Файл қосу
Музыкалық аспаптар
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|Құжат СМК 3 деңгей |ПОӘК | |
| | |ПОӘК |
| | |042-18.1.32/02-2013 |
|ПОӘК | | |
|«Таңдау бойынша аспап» |Редакция № 1 ______ | |
|пәннің оқу-әдістемелік | | |
|құралы | | |
«Таңдау бойынша аспап»
ПӘНІНЕН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В010600 «Музыкалық білім» мамандығы үшін
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛЫ
2013 жыл
|ПОӘК |Ред. № 1 _______20__ ж. |Бет 2__ |
|042-18.1.32/02-2013 | | |
Мазмұны:
|1 |1 Глоссарий | |
| | | |
|2 |2 Тәжірибиелік сабақтар | |
| | | |
|3 |3 Студенттің өздік жұмысы | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
|ПОӘК |Ред. № 1 _______20__ ж. |Бет 3_ |
|042-18.1.32/02-2013 | | |
1 ГЛОССАРИЙ
АККОРД – (латынша accordae– үйлестіремін деген мағынада)үш, немесе одан да
көпдыбыстардан тұратын, тігінен орналасқан біртұтас жүйелі үндестік.
АЛЬТЕРАЦИЯ – («альтерация» латын тілінде – «өзгерту») дыбыстарды жарты
тонға немесе бүтін тонға жоғары – төмен өзгертуді айтады. Қара клавиштерден
шығатын қосалқы дыбыстарды жазу үшін альтерация белгілері деп аталатын
шыртты таңбалар (диез, бемоль, дубль диез, дубль бемоль, бекар)
қолданылады.
АНСАМБЛЬ - әншілер немесе аспапта ойнаушы шағын топтан құралған
орындаушылар. Ансамбльдің дуэт (екі кісі), трио (үш кісі), квартет (төрт
кісі), квинтет (бес кісі) және т.б. сияқты түрлері бар. Ансамбльдер бір
тектес аспаптардан да, әр түрлі аспаптардан да құралады.
АППЛИКАТУРА – музыка аспабында ойнаған кезде басатын саусақтардың орналасу,
алмасу тәртібі және олардың нотадағы белгісі.
ӘУЕН - өзінің жүйелік қиысу жағынан белгілі әсемдік тацуып, көркемдік
жағынан бүтін бір бейне болып, лад пен өлшем-ырғақтағыөзара қатынаста
үйлескен бір дауысты дыбыстардың тізбегі (гректің melodia - ән айту, өлең,
ән, әуез).
ВАРИАЦИЯ – (құбылту деген сөз) баста алған тақырыпты сол күйінен бірнеше
рет құбылтып берген музыка түрін айтады.Музыканың негізгі үндік жағы
сақталады да, ырғағы, екпіні, өлшеуі, лады өзгеріп, құбылып кетеді.
ГАММА – жалпы октава аралығында орналасқан дыбыстар тізбегін музыка
желісінде (ладта) айтады.
ГАРМОНИЯ – (гректің harmonia – байланыс, үйлесу, сай келу) көпдауыстылық
құрылым, музыкалық дыбыстардың бүтін тік құрылымды жинағы.
ДЫБЫС КҮШІ – біздің есту сезімдеріміздің дыбыстың қатты немесе жай шығуын
қабылдауы. Дыбыстың күші дыбыс тербелісінің шегіне – амплитудасына немесе
тербелу қимылының серпілісіне байланысты. Серпіліс көлемі неғұрлым кең
болса, дыбыс соғұрлым күшті болып келеді, серпіліс тарылған сайын – дыбыс
жай шығады.
ДЫБЫС ТЕМБРІ – дыбыстық бояу.
ДЫБЫСТЫҢ ҰЗАҚТЫҒЫ – дыбыстардың уақыт шамасымен өлшенетін созылу қашықтығы.
ЕКПІН (темп) – музыкалық шығармалардың жылдамдық қозғалысын айтады.
КУЛЬМИНАЦИЯ – (латынша culmen - шың) әуен дамуының ең жоғарғы сатысы – оның
шиеленісу шыңы.
КҮЙ - қазақ халқының ертеден келе жатқан аспаптық музыкасы. Халық күйші -
композиторлары Қорқыт, Құрманғазы, Дина артында көптеген күйлер қалдырды.
Күйді тындағанда оның нәзік дыбыстарына, әуеніне жете көңіл бөлу керек.
МАРШ - мереке шерулері мен мемлекеттік қонақтарын салтанатты түрде қарсы
алған кезде, жорықтарда, солдаттар сап түзегенде ойналады. Елдік, ерлік
рухтағы ерекше күш- жігермен орындалатын шығарма.
МЕЛИЗМ – арнайы белгілермен көрсетілген қысқа әуендік айналымдар (мелизм –
грекше melos - әуез, ән, әуен деген мағынада). Негізгі міндеті - әуендегі
дыбысты әуездік әшекеймен безендіру. Басты түрлері: форшлаг, мордент,
группетто, трель.
МЕТР – музыкалық шығармада күшті және әлсіз үлестердің бірқалыпты алмасып
келуін айтады.
МОДУЛЯЦИЯ – бір тональдіктен екінші тональдікке ауысу.
МУЗЫКАЛЫҚ АКУСТИКА - музыкалық дыбыстар мен үндестіктердің табиғатын және
музыкалық жүйелер мен құрылымдарды зерттейді.
МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ – музыкалық тәрбие, оқыту, даму ұғымдарының
бірілігінде қарастырылады. Музыкалық білілімділік мазмұнын қрай келе кәсіби
сферада (сазгерлік, орындаушылық, оқытушылық, музыканы зерттеу және т.б.)
немесе музыкамен әуесқой ретінде өз бетімен шұғылдану әрекеттерін жүзеге
асыруға көмектеседі.
МУЗЫКАЛЫҚ ДЫБЫС – белгілі биіктігі, ұзақтығы, күші және тембрі бар дыбысты
айтады.
МУЗЫКАЛЫҚ ДЫБЫСТАРДЫҢ БИІКТІГІ – белгілі бір жиіліктегі дыбыстардың
тербелістерін қабылдап, түйсіну болып табылады.
МУЗЫКАЛЫҚ ЖАНР – белгілі бір тарихи жағдайдың әсерімен пайда болып, мазмұны
мен түр жағынан үздіксіз дамып, өзіне тән кейбір тұрақты белгілерін сақтап
қалған шығарманың түрі.
МУЗЫКАЛЫҚ СТИЛЬ – көркемдік әдіс пен тәсілдер жиынтығы; өткен дәуірдің,
қазіргі замандағы көркемдік әдіс-тәсілдер мен бағыт-бағдарламасы анықталған
музыкакның өзіндік дара ерекшелігі, қолтаңбасы.
НОТА – («nota» – лат., итал. – «таңба») музыка дыбыстарын жазатын белгілі
бір таңба.
ОКТАВА – бір дыбыстың келесі сегізінші биіктікте қайталануын айтады (октава
– лат. – сегізінші; дыбыс тізбегінің сегізінші басқышы деген мағынада).
ПОЛИФОНИЯ – (гректің poly – көп, және phone – дыбыс, дауыс)көпдауыстылық
құрылым, көлденең үйлестік негізінде қабылданып, бір уақытта екі немесе
одан да көп әуеннің үйлесе дамитын дербес бірлігінде қалыптасады.
ПРЕЛЮДИЯ – бір актінің кіріспесі. Кейін прелюдия белгілі бір аспапқа
арналған өз алдына шығарма болып кетті. Прелюдияны көп жазғандардың ішінде
И.С.Бах.
РЕГИСТР – дыбыс тізбектерінің бояулық қасиеттері жағынан бір-біріне ұқсас,
жақын аумағы. Үш регистр: төменгі регистр, немесе «бас» регистр, бұған –
субконтроктава, контроктава, үлкен октава жатады; орталық – кіші және 1-2
октавалар; жоғарғы – 3-4-5 октавалардан құралады.
РОНДО – (франц. – шеңбер, дөңгелену) – бір тақырыпқа қайта-қайта келе
беретін музыка түрі. Мұнда бас тақырып әннің қайырмасына ұқсайды. Сол бас
тақырыпқа қайталап келекр алдында жаңа музыка болады. Оны эпизод дейді.
СОНАТА – (итал. - дыбыстау) екі тақырыптың күресі, талас-тартысы. Соната
бір аспапқа жазылады: фортепианоға, скрипкаға т.б. Соната бір бөлімді, екі-
үш-төрт бөлімді болады. Оның әрбір бөлімі қарама-қарсы болады. Бірақ
бәрінің идеялық-көркемдік желісі бір сағаға құяды.
ТАКТ – бір күшті үлестен келесі үлеске дейінгі аралықтағы музыкалық
шығарманың бір бөлігі.
ТОНАЛЬДІК – тоника дыбысымен айқындалатын ладтың орналасуындағы биіктік
дәрежесі.
ТРАНСПОЗИЦИЯ (латынша transposition – көшіру, орын ауыстыру) – музыкалық
шығарманы қандай да болмасын бір интервалға жоғары немесе төмен, болмаса
бір тональдіктен екінші тональдікке көшіруі.
ФУГА – (лат. – жүгіру, қуу) әр дауыс бір-біріне бағынбайды, өзінің даму
жолы болады. Бірақ беталды әр дауыс жүре бермейді, жалпы гармония-полифония
заңдары бойынша ұласып отырады. Фугада бір дауыс екінші немесе үшінші
дауысты қуып отырған сияқты болады. Фуга атануы содан.
ЭТЮД – (франц. – үйрену, зерттеу, жаттығу) үйренуге, дағдылануға арналған
шығарма. Аспаптың қай-қайсысына да болса ойнап үйренгенде, орындаушы
белгілі бір шығарма орындамас бұрын осы шығарманы ойнап жаттығады. Бірақ,
этюд – көркем шығарма да бола алады. Мысалы, Шопеннің этюдтары оқулық емес,
көркем этюдтар, «концерттік».
ЫРҒАҚ (ритм) – музыкалық шығармалардағы әр түрлі дыбыс ұзақтықтарының
белгілі мерзімде алма-кезек ауысып отыруы.
1-апта
Тақырыбы 1.
Музыкалық – теориялық білімнің негіздерін игеру.
Мақсаты: музыкалық – теориялық білімнің негіздерін білу.
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Нота.
2. Ырғақ. Жай метрлер мен өлшемдер
Нота – («nota» – лат., итал. – «таңба») музыка дыбыстарын жазатын белгілі
бір таңба.
Музыкалық дыбыс төмен және биік дыбыстардан тұрады. Негізгі дыбыстар
және оның атаулары (ноталары). Дыбыстар арасындағы қашықтық тон және жарты
тон. Альтерацияның белгілері. Қара клавиштердің атаулары, ноталық жазу.
Ноталық стан, қосымша сызықтар, скрипка және бас кілттері, скрипка мен бас
кілттерде ноталық жазу.
Дыбыстардың ұзақтығы: дыбыстар ұзақтығының арақатынасының кестесі.
Үзілістің кестесі: жартылай төрт бөлігінен, сегіздік бөлігінен, такт,
тактердің шегі.
Музыка белгілі бір уақыт ішінде жазылып, орындалып, тыңдалып,
қабылданатын көркем өнер түрі. Музыкалық шығарманы дұрыс ойнап, айтып,
санай білу немесе музыкалық қимыл қозғалысын бір бағытта ұстап меңгере білу
өлшем шамасына, яғни метрге байланысты. Кең мағынада ритм-музыка көлемінің
архитектоникалық негізі (музыкалық ырғақтық тұтас пішін, кульминациялардың
ара қатынасы, ырғақтық жалғасулар мен комбинациялық алмасу шарттары, ауыр
және жеңіл такты үлестері, өлшемнің ең жоғары тәртібі). Өлшем және ырғақ
түсініктерінің байланысы. Метр дегеніміз-бірқалыпты жүйедегі кесінді, бір
уақытта тең ұзақтықтардың алмасулары, яғни қозғалыстың бір қалыптылығы
(жүректің соққанындай). Ритм (ырғақ) дегеніміз-дыбыс толқындарын белгілі
бір уақытта ұйымдастырушы. Музыканың өзінің бөлшектік екпініне қарай күшті
үлес, әлсіз үлес болып такті ішінде бөлініп орналасуын және бір қалыпты
алмасуларын метр (өлшем) деп атаймыз. Метр мен (өлшем) размер. Жай, күрделі
және аралас метрлер мен өлшемдер. Жай, күрделі және аралас өлшемдерде
ұзақтықтарды тәртіпке келтіріп топтастыру. Такт. Такті сызығы. Затакт
(толық емес такт).
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Күрделі және жай өлшемдер деген не?
2. Кез-келген шығармадағы ырғағын ажырата білу.
2-апта
Тақырыбы 2.
Музыкалық – теориялық білімнің негіздерін игеру.
Мақсаты: музыкалық – теориялық білімнің негіздерін білу.
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Тональдіктер.
2. Музыкалық терминдер.
Мына жай терминдерді жаттау қажет.
1. Adagio (адажио) - асықпай, жай
2. Agitato (аджитато) – көтеріңкі сезіммен толғана
3. Allegro (аллегро) - тез
4. Andante (анданте) – баяу, асықпай
5. Contabile (каптобиля) - әндете
6. Dolce(дольче) – нәзік, жұмсақ
7. Forte (форте) – қатты (дыбыс)
8. Piano (пиано) - ақырың
9. Vivo (виво) – тезірек
10. Moderato (модерато) – орташа, ұстамды
11. Allegretto (аллегато)-жүргек
12. Andantino (андентино)-тезірек
13. Agitato (агигато)-көтеріңкі сезіммен толғана
14. A tempo(темпо)-алдынғы екпін (тездетіп немесе жайлағаннан кейін
алдынғы екпінге қайта түсу).
15. Ritenuto (ритенуте)-жайлай,
16. Rallentando (реллентанто)-жай
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Музыкалық терминдер жатқа білу.
2. Шығармадағы тоналдікті анықтау
3-апта
Тақырыбы 3.
Музыкалық аспаптар
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Басқа халықтардың музыкалық аспаптары
2. Қазақтың халық музыкалық аспаптары
Кәсіби музыкалық аспаптарға симфониялық (опералық), үрлеп
ойнайтын және эстрадалық оркестрлер құрамына енетін аспаптар жатады. Кәсіби
аспаптардың шығу тегі халықтық музыкалық аспаптарға саяды. Музыкалық
аспаптардың даму жолы адамзат қоғамының, оның мәдениетінің, музыкасының,
орындаушылық өнерінің жолымен тығыз байланысты. Музыка жанрларының дамуына
орай кейбір музыкалық аспаптар халық арасына кең тараған, өзгермей қазіргі
заманға жеткен, ал бірқатары біртіндеп жойылып, олардың орнына жаңа
музыкалық аспаптар пайда болған. Осы кездегі симфониялық оркестрде қолданып
жүрген скрипка, флейта, гобой, кларнет, литавра, арфа, фортепьяно, т.б.
ертеден келе жатқан аспаптар қатарына жатады. Бұл аспаптарды жетілдіру
жұмысы 15 ғ-дан басталды, ал 18 ғ-да кеңінен қолға алынды. 16 – 18 ғ-
лардағы брешан және кремон шеберлері (Гаспаро да Сало, Н.Амати,
А.Страдивари, Дж.Гварнери) жасаған скрипкалар өте жоғары бағаланды.
Дыбыс шығару ерекшеліктеріне қарай музыкалық аспаптар
негізінен үрлемелі (флейта, кларнет, саксофон, гобой, труба, валторна,
сурнай, лимба, шоор, қурай, сыбызғы, т.б.); шекті ысқылы (виола, скрипка,
альт, виолончель, контрабас, гиджак, икили, қылқобыз, т.б.)
жәнешертпелі (арфа, лютня, гитара, балалайка, жетіген, дутар, рубаб,
чанг, домбыра); соқпалы (барабан, литавра, ксилофон, челеста, нагора,
дойра, дауылпаз, дабыл), т.б. болып бірнеше топқа бөлінеді. Қазіргі заманда
қолданылатын ‘‘электрлі музыкалық аспаптар’’ тобы бар.
Музыкалық аспаптардың әрқайсысының өзіне тән дыбыс тембрі (бояуы),
динамикалық мүмкіндігі (ырғағы), белгілі бір диапазоны болады. Музыкалық
аспаптардың дыбыс шығару сапасы аспаптарды жасауда қолданылатын
материалдардың түрі мен қасиетіне, пошымына, дыбыс шығару тәсіліне
байланысты. Музыкалық аспаптардың алғашқы қарапайым түрлері табиғаттағы
түрлі дыбыстарға, адамның, хайуанаттардың дауысына еліктеуден шыққан. Ол
‘‘халықтық’’ және ‘‘кәсіби музыкалық аспаптар’’ болып бөлінеді. Әр халықтың
музыкалық аспаптарының өзіндік ерекшеліктері болады. Сондай-ақ өзара
этникалық, тарихи-мәдени байланысы бар бірнеше халықтарға ортақ әрі олардың
“ұлттық аспабы” болып саналатын музыкалық аспаптар бар.
Мысалы, бандура тек Украинада, пандури мен чонгури Грузияда ғана
болса, гусли, жалейка, волынкалар орыстарда, украиндарда, белорустарда да
бар; саз,тар, зурна Әзірбайжан мен Арменияда кездессе, Өзбекстан мен Тәжікст
анның бірқатар аспаптары ұқсас болып келеді. 19 ғасырдың аяғында В.В.
Андреевтің және оның серіктері С.И. Налимов, Ф.С. Пассербский, Н.П.
Фоминдердің көмегімен кейбір музыкалық аспаптар (балалайка, гусли, домрат,
т.б.) жетілдіріліп, солардың негізінде орыс халық аспаптар оркестрі
құрылды.
Адырна - қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан көп ішекті музыка
аспабының бірі. Ежелгі заманда бұл аспапты аңшылар ұстаған. Садақ атып,
жебе тартып, аң- құстарды аулаған. Әуелде адырна садақ пішінді болды. Кейін
бұл аспапты бұғы, марал, арқар тұрпатты аңдардың тұлғасына ұқсастырып
жасады.Әуелі ағаштан құрап шанақ, мүйіз жасалынып, шанақтың асты- үсті
терімен қапталады.Мүйізге жағалай құлақтар бекітіліп, ішіктер байланады.
Сөйтіп, аспапты екі тізенің үстіне қойып, оң қол, сол қол саусақтарымен
іліп тартып ойнайды.
Аса таяқ - сілку арқылы үн шығаратын көне музыкалық аспап. Ұзындығы 110-
130 см. Тұтас ағаштан арнайы қалыпта жасалады. Басы күрек тектес. Бас
жағына түрлі темір сақиналардан сылдырмақтар тағылып, өрнектермен
әшекейленеді. Аса таяқ өзіндік үнімен ерекшеленеді. Аспапты ырғап, шайқап
ойнайды. Аса таяқ аспабын ертеде көбінесе бақсылар қолданған. Қазіргі кезде
көне үлгілері қайта жасалынып, ұрмалы музыкалық аспаптар тобына қосылады.
Домбыра - қазақ халқының арасына өте ерте және кең тараған, ғасырлар сырын
сақтаған қос ішекті шертіп ойнайтын музыкалық аспаптың бірі. Өзіне тән
ерекшелігі бар, ішекті, шертпелі аспаптар тобына жатады. Домбыра әр түрлі
үлгіде тұтас ағаштан ойылып, немесе құрап жасалады. Мойнына он тоғыздан
жиырма екі санына дейін пернелер байланады. Арнайы құлақ күйге
келтіріледі.Домбыраның екі ішектісінен басқада үш ішекті, қос жақты, кең
шанақты, қуыс мойын, шіңкілдек деп аталатын түрлері бар. Даусы майда,
қоңыр, құлаққа жағымды.
Дауылпаз - ұрып ойналатын музыкалық көне аспаптың бірі. Халық тұрмысында
кеңінен қолданылған. Әсіресе, бұрынғы кезде, жаугершілікте дабыл қағып,
белгі беру үшін пайдаланған. Аспаптың жасалу құрылысы анағұрлым күрделі. Ол
тұтас ағаштан ойылып жасалады. Бет шанағы терімен, қапталады. Иыққа асып
алып алу үшін қайыстан арнайы аспалы бау бекітіледі. Дауылпаз ағаш
тоқпақпен ұру арқылы дыбысталады. Қазіргі кезде дауылпаз аспабы көптеген
фольклорлық ансамбльдерде кеңінен қолданылып жүр. Дауылпаз тектес аспаптар
әр түрлі атпен басқа халықтарда да кездеседі. Айталық, өзбек халқында -
«Тәбльбасс», Қырғызда « Доолбас» деп аталады.
Жетіген - қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан жеті ішекті шертпелі
музыка аспабы. Аспап ағаштан құрастырылып жасалады. Құрылысы өте қарапайым.
Жетіген аспабы талай жүздеген жылдар өтседе, баяғы қарапайым күйінде.
Жетілдірілген түрінде он үш ішек байланып, арнайы тиектер қойылады.
Аспаптың үні өте нәзік, құлаққа жағымды. Ел арасында аспаптың шығуы жайында
көптеген аңыздар айтылады. Сол бір аңыздың бірінде: өткен заманда өмір
сүрген бір қарияның жеті баласынан айрылған қасіретті қайғысынан туындаған
әуен деседі. Бізге «жетіген» деген атау осылай жеткен. Қазіргі кезде
жетіген аспабы көптеген ансамбльде ойналып, кеңінен насихатталып келеді.
Желбуаз – үрлемелі аспаптар тобына жататын, ерте заманнан келе жатқан, ел
көзіне еленбеген көне музыкалық аспабының бірі. Аспап иленген мал терісінен
жасалады. Сырт көрінісі меске ұқсас. Аузын бекітіп тұратын тығыны
болады.Әуен шығаратын екі сырнай түтікше бекітеді. Мойынға асып алып жүруге
ыңғайлап, қайыстан арнайы бау тағылады. Ұстап жүруге өте жеңіл. «Желбуаз»
аспабын белгілі компазитор Н. Тілендиев « Отырар сазы» оркестрінде
қолданды.
Қыл қобыз - ерте заманнан келе жатқан қазақ халқының екі ішекті ысқышпен
ойналатын аспабының бірі. Өзіндік жасырын сыры мол, адамның еркіне көне
қоймайтын, күрделі аспап. Ішегі жылқының қылынан жасалады. Қобыз аспабының
екі ішектісімен бірге – үш, төрт ішектілер және «нар қобыз», «жез қобыз»
деп аталатын түрлері де бар.Қобызды ағаштан шауып немесе құрап жасайды.
Беті жартылай терімен қапталады. Ол дыбыстың жаңғырып шығуы үшін керек.
Ерте заманда қобызды тек бақсы – балгерлер ғана ұстаған. Халық аңызында
қобыздың пайда болуы Қорқыт ата есімімен тығыз байланысты екені де
айтылады.
Сақпан - өзіндік үнімен ерекшеленетін сілкімелі қазақ халқының көне
музыкалық аспаптарының бірі. Ертеде үй тұрмысында, әсіресе мал
шаруашылығында кеңінен қолданылған. Қойшылар көктемгі төл кезінде бұл
аспаптың дыбысымен қой қайырған. Шаруалар егістікке қонған құстарды үркіту
үшін де пайдаланған. Кейбір өнерпаздар сақпанмен өзінің әуенін
сүйемелдеген.Сөйтіп, сақпан музыкалық аспап дәрежесіне көтерілді.
Шаң қобыз - бітімі бөлек, ойналуы ерекше қазақ халқының көне музыкалық
аспабы. Үні құлаққа жағымды, адам даусына жақын. Аспапта ойнау ерін мен
тістің арасындағы қуысқа тікелей байланысты. Ойнау кезінде орындаушы оң
қолымен тілшенің ұшын шалып отырып, шапшаңдата дыбыстайды. Дыбысы тілшені
қозғалысқа келтіргенде шығады.Аспапта жеке ән- күй орындап қана қоймай,
басқа да көне музыка аспаптарымен бірге халық әуендерін сүйемелдеуге
болады. Шаң қобыз аспабының құрылысы қарапайым, жұқа тақтайшадан жасалады.
Саз сырнай – алты тесікті үрлеп ойналатын аспап. Саз балшықтан күйдіріліп
жасалады. Мұның бетіне өрнек ойылып, ол жыланкөзбен көмкерілген
Үскірік – үрлеп ойнайтын аспаптардың ескі түрі. Саусақпен басып дыбыс
шығаратын үш тесігі бар. Саз балшықтан күйдіріліп жасалады. Аспаптың дыбысы
үскіріп соққан боран мен қатты желдің уіліне ұқсас болғандықтан – үскірік,
кей жерлерде уілдік деп аталады.
Сыбызғы - үрмелі аспаптардың ішінде кең тарағаны. Бұл аспап бақташы-
малшылардың өмірімен тығыз байланысты болғандықтан, ел ішіндегі қариялар
оны «жылқы малының азаны» деп атаған. Сырты жылтыр сары қурайдан жасалатын
сыбызғының сырты малдың ішегімен кейде мал өңешінің ақ шелімен қапталады.
Бұл оның жауын-шашынға төзімді болып сақталуына, қурайдың жарылып кетпеуіне
және үнінің таза сақталуына байланысты қолданылатын әдіс-тәсіл. Сыбызғы
аспабының үні самал желдей майда, тембрі жұмсақ, ерекше әсерлі.
Бұғышақ – сүйек пен мүйізден жасалатын аспаптардың бір түрі. Аспаптың
дыбысы марал мен бұғылардың даусына ұқсас болғандықтан, жайылып жүрген
маралдарды бір жерге жинау үшін қолданылады. Аспаптың бұғышақ аталуы «бұғы
шақырғыш», «бұғы сыбызғы» деген түсініктерден туындаған.
Шертер – ішекті-шертпелі аспаптардың ішінде беті терімен қапталып жасалатын
үш ішекті, шертіп ойнайтын көне аспап. Ішегі жылқы қылынан тағылғандықтан,
ертеде ол «шертпе қыл» деп аталған. Осы нұсқасында ол қылқобызға ұқсас,
алайда ол ыспалы емес, шертпелі аспап. Қазіргі кезде шертер ең көне
(архаикалық), және дамыған нұсқа деп бөлінеді.
Керней тұтасымен металдан жасалады. Кернейге дыбыс ойықтар салынбайды,
үрлеу арқылы дыбыс шығарылады. Кернейдің жез металынан жасалатын үлгісінің
жалпы ұзыны 1 метр 50 см, ені 30-35 см болып жасалса, ағаштан жасалатын
кернейдің ұзындығы 1 метр, шеңбер аумағы 20-25 см етіліп, сыртына түйе
өңешін қаптап жасайды. Бұл – ағаштың жарылып кетпеуі үшін қолданылатын
халықтық әдіс. Керней этнографиялық аспап ретінде сирек кездеседі.
Ұран – өзегі алынып, қаққа бөлінген іші қуыс екі ағашты қайта біріктіріп,
сырты қайыспен орап жасалады. Дауысы күшті, жуан, алайда 1-2 дыбыстан артық
дыбыс бермейді. Ертеде жаугершілікте ұран шақырып, құс салып, аң қамауға
қолданылған. Түрік тілдес халықтар арасында ол ұлттық мереке, діни-салт
жораларда, мешіт-мазар төбесіне шығып белгі беруге қолданылады.
Дабыл – ұрып ойнайтын аспап. Оның екі жағы да терімен қапталады.
Құлақшалары бар. Ол теріні керіп тұру үшін жасалады. Дабылды саусақпен
немесе арнайы жасалатын басы жұмыр шағын таяқшамен ұрып ойнайды. Даусы –
терінің жұқа немесе қалыңдығына, терінің қатты немесе орташа керілуіне және
арнайы жасалған қорапта сақталуына байланысты болып келеді. Дабылдың шанағы
тал, қайың, тораңғы секілді иілуге көнетін ағаштардан жасалады.
Шыңдауылды ертеде аң-құстарды үркітіп, көптеп үйіріп, қаумалап аулау үшін
немесе қуып тосынға түсіру үшін қолданылған. Шыңдауылдың шанағы тұтасымен
металдан жасалып, бір жақ беті мал терісімен қапталады. Тері қапталмас
бұрын шанақтың ішіне шулы үн беретін сылдырмақ-қоңыраулар немесе темір
шығыршақтар тағылады.
Дауылпаз – халықтық нұсқада жасалатын көне аспап. Ертеде аңшылық,
саятшылық, құсбегілік салт-дәстүрлерде қолданылған. Шанағы өзегі алынған
сырты жұмыр бітеу ағаштан жасалып, сыртына ғаныштау әдісімен ою-өрнектер
салынады. Аспапты таяқпен ұрып ойнайды. Көбінесе халықтық мерекелерде және
үлкен оркестр құрамында ойналады.
Басқа ұлттардың музыкалық аспаптар туралы: Кавказ, Орта Азия, Үнді, Еуропа,
Америка аспаптары.
4-апта
Тақырыбы 4.
Фортепиано аспабының шығу тарихы. Құрылысы
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Фортепиано аспабының тарихы;
2. Аспаптың құрылысы
Фортепиано аспабының тарихы Батыста ХVIII ғасырдан басталады. Фортепиано
дыбыс байлығымен ерекшелінеді. Фортепиано соло, сүйемелдеу, ансамбль,
құрамындағы аспап ретінде қолданылады.
Клавиатура мен октавалармен танысу: Фортепиано клавиатурасы ақ және қара
клавиштерден тұрады. Ең төменгі (бас) дыбыстар клавиатураның сол жақ
бөлігінде орналасқан. Дыбыстар біркелкі жоғарылайды. Әр кейінгі дыбыс
алдынғы дыбыстан жоғарылау.
Бір октавада 7 ақ, 5 қара клавиштен тұрады. Әр ақ клавиш өзінің аты
бар. Оң жақ до дыбысынан бастап ре, ми, фа, соль, ля, си дыбысымен
аяқталады әрі қарай тағы осы дыбыстар қайталанады. До1, До2-арасы октава
деп аталады. Фортепиано дыбыс қатары 7,5 октавадан тұрады. Әр октаваның өз
аты бар. Ең бірінші октаваның орнын анық жатқа білуі керек.
Сұрақтар мен тапсырмалар
Жаттығу 1:
Дыбыстарды до, ре, ми, фа, соль, ля, си клавиатурада табу және олардың
клавишадағы орналасуын есте сақтау.
Б) клавиштер белгіленген тізім бойынша клавиатураға басу: соль, до, ля, ми,
си, фа, ре.
Жаттығу 2.
А) клавиатурада октаваларды табу: бірінші, төртінші, үлкен, үшінші,
субконтроктава, кіші екінші, контроктава.
Б) клавиатурада келесі дыбыстарды әр түрлі октаваларды табу:
Соль-біріншіде, үлкенде, төртіншіде,
Ми-кішіде, үшіншіде, контроктавада
Фа-үшіншіде, біріншіде, контроктавада
Ля-біріншіде, кішіде, контроктавада
Си-контр октавада, кішіде, үшіншіде
Фа-екіншіде, кішіде, төртіншіде
До-үлкенде, үшіншіде, кішіде.
Жаттығу 3.
Клавиатурада келесі дыбыстарды табу:
до#, фа#, ляь, миь, соль#, ля#, реь,. Белгіленген қара клавиштардың басқа
аттарын атаңыз.
5-апта
Тақырыбы 5
Орындаушының отырысы, клавиатурамен танысу
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Студенттің отырысы;
2. Қойылым
Студенттің орнықты, әрі ыңғайлы отыруы, қолдарын еркін қимылдатып,
саусақтарды дұрыс қоюға үйрету. Қойылым дегеніміз – музыка аспапбында ойнау
кезіндегі орындаушының бүкіл денесінің, қолдары мен саусақтарының дұрыс
қалыптасып орналасуы. Фортепианолық педагогика ғылымдағы аппаратты қою
(постановка аппарата) деп аталатын үрдіс – психомоторлық есте сақтау
үстінде музыкалық дыбыстарды біртіндеп анықтау және дыбыс шығарудың негізгі
тәсілдерін бекіту болып табылады.
Қол қойылымы – клавиатурада жатады, бірақ қатты басуға болмайды; иықтарды
түсіру керек; саусақтар бүгілген және де олардың ұштарымен ойнау қажет. Бұл
- дыбысты алудың ең ыңғайлы шарттарымен қамтамасыз етеді. Саусақтар бірінен
кейін бірі басқыштарды басып, қимылдар тек ең қажетті (үнемді) болу керек;
басқышты соғуға болмайды, оны белсенді қимылмен алу керек. Саусақтар үнемі
төмен қарау керек.
Оқытушы оқу кезінде студентің дұрыс отыруына және қолдың аспапта
орналасуына бақылауға міндетті. Орындық пен клавиатураның арасы екі қолдың
ұзындығына сәйкес болуы керек. Студент өзін тік және еркін ұстау керек.
Ойнаған кезде ғана педаль басылады. Иықтар көтерілмеу керек.
Фортепиано аспабымен танысу (жалғасы)
Педализация.
Оң жақ педалінен пайдалану. (Реd немесе P)
А) тіке педаль (дыбыспен бір уақытта басылады)
Б) кешіренген педаль (дыбыстан кейін басылады)
Сол жақ педалі пайдалану una Corda (басу),the corda (жіберу)
Саусақтардың ойын кезінде қойылуы:
І. Саусақтар дөңгеленіп күмбез сияқты тұрады.
ІІ. Басқыштарды саусақтың жұмсақ жағымен басу керек.
ІІІ. Бір де бір саусақ ішке түсіп кетпеуі керек.
ІV. Ойын кезінде саусақтар қара басқышқа жақын қойылады.
Саусақтардың ретімен орналасуы:
1. Басбармақ-бірінші
2. Балан үйрек-екінші
3. Ортан терек-үшінші
4. Шылдыр шүмек-төртінші
5. Кішкентай бөбек-бесінші
Сұрақтар мен тапсырмалар
Қолдың қойылуына қажет жаттығулар:
1. Бірінші топ жаттығулар жеке дыбыстардың аспапты басуынан тұрады.
Дыбыстарды, жұмсақ қолдардың нәзік қимылымен 2,3,4 саусақтармен әр
қолмен жеке ойнау керек.
2. Екінші топ жаттығулар олар әр дыбысты әр түрлі октавада жеке қолмен
ойнаудан тұрады.
3. Үшінші топ қос ноталар мен жаттығуы.
6-апта
Тақырыбы 6.
Музыкалық дыбыс қасиеттері және онымен жұмыс
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Дыбыстың үндестігінің дұрыс орындалуы;
2. Музыкалық дыбыс қасиеттері
Дыбыстарды екі түрге бөлуге болады:
1) музыкалық дыбыстар;
2) шулы дыбыстар.
Музыкалық дыбыстардың шулы дыбыстардан айырмашылығы – оның белгілі бір
дыбыс тонының, биіктік шегінің болуында, ұзақтығы, күші және тембрі (үн
бояуы) бар дыбыстар.
Музыкалық дыбыстарды жазу үшін «нота» шарты қолданылады. Нота (лат., итал.,
«nota» - «таңба» - деген мағынаны) білдіреді. Музыкалық дыбыстардың
биіктігін жазу үшін, ноталық бес сызық қолданылады. Бес сызықтың реттік
саны төменнен жоғарыға қарай санала отыра, музыкада қосымша сызықшаларда
қолданылады. Нота таңбалары жазылатын бес сызыққа кілт белгісі қойылады,
кілттің үш түрі пайдалынады:
1) скрипка (соль) кілті;
2) бас (фа) кілті;
3) альт (до) кілті.
Скрипка (соль) кілті музыкада қолданылатын жоғарғы регистр дыбыстарын
жазуға арналған, бас (фа) кілті төменгі регистрдегі дыбыстарды жазуға, ал
алть (до) кілті ортаңғы регистрдегі дыбыстарды белгілеуге қолайлы.
Дыбыс шығарушы серіппелі дене тербелісінің жиілігі мен жылдамдығы
музыкалық дыбыстың биіктігі деп аталады. Дыбыс күші тербеліс қозғалысына,
яғни серіппелі дененің тербеліс ауқымына қарай өлшенеді. Мысалы, дыбыстар
боянуына байланысты жұмсақ, қатты, жуан, жіңішке дыбыстар болып анықталады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін студентті дыбыстың үндестігінің дұрыс
орындалуына үйрету керек.
Студенттердің музыкалық – көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды
көркемдік эстетикалық мазмұны жағынан сан-алуан жаңа пьесалармен үнемі
таныстырып отыру қажет. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс
жасау.
Сұрақтар мен тапсырмалар
а) дыбыстан немесе тональносте энгармонизм дыбыстарын құра білу;
б) ноталардың әріптік атауларын білу;
в) кез келген дыбыстан альтерация белгілерін ойнау;
г) әр түрлі тональністерде тізімді құрып ойнау: T – S – S6 – D – D6/5 – T.
7-апта
Тақырыбы 7
Лад жүйесі және тональдік
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Лад
2. Мажор. Минор
3. Гамма
«Лад» сөзінің түбі славян халықтарынан шыққан, «ладить» келісімін тауып,
жатық айту, үйлесім табу, жарасу деген мағыналарды білдіреді. Лад жүйесіне
енген музыкалық дыбыстар лад басқыштары деп аталған. Музыкада көп – алуан
лад кездеседі, соның ішінде өте кең қолданылатындары мажор және минор
ладтары.
«Мажор» деген сөз – үлкен, қатты деген ұғымды білдіреді.
Мажорлық ладтың тұрақты дыбыстары үлкен мажорлық үшдыбыстылықты құрады.
«Минор» деген сөз - кіші, жұмсақ деген ұғымды білдіреді.
Минорлық ладтың тұрақты дыбыстары кіші минорлық үшдыбыстықтылықты құрады.
Гамма – жеті дыбыстың тәртіп бойынша тоникадан келесі тоникаға дейін
қайталануы. Гаммаға кіретін дыбыстар сатылар деп, рим санымен белгіленеді.
Лад басқыштарына гаммадағы жоғарылық орнына қарай атаулар беріліп, басты
басқыштардың функциялары (I, III, V) әріптермен белгіленген:
I басқыш – тоника, өйткені ол тоникалық үшдыбыста прима (негізгі тон) болып
табылады және тональдіктің өзіндік атауын айқындайды. Мажорда ол бас әріп –
Т, ал минорда – кіші «t» әріпімен белгіленеді.
II басқыш – төмен түсетін кіріспе тон.
III басқыш – медианта (ортаңғы) саты.
IV басқыш – субмедианта, мажорда «S» – бас әріппен, ал минорда «s» әрпімен
белгіленеді.
V басқыш – доминанта, барлық тұрақты дыбыстардың ішіндегі ең жоғарғысы
болып табылады. Мажорда – «Д» бас әріпімен, ал минорда – кіші «d» әрпімен
белгіленеді.
VI басқыш – субмедианта (төменгі медианта), өйткені субдоминанта мен тоника
аралығында орналасқан.
VII басқыш – жоғары көтерілуші кіріспе саты.
Тоника дыбысымен айқындалатын ладтың орналасуындағы биіктік дәрежесі
тональдік деп аталған.
Тональдіктің толық атауы іштей екі компонентті сақтайды:
1) тониканың атауы;
2) ладтың атауы.
8-апта
Тақырыбы 8.
Аппликатура. Этюд. Гамма. Арпеджио. Аккорд
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Орындаушылық шеберлік үшін дұрыс қойылған аппликатураның маңызы;
2. Этюд, гамма, аккорд пен арпеджиолар арқылы студенттің техникасының
арттыруы
Аппликатура музыка аспабында айнаған кезде басатын саусақтардың орналасу,
алмасу тәртібі және олардың нотадағы белгісі. Орындаушылық шеберлік үшін
дұрыс қойылған аппликатураның маңызы өте зор. Кез-келген шығармаларды
талдаған кезде студент міндетті түрде аппликатураға көңіл аударуын үйрету.
Оқу барысында этюд, гамма, аккорд пен арпеджиоларды студенттің техникасын
арттыруы үшін беру керек.
Этюд. Этюдты талдау кезде әр қолдармен жеке арнайы жазылған саусақтар
мен жұмыс істейміз. Талдау кезінде студент барлық ұзындықтарды дұрыс санау
керек, соң екі қолмен қосылып ойналады, бірден динамикалық белгілер мен
жұмыс жасалады. Жұмыс кезінде этюдтың тексті жатқа жатталады. Этюд және
гамма до мажор, ля минор техникалық тыңдауда тапсырылады.
Гаммалар. Аспаппен танысып болған соң гамма, аккорд, арпежиолармен
танысуға кірісеміз. Жоспар бойынша бірінші семестрде до мажор, ля минор,
өтіледі. Гамманы жаттаған кезде жеке-жеке қолдармен арнайы саусақтармен
жұмыс жасаймыз. Жеке қолдармен дұрыс аппликатура қойылған соң екі қолмен
екі октаваға ойнаймыз.
Арпеджио. Арпеджио жатталар кезде гамма аккорд сияқты жай темп те
арнайы саусақтармен жеке-жеке қолдармен жатталады.
Аккордтар. Аккордтарды жаттаған кезде гамманың әдісімен жұмыс жасаймыз.
Аккорд терең сенімді алынуы керек. Барлық дыбыстар бірге алынады.
9-апта
Тақырыбы 9
Динамикалық белгілер
1. Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілері;
2. Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілерімен жұмыс жасау
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
Шығарманың мазмұны мен табиғи болмысы, орындаушылық ерекшеліктері мен
дыбысты күшейту немесе азайту дәрежесі динамика белгілері (f- форте, Р-
пиано, mf-меццофорте, mp-меццопиано, <-crеschendo, >-Diminuendo және т.б.)
арқылы көрсетіледі. Шығармаларда кездесетін динамика белгілері мен жұмыс
жасау.
10-апта
Тақырып 10
Штрихтар
1. Штрихтардың (legato, non legato, staccato т.б.) түрлері;
2. Штрихтардың Қазақстан және шетел композиторларының шығармаларында
орындалуы
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
Штрихтардың (legato, non legato, staccato т.б.) түрлері және олардың
Қазақстан, шетел композиторларының шығармаларында орындалуы.
11-апта
Тақырыбы 11.
Полифониялық және күрделі формадағы шығармалар
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау;
2. Оның композициялық құрылымын анықтау;
3. Музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу;
4. Жекелеген бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды
анықтау
Мақсаты: Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау; оның композициялық
құрылымын анықтау; музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу;
жекелеген бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтау.
Полифониялық шығармаларды өтуі алдына осындай мақсаттарды қояды: бірнеше
декламациялық сызықтарды бір уақытта өткізе алу тәрбиесі, полифониялық
фортепианолық техниканы, дыбыстық техниканы тәрбиелеу.
Бұл курстың репертуарының маңызды бөлігі -
• қосымша дауыстық құрылысты халықтық-әндік полифония;
• әсіресе би жанрдағы ескі пьесалар.
Бұл шығармаларда жоғарғы дауыс басты әуенді , ал төменгісі – бастың дербес
сызығын орындайды. Осы шығармалар контрастты полифония тобына жатқызылады.
Жұмыс әдістері: бір дауысты студент, басқа дауысты оқытушы орындайды; бір
дауысты әндете айтып, басқасын фортепианода орындау; бір дауысты f,
екіншісін p орындау және т.б. Басты мақсаты: барлық дауыстардың үнделуі,
оларды есту, жүргізу.
Күрделі формалы шығармалардың ішіне сонатина, вариация, соната, рондо
жатады. Студент шығарманың әрбір бөлігін, элементін айыра білу қажет: неше
бөлімді, қай формада.
Студенттердің музыкалық – көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды
көркемдік эстетикалық мазмұны жағынан сан-алуан жаңа пьесалармен үнемі
таныстырып отыру қажет. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс
жасау.
Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау; оның композициялық құрылымын
анықтау; музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу; жекелеген
бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтау.
Шығармашылықпен жұмыс уақытында жоғарыда аталған тақырыптарды кеңінен
қолдану.
12, 13-апта
Тақырыбы 12, 13
Қазақстан және шетел композиторларының әр түрлі жанрдағы шығармалары
1. Студенттердің музыкалық-көркемдік қабілеттерін дамыту;
2. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
Студенттердің музыкалық-көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды
көркемдік-эстетикалық мазмұны жағынан сан алуан жаңа пьесалармен үнемі
таныстырып отыру қажет. Оның әсері ерекше жоғары әрі ұтымды болады. әр
түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.
Сұрақтар мен тапсырмалар
Классик және қазақ композиторларынан қысқаша мәлімет. Композитордың
өмірбаяны, шығармашылық мәліметі. Берілген шығарманың композитор
шығармашылығындағы ролі. Шығармамен танысу.
а) мазмұны, шығарманың характері.
ә) тональдігі, формасы мен жазылу фактурасы.
14-апта
Тақырыбы 14
Нотаны бірден оқу. Ансамбльдік орындау
1. Музыкалық білімде нотаны бірден оқу маңызды аспектілердің бірі;
2. Ансамбль
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
Музыкалық білімде нотаны бірден оқу маңызды аспектілердің бірі. Музыкалық
тексті бірден оқу басты әдістемелікті қалыптастыру (музыкалық тексті
талдау, көру арқылы алға озу т.б.). Ансамбль. Музыкалық шығарманы орындау
үстінде студент басты назарын орындалатын партияның нота материалын оқып
игеруге бағыттайды, оқытушы орындайтын партияның орындалуына назар аударып,
шығарманың бірдей, үндес шығуын қадағалайды. Мұндай жұмыс процесінде
оқытушы мен студент арасындағы өзара байланыстың арнасы кеңейіп, «біртұтас»
дүниеге айналады, оқытушы мен студент музыкалық шығарманы игеру жолында
бірге қадам жасайды.
15-апта
Тақырыбы 15
Транспозиция. Әуен
1. Транспозиция тәсілдері
2. Әуен ұғымы
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
Транспозиция (латынша transposition – көшіру, орын ауыстыру) деп –
музыкалық шығарманы қандай да болмасын бір интервалға жоғары немесе төмен,
болмаса бір тональдіктен екінші тональдікке көшіруды айтады. Транспозиция
яғни көшіру белгілі бір дауыстың не аспаптың характері мүмкіндігінде
музыкалық швғарманың тесситурасы сай келмеген жағдайларда пайдаланылады.
Транспозицияның негізгі үш тәсілі бар:
1) берілген интервал бойынша транспозициялау – барынша кең жайылған әдіс;
2) хроматикалық жарты тонға транспозициялау;
3) кілттерді өзгерту арқылы жасалатын транспозиция қазір сирек қолданылады.
Әуен, гректің melodia - ән айту, өлең, ән, әуез сөзі.
Әуен – музыкалық шығарманың негізі болып табылады, ол жеке өзі көркем
бейнені терең де жан-жақты көрсете алады. Әуен шығара білу – композитордың
дархан дарыны.
Әуен және тақырып (тема) ұғымдарын ажырата білу қажет. Тақырып шығарманың
бейнелік (образдық) мағынасының неғұрлым жарқын да көрнекі жақтарын
топтастырады.
Әуендік қозғалыс бағытының әртүрлі құрылымдары ішінен барынша кең
таралғандары:
1) интервалдық секірістерден тұратын әуендер;
2) әуендік толқынмен айқын көрінген әуендер;
3) бір ғана дыбысқа қайтып оралатын әуендер.
Әуен дамуының ең жоғары сатысы – оның шиеленісуі шыңы, кульминация – шың
деген мағынаны білдіреді.
1. СОӨЖ және СӨЖ тақырыптары мен мазмұны
СОӨЖ ЖҰМЫСТАРЫ БОЙЫНША
Тақырыбы 1. Музыкалық – теориялық білімнің негіздерін игеру.
Мақсаты: музыкалық – теориялық білімнің негіздерін білу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Өлшемдер.
2. Такт. Затакт.
Бақылау түрі: Ауызша
Әдістемелік нұсқау:
Жай, күрделі және аралас өлшемдерде ұзақтықтарды тәртіпке келтіріп
топтастыру. Такт. Такті сызығы. Затакт (толық емес такт). Ұғымдарды білу.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Әбдікәрімұлы Ә. «Музыка теориясының негіздері». – Алматы, 1993.
2. Вахрамеев В. «Музыка теориясының негіздері» – М., 1983.
Тақырыбы 2 . Тональдіктер. Музыкалық терминдер.
Мақсаты: музыкалық – теориялық білімнің негіздерін білу
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Тональдіктер.
2. Музыкалық терминдер.
Бақылау түрі: ауызша
Әдістемелік нұсқау:
Музыкалық терминдер тапсырылады. Шығармадағы тоналдікті анықтау.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Әбдікәрімұлы Ә. «Музыка теориясының негіздері». – Алматы, 1993.
2. Вахрамеев В. «Музыка теориясының негіздері» – М., 1983.
Тақырыбы 3. Музыкалық аспаптар
Мақсаты: Басқа халықтардың және қазақтың халық музыкалық аспаптарымен
танысу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Басқа халықтардың музыкалық аспаптары
2. Қазақтың халық музыкалық аспаптары
Бақылау түрі: презентация арқылы жұмыс
Әдістемелік нұсқау:
Музыкалық аспаптармен танысу. Оқу-әдістемелік әдебиеттерден музыкалық
аспаптар туралы түсінктер алу.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Қазақ энциклопедиясы
2.Закс К., Современные оркестровые музыкальные инструменты, пер. с нем.,
М., 1932
3. Вертков К., Благодатов Г., Язовицкая Э., Атлас музыкальных
инструментов народов СССР, Л., 1964
4. Сарыбаев Б., Қазақтың музыкалық аспаптары, А., 1978
Тақырыбы 4. Фортепиано аспабының шығу тарихы. Құрылысы
Мақсаты: Музыкалық тәрбие дегеніміз- музыкалық өнердің ықпалы
арқылы баланың жеке басын қалыптастыру – музыкалық ынтасын, қажеттерін,
қабылетін, музыкаға эстетикалық көзқарасын қалыптастыру деген сөз.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Фортепиано аспабының шығу тегі;
2. Аспап құрылысы
Бақылау түрі: ауызша
Әдістемелік нұсқау:
Фортепиано клавиатурасы ақ және қара клавиштерден тұрады. Ең төменгі
(бас) дыбыстар клавиатураның сол жақ бөлігінде орналасқан. Дыбыстар
біркелкі жоғарылайды. Әр кейінгі дыбыс алдынғы дыбыстан жоғарылау. Бір
октавада 7 ақ, 5 қара клавиштен тұрады. Әр ақ клавиш өзінің аты бар.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Әбдікәрімұлы Ә. «Музыка теориясының негіздері». – Алматы, 1993.
2. Вахрамеев В. «Музыка теориясының негіздері» – М., 1983.
Тақырыбы 5 Орындаушының отырысы, клавиатурамен танысу
Мақсаты: Студенттің орнықты, әрі ыңғайлы отыруы, қолдарын еркін
қимылдатып, саусақтарды дұрыс қоюға үйрету. Педальді қолдана алу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Студенттің отырысы;
2. Қойылым
3. Педализация
Бақылау түрі: көрнекілікпен жұмыс
Әдістемелік нұсқау:
1) Бірінші топ жаттығулар жеке дыбыстардың аспапты басуынан тұрады.
Дыбыстарды, жұмсақ қолдардың нәзік қимылымен 2,3,4 саусақтармен әр
қолмен жеке ойнау керек.
2) Екінші топ жаттығулар олар әр дыбысты әр түрлі октавада жеке қолмен
ойнаудан тұрады.
3) Үшінші топ қос ноталар мен жаттығуы.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Коган Г.М. Работа пианиста. –М.; 1964
2. Нейгауз Г.Г. Об искусстве фортепианной игры. –М.; 1987
3. Об исполнении фортепианной музыки Баха, Бетховена, Дебюсси,
Рахманинова, Прокофьева, Шостаковича: Сб. Статей/ Под редакцией
Л.А.Баренбойма. – М., Л., 1965
Тақырыбы 6. Музыкалық дыбыс қасиеттері және онымен жұмыс
Мақсаты: Хорда жұмсақ дыбыстық атакамен, интонациялық тұрығыда нақты,
яғни «подъездсіз» партитура нюансын сақтай отырып айту. Көршінің айтқан
әнін тыңдап, жалпы хор дыбысталуына қосылу, симфониялық мүзыканың
ерекшеліктері
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Дыбыстың үндестігінің дұрыс орындалуы;
2. Музыкалық дыбыс қасиеттері
Бақылау түрі: ауызша
Әдістемелік нұсқау:
Музыкалық – көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды көркемдік
эстетикалық мазмұны жағынан сан-алуан жаңа пьесалармен үнемі таныстырып
отыру қажет. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Әбдікәрімұлы Ә. «Музыка теориясының негіздері». – Алматы, 1993.
2. Вахрамеев В. «Музыка теориясының негіздері» – М., 1983.
Тақырыбы 7 Лад жүйесі және тональдік
Мақсаты: Лад, гамма, тональдік деген ұғымдармен танысу
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Ладтар түрлері
2. Мажор және минор
3. Гаммалар
Бақылау түрі: жазбаша жұмыс
Әдістемелік нұсқау:
Музыкада көп – алуан лад кездеседі, соның ішінде өте кең қолданылатындары
мажор және минор ладтары.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Әбдікәрімұлы Ә. «Музыка теориясының негіздері». – Алматы, 1993.
2. Вахрамеев В. «Музыка теориясының негіздері» – М., 1983.
Тақырыбы 8. Аппликатура. Этюд. Гамма. Арпеджио. Аккорд
Мақсаты: Этюд, гаммалар арқылы техниканы арттыру
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Аппликатураның маңызы;
2. Этюд, гаммалар арқылы техниканың арттыруы
Бақылау түрі: көрнекіліпен жұмыс
Әдістемелік нұсқау:
Аппликатура музыка аспабында айнаған кезде басатын саусақтардың
орналасу, алмасу тәртібі және олардың нотадағы белгісі.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Әбдікәрімұлы Ә. «Музыка теориясының негіздері». – Алматы, 1993.
2. Вахрамеев В. «Музыка теориясының негіздері» – М., 1983.
Тақырыбы 9. Динамикалық белгілер
1. Мақсаты: Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілерді қарастыру,
динамикалық белгілердің терминдерін білу.
Қарастырылытын сұрақтар:
2. Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілері;
3. Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілерімен жұмыс жасау
Бақылау түрі: сызба-кестелер қолдану
Әдістемелік нұсқау:
Шығарманың мазмұны мен табиғи болмысы, орындаушылық ерекшеліктері мен
дыбысты күшейту немесе азайту дәрежесі динамика белгілері (f- форте, Р-
пиано, mf-меццофорте, mp-меццопиано, <-crеschendo, >-Diminuendo және
т.б.) арқылы көрсетіледі. Шығармаларда кездесетін динамика белгілері мен
жұмыс жасау.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Коган Г.М. Работа пианиста. –М.; 1964
2. Нейгауз Г.Г. Об искусстве фортепианной игры. –М.; 1987
3. Об исполнении фортепианной музыки Баха, Бетховена, Дебюсси, Рахманинова,
Прокофьева, Шостаковича: Сб. Статей/ Под редакцией Л.А.Баренбойма. – М.,
Л., 1965
4. Гат И. Техника фортепианной игры. –М.; 1957
Тақырыбы 10. Штрихтар
Мақсаты: Шығармаларда кездесетін штрихтарды қарастыру, терминдерін білу,
штрихтарды ойнай алу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Штрихтардың (legato, non legato, staccato т.б.) түрлері;
2. Штрихтардың Қазақстан және шетел композиторларының шығармаларында
орындалуы
Бақылау түрі: ауызша
Әдістемелік нұсқау:
1. Қоршаған ортамен байланысты музыка тыңдау.
2. Оқушының еркі бойынша сурет салу.
3. Тыңдаған әнге өлең шығарып келу.
4. Өз ойынан шығарма жазып келу.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Коган Г.М. Работа пианиста. –М.; 1964
2. Нейгауз Г.Г. Об искусстве фортепианной игры. –М.; 1987
3. Об исполнении фортепианной музыки Баха, Бетховена, Дебюсси, Рахманинова,
Прокофьева, Шостаковича: Сб. Статей/ Под редакцией Л.А.Баренбойма. – М.,
Л., 1965
4. Гат И. Техника фортепианной игры. –М.; 1957
Тақырыбы 11. Полифониялық және күрделі формадағы шығармалар
Мақсаты: Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау; оның композициялық
құрылымын анықтау; музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу;
жекелеген бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтау.
Полифониялық шығармаларды өтуі алдына осындай мақсаттарды қояды: бірнеше
декламациялық сызықтарды бір уақытта өткізе алу тәрбиесі, полифониялық
фортепианолық техниканы, дыбыстық техниканы тәрбиелеу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау;
2. Оның композициялық құрылымын анықтау;
3. Музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу;
4. Жекелеген бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды
анықтау
Бақылау түрі: жеке бағдарламаны аспапта орындау
Әдістемелік нұсқау:
Күрделі формалы шығармалардың ішіне сонатина, вариация, соната, рондо
жатады. Студент шығарманың әрбір бөлігін, элементін айыра білу қажет: неше
бөлімді, қай формада. Жұмыс әдістері: бір дауысты студент, басқа дауысты
оқытушы орындайды; бір дауысты әндете айтып, басқасын фортепианода орындау;
бір дауысты f, екіншісін p орындау және т.б. Басты мақсаты: барлық
дауыстардың үнделуі, оларды есту, жүргізу.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Коган Г.М. Работа пианиста. –М.; 1964
2. Нейгауз Г.Г. Об искусстве фортепианной игры. –М.; 1987
3. Об исполнении фортепианной музыки Баха, Бетховена, Дебюсси, Рахманинова,
Прокофьева, Шостаковича: Сб. Статей/ Под редакцией Л.А.Баренбойма. – М.,
Л., 1965
4. Гат И. Техника фортепианной игры. –М.; 1957
.
Тақырыбы 12, 13. Қазақстан және шетел композиторларының әр түрлі жанрдағы
шығармалары
Мақсаты: Студенттердің музыкалық-көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды
көркемдік-эстетикалық мазмұны жағынан сан алуан жаңа пьесалармен үнемі
таныстырып отыру қажет. Оның әсері ерекше жоғары әрі ұтымды болады. әр
түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Студенттердің музыкалық-көркемдік қабілеттерін дамыту;
2. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау
Бақылау түрі: жеке бағдарламаны аспапта орындау
Әдістемелік нұсқау:
Классик және қазақ композиторларынан қысқаша мәлімет. Композитордың
өмірбаяны, шығармашылық мәліметі. Берілген шығарманың композитор
шығармашылығындағы ролі. Шығармамен танысу.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Коган Г.М. Работа пианиста. –М.; 1964
2. Нейгауз Г.Г. Об искусстве фортепианной игры. –М.; 1987
3. Об исполнении фортепианной музыки Баха, Бетховена, Дебюсси, Рахманинова,
Прокофьева, Шостаковича: Сб. Статей/ Под редакцией Л.А.Баренбойма. – М.,
Л., 1965
4. Гат И. Техника фортепианной игры. –М.; 1957
.
Тақырыбы 14. Нотаны бірден оқу. Ансамбльдік орындау
Мақсаты: Музыкалық тексті бірден оқу басты әдістемелікті қалыптастыру
(музыкалық тексті талдау, көру арқылы алға озу т.б.). Ансамбльде жұмыс
істей алу.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Музыкалық білімде нотаны бірден оқу маңызды аспектілердің бірі;
2. Ансамбль
Бақылау түрі: аспапта орындау
Әдістемелік нұсқау:
Музыкалық шығарманы орындау үстінде студент басты назарын орындалатын
партияның нота материалын оқып игеруге бағыттайды, оқытушы орындайтын
партияның орындалуына назар аударып, шығарманың бірдей, үндес шығуын
қадағалайды. Мұндай жұмыс процесінде оқытушы мен студент арасындағы өзара
байланыстың арнасы кеңейеді.
Қолданылған әдебиеттер
1. Коган Г.М. Работа пианиста. –М.; 1964
2. Нейгауз Г.Г. Об искусстве фортепианной игры. –М.; 1987
3. Об исполнении фортепианной музыки Баха, Бетховена, Дебюсси, Рахманинова,
Прокофьева, Шостаковича: Сб. Статей/ Под редакцией Л.А.Баренбойма. – М.,
Л., 1965
4. Гат И. Техника фортепианной игры. –М.; 1957
Тақырыбы 15. Транспозиция. Әуен
Мақсаты: Музыкалық тексті бірден оқу басты әдістемелікті қалыптастыру
(музыкалық тексті талдау, көру арқылы алға озу т.б.). Транспозиция жасай
алу.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Транспозиция тәсілдері
2. Әуен ұғымы
Бақылау түрі: аспапта орындау
Әдістемелік нұсқау:
Транспозиция яғни көшіру белгілі бір дауыстың не аспаптың характері
мүмкіндігінде музыкалық швғарманың тесситурасы сай келмеген жағдайларда
пайдаланылады.
Қолданылған әдебиеттер
1. Коган Г.М. Работа пианиста. –М.; 1964
2. Нейгауз Г.Г. Об искусстве фортепианной игры. –М.; 1987
3. Об исполнении фортепианной музыки Баха, Бетховена, Дебюсси, Рахманинова,
Прокофьева, Шостаковича: Сб. Статей/ Под редакцией Л.А.Баренбойма. – М.,
Л., 1965
4. Гат И. Техника фортепианной игры. –М.; 1957
.
СӨЖ ЖҰМЫСТАРЫ БОЙЫНША
Тақырыбы 1, 2, 3. Музыкалық – теориялық білімнің негіздерін игеру.
Мақсаты: музыкалық – теориялық білімнің негіздерін білу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Өлшемдер.
2. Такт. Затакт.
Бақылау түрі: Ауызша
Әдістемелік нұсқау:
Жай, күрделі және аралас өлшемдерде ұзақтықтарды тәртіпке келтіріп
топтастыру. Такт. Такті сызығы. Затакт (толық емес такт). Ұғымдарды білу.
Тақырыбы 4, 5, 6 . Тональдіктер. Музыкалық терминдер.
Мақсаты: музыкалық – теориялық білімнің негіздерін білу
Қарастырылытын сұрақтар:
3. Тональдіктер.
4. Музыкалық терминдер.
Бақылау түрі: ауызша
Әдістемелік нұсқау:
Музыкалық терминдер тапсырылады. Шығармадағы тоналдікті анықтау.
Тақырыбы 7, 8, 9. Музыкалық аспаптар
Мақсаты: Басқа халықтардың және қазақтың халық музыкалық аспаптарымен
танысу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Басқа халықтардың музыкалық аспаптары
2. Қазақтың халық музыкалық аспаптары
Бақылау түрі: презентация арқылы жұмыс
Әдістемелік нұсқау:
Музыкалық аспаптармен танысу. Оқу-әдістемелік әдебиеттерден музыкалық
аспаптар туралы түсінктер алу.
Тақырыбы 10, 11, 12. Фортепиано аспабының шығу тарихы. Құрылысы
Мақсаты: Фортепиано аспабының шығу тарихын, құрылысын білу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Фортепиано аспабының шығу тегі;
2. Аспап құрылысы
Бақылау түрі: ауызша
Әдістемелік нұсқау:
Фортепиано клавиатурасы ақ және қара клавиштерден тұрады. Ең төменгі
(бас) дыбыстар клавиатураның сол жақ бөлігінде орналасқан. Дыбыстар
біркелкі жоғарылайды. Әр кейінгі дыбыс алдынғы дыбыстан жоғарылау. Бір
октавада 7 ақ, 5 қара клавиштен тұрады. Әр ақ клавиш өзінің аты бар.
Тақырыбы 13, 14, 15 Орындаушының отырысы, клавиатурамен танысу
Мақсаты: Студенттің орнықты, әрі ыңғайлы отыруы, қолдарын еркін
қимылдатып, саусақтарды дұрыс қоюға үйрету. Педальді қолдана алу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Студенттің отырысы;
2. Қойылым
3. Педализация
Бақылау түрі: көрнекілікпен жұмыс
Әдістемелік нұсқау:
1) Бірінші топ жаттығулар жеке дыбыстардың аспапты басуынан тұрады.
Дыбыстарды, жұмсақ қолдардың нәзік қимылымен 2,3,4 саусақтармен әр
қолмен жеке ойнау керек.
2) Екінші топ жаттығулар олар әр дыбысты әр түрлі октавада жеке қолмен
ойнаудан тұрады.
3) Үшінші топ қос ноталар мен жаттығуы.
Тақырыбы 16, 17, 18. Музыкалық дыбыс қасиеттері және онымен жұмыс
Мақсаты: Дыбыстың үндестігінің дұрыс орындалуы
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Дыбыстың үндестігінің дұрыс орындалуы;
2. Музыкалық дыбыс қасиеттері
Бақылау түрі: ауызша
Әдістемелік нұсқау:
Музыкалық – көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды көркемдік
эстетикалық мазмұны жағынан сан-алуан жаңа пьесалармен үнемі таныстырып
отыру қажет. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.
Тақырыбы 19, 20, 21 Лад жүйесі және тональдік
Мақсаты: Лад, гамма, тональдік деген ұғымдармен танысу
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Ладтар түрлері
2. Мажор және минор
3. Гаммалар
Бақылау түрі: жазбаша жұмыс
Әдістемелік нұсқау:
Музыкада көп – алуан лад кездеседі, соның ішінде өте кең қолданылатындары
мажор және минор ладтары.
Тақырыбы 8,22, 23, 24. Аппликатура. Этюд. Гамма. Арпеджио. Аккорд
Мақсаты: Этюд, гаммалар арқылы техниканы арттыру
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Аппликатураның маңызы;
2. Этюд, гаммалар арқылы техниканың арттыруы
Бақылау түрі: көрнекіліпен жұмыс
Әдістемелік нұсқау:
Аппликатура музыка аспабында айнаған кезде басатын саусақтардың
орналасу, алмасу тәртібі және олардың нотадағы белгісі.
Тақырыбы 25, 26, 27. Динамикалық белгілер
Мақсаты: Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілерді қарастыру,
динамикалық белгілердің терминдерін білу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілері;
2. Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілерімен жұмыс жасау
Бақылау түрі: сызба-кестелер қолдану
Әдістемелік нұсқау:
Шығарманың мазмұны мен табиғи болмысы, орындаушылық ерекшеліктері мен
дыбысты күшейту немесе азайту дәрежесі динамика белгілері (f- форте, Р-
пиано, mf-меццофорте, mp-меццопиано, <-crеschendo, >-Diminuendo және
т.б.) арқылы көрсетіледі. Шығармаларда кездесетін динамика белгілері мен
жұмыс жасау.
Тақырыбы 28, 29, 30. Штрихтар
Мақсаты: Шығармаларда кездесетін штрихтарды қарастыру, терминдерін білу,
штрихтарды ойнай алу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Штрихтардың (legato, non legato, staccato т.б.) түрлері;
2. Штрихтардың Қазақстан және шетел композиторларының шығармаларында
орындалуы
Бақылау түрі: ауызша
Әдістемелік нұсқау:
Шығармаларда кездесетін штрихтарды қарастыру, терминдерін білу,
штрихтарды аспапта орындау.
Тақырыбы 31, 32, 33. Полифониялық және күрделі формадағы шығармалар
Мақсаты: Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау; оның композициялық
құрылымын анықтау; музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу;
жекелеген бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтау.
Полифониялық шығармаларды өтуі алдына осындай мақсаттарды қояды: бірнеше
декламациялық сызықтарды бір уақытта өткізе алу тәрбиесі, полифониялық
фортепианолық техниканы, дыбыстық техниканы тәрбиелеу.
Қарастырылытын сұрақтар:
1. Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау;
2. Оның композициялық құрылымын анықтау;
3. Музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу;
4. Жекелеген бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды
анықтау
Бақылау түрі: жеке бағдарламаны аспапта орындау
Әдістемелік нұсқау:
Күрделі формалы шығармалардың ішіне сонатина, вариация, соната, рондо
жатады. Студент шығарманың әрбір бөлігін, элементін айыра білу қажет: неше
бөлімді, қай формада. Жұмыс әдістері: бір дауысты студент, басқа дауысты
оқытушы орындайды; бір дауысты әндете айтып, басқасын фортепианода орындау;
бір дауысты f, екіншісін p орындау және т.б. Басты мақсаты: барлық
дауыстардың үнделуі, оларды есту, жүргізу.
.
Тақырыбы 34, 35, 36, 37, 38, 39. Қазақстан және шетел композиторларының әр
түрлі жанрдағы шығармалары
Мақсаты: Студенттердің музыкалық-көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды
көркемдік-эстетикалық мазмұны жағынан сан алуан жаңа пьесалармен үнемі
таныстырып отыру қажет. Оның әсері ерекше жоғары әрі ұтымды болады. әр
түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Студенттердің музыкалық-көркемдік қабілеттерін дамыту;
2. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау
Бақылау түрі: жеке бағдарламаны аспапта орындау
Әдістемелік нұсқау:
Классик және қазақ композиторларынан қысқаша мәлімет. Композитордың
өмірбаяны, шығармашылық мәліметі. Берілген шығарманың композитор
шығармашылығындағы ролі. Шығармамен танысу.
.
Тақырыбы 40, 41, 42. Нотаны бірден оқу. Ансамбльдік орындау
Мақсаты: Музыкалық тексті бірден оқу басты әдістемелікті қалыптастыру
(музыкалық тексті талдау, көру арқылы алға озу т.б.). Ансамбльде жұмыс
істей алу.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Музыкалық білімде нотаны бірден оқу маңызды аспектілердің бірі;
2. Ансамбль
Бақылау түрі: аспапта орындау
Әдістемелік нұсқау:
Музыкалық шығарманы орындау үстінде студент басты назарын орындалатын
партияның нота материалын оқып игеруге бағыттайды, оқытушы орындайтын
партияның орындалуына назар аударып, шығарманың бірдей, үндес шығуын
қадағалайды. Мұндай жұмыс процесінде оқытушы мен студент арасындағы өзара
байланыстың арнасы кеңейеді.
Тақырыбы 43, 44, 45. Транспозиция. Әуен
Мақсаты: Музыкалық тексті бірден оқу басты әдістемелікті қалыптастыру
(музыкалық тексті талдау, көру арқылы алға озу т.б.). Транспозиция жасай
алу.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Транспозиция тәсілдері
2. Әуен ұғымы
Бақылау түрі: аспапта орындау
Әдістемелік нұсқау:
Транспозиция яғни көшіру белгілі бір дауыстың не аспаптың характері
мүмкіндігінде музыкалық швғарманың тесситурасы сай келмеген жағдайларда
пайдаланылады.
7. Пәнді оқу бойынша әдістемелік ұсыныстар
1. Музыкалық – теориялық білімнің негіздерін игеру.
2. Негізгі дыбыстар және оның атаулары (ноталары).
3. Дыбыстар арасындағы қашықтық тон және жарты тон.
4. Альтерацияның белгілері.
5. Музыкалық аспаптар.
6. Нотаны бірден оқу.
7. Ансамбльдік орындау
8. Динамикалық белгілер
9. Штрихтар
15. ТӘЖІРБИЕЛІК ӨТКІЗУГЕ АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК СІЛТЕМЕЛЕР
Тақырыбы 1.
Музыкалық – теориялық білімнің негіздерін игеру.
Мақсаты: музыкалық – теориялық білімнің негіздерін білу.
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Нота.
2. Ырғақ. Жай метрлер мен өлшемдер
Музыкалық дыбыс төмен және биік дыбыстардан тұрады. Негізгі дыбыстар
және оның атаулары (ноталары). Дыбыстар арасындағы қашықтық тон және жарты
тон. Альтерацияның белгілері. Қара клавиштердің атаулары, ноталық жазу.
Ноталық стан, қосымша сызықтар, скрипка және бас кілттері, скрипка мен бас
кілттерде ноталық жазу.
Дыбыстардың ұзақтығы: дыбыстар ұзақтығының арақатынасының кестесі.
Үзілістің кестесі: жартылай төрт бөлігінен, сегіздік бөлігінен, такт,
тактердің шегі.
Музыка белгілі бір уақыт ішінде жазылып, орындалып, тыңдалып,
қабылданатын көркем өнер түрі. Музыкалық шығарманы дұрыс ойнап, айтып,
санай білу немесе музыкалық қимыл қозғалысын бір бағытта ұстап меңгере білу
өлшем шамасына, яғни метрге байланысты. Кең мағынада ритм-музыка көлемінің
архитектоникалық негізі (музыкалық ырғақтық тұтас пішін, кульминациялардың
ара қатынасы, ырғақтық жалғасулар мен комбинациялық алмасу шарттары, ауыр
және жеңіл такты үлестері, өлшемнің ең жоғары тәртібі). Өлшем және ырғақ
түсініктерінің байланысы. Метр дегеніміз-бірқалыпты жүйедегі кесінді, бір
уақытта тең ұзақтықтардың алмасулары, яғни қозғалыстың бір қалыптылығы
(жүректің соққанындай). Ритм (ырғақ) дегеніміз-дыбыс толқындарын белгілі
бір уақытта ұйымдастырушы. Музыканың өзінің бөлшектік екпініне қарай күшті
үлес, әлсіз үлес болып такті ішінде бөлініп орналасуын және бір қалыпты
алмасуларын метр (өлшем) деп атаймыз. Метр мен (өлшем) размер. Жай, күрделі
және аралас метрлер мен өлшемдер. Жай, күрделі және аралас өлшемдерде
ұзақтықтарды тәртіпке келтіріп топтастыру. Такт. Такті сызығы. Затакт
(толық емес такт).
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Берілген шығармадағы өлшемді анықтау. (Күрделі және жай өлшем).
2. Кез-келген шығармадағы ырғағын ажырата білу.
Тақырыбы 2.
Музыкалық – теориялық білімнің негіздерін игеру.
Мақсаты: музыкалық – теориялық білімнің негіздерін білу.
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Тональдіктер.
2. Музыкалық терминдер.
Мына жай терминдерді жаттау қажет.
Adagio (адажио) - асықпай, жай
Agitato (аджитато) – көтеріңкі сезіммен толғана
Allegro (аллегро) - тез
Andante (анданте) – баяу, асықпай
Contabile (каптобиля) - әндете
Dolce(дольче) – нәзік, жұмсақ
Forte (форте) – қатты (дыбыс)
Piano (пиано) - ақырың
Vivo (виво) – тезірек
Moderato (модерато) – орташа, ұстамды
Allegretto (аллегато)-жүргек
Andantino (андентино)-тезірек
Agitato (агигато)-көтеріңкі сезіммен толғана
A tempo(темпо)-алдынғы екпін (тездетіп немесе жайлағаннан кейін алдынғы
екпінге қайта түсу).
Ritenuto (ритенуте)-жайлай,
Rallentando (реллентанто)-жай
Сұрақтар мен тапсырмалар
a. Музыкалық терминдер тапсырылады.
b. Шығармадағы тоналдікті анықтау
Тақырыбы 3.
Музыкалық аспаптар
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1.Басқа халықтардың музыкалық аспаптары
2.Қазақтың халық музыкалық аспаптары
Кәсіби музыкалық аспаптарға симфониялық (опералық), үрлеп
ойнайтын және эстрадалық оркестрлер құрамына енетін аспаптар жатады. Кәсіби
аспаптардың шығу тегі халықтық музыкалық аспаптарға саяды. Музыкалық
аспаптардың даму жолы адамзат қоғамының, оның мәдениетінің, музыкасының,
орындаушылық өнерінің жолымен тығыз байланысты. Музыка жанрларының дамуына
орай кейбір музыкалық аспаптар халық арасына кең тараған, өзгермей қазіргі
заманға жеткен, ал бірқатары біртіндеп жойылып, олардың орнына жаңа
музыкалық аспаптар пайда болған. Осы кездегі симфониялық оркестрде қолданып
жүрген скрипка, флейта, гобой, кларнет, литавра, арфа, фортепьяно, т.б.
ертеден келе жатқан аспаптар қатарына жатады. Бұл аспаптарды жетілдіру
жұмысы 15 ғ-дан басталды, ал 18 ғ-да кеңінен қолға алынды. 16 – 18 ғ-
лардағы брешан және кремон шеберлері (Гаспаро да Сало, Н.Амати,
А.Страдивари, Дж.Гварнери) жасаған скрипкалар өте жоғары бағаланды.
Дыбыс шығару ерекшеліктеріне қарай музыкалық аспаптар
негізінен үрлемелі (флейта, кларнет, саксофон, гобой, труба, валторна,
сурнай, лимба, шоор, қурай, сыбызғы, т.б.); шекті ысқылы (виола, скрипка,
альт, виолончель, контрабас, гиджак, икили, қылқобыз, т.б.)
жәнешертпелі (арфа, лютня, гитара, балалайка, жетіген, дутар, рубаб,
чанг, домбыра); соқпалы (барабан, литавра, ксилофон, челеста, нагора,
дойра, дауылпаз, дабыл), т.б. болып бірнеше топқа бөлінеді. Қазіргі заманда
қолданылатын ‘‘электрлі музыкалық аспаптар’’ тобы бар.
Музыкалық аспаптардың әрқайсысының өзіне тән дыбыс тембрі (бояуы),
динамикалық мүмкіндігі (ырғағы), белгілі бір диапазоны болады. Музыкалық
аспаптардың дыбыс шығару сапасы аспаптарды жасауда қолданылатын
материалдардың түрі мен қасиетіне, пошымына, дыбыс шығару тәсіліне
байланысты. Музыкалық аспаптардың алғашқы қарапайым түрлері табиғаттағы
түрлі дыбыстарға, адамның, хайуанаттардың дауысына еліктеуден шыққан. Ол
‘‘халықтық’’ және ‘‘кәсіби музыкалық аспаптар’’ болып бөлінеді. Әр халықтың
музыкалық аспаптарының өзіндік ерекшеліктері болады. Сондай-ақ өзара
этникалық, тарихи-мәдени байланысы бар бірнеше халықтарға ортақ әрі олардың
“ұлттық аспабы” болып саналатын музыкалық аспаптар бар.
Мысалы, бандура тек Украинада, пандури мен чонгури Грузияда ғана
болса, гусли, жалейка, волынкалар орыстарда, украиндарда, белорустарда да
бар; саз,тар, зурна Әзірбайжан мен Арменияда кездессе, Өзбекстан мен Тәжікст
анның бірқатар аспаптары ұқсас болып келеді. 19 ғасырдың аяғында В.В.
Андреевтің және оның серіктері С.И. Налимов, Ф.С. Пассербский, Н.П.
Фоминдердің көмегімен кейбір музыкалық аспаптар (балалайка, гусли, домрат,
т.б.) жетілдіріліп, солардың негізінде орыс халық аспаптар оркестрі
құрылды.
Адырна - қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан көп ішекті музыка
аспабының бірі. Ежелгі заманда бұл аспапты аңшылар ұстаған. Садақ атып,
жебе тартып, аң- құстарды аулаған. Әуелде адырна садақ пішінді болды. Кейін
бұл аспапты бұғы, марал, арқар тұрпатты аңдардың тұлғасына ұқсастырып
жасады.Әуелі ағаштан құрап шанақ, мүйіз жасалынып, шанақтың асты- үсті
терімен қапталады.Мүйізге жағалай құлақтар бекітіліп, ішіктер байланады.
Сөйтіп, аспапты екі тізенің үстіне қойып, оң қол, сол қол саусақтарымен
іліп тартып ойнайды.
Аса таяқ - сілку арқылы үн шығаратын көне музыкалық аспап. Ұзындығы 110-
130 см. Тұтас ағаштан арнайы қалыпта жасалады. Басы күрек тектес. Бас
жағына түрлі темір сақиналардан сылдырмақтар тағылып, өрнектермен
әшекейленеді. Аса таяқ өзіндік үнімен ерекшеленеді. Аспапты ырғап, шайқап
ойнайды. Аса таяқ аспабын ертеде көбінесе бақсылар қолданған. Қазіргі кезде
көне үлгілері қайта жасалынып, ұрмалы музыкалық аспаптар тобына қосылады.
Домбыра - қазақ халқының арасына өте ерте және кең тараған, ғасырлар сырын
сақтаған қос ішекті шертіп ойнайтын музыкалық аспаптың бірі. Өзіне тән
ерекшелігі бар, ішекті, шертпелі аспаптар тобына жатады. Домбыра әр түрлі
үлгіде тұтас ағаштан ойылып, немесе құрап жасалады. Мойнына он тоғыздан
жиырма екі санына дейін пернелер байланады. Арнайы құлақ күйге
келтіріледі.Домбыраның екі ішектісінен басқада үш ішекті, қос жақты, кең
шанақты, қуыс мойын, шіңкілдек деп аталатын түрлері бар. Даусы майда,
қоңыр, құлаққа жағымды.
Дауылпаз - ұрып ойналатын музыкалық көне аспаптың бірі. Халық тұрмысында
кеңінен қолданылған. Әсіресе, бұрынғы кезде, жаугершілікте дабыл қағып,
белгі беру үшін пайдаланған. Аспаптың жасалу құрылысы анағұрлым күрделі. Ол
тұтас ағаштан ойылып жасалады. Бет шанағы терімен, қапталады. Иыққа асып
алып алу үшін қайыстан арнайы аспалы бау бекітіледі. Дауылпаз ағаш
тоқпақпен ұру арқылы дыбысталады. Қазіргі кезде дауылпаз аспабы көптеген
фольклорлық ансамбльдерде кеңінен қолданылып жүр. Дауылпаз тектес аспаптар
әр түрлі атпен басқа халықтарда да кездеседі. Айталық, өзбек халқында -
«Тәбльбасс», Қырғызда « Доолбас» деп аталады.
Жетіген - қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан жеті ішекті шертпелі
музыка аспабы. Аспап ағаштан құрастырылып жасалады. Құрылысы өте қарапайым.
Жетіген аспабы талай жүздеген жылдар өтседе, баяғы қарапайым күйінде.
Жетілдірілген түрінде он үш ішек байланып, арнайы тиектер қойылады.
Аспаптың үні өте нәзік, құлаққа жағымды. Ел арасында аспаптың шығуы жайында
көптеген аңыздар айтылады. Сол бір аңыздың бірінде: өткен заманда өмір
сүрген бір қарияның жеті баласынан айрылған қасіретті қайғысынан туындаған
әуен деседі. Бізге «жетіген» деген атау осылай жеткен. Қазіргі кезде
жетіген аспабы көптеген ансамбльде ойналып, кеңінен насихатталып келеді.
Желбуаз – үрлемелі аспаптар тобына жататын, ерте заманнан келе жатқан, ел
көзіне еленбеген көне музыкалық аспабының бірі. Аспап иленген мал терісінен
жасалады. Сырт көрінісі меске ұқсас. Аузын бекітіп тұратын тығыны
болады.Әуен шығаратын екі сырнай түтікше бекітеді. Мойынға асып алып жүруге
ыңғайлап, қайыстан арнайы бау тағылады. Ұстап жүруге өте жеңіл. «Желбуаз»
аспабын белгілі компазитор Н. Тілендиев « Отырар сазы» оркестрінде
қолданды.
Қыл қобыз - ерте заманнан келе жатқан қазақ халқының екі ішекті ысқышпен
ойналатын аспабының бірі. Өзіндік жасырын сыры мол, адамның еркіне көне
қоймайтын, күрделі аспап. Ішегі жылқының қылынан жасалады. Қобыз аспабының
екі ішектісімен бірге – үш, төрт ішектілер және «нар қобыз», «жез қобыз»
деп аталатын түрлері де бар.Қобызды ағаштан шауып немесе құрап жасайды.
Беті жартылай терімен қапталады. Ол дыбыстың жаңғырып шығуы үшін керек.
Ерте заманда қобызды тек бақсы – балгерлер ғана ұстаған. Халық аңызында
қобыздың пайда болуы Қорқыт ата есімімен тығыз байланысты екені де
айтылады.
Сақпан - өзіндік үнімен ерекшеленетін сілкімелі қазақ халқының көне
музыкалық аспаптарының бірі. Ертеде үй тұрмысында, әсіресе мал
шаруашылығында кеңінен қолданылған. Қойшылар көктемгі төл кезінде бұл
аспаптың дыбысымен қой қайырған. Шаруалар егістікке қонған құстарды үркіту
үшін де пайдаланған. Кейбір өнерпаздар сақпанмен өзінің әуенін
сүйемелдеген.Сөйтіп, сақпан музыкалық аспап дәрежесіне көтерілді.
Шаң қобыз - бітімі бөлек, ойналуы ерекше қазақ халқының көне музыкалық
аспабы. Үні құлаққа жағымды, адам даусына жақын. Аспапта ойнау ерін мен
тістің арасындағы қуысқа тікелей байланысты. Ойнау кезінде орындаушы оң
қолымен тілшенің ұшын шалып отырып, шапшаңдата дыбыстайды. Дыбысы тілшені
қозғалысқа келтіргенде шығады.Аспапта жеке ән- күй орындап қана қоймай,
басқа да көне музыка аспаптарымен бірге халық әуендерін сүйемелдеуге
болады. Шаң қобыз аспабының құрылысы қарапайым, жұқа тақтайшадан жасалады.
Саз сырнай – алты тесікті үрлеп ойналатын аспап. Саз балшықтан күйдіріліп
жасалады. Мұның бетіне өрнек ойылып, ол жыланкөзбен көмкерілген
Үскірік – үрлеп ойнайтын аспаптардың ескі түрі. Саусақпен басып дыбыс
шығаратын үш тесігі бар. Саз балшықтан күйдіріліп жасалады. Аспаптың дыбысы
үскіріп соққан боран мен қатты желдің уіліне ұқсас болғандықтан – үскірік,
кей жерлерде уілдік деп аталады.
Сыбызғы - үрмелі аспаптардың ішінде кең тарағаны. Бұл аспап бақташы-
малшылардың өмірімен тығыз байланысты болғандықтан, ел ішіндегі қариялар
оны «жылқы малының азаны» деп атаған. Сырты жылтыр сары қурайдан жасалатын
сыбызғының сырты малдың ішегімен кейде мал өңешінің ақ шелімен қапталады.
Бұл оның жауын-шашынға төзімді болып сақталуына, қурайдың жарылып кетпеуіне
және үнінің таза сақталуына байланысты қолданылатын әдіс-тәсіл. Сыбызғы
аспабының үні самал желдей майда, тембрі жұмсақ, ерекше әсерлі.
Бұғышақ – сүйек пен мүйізден жасалатын аспаптардың бір түрі. Аспаптың
дыбысы марал мен бұғылардың даусына ұқсас болғандықтан, жайылып жүрген
маралдарды бір жерге жинау үшін қолданылады. Аспаптың бұғышақ аталуы «бұғы
шақырғыш», «бұғы сыбызғы» деген түсініктерден туындаған.
Шертер – ішекті-шертпелі аспаптардың ішінде беті терімен қапталып жасалатын
үш ішекті, шертіп ойнайтын көне аспап. Ішегі жылқы қылынан тағылғандықтан,
ертеде ол «шертпе қыл» деп аталған. Осы нұсқасында ол қылқобызға ұқсас,
алайда ол ыспалы емес, шертпелі аспап. Қазіргі кезде шертер ең көне
(архаикалық), және дамыған нұсқа деп бөлінеді.
Керней тұтасымен металдан жасалады. Кернейге дыбыс ойықтар салынбайды,
үрлеу арқылы дыбыс шығарылады. Кернейдің жез металынан жасалатын үлгісінің
жалпы ұзыны 1 метр 50 см, ені 30-35 см болып жасалса, ағаштан жасалатын
кернейдің ұзындығы 1 метр, шеңбер аумағы 20-25 см етіліп, сыртына түйе
өңешін қаптап жасайды. Бұл – ағаштың жарылып кетпеуі үшін қолданылатын
халықтық әдіс. Керней этнографиялық аспап ретінде сирек кездеседі.
Ұран – өзегі алынып, қаққа бөлінген іші қуыс екі ағашты қайта біріктіріп,
сырты қайыспен орап жасалады. Дауысы күшті, жуан, алайда 1-2 дыбыстан артық
дыбыс бермейді. Ертеде жаугершілікте ұран шақырып, құс салып, аң қамауға
қолданылған. Түрік тілдес халықтар арасында ол ұлттық мереке, діни-салт
жораларда, мешіт-мазар төбесіне шығып белгі беруге қолданылады.
Дабыл – ұрып ойнайтын аспап. Оның екі жағы да терімен қапталады.
Құлақшалары бар. Ол теріні керіп тұру үшін жасалады. Дабылды саусақпен
немесе арнайы жасалатын басы жұмыр шағын таяқшамен ұрып ойнайды. Даусы –
терінің жұқа немесе қалыңдығына, терінің қатты немесе орташа керілуіне және
арнайы жасалған қорапта сақталуына байланысты болып келеді. Дабылдың шанағы
тал, қайың, тораңғы секілді иілуге көнетін ағаштардан жасалады.
Шыңдауылды ертеде аң-құстарды үркітіп, көптеп үйіріп, қаумалап аулау үшін
немесе қуып тосынға түсіру үшін қолданылған. Шыңдауылдың шанағы тұтасымен
металдан жасалып, бір жақ беті мал терісімен қапталады. Тері қапталмас
бұрын шанақтың ішіне шулы үн беретін сылдырмақ-қоңыраулар немесе темір
шығыршақтар тағылады.
Дауылпаз – халықтық нұсқада жасалатын көне аспап. Ертеде аңшылық,
саятшылық, құсбегілік салт-дәстүрлерде қолданылған. Шанағы өзегі алынған
сырты жұмыр бітеу ағаштан жасалып, сыртына ғаныштау әдісімен ою-өрнектер
салынады. Аспапты таяқпен ұрып ойнайды. Көбінесе халықтық мерекелерде және
үлкен оркестр құрамында ойналады.
Басқа ұлттардың музыкалық аспаптар туралы: Кавказ, Орта Азия, Үнді, Еуропа,
Америка аспаптары.
Тақырыбы 4.
Фортепиано аспабының шығу тарихы. Құрылысы
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1.Фортепиано аспабының тарихы;
2.Аспаптың құрылысы
Фортепиано аспабының тарихы Батыста ХVIII ғасырдан басталады. Фортепиано
дыбыс байлығымен ерекшелінеді. Фортепиано соло, сүйемелдеу, ансамбль,
құрамындағы аспап ретінде қолданылады.
Клавиатура мен октавалармен танысу: Фортепиано клавиатурасы ақ және қара
клавиштерден тұрады. Ең төменгі (бас) дыбыстар клавиатураның сол жақ
бөлігінде орналасқан. Дыбыстар біркелкі жоғарылайды. Әр кейінгі дыбыс
алдынғы дыбыстан жоғарылау.
Бір октавада 7 ақ, 5 қара клавиштен тұрады. Әр ақ клавиш өзінің аты
бар. Оң жақ до дыбысынан бастап ре, ми, фа, соль, ля, си дыбысымен
аяқталады әрі қарай тағы осы дыбыстар қайталанады. До1, До2-арасы октава
деп аталады. Фортепиано дыбыс қатары 7,5 октавадан тұрады. Әр октаваның өз
аты бар. Ең бірінші октаваның орнын анық жатқа білуі керек.
Сұрақтар мен тапсырмалар
Жаттығу 1:
Дыбыстарды до, ре, ми, фа, соль, ля, си клавиатурада табу және олардың
клавишадағы орналасуын есте сақтау.
Б) клавиштер белгіленген тізім бойынша клавиатураға басу: соль, до, ля, ми,
си, фа, ре.
Жаттығу 2.
А) клавиатурада октаваларды табу: бірінші, төртінші, үлкен, үшінші,
субконтроктава, кіші екінші, контроктава.
Б) клавиатурада келесі дыбыстарды әр түрлі октаваларды табу:
Соль-біріншіде, үлкенде, төртіншіде,
Ми-кішіде, үшіншіде, контроктавада
Фа-үшіншіде, біріншіде, контроктавада
Ля-біріншіде, кішіде, контроктавада
Си-контр октавада, кішіде, үшіншіде
Фа-екіншіде, кішіде, төртіншіде
До-үлкенде, үшіншіде, кішіде.
Жаттығу 3.
Клавиатурада келесі дыбыстарды табу:
до#, фа#, ляь, миь, соль#, ля#, реь,. Белгіленген қара клавиштардың басқа
аттарын атаңыз.
Жаттығу 4.
Клавиатурада келесі дыбыстарды табу:
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
________________
Б)
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
______
Жаттығу 5. Клавиатурадан келесі дыбыстарды табу және атауларды атаңыз.
А)
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
______
Б)
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
______
Тақырыбы 5
Орындаушының отырысы, клавиатурамен танысу
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Студенттің отырысы;
2. Қойылым
Студенттің орнықты, әрі ыңғайлы отыруы, қолдарын еркін қимылдатып,
саусақтарды дұрыс қоюға үйрету. Қойылым дегеніміз – музыка аспапбында ойнау
кезіндегі орындаушының бүкіл денесінің, қолдары мен саусақтарының дұрыс
қалыптасып орналасуы. Фортепианолық педагогика ғылымдағы аппаратты қою
(постановка аппарата) деп аталатын үрдіс – психомоторлық есте сақтау
үстінде музыкалық дыбыстарды біртіндеп анықтау және дыбыс шығарудың негізгі
тәсілдерін бекіту болып табылады.
Қол қойылымы – клавиатурада жатады, бірақ қатты басуға болмайды; иықтарды
түсіру керек; саусақтар бүгілген және де олардың ұштарымен ойнау қажет. Бұл
- дыбысты алудың ең ыңғайлы шарттарымен қамтамасыз етеді. Саусақтар бірінен
кейін бірі басқыштарды басып, қимылдар тек ең қажетті (үнемді) болу керек;
басқышты соғуға болмайды, оны белсенді қимылмен алу керек. Саусақтар үнемі
төмен қарау керек.
Оқытушы оқу кезінде студентің дұрыс отыруына және қолдың аспапта
орналасуына бақылауға міндетті. Орындық пен клавиатураның арасы екі қолдың
ұзындығына сәйкес болуы керек. Студент өзін тік және еркін ұстау керек.
Ойнаған кезде ғана педаль басылады. Иықтар көтерілмеу керек.
Фортепиано аспабымен танысу (жалғасы)
Педализация.
Оң жақ педалінен пайдалану. (Реd немесе P)
А) тіке педаль (дыбыспен бір уақытта басылады)
Б) кешіренген педаль (дыбыстан кейін басылады)
Сол жақ педалі пайдалану una Corda (басу),the corda (жіберу)
Саусақтардың ойын кезінде қойылуы:
І. Саусақтар дөңгеленіп күмбез сияқты тұрады.
ІІ. Басқыштарды саусақтың жұмсақ жағымен басу керек.
ІІІ. Бір де бір саусақ ішке түсіп кетпеуі керек.
ІV. Ойын кезінде саусақтар қара басқышқа жақын қойылады.
Саусақтардың ретімен орналасуы:
Басбармақ-бірінші
Балан үйрек-екінші
Ортан терек-үшінші
Шылдыр шүмек-төртінші
Кішкентай бөбек-бесінші
Сұрақтар мен тапсырмалар
Қолдың қойылуына қажет жаттығулар:
1. Бірінші топ жаттығулар жеке дыбыстардың аспапты басуынан тұрады.
Дыбыстарды, жұмсақ қолдардың нәзік қимылымен 2,3,4 саусақтармен
әр қолмен жеке ойнау керек.
2.Екінші топ жаттығулар олар әр дыбысты әр түрлі октавада жеке
қолмен ойнаудан тұрады.
Тақырыбы 6.
Музыкалық дыбыс қасиеттері және онымен жұмыс
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Дыбыстың үндестігінің дұрыс орындалуы;
2. Музыкалық дыбыс қасиеттері
Дыбыстарды екі түрге бөлуге болады:
1) музыкалық дыбыстар;
2) шулы дыбыстар.
Музыкалық дыбыстардың шулы дыбыстардан айырмашылығы – оның белгілі бір
дыбыс тонының, биіктік шегінің болуында, ұзақтығы, күші және тембрі (үн
бояуы) бар дыбыстар.
Музыкалық дыбыстарды жазу үшін «нота» шарты қолданылады. Нота (лат., итал.,
«nota» - «таңба» - деген мағынаны) білдіреді. Музыкалық дыбыстардың
биіктігін жазу үшін, ноталық бес сызық қолданылады. Бес сызықтың реттік
саны төменнен жоғарыға қарай санала отыра, музыкада қосымша сызықшаларда
қолданылады. Нота таңбалары жазылатын бес сызыққа кілт белгісі қойылады,
кілттің үш түрі пайдалынады:
1) скрипка (соль) кілті;
2) бас (фа) кілті;
3) альт (до) кілті.
Скрипка (соль) кілті музыкада қолданылатын жоғарғы регистр дыбыстарын
жазуға арналған, бас (фа) кілті төменгі регистрдегі дыбыстарды жазуға, ал
алть (до) кілті ортаңғы регистрдегі дыбыстарды белгілеуге қолайлы.
Дыбыс шығарушы серіппелі дене тербелісінің жиілігі мен жылдамдығы
музыкалық дыбыстың биіктігі деп аталады. Дыбыс күші тербеліс қозғалысына,
яғни серіппелі дененің тербеліс ауқымына қарай өлшенеді. Мысалы, дыбыстар
боянуына байланысты жұмсақ, қатты, жуан, жіңішке дыбыстар болып анықталады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін студентті дыбыстың үндестігінің дұрыс
орындалуына үйрету керек.
Студенттердің музыкалық – көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды
көркемдік эстетикалық мазмұны жағынан сан-алуан жаңа пьесалармен үнемі
таныстырып отыру қажет. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс
жасау.
Сұрақтар мен тапсырмалар
а) Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.
Б) кілттің үш түрі
Тақырыбы 7
Лад жүйесі және тональдік
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Лад
2. Мажор. Минор
3. Гамма
«Лад» сөзінің түбі славян халықтарынан шыққан, «ладить» келісімін тауып,
жатық айту, үйлесім табу, жарасу деген мағыналарды білдіреді. Лад жүйесіне
енген музыкалық дыбыстар лад басқыштары деп аталған. Музыкада көп – алуан
лад кездеседі, соның ішінде өте кең қолданылатындары мажор және минор
ладтары.
«Мажор» деген сөз – үлкен, қатты деген ұғымды білдіреді.
Мажорлық ладтың тұрақты дыбыстары үлкен мажорлық үшдыбыстылықты құрады.
«Минор» деген сөз - кіші, жұмсақ деген ұғымды білдіреді.
Минорлық ладтың тұрақты дыбыстары кіші минорлық үшдыбыстықтылықты құрады.
Гамма – жеті дыбыстың тәртіп бойынша тоникадан келесі тоникаға дейін
қайталануы. Гаммаға кіретін дыбыстар сатылар деп, рим санымен белгіленеді.
Лад басқыштарына гаммадағы жоғарылық орнына қарай атаулар беріліп, басты
басқыштардың функциялары (I, III, V) әріптермен белгіленген:
I басқыш – тоника, өйткені ол тоникалық үшдыбыста прима (негізгі тон) болып
табылады және тональдіктің өзіндік атауын айқындайды. Мажорда ол бас әріп –
Т, ал минорда – кіші «t» әріпімен белгіленеді.
II басқыш – төмен түсетін кіріспе тон.
III басқыш – медианта (ортаңғы) саты.
IV басқыш – субмедианта, мажорда «S» – бас әріппен, ал минорда «s» әрпімен
белгіленеді.
V басқыш – доминанта, барлық тұрақты дыбыстардың ішіндегі ең жоғарғысы
болып табылады. Мажорда – «Д» бас әріпімен, ал минорда – кіші «d» әрпімен
белгіленеді.
VI басқыш – субмедианта (төменгі медианта), өйткені субдоминанта мен тоника
аралығында орналасқан.
VII басқыш – жоғары көтерілуші кіріспе саты.
Тоника дыбысымен айқындалатын ладтың орналасуындағы биіктік дәрежесі
тональдік деп аталған.
Тональдіктің толық атауы іштей екі компонентті сақтайды:
1) тониканың атауы;
2) ладтың атауы.
Тақырыбы 8.
Аппликатура. Этюд. Гамма. Арпеджио. Аккорд
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Орындаушылық шеберлік үшін дұрыс қойылған аппликатураның маңызы;
2. Этюд, гамма, аккорд пен арпеджиолар арқылы студенттің техникасының
арттыруы
Аппликатура музыка аспабында айнаған кезде басатын саусақтардың орналасу,
алмасу тәртібі және олардың нотадағы белгісі. Орындаушылық шеберлік үшін
дұрыс қойылған аппликатураның маңызы өте зор. Кез-келген шығармаларды
талдаған кезде студент міндетті түрде аппликатураға көңіл аударуын үйрету.
Оқу барысында этюд, гамма, аккорд пен арпеджиоларды студенттің техникасын
арттыруы үшін беру керек.
Этюд. Этюдты талдау кезде әр қолдармен жеке арнайы жазылған саусақтар
мен жұмыс істейміз. Талдау кезінде студент барлық ұзындықтарды дұрыс санау
керек, соң екі қолмен қосылып ойналады, бірден динамикалық белгілер мен
жұмыс жасалады. Жұмыс кезінде этюдтың тексті жатқа жатталады. Этюд және
гамма до мажор, ля минор техникалық тыңдауда тапсырылады.
Гаммалар. Аспаппен танысып болған соң гамма, аккорд, арпежиолармен
танысуға кірісеміз. Жоспар бойынша бірінші семестрде до мажор, ля минор,
өтіледі. Гамманы жаттаған кезде жеке-жеке қолдармен арнайы саусақтармен
жұмыс жасаймыз. Жеке қолдармен дұрыс аппликатура қойылған соң екі қолмен
екі октаваға ойнаймыз.
Арпеджио. Арпеджио жатталар кезде гамма аккорд сияқты жай темп те
арнайы саусақтармен жеке-жеке қолдармен жатталады.
Аккордтар. Аккордтарды жаттаған кезде гамманың әдісімен жұмыс жасаймыз.
Аккорд терең сенімді алынуы керек. Барлық дыбыстар бірге алынады.
Тақырыбы 9
Динамикалық белгілер
1. Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілері;
2.Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілерімен жұмыс жасау
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
Шығарманың мазмұны мен табиғи болмысы, орындаушылық ерекшеліктері мен
дыбысты күшейту немесе азайту дәрежесі динамика белгілері (f- форте, Р-
пиано, mf-меццофорте, mp-меццопиано, <-crеschendo, >-Diminuendo және т.б.)
арқылы көрсетіледі. Шығармаларда кездесетін динамика белгілері мен жұмыс
жасау.
Тақырып 10
Штрихтар
1. Штрихтардың (legato, non legato, staccato т.б.) түрлері;
2. Штрихтардың Қазақстан және шетел композиторларының
шығармаларында орындалуы
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
Штрихтардың (legato, non legato, staccato т.б.) түрлері және олардың
Қазақстан, шетел композиторларының шығармаларында орындалуы.
Тақырыбы 11.
Полифониялық және күрделі формадағы шығармалар
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
1. Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау;
2. Оның композициялық құрылымын анықтау;
3. Музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу;
4. Жекелеген бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды
анықтау
Мақсаты: Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау; оның композициялық
құрылымын анықтау; музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу;
жекелеген бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтау.
Полифониялық шығармаларды өтуі алдына осындай мақсаттарды қояды: бірнеше
декламациялық сызықтарды бір уақытта өткізе алу тәрбиесі, полифониялық
фортепианолық техниканы, дыбыстық техниканы тәрбиелеу.
Бұл курстың репертуарының маңызды бөлігі -
• қосымша дауыстық құрылысты халықтық-әндік полифония;
• әсіресе би жанрдағы ескі пьесалар.
Бұл шығармаларда жоғарғы дауыс басты әуенді , ал төменгісі – бастың дербес
сызығын орындайды. Осы шығармалар контрастты полифония тобына жатқызылады.
Жұмыс әдістері: бір дауысты студент, басқа дауысты оқытушы орындайды; бір
дауысты әндете айтып, басқасын фортепианода орындау; бір дауысты f,
екіншісін p орындау және т.б. Басты мақсаты: барлық дауыстардың үнделуі,
оларды есту, жүргізу.
Күрделі формалы шығармалардың ішіне сонатина, вариация, соната, рондо
жатады. Студент шығарманың әрбір бөлігін, элементін айыра білу қажет: неше
бөлімді, қай формада.
Студенттердің музыкалық – көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды
көркемдік эстетикалық мазмұны жағынан сан-алуан жаңа пьесалармен үнемі
таныстырып отыру қажет. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс
жасау.
Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау; оның композициялық құрылымын
анықтау; музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу; жекелеген
бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтау.
Шығармашылықпен жұмыс уақытында жоғарыда аталған тақырыптарды кеңінен
қолдану.
Тақырыбы 12, 13
Қазақстан және шетел композиторларының әр түрлі жанрдағы шығармалары
1. Студенттердің музыкалық-көркемдік қабілеттерін дамыту;
2. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
Студенттердің музыкалық-көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды
көркемдік-эстетикалық мазмұны жағынан сан алуан жаңа пьесалармен үнемі
таныстырып отыру қажет. Оның әсері ерекше жоғары әрі ұтымды болады. әр
түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.
Сұрақтар мен тапсырмалар
Классик және қазақ композиторларынан қысқаша мәлімет. Композитордың
өмірбаяны, шығармашылық мәліметі. Берілген шығарманың композитор
шығармашылығындағы ролі. Шығармамен танысу.
а) мазмұны, шығарманың характері.
ә) тональдігі, формасы мен жазылу фактурасы.
Тақырыбы 14
Нотаны бірден оқу. Ансамбльдік орындау
1. Музыкалық білімде нотаны бірден оқу маңызды аспектілердің бірі;
2. Ансамбль
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
Музыкалық білімде нотаны бірден оқу маңызды аспектілердің бірі. Музыкалық
тексті бірден оқу басты әдістемелікті қалыптастыру (музыкалық тексті
талдау, көру арқылы алға озу т.б.). Ансамбль. Музыкалық шығарманы орындау
үстінде студент басты назарын орындалатын партияның нота материалын оқып
игеруге бағыттайды, оқытушы орындайтын партияның орындалуына назар аударып,
шығарманың бірдей, үндес шығуын қадағалайды. Мұндай жұмыс процесінде
оқытушы мен студент арасындағы өзара байланыстың арнасы кеңейіп, «біртұтас»
дүниеге айналады, оқытушы мен студент музыкалық шығарманы игеру жолында
бірге қадам жасайды.
Тақырыбы 15
Транспозиция. Әуен
1. Транспозиция тәсілдері
2. Әуен ұғымы
Негізгі сұрақтар мен олардың тезистік берілулері:
Транспозиция (латынша transposition – көшіру, орын ауыстыру) деп –
музыкалық шығарманы қандай да болмасын бір интервалға жоғары немесе төмен,
болмаса бір тональдіктен екінші тональдікке көшіруды айтады. Транспозиция
яғни көшіру белгілі бір дауыстың не аспаптың характері мүмкіндігінде
музыкалық швғарманың тесситурасы сай келмеген жағдайларда пайдаланылады.
Транспозицияның негізгі үш тәсілі бар:
1) берілген интервал бойынша транспозициялау – барынша кең жайылған әдіс;
2) хроматикалық жарты тонға транспозициялау;
3) кілттерді өзгерту арқылы жасалатын транспозиция қазір сирек қолданылады.
Әуен, гректің melodia - ән айту, өлең, ән, әуез сөзі.
Әуен – музыкалық шығарманың негізі болып табылады, ол жеке өзі көркем
бейнені терең де жан-жақты көрсете алады. Әуен шығара білу – композитордың
дархан дарыны.
Әуен және тақырып (тема) ұғымдарын ажырата білу қажет. Тақырып шығарманың
бейнелік (образдық) мағынасының неғұрлым жарқын да көрнекі жақтарын
топтастырады.
Әуендік қозғалыс бағытының әртүрлі құрылымдары ішінен барынша кең
таралғандары:
1) интервалдық секірістерден тұратын әуендер;
2) әуендік толқынмен айқын көрінген әуендер;
3) бір ғана дыбысқа қайтып оралатын әуендер.
Әуен дамуының ең жоғары сатысы – оның шиеленісуі шыңы, кульминация – шың
деген мағынаны білдіреді.
16. Бақылау жұмысы / курстық жұмыс
1. Музыкалық – теориялық білімнің негіздері
2. Негізгі дыбыстар және оның атаулары (ноталары).
3. Дыбыстар арасындағы қашықтық тон және жарты тон.
4. Альтерацияның белгілері.
5. Музыкалық аспаптар.
6. Нотаны бірден оқу.
7. Ансамбльдік орындау
8. Динамикалық белгілер
9. Штрихтар
10. Транспозиция тәсілдері
11. Әуен ұғымы
12. Шетел пианистер шығармашылығы
13. Симфониялық, үрмелі, эстрадалық, шекті оркестрлер, құрамы.
14. Фортепианоның шығу тарихы, құрылысы
15. Халық аспаптар
16. Ансамбльдік орындау
17. Нотаны бірден оқу
18. Музыкалық дыбыс қасиеттері
Конец формы
[pic]
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz