
1. Жай сөйлем.
2. Құрмалас сөйлем.
Есеп беру түрі: реферат.
Әдістемелік нұсқау: : Қазақ және орыс тілдеріндегі сөйлемнің түрлері
анықтау.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

6.Тақырыбы: Жай сөйлем синтаксисі.
Мақсаты: Қазақ және орыс тілдеріндегі жай сөйлемнің түрлерін анықтау.
Қазақ және орыс тілдердегі жай сөйлемдердің айырмашылықтарын және
ұқсастықтарын анықтау.
Сұрақтары:
1.Толымды, толымсыз сөйлем.
2. Жалаң және жайылма сөйлем.
3. Бір құрамды, екі құрамды сөйлем.
4. Жақты , жақсыз сөйлем.

Есеп беру түрі: реферат..
Әдістемелік нұсқау: Толымды, толымсыз сөйлем. Жалаң және жайылма сөйлем.
. Бір құрамды, екі құрамды сөйлем.
Жақты , жақсыз сөйлем.
Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

7.Тақырыбы: Құрмалас сөйлем синтаксисі
Мақсаты: Қазақ және орыс тілдеріндегі құрмалас сөйлем түрлері.
Құрмалас сөйлемнің сабақтас және салалас түрлері.Қазақ тіліндегі аралас
сөйлемнің ерекшелігі. Орыс тіліндегі жалғаулықсыз құрмалас сөйлем.
Сұрақтары:
1. Қазақ тілінде құрмалас сөйлем.
2. Құрмалас сөйлемнің түрлері.
3. Екі тілдегі құрмалас сөйлемнің ерекшелігі және ұқсастықтары.
Есеп беру түрі: мәтінмен жұмыс..
Әдістемелік нұсқау: Қазақ және орыс тілдеріндегі құрмалас сөйлем түрлері.
Құрмалас сөйлемнің сабақтас және салалас түрлері.Қазақ тіліндегі аралас
сөйлемнің ерекшелігі. Орыс тіліндегі жалғаулықсыз құрмалас сөйлем.

Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12.

Салғастырмалы грамматика пәні бойынша сұрақтары:
• Қазақ және орыс тілдерінің лексикасындағы ортақ сөздер
• Орыс тілдегі түрік сөздер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі зат есімдер
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімдер
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сан есімдер
• Қазақ және орыс тілдеріндегі септік категориясы
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сын есімнің шырай формасы.
• Екі тілдегі сын есімнің септелуі.
• Сын есімдердің жасалу жолдары
• Қазақ және орыс тілдеріндегі етістіктер.
• Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты.
• Етістіктің грамматикалық категориялары.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі флексия
• Аффиксоидтер және интерфикстер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
• Салыстырмалы фонетика нені зерттейді
• Орыс және қазақ тілінің қалыптасуынлағы ерекшеліктер.
• Түркі тілдерінен орыс тіліне енген сөздер.
• Орыс тіліндегі вокализмдер және консонатизмдер.
• Қазақ тіліндегі вокализмдер және консонатизмдер.
• Орыс және қазақ тіліндегі буынның түрлері.
• Екі тілдегі фонетикалық процестер.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі жай сөйлемдер
• Қазақ және орыс тілдеріндегі құрмалас сөйлемдер
• Қазақ және орыс тілдеріндегі салалас құрмалас сөйлемдер
• Қазақ және орыс тілдеріндегі сабақтас құрмалас сөйлемдер

Салғастырмалы грамматика пәнінен тест сұрақтары:

1. Қазіргі орыс тілінде неше дауысты дыбыс бар?
а) 4; б) 6; в) 7; с) 8; д) 9
2. қазіргі қазақ тілінде неше дауысты дыбыс бар?
а) 4; б) 6; в) 7; с) 8; д) 9
3. Қазақ тіліне ғана тән еріндік дауыстыларды көрсетіңіз?
а) о,у ; б) ө,ү; в) ә,і; с) а,и; д) ү,і
4. Қазақ тіліне ғана тән езулік дауыстыларды көрсетіңіз?
а) а,ә; б) і,ә; в) ү,ө; с) о,ү; д) и,ы
5. Қазақ тіліне ғана тән қысаң дауысталарды көрсетіңіз?
а) о,у; б) ө,ү; в) ә,і; с) а,и; д) ү,і
6. Орыс тілінде дауысты дыбыстардың қалай жіктелуі жоқ?
а) еріндік-езулік; б) ашық-қысаң; в) жуан-жіңішке; с) лабиалды-
лабиалды емес; д) төменгі-ортаңғы-жоғарғы тіл деңгейіне байланысты
7. Тек орыс тіліне тән дауысты дыбыстарды көрсетіңіз?
а) а,о; б) у,и; в) э,о; с) ө,у; д) ы,е
8. Қазақ тілінде неше төл дауыссыз дыбыс бар?
а) 18; б) 19; в) 20; с) 21; д) 22
9. Қазіргі орыс тілінде неше дауыссыз дыбыс бар?
а) 24; б) 26; в) 27; с) 28; д) 35
10. Қазақ сөзінің соңында кездеспейтін дауыссыз дыбыстар
а) б,в,ж; б) б,д,з; в) д,з,ғ; с) д,ғ,г; д) р,л,в
11. Қазақ сөзінің басында кездеспейтін дауыссыз дыбыстар
а) б,в,ж; б) б,д,з; в) й,ң; с) д,ғ,г; д) р,л,в
12. Қазақ тіліне ғана тән дауыссыздарды көрсетіңіз
а) ғ,у; б) қ,ү; в) т,д; с) р,и; д) ү,і
13. Қатаң дауыссыз дыбыстарды көрсетіңіз
а) ғ,у; б) қ,т; в) т.д; с) р,и; д) ү,і
14. Ұяң дауыссыз дыбыстарды көрсетіңіз
а) ғ,у; б) қ,т; в) т,д; с) р,и; д) з,ж
15. Үнді дауыссыз дыбыстарды көрсетіңіз
а) ғ,у; б) қ,ү; в) т,д; с) р,и; д) у,й
16. Орыс тіліндегі дауыссыз дыбыстардың қандай оппозициясы қазақ тілінде
кездеспей ді?
а) қатаң-ұяң; б) жуан-жіңішке; в) шұғыл-ызың; с) ерін-тіл; д) тіл
алды-тал арты
17. Орыс тілінде жуан-жіңішке жұптары бар дауыссыз дыбыстар
а) ш,ч; б) ж,щ; в) г,к; с) с,т; д) х,ц
18. Орыс тілінде тек жіңішке болатын дауыссыз дыбыстар
а) ш,ч; б) ж,щ; в) г,к; с) с,т; д) х,ц
19. Орыс тілінде тек жуан болатын дауыссыз дыбыстар
а) ш,ч; б) ж,щ; в) г,к; с) с,т; д) х.ц
20. Орыс тілінде неше жуан-жіңішке жұп бар?
а) 18; б) 19; в) 12; с) 15; д) 14
21. Орыс тіліндегі дауыссыз дыбыстардың жуан-жіңішке жұптасуы қандай
құбылыс?
а) фонематикалық; б) вариациялық; в) комбинаторлық; с)
сингормониялық; д) спонтандық
22. Тек қазақ тіліне тән ұяң дауыссыз дыбыстар
а) ш,ч; б) ж,з; в) г,к; с) с,т; д) ғ,һ
23. Буынның бірыңғай жуан не жіңішке болып келуі
а) аккомадация; б) ассимиляция; в) диссимиляция; с) сингормонизм; д)
спонтандық
24. Көршілес дауысты және дауыссыз дыбыстардың артикуляциялық тұрғыдан
бейімделуі
а) аккомадация; б) ассимиляция; в) диссимиляция; с) сингормонизм; д)
спонтандық
25. Қазақ тілінде б,г,ғ,д дыбыстарына біткен сөздерге қосымша қалай
жалғанады?
а) қатаң; б) ұяң; в) үнді; с) қыстырынды ы,і дыбыстарымен; д) тек
дауыстыдан бастап жалғанады
26. Регрессивті ассимиляцияны көрсетіңіз
а) шашсын; б) жат бол; в) жас дос; с)книжка; д) молодежь
27. Тоғыспалы ықпалды көрсетіңіз
а) тамағым; б) сшить; в) одна; с) Жанкелді; д) жат бол
28. Қазақ тілінің морфологиялық құрылысына тән басты ерекшелік
а) оморфты; б) аналитикалық; в) агглюфтинативті; с) флективті; д)
қопармалы
29. Орыс тілінің морфологиялық құрылысына тән басты ерекшелік
а) оморфты; б) аналитикалық; в) агглюфтинативті; с) флективті; д)
қопармалы
30. Орыс тілінде қандай грамматикалық категория жоқ?
а) шақ; б) жақ; в) септік; с) тәуелдік; д) род
31. Қазақ тілінде қандай грамматикалық категория жоқ?
а) шақ; б) жақ; в) септік; с) тәуелдік; д) род
32. Түбірдің алдында келіп сөз тудырушылық, сөз түрлендірушілік қызмет
атқаратын морфема
а) приставка; б) постфикс; в) суфикс; с) аффикс; д) интерфикс
33. Префикс арқылы жасалған сөзді көрсетіңіз
а) дружба; б) пароход; в) малшы; с) приход; д) иінағаш
34. Суфикс арқылы жасалған сөзді көрсетіңіз
а) тарақ; б) жауап; в) садақ; с) друг; д) списать
35. Күрделі сөздің сыңарларын байланыстыратын дауысты дыбыс
а) аффиксоид; б) суффикс; в) префикс; с) интерфикс; д) аффикс
36. «Краевед, Татарстан, Языковед» сөздерінің құрамындағы «вед, стан»
а) аффиксоид; б) суффикс; в) префикс; с) интерфикс; д) аффикс
37. Туынды негіздерді көрсетіңіз
а) кітап, книга; б) көп, много; в) малшы, скотник; с) жер, земля; д)
көк, синий
38. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөзді көрсетіңіз
а) ұлтарақ; б) вертихвостка; в) ұшқалақ; с) книжный; д) породистый
39. Орыс тілінде жеке бөлінбейтін сөз табы
а) зат есім; б) сын есім; в) еліктеу сөздер; с) етістік; д) одағай
40. Орыс тілінде септелмейтін сөздер
а) алоэ, метро; б) дело, герой; в) сосна, дядя; с) ель, путь; д)
темя, семя
41. Лагерь находится за городом сөйлемдегі қарамен жазылған сөз қай
септікте тұр?
а) творительный; б) родительный; в) дательный; с) винительный; д)
именительный
42. Смотреть с трибуны қарамен жазылған сөз қай септікте тұр?
а) творительный; б) родительный; в) дательный; с) винительный; д)
именительный
43. Передать записку қарамен жазылған сөз қазақ тіліне аударғанда қай
септікте тұрады?
а) атау; б) барыс; в) жатыс; с) табыс; д) ілік
44. Терезе әйнегі қарамен жазылған сөз қай септікте тұр?
а) атау; б) барыс; в) жатыс; с) табыс; д) ілік
45. Құстарды мылтықпен атты көмектес септігінде тұрған сөз орыс тіліне
аударылғанда қай септікте тұрады?
а) творительный; б) родительный; в) дательный; с) винительный; д)
именительный
46. Отцовы заботы курсивпен берілген сөз қай сөз табына жатады?
а) зат есім; б) сын есім; в) еліктеу сөздер; с) етістік; д) одағай
47. Шырай категориясының супплетивті тәсіл арқылы жасалуын көрсетіңіз
а) самый добрый; б) қызылырақ; в) плохое – хуже; с)қап-қара; д)
строжайший
48. Асырмалы шырайды көрсетіңіз
а) доброе; б) қызылырақ; в) плохое – хуже; с) көкшіл; д) строжайший
49. Салт етістіктерді көрсетіңіз
а) күлу, ходить; б) табу, найти; в) ойнату, стирать; с) ойнау,
управлять; д) тарау, зайти
50. Мальчик купивший книгу курсивпен берілген етістік қай формада тұр?
а) понудительный залог; б) страдательный залог; в) действительное
причастие; с) страдательное причастие; д) деепричастие

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы