Файл қосу
Студент тұлғасының типологиясы
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|4 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК |
| | |042-14.05.01.20.83/03-2|
| | |012 |
|Оқу әдістемелік |№2басылым | |
|материалдар |26.02.2010.орнына | |
|«Психология » |___________ № 3 басылым | |
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Психология барлық мамандықтағы магистранттарға арналған
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2012
Алғысөз
1 ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің
“ Психология” кафедрасының доценті Ш.С.Сатиева _____________
“ 28”
08 2012ж
2 ҚАРАЛДЫ
2.1 Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “Психология”
кафедрасының отырысында
Хаттама № 1 «28» 09 2012 жыл
Кафедра меңгерушісі: ____________ Ш. Сатиева
2.2 ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама №1 «05» 09 2012жыл
Төрайымы ___________ Г. Григорьева
3 БЕКІТІЛДІ
3.1 Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама № 1 «13» 09 2012 жыл
ОӘК төрағасы, бірінші проректор ___________ Б. Рскелдиев
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5 Магистранттардың өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
Агнозия- қабылдаудың бұзылуы. Көру агнозиясы, тактильді, және есту
агнозиялары болып бөлінеді.
Аграфия –сөйлеудің ауытқушылығына байланысты туындайтын жазудың бұзылуы.
Агрессия- адамдардың қоғамда өмір сүру ережелеріне қарама-қайшы келетін
деструктивті тәртіп.
Адаптация- баланың әлеуметтік ортаға белсенді бейімделудің үздіксіз үрдісі.
Алалия – балалардың қалыпты есту және интеллектісінің сақталу жағдайында
сөздің дамымауы немесе болмауы.
Алексия- оқи алмау немесе бұл үрдісті мүлдем меңгере алмау.
Ассоциация –бір нәрсені қабылдау барысында екіншінің пайда боуына әкелетін
психикалық құбылыстар арасындағы байланыс.
Аутизм- баланың қоршаған әлеммен қарым-қатынасының бұзылуы және баланың өз
күйзелістері әлеміне үңілуінде бейнеленетін психологиялық жатсынудың шекті
формасы.
Әсер ету-ақпараттың бір адамнан екінші адамға мақсатты түрде ауысуы.
Биогенетикалық заң – баланың құрсақта даму кезеңдерінің және биологиялық
даму кезеңдерінің арасындағы қатынасын сипаттайтын заң. Негізін Ф.Мюллер
мен Э.Геккел ашқан.
Белсенділіктің органикалық жүйесі- жануарлардың мінез-құлық белсенділігінің
әдістері мен формасын белгілейтін түсінік.
Белсенділік- тірі ағзалардың жалпы мінездемесі.
Госпитализм- бала өмірінің алғашқы жылдарында қарым-қатынас
жетіспеушілігінен туындаған психикалық және соматикалық ауытқушылықтардың
жиынтығы.
Генезис- қалыптасу, пайда болу тарихы.
Генетикалық зерттеу- даму үрдісінде психикалық процесті немесе
Гетерохронды- психикалық үрдістің өз уақытында дамуы туралы ұғым.
Гуманизм- Қайта өрлеу дәуірінде пайда болған мәдени қозғалыс.
Гетерохронды- психикалық үрдістің өз уақытында дамуы туралы ұғым.
Детерменизм- психикалық құбылыстардың себер-салдарлық байланысын
түсіндіру.
Депривация – баланың негізгі психикалық қажеттіліктерін қанағаттандырудың
жеткіліксіздігінен болатын психикалық даму үшін маңызды факторлардың
болмауы немесе одан айрылу.
Детерменизм- психикалық құбылыстардың себеп-салдарлық байланысын
түсіндіру.
Даосизм-қытай діні б.э. д. 1-ші мыңжылдықта пайда болған.
Жетекші әрекет- онтогенездің берілген кезеңінде маңызды психикалық
жаңарудың пайда болуын қамтамасыз ететін іс-әрекет түрі.
Жақын арадағы даму аймағы-ақыл ой дамуы мен актуальді даму аймағының
арасындағы айырмашылық.
Жүйелілік принципі- психикалық құбылыстарды талдаудағы методологиялық
негіз.
Жоғарғы психикалық функциялар - өмір сүру барысында қалыптасатын күрделі
психикалық үрдістер.
Жүйелілік принципі- психикалық құбылыстарды талдаудағы методологиялық
негіз.
Заттық белсенділік жүйесі- заттың көмегі арқылы белсенділіктің шексіздігі.
Интервьюрер- интервью немесе сауалнаманы жүргізуші адам.
Интроспекция (өзін-өзі бақылау)- адамның өзінің ішкі жан дүниесінің
психикасын бақылау.
Интроспективті психология (ішке қараймын, қадағалаймын) –субьектінің
өзінің санасы мен мазмұнын қадағалайтын психиканы зерттеудің бір әдісі.
Идентификация -өзін біреумен немесе бір нәрсемен ұқсастыру.
Интериоризация – сыртқы тәжірибені меңгеру арқылы психиканың ішкі
әрекеттердің қалыптасуын айтамыз.
Индивидуалды айырмашылық – топтық эксперименттегі сенімсіздіктің негізгі
кездері. /сол арқылы ішкі валидтылық бұзылады/
Индикатор – объект жайлы информация таситын сигнал белгілер.
Қатынас–тәуелді және тәуелсіз өзгергіштіктердің арасындағы қатынас–
эксперименталды гипотезаның құрамдас бөлігі.
Күй немесе шарт – тәуелсіз өзгергіштікті беру формасы.
Креативтілік- адамның түрлі іс-әрекет аймақтарында бейнеленетін және оның
жеке басын сипаттайтын шығармашылық қабілеттері.
Қабілеттіліктер – оқудың жеңілдігін және тездігін қамтамасыз ететін
индивидуалды-психологиялық ерекшелік.
Мотив – қажеттілікті өтеуге құштарлықтан туындаған іс-әрекетке түрткі.
Методология ( грек сөзі)- теориялық және практикалық іс-әрекетті
ұйымдастырудың негізгі әдістер жүйесі.
Морфология- форма, құрылыс дегенді білдіреді.
Мән- пайымдаудың көмегімен жеткен мазмұн.
Метамотивациялық қажеттер- жоғарға құндылықтыр: әділеттілікке, әдемілікке,
шындыққа қажеттілік.
Мәдени-тарихи теория-20-30 жылдары Ресей пситхологы Л.С.Выготский мен оның
оқушылары; А.Н.Леонтьев және А.Р.Лурия құрастырған концепция.
Меңгеру-индивидтің қоғамдық тарихи тәжірибені қабылдаудың негізгі жолы.
Мнемикалық функциялар-есте сақтау функциялары.
Моль- берілген заттың қасиеттерінің санын белгілейтін мөлшер.
Молярлық бірлік- бүтіннің бірлігі.
Негативизм- қоршаған адамдадың талаптарына және күтулеріне қарама-қайшы
келетін, іс-әрекетте және сөйлеуде білінетін мотивацияланбаған мінез-құлық.
Невроз- жүйке психикалық ауытқулардың кең тараған түрі.
Негізгі іс-әрекет- онтогенез кезеңіндегі жаңа психикалық қалыптасуына
байланысты әрекет.
Нейролингвистикалық бағдарламалау- психологияның жаңа прогрессивті бағыты.
Онтогенез- балалық шақ кезеңінде индивид психикасының негізгі
құрылымдарының қалыптасу үрдісі.
Пән- адам іс-әрекетінің танымдық үрдісін бейнелейтін категория.Практика-
адам іс-тәжірибесін білдіретін әрекет.
Педология- 19-20 ғ. пайда болған психология мен педагогиканың ағымы.
Психикалық даму диагностикасы-психикалық дамуда мүмкін болатын
ауытқушылықты анықтау және индивидуалдв даму ерекшелігіне байланысты адамды
зерттеу.
Психотерапия-адам санасында психосоматикалық, жүйкелік, психикалық т.б.
ауруларға байланысты емдеудің комплексті әсер ету арқылы емдеу.
Психиканың дамуы- психикалық үрдістердің белгілі-бір заңдылықтарға бағынып
өзгеруінің сандық, сапалық және құрылымдық жаңа құрылымдарда бейнеленетін
өзгерістер.
Рекапитуляция теориясы- балалардың психикалық дамуы мен биогенетикалық
заңның әсерін қарастырған С.Холл теориясы. Бұл теория бойынша онтогенез
дегеніміз- филогенездің қысқаша қайталануы екендігін дәлелдейді.
Респондент- сұраққа жауап беретін адам.
Сана психологиясы- психологиялық білім жүйесі, психика сананың негізгі
критерийі.
Стратегия- басқаруды жоспарлау қабілеті.
Стандарт- (ағылшын сөзі- үлгі, эталон) дегенді білдіреді. Басқа өзі тектес
объектілерді салыстыру үшін қолданылады.
Сенсорлы-сезетін, сезімдік, түйсікке байланысты ұғымдар.
Сана- психикалық бейнелеудің жоғарғы деңгейі.
Тест- анықталған психологиялық қасиеттің даму деңгейін тез және объективті
өлшеуге арналған стандарттандырылған тапсырмалар жүйесі.
Теория- ғылыми принциптер жүйесі.
Тәртіп психологиясы(бихевиоризм)- 20ғ. америкада пайда болған ағым.
Таңдау-зерттеуге қатысушылардың құрамы.
Таңдап алу- белгілі бір мақсатқа байланысты іріктеу.
Тонус- өмірлік белсенділіктің дәрежесі.
Теория-ғылыми принциптер жүйесі.
Физиология- ағзаның, оның жасушалары, мүшелері мен функционалды жүйелердің
қызметі жайлы ғылым.
Филогенез- жануарлар тәртібі мен психиканың тарихи дамуының қалыптасу
үрдісі.
Іс-әрекет теориясы- психикалық бейнелеуде индивидтің құрылысын анықтайтын
теория.
Іс-әрекеттің индивидуалды стилі- іс-әрекетті орындаудың психологиялық әдіс-
тәсілдерінің ерекше, индивидуалды, тұрақты жүйесі.
Фактілер- шындық ,ақиқат, қорытынды дегенді білдіреді; шындығы дәлелденген
білім.
Феномен- құбылыс дегенді білдіреді.
Фрустрация- мақсатқа жету үрдісінде қиыншылықтардан туындаған адамның
психикалық жағдайы.
Эгоцентрлі сөйлеу –формасы бойынша сыртқы және мағынасы бойынша ішкі, яғни
өзіне бағытталған сөйлеу.
Этология- жануарлардың мінез-құлқының заңдылықтары мен жалпы биологиялық
негіздері жайлы ғылым.
2 Дәрістер №1 Білім беру - жоғары мектеп психологиясының негізгі объектісі
ретінде
Жоспар:
1.Нарықтық қоғамдағы білім беру мен тәрбиенің мақсаты.
2.Мамандарды кәсіби даярлау жүйесіндегі білімнің алатын орны мен
рөлі.
3.Білім берудің психологиялық принциптері мен негізгі тенденциялары.
4.Индивидуалдылық, дербестілік, рационалдылық жэне белсенділіктің
қалыптасуы.
1. Қазіргі таңда жүзеге асырылып жатқан реформада білім жүйесінің барлық
деңгейі және бүгінгі күннің талаптары жан-жақты қарастырылған. “Білім
туралы” Заң тиімді білім жүйесін қалыптастыру, кәсіби білімді жандандыру,
білім кеңістігінде қоғамдық қатынастарды заңнамалар арқылы реттеуді
жетілдіру, барлық білім беру ұйымдарының тұрақты жұмысын қамтамасыз ету,
оқыту үрдісін әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастыру жағын көздейді. Жаңа
нормаларға сәйкес Қазақстанда төрт деңгейлі оқытуды жеті деңгейлі білім
жүйесі алмастырады. Бастауыш, негізгі орта және ортадан кейінгі білім
деңгейлері енгізілді. Келесі жылдан бастап 12 жылдық білім беруге көшу
мәселесі қарастырылып отыр.
2. Елімізде білім жүйесінің ұлттық дәстүрін сақтай отырып, жаңаша
дамыту жолдары да қарастырылған. Атап айтар болсақ, бәсекеге қабілетті
мамандарды даярлаудың көп деңгейлі жүйесі белсенді түрде енгізіледі, жоғары
мектептердің материалдық-техникалық базасы нығайтылады; жоғары кірісті
экономикалық қызметте жаңа білім мен технология трансформациясы үшін
жағдайлар жасалады; білім беру мен ғылымның байланысы нығайып, әрі кеңейе
түседі; шетелдік әріптестермен үздіксіз білім алуға байланысты тәжірибе
алмасулар жалғасын табады.
Отандық білім қызметінің мақсаты жаңа білім мен кәсіптік білікті
игерудегі жеке тұлғалардың сұраныстарын қанағаттандыру, шығармашылық
білімді тарату және жас буын өкілдерін кәсіпке баулу бұл азаматтардың
біліми әлеуетінің нығаюына әкеледі.
Білім – дәл қазір еліміздегі басым бағыттардың біріне айналып отыр. Ол
адамның тұлғалық қасиеттерін толықтай дамытуға, қоғам, мемлекет мүддесіне
қызмет етіп келеді.
Жоғары білімді әрі қарай жетілдіру қазіргі қоғамдағы жоғары оқу
орындарының рөлін жан-жақты ойластырумен тікелей байланысты. Бүгінде
университеттер мамандар даярлаумен қатар, олардың көпшілігі экономиканың
нақты секторларына қатыса алатын жаңа ғылыми идеялар орталығына айналып
келеді. ЖОО-лар біршама академиялық еркіндіктерге ие, ғылыми-зерттеулер
белсенді сипат алды, ғылымды қаржыландыру ұлғайтылды, академиялық ұтқырлық
дами түсті. Қазақстан жоо-ларында білім алғысы келетін талапкерлер өз
елімізде ғана емес, шетелдік студенттер арасында да артып отыр. Бұл білімді
реформалауға жасалған қадамдардың нәтижесі деп білеміз.
Қазақстан ЖОО-лары жаңа, бәсекеге қабілетті және ашық нарықтық
экономиканы құруға өзінің қомақты үлесін қосу үшін талпыныстар жасауда.
Университеттік стратегияның негізгі басымдықтары: интеллектуалдық
әлеуетті толық әрі жан-жақты пайдалану, ғылыми базаны жетілдіру және
кеңейту, ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлауда ғылым мен техниканың тың
жетістіктерін қолданысқа енгізу, университет ғалымдарының жаңа ғылыми-
әдістемелік зерттеулерінің тиімділігін арттыру болып табылады. Басты бағыт
– оқу үдерісін басқарудың үйлесімді қағидаттарын орнықтыру, сол секілді
экономиканың түрлі құралдарына, сондай-ақ білім беру мен әлеуметтік салалар
бойынша жоғары білікті мамандарды даярлау үшін сапа менеджментіне басты
назар аудару. Тұтастай алғанда, осы күні ЖОО жүйесінде ғылыми-педагогикалық
кадрларды даярлаудың сапасы жоғарылады, студенттер саны арта түсті, жоғары
кәсіптік білімнің жаңа стандарттары дайындалды, кадрлар әзірлеуді біртіндеп
әлемде жалпы қабылданған модельге (бакалавр, магистр PhD докторы) көшіру
жүзеге асырылуда.
Еуразия ұлттық университетінің сапа саласындағы саясаты білім қызметін
қамтамасыз етуге бағытталады. Ол бойынша әлемдік академиялық қауымдастыққа
ықпалдасу; білім және ғылым саласында көрсетілетін қызметтің бәсекеге
қабілеттілігі; оқытушы-профессорлар құрамының кәсіби біліктілігі;
тұтынушылардың білім сапасына қанағаттануы; бітірушілердің еңбек рыногында
сұранысқа ие болуы; өзара пайдалы халықаралық әріптестік орнату, т.б.
секілді кешенді міндеттер шешілуге тиіс.
Жоғары білікті мамандар даярлау мәселесін шешуге араласа отырып,
университет жетекшілігі жоғары кәсіби білімді сақтаудың сапасын арттыруға,
қызметкерлердің шығармашылық әлеуетін дамытуға, инновациялық технологияны
енгізуге баса назар аударады. Алға қойылған міндеттерге сәйкес білім
ордасының білім сапасы саласындағы саясаты жетілдіріліп, мақсаты
нақтыланған болатын. Мұнда білім қызметін тұтынушылардың талап-тілектері
және басқа да мүдделері ескеріліп отырады.
Еліміздің ЖОО бүгінде халықаралық деңгейдегі білім қызметін көрсетуге,
көшбасшылық етуші академиялық институттар мен орталықтарды Қазақстанға
тартудың алғышарттарын құруға үндеп, әрқайсысы өзінің ғылыми әлеуетін заман
талаптарына сай қалыптастыруға тиіс.
3. Білім беру ісінің мәні, міндеттері, принциптері. Білім беру бұл қоғам
мүшелерінің адамгершілік,интеллектуалдық мәдени дамуының жоғарғы деңгейін
және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен
оқытудың үздіксіз процесі.
Қр да жастарға білім беру халқымыздың мәдениетіне экономикасына,саяси
өміріне негізделіп іске асырылады.
| |
|Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің міндеттері |
|Жеке адамның рухани білім беру жүйесінің күш ұуат мүмкіндіктерін ашу, |
|адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, |
|әрбір адамды дамыту үшін жаңдайлар жасау. |
|Жоғарғы білім беретін |Арнаулы орта білім беру |Орта кәсіптік техникалық|
|мектеп, Жоғарғы саты |оұу орындары:техникум, |училищелер |
|10-11сынып |училищелер | |
| Негізгі саты 5-9 сынып, 11-14,15 жас|
| Бастауыш саты 1-4 сынып, 6-7,11 жас |
|Мектепке дейінгі тәрбие беру, 1-3, 3-5 6 жасарлар |
|Отбасы (Үйірме) |
|Балалар бақшасы |
|Жалпы білім беретін мектептің түрлері |
|Жалпы білім|Тереңдетіп |Гимназия |Лицей |Колледж |Медресе |
|беретін |оқытатыктын | | | | |
|мектеп |арнайы | | | | |
| |мектептер | | | | |
ҚР-ның 1999 жылы қабылданған «Білім туралы» Заңына тұңғыш рет гимназия мен
лицейге түсінік беріліп,оның мәртебесі, құқықтық негізі айқындалды.
Гимназия негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламаларын іске
асыратын, оқушыларды олардың бейімділігі мен қабілетіне сай
тереңдетіп,салаға бөліп, саралап оқытуды көздейтін, жалпы орта білім
беретін оқу орны.
Лицей негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламаларын іске асыратын,
оқушыларды кәсіби бағдарлап оқытуды жүзеге асыратын жалпы орта білім
беретін оқу орны.Лицейдің басты ерекшелігі ақылой қабілеттері жоғары
жастарды топтап оқытып,оларды жоғарғы оқу орнына даярлайтын бірыңғай
элитарлық мектеп болуында.
Кәсіптік бастауыш білім беру оқу мерзімі 2-3 жыл ,кәсіптік лицейде 3 жыл,
ерекше күрделі кәсіптер бойынша сондай ақ бірегей абдықтарға қызмет
кқрсетуге байланысты жұмыстар үшін-4 жылға дейін болады.
Кәсіптік орта білім беру колледждерде,училищелерде орта білімді мамандар
дайындалады.Оқу мерзімі 3-4 жыл.Кәсіптік орта колледждерде,негізгі жалпы
орта білім алумен ұштастырылады және ол кәсіптік орта білім алып шығатын
мамандар даярлауға бағытталған.
Кәсіптік жоғарғы білім беру орта мектепті бітірген соң жастар
университеттерде,институттарда,академияларда және соларға теңестірілген оқу
орындарында маман болып даярланады.
Жоғарғы оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім.Республика азаматтарға
аспирантураларда, докторантураларда, ғылыми кандидаттары мен докторлары
дәрежелерін, доцент пен прфессор атақтарын алуға мүмкіндік береді,ғылыми
кадрларға деген қажеттілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
|Жалпы білім беретін мектептің түрлері |
|Жалпы білім|Тереңдетіп |Гимназия |Лицей |Колледж |Медресе |
|беретін |оқытатыктын | | | | |
|мектеп |арнайы | | | | |
| |мектептер | | | | |
ҚР-ның 1999 жылы қабылданған «Білім туралы» Заңына тұңғыш рет гимназия мен
лицейге түсінік беріліп,оның мәртебесі, құқықтық негізі айқындалды.
Гимназия негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламаларын іске
асыратын, оқушыларды олардың бейімділігі мен қабілетіне сай
тереңдетіп,салаға бөліп, саралап оқытуды көздейтін, жалпы орта білім
беретін оқу орны.
Лицей негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламаларын іске асыратын,
оқушыларды кәсіби бағдарлап оқытуды жүзеге асыратын жалпы орта білім
беретін оқу орны.Лицейдің басты ерекшелігі ақылой қабілеттері жоғары
жастарды топтап оқытып,оларды жоғарғы оқу орнына даярлайтын бірыңғай
элитарлық мектеп болуында.
Кәсіптік бастауыш білім беру оқу мерзімі 2-3 жыл ,кәсіптік лицейде 3 жыл,
ерекше күрделі кәсіптер бойынша сондай ақ бірегей абдықтарға қызмет
кқрсетуге байланысты жұмыстар үшін-4 жылға дейін болады.
Кәсіптік орта білім беру колледждерде,училищелерде орта білімді мамандар
дайындалады.Оқу мерзімі 3-4 жыл.Кәсіптік орта колледждерде,негізгі жалпы
орта білім алумен ұштастырылады және ол кәсіптік орта білім алып шығатын
мамандар даярлауға бағытталған.
Кәсіптік жоғарғы білім беру орта мектепті бітірген соң жастар
университеттерде,институттарда,академияларда және соларға теңестірілген оқу
орындарында маман болып даярланады.
Жоғарғы оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім.Республика азаматтарға
аспирантураларда, докторантураларда, ғылыми кандидаттары мен докторлары
дәрежелерін, доцент пен прфессор атақтарын алуға мүмкіндік береді,ғылыми
кадрларға деген қажеттілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
|Жалпы білім беретін мектептің түрлері |
|Жалпы білім|Тереңдетіп |Гимназия |Лицей |Колледж |Медресе |
|беретін |оқытатыктын | | | | |
|мектеп |арнайы | | | | |
| |мектептер | | | | |
ҚР-ның 1999 жылы қабылданған «Білім туралы» Заңына тұңғыш рет гимназия мен
лицейге түсінік беріліп,оның мәртебесі, құқықтық негізі айқындалды.
Гимназия негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламаларын іске
асыратын, оқушыларды олардың бейімділігі мен қабілетіне сай
тереңдетіп,салаға бөліп, саралап оқытуды көздейтін, жалпы орта білім
беретін оқу орны.
Лицей негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламаларын іске асыратын,
оқушыларды кәсіби бағдарлап оқытуды жүзеге асыратын жалпы орта білім
беретін оқу орны.Лицейдің басты ерекшелігі ақылой қабілеттері жоғары
жастарды топтап оқытып,оларды жоғарғы оқу орнына даярлайтын бірыңғай
элитарлық мектеп болуында.
Кәсіптік бастауыш білім беру оқу мерзімі 2-3 жыл ,кәсіптік лицейде 3 жыл,
ерекше күрделі кәсіптер бойынша сондай ақ бірегей абдықтарға қызмет
кқрсетуге байланысты жұмыстар үшін-4 жылға дейін болады.
Кәсіптік орта білім беру колледждерде,училищелерде орта білімді мамандар
дайындалады.Оқу мерзімі 3-4 жыл.Кәсіптік орта колледждерде,негізгі жалпы
орта білім алумен ұштастырылады және ол кәсіптік орта білім алып шығатын
мамандар даярлауға бағытталған.
Кәсіптік жоғарғы білім беру орта мектепті бітірген соң жастар
университеттерде,институттарда,академияларда және соларға теңестірілген оқу
орындарында маман болып даярланады.
Жоғарғы оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім.Республика азаматтарға
аспирантураларда, докторантураларда, ғылыми кандидаттары мен докторлары
дәрежелерін, доцент пен прфессор атақтарын алуға мүмкіндік береді, ғылыми
кадрларға деген қажеттілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
№2 Жоғары оқу орнындағы психологиялық білім беру
Мақсаты. Магистранттарға жоғары оқу орнындағы психологиялық білім беру,
оларды практикада қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Жоғары оқу орнындағы психологиялық білім берудің мазмұны. Білім беру
ортасының психологиясы. Ақпараттық орта психологиясы.
2.Нарықтық экономика жағдайындағы білім беру үдерісінің гносеологиялық және
онтологиялық мәселелері.
3.Болашақ кәсіби іс-әрекет аймағындағы жұмысшының профессиограммасы және
психограммасы.
1.
ЖОО-ның психологиялық қызмет жүйесі білім берудің барысындағы
маңызды жақтардың бірі болып табылады. Қызмет әлеуметтік жағдай ме даму
үрдісі бойынша өзгеріп отырады.
Қазіргі білім беру жүйесінда оқу орындарының түрлі типтері пайда
болды, яғни, түрлі авторлық мектептер ашылды, олардың өз оқыту мен дамыту
бағдарламалары бар. Әр бір ЖОО-ның студентінің алдына ізденіс талабын
қояды: мәселеден шығуға, дағдарыс жағдайларды шешуге, мәдени шараларда,
ақпарат алуда және т.б.
ЖОО-да қалыпты психологиялық қызмет жүзеге асуы үшін білікті кадрлар
қажет. Олар тек білім беріп, зерттеп қана қоймайды, қажет ақпараттарды
жеткізіп, кеңес берумен айналысады. Бұл іс-әрекет психологтардын дайындықты
және біліктілікті талап етеді. Сондықтан ЖОО-дағы психологиялық қызметтегі
психологтар студенттерлің психологиялық білімін арттырып, білімді меңгеруде
сол ақпараттарды қолдануға бейімдейді, екіншіден, білім берудегі талаптарды
орындап отырады. Психодиагностика мәліметтерді дұрыс қолдана алмау
пайдасына қарағанда зияның көптеп тигізеді. Студенттің интеллектуалдылық
деңгейін, ерекшеліктерін анықтауда қолданылыған әдістемелердің дұрыс
жасалмаған, жалған қорытындысы мұғалімдердің қолына тисе тіпті күрделі
мәселеге әкеп соғады.
Студенттік кезендік мотивациялардың әлеуметтік психологиялық
ерекшеліктері бұл жас ерекшелігіне жас адамның білімге деген қатынастары
ғана емес сонымен қатар басқа мүмкіндіктер, рөлдер, тартылыстар
қалыптасады. Жас ерекшелігі бойынша студенттік шақта өзіндік сана жәе ішкі
әлем өзгереді. Тұлғаның қасиеттері және процестері қайта қалыптасады,
өмірді эмоцианалды еріктік ағымы өзгереді. Жасөспірім ересек кезеңге
дейінгі өмір жасы (жастық шекарлары 15-16 жастан 21-25 жасқа дейін). Бұл
кезеңде адам сенімсіздігін жеңіп ересектікке аяқ басады.
Жасөспірімдік кезеңде адамның өмірлік құндылықтардың таңдау мәселесі
пайдп болады. Жас өспірім өзіне деген ішкі позицияны (мен кіммін, мен
қандай болуым керек), басқа адамдарға қатынасын және моральды құндылықтарды
қалыптастыруға ұмтылады. Осы кезеңде жақсы және жаман категориялары да
саналы түрде өз орнын аықтайды. «Ар», «Намыс», «құлық», «міндет» және т.б.
тұлғаны сипаттайтын категориялар жас өспірімді алаңдатады. Жас өспірім
жақсылық және жамандық ұғымдарын кеңейтіп, өзінің ақыл-ойы және жан
дүниесімен ғажап- мейірім, зұлымдық ұғып сезінеді. Жас өспірім өмірде өз
орынын табуға тырысып интеллектуалды жағынан бұған дайын бола тұра, әлі де
болсак өз жақындарынның ортасында шынайы және рухани әлемде өмірлік
тәжрибесі аздық етеді. Бұған қоса осы кезеңде басқа жынысқа деген ұмтылыс
оянады
Жасөспірімдік шақ басқа сезімдерді басып тұратын басқа адамдарға
деген құмарлығы ояатын өмірлік кезең. Жасөспірімдік шақтағы адам өзіе
өзінің досына, құрбы қызына, бүкіл адамзатқа егізделген өзінің рефлексифті
жаттығуларын бағалайды. Бұл кезеңде алғашқы махаббат сезімін бастан кешеді.
Әрбір адамда бұл сезім индивидуалды болады. Біреулер терең сезімді бастан
кешсе, келесілер жоғары эмоцияны сезеді.
Жасөспірімдік шақтың аяғында ғана адам қорғаушы механимдерді
игереді. Бұл оны сыртқы және ішкі араласудан қорғайды. Рефлексия басқанның
әрекет қылығын табуға. Қарама-қарсы әрекеттерді дайындауға ыңғайлы
позицияны ұстауға көмектеседі.
Осы өмір шағында адам өзінің қабілеттеріне байланысты қай еңбек
саласында шынайланатының түсінеді. Адамдар ортасында өз орныны өз іс-
әрекеттерін өзіндік өмірлік бейнесін жоспарлайды. Осы шақта адамның
тұлғалық қасиеттері қалыптасып, оның әлеуметтік маңызды қасиеттерін игеріп,
адамдармен адамгершілік қарым-қатынасқа түседі. Өз-өзіне және табиғатқа
қоғамдағы әрекет қылықтық ережелерге рөлдерге қатынасы тұрақталады. Бұл
кезеңнің ең маңызды өзінтанудың дамуы, яғни өзіне қатысты ұстаным пайда
болады. Оның құрамына танымдық элемент (өзінің «менің» ашу), ұғым элементі
(индивидуалдылығы, қасеиттері туралы көзқарастар) және бағалау – еріктік
элемент (өзін сыйлау, өзін бағалау). Өмір мәні - ерте жас өспірімдік
шақтың маңызды құрлымы.И.Кон пікірі бойынша өмір мәнінің мәселесі бұл
кезеңге тән болашақ перспективаныт ескере отырып өзекті болып келеді.
Сонымен қатар өмірлік жоспардың қалыптасуы байқалады, оның егізінде өзінің
өмірін саналы жоспалау мен оның мәнін іздеу құбылысы көрініс табады.
Идентификация – өзінің спецификасына ие: жас өспірім бала «ыстықта, суық
та бола алады». Ол адамдармен, жануарлармен және табиғатпен қарым-қатыас
жасауда байқалады. Махаббат – жоғары деңгейлі идентификация. Жек көру –
жоғары деңгейлі жаттану. Адам тек жасөспірімдік шақта ғана бұндай
амбивалентті күйде болады.
Адамның мотивациялық сферасын жүйелі түсінуде зерттеушілерге
мотивтерді классификациялауға мүмкіндік береді. Жалпы психологияда әрекет-
қылық мотивінің түрлерін белгілеу әр түрлі негізде жүзеге асырылады: іс-
әрекетке араласудағы мінездемеге байланысты (түсінікті және шынайы
мотивтер, А.Н.Леонтьев бойынша); уақытқа байланысты (Б.Ф.Ломов бойынша,
ұзақ немес қысқа мотивация); әлеуметтік түсінікке байлаысты (П.М.Якобсон
бойынша, әлеуметтік және ауытқушы); іс-әрекетке араласу фактіне байланысты
(Л.И.Божович бойынша, кең әлеуметтік мотив және ауытқушы мотив); нақты бір
іс-әрекетке бағытталған мотивтерге байланысты, мысалы, оқу іс-әрекеті және
т.б.
Классификациялық негіз ретінде Х.Мюррей, М.Аргайл, А.Маслоу,
П.М.Якобсон сынды ғалымдардың қарым-қатынастағы мінез-құлық мотивтерінің
схемаларын қарастыруға болады. Оқу-танымдық іс-әрекеті кезінде студенттерді
оқу мотивациясы турасында мәселе туындайды. Бұл «білім алушы – білім
беруші» жүйесінде анықталады. Яғни студент тек басқару объектісі ретінде
ғана емес, оліс-әрекет субъектісі болып табылады. әлеуметтік-псиологиялық
зерттеулер бойынша оқу іс-әрекетінің мотивациясы біртекті емес, ол түрлі
факторларға тәуелді: студенттің индивидуалды ерекшелігі, жақын референтті
топтың мінездемесі, студенттік ұғымның даму деңгейі және т.б. Оқу іс-
әрекетінің мотивациясын қарастыру кезінде назар салуға тұратын жәйт мотив
ұғымы көздеген мақсат пен қажеттілік ұғымдарымен байланысты екендігі.
Адамның тұлғасында олар әрекеттеседі және мотивциялық сфера деген атау
алды. Оқу іс-әрекетінің мотивациясы мотивацияның негізіг түрі болып
саналады. Нақты жағдайда ол тек оқу іс-әрекеті мен білім алуға
бағытталған. Біріншіден, білім жүйесімен, білім беру орындарымен, екіншіден
білім беру процесінің ұйымдастырылуымен, үшіншіден – білім алушылардың
субъективтік ерекшелігімен, төртіншіден – педагогтың субъективті ерекшелігі
мен білім алушыға қатынасымен, бесіншіден – оқу пәнінің спецификасымен
анықталады. Оқу мотивациясы жүйелілігімен, бағыттылығымен,
динамикалылығымен ерекшеленеді. Оның құрамына оқуға деген қызығушылық,
оқудың мәні, оқудың мотиві, мақсаты, эмоция, қатынас және қызығушылық
кіреді. Қызығушылық ұғымы оқу мотивациясының синонимі ретінде де
сәйкестендіріледі. Өйткені оқу процесінде «оның оқуға деген қызығушылығы
жоқ», «танымдық қызығушылықты дамыту керек» деген сөздер жиі қолданылады.
Түсініктердің мұндай сәйкестігі біріншіден, мотивация тұрғысында білімге
алғаш итермелейтін қызығушылық деген ұғыммен байланысты(И.Герберт).
Екіншіден, қызығушылық бұл әр текті күрделі құбылыс. А.К.Маркова бойынша,
қызығушылық кең болуы мүмкін: жоспарлы, нәтижелі, құрылымды-үрдістік, оқу-
танымдық. Қызығушылықты тудыру мәселесін көптеген зерттеушілер қарастырды.
Нәтижесінде, басты мақсат оқу үрдісінің қызықты, тартымды болуында деген
шешімге келді. Оқу іс-әрекетінде оқыту әдісі белсенді болған сайын білім
алушыларды қызықтыру соншалықты оңайға түседі. Қызығушылықты оятудың
негізгі әдісі - мәселе туындату, оқушыларды күрделі жайттарға кезіктіру.
Осының барысында студентте жаңа білімдерді игеруге деген қызығушылық
оянады. Үнемі күш пен ойлануды талап ететін тапсырма ғана қызықты бола
алады. Оқу материалдары, оқыту жұмыстары әр түрлі болуы шарт. Әр түрлі
оқыту жұмыстары тек түрлі объектілерді таныстыру ғана емес, оның жаңа
қырларын ашуға бейімделумен ерекшеленеді. Қызығушылықты туындатудың шынайы
факторы - оқу іс-әрекетіне сәйкес материалдың әсем бояулары, өрнектері,
оқытушының дұрыс жеткізе білуі. Қызығушылықтың түрлері, мысалы нәтижелі,
танымдық, үрдісті, оқу-танымдық және т.б. мотивациялық сферамен тікелей
байланысты (Е.И.Саванько, Н.М.Симонова). Оқу іс-әрекеті ең алдымен, ішкі
мотивпен сәйкес келеді. Яғни, танымдық қажеттілік іс-әрекеттің барысында
«заттанады». Демек, белгілі объектіге бағытталады. Зерттеулердің көрсетуі
бойынша студенттердің әлеметтік қажеттіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы
жетістікке жету мотиві «адамның өз іс-әрекетінің нәтижесін жақсартуға
ұмтылуы» екендігі айтылады. Оқуға қанағаттану осы қажеттіліктің қамтамасыз
етілуімен тығыз байланысты. бұл қажеттілік студенттерді оқу үрдісіне
бейімделуге міндеттейді және әлеуметтік белсенділігін арттырады. Сонымен
қатар, студенттердің оң іс-әрекетінде қарым-қатынас және басымдылық
қажеттіліктері де үлкен маңызға ие. Дегенмен, нақты іс-әрекет үшін
интеллектуалды-танымдық мотивтердің рөлі басым. Ю.М.Оралов бойынша:
«адамның академиялық жетістіктеріне оның танымдық және жетістікке ұмтылу
мотивтері әсер етеді». Оқудың мотивациялық аймағында ең басты жайт
студенттің оқуға деген қатынасы. А.В.Маркова қатынастың үш типін анықтады:
жағымды, қалыпты, жағымсыз. Оқу іс-әрекетіне араласуды осы типтер
анықталады:
• белсенділік және оқуға дайындық;
• белсенділік, танымдық;
• белсенділік, тұлғалық құрылымдық.
Алғашқыда оқу-танымдық мотив қолдайды, кейін оның рөлі басым болады. Оқу
мотивациясы күрделі құрылыммен ерекшеленеді.
ЖОО-дағы психологиялық қызметтің негізгі мақсаты студенттерге оқу
орнындағы түрлі мәселелерге байланысты шешім қабылдауға көмектесі.
Зерттеудің көрсетуі бойынша студенттік кезеңде адамда қоғамға араласуға,
мамандық таңдауға ұмтылыс болады. Оқу мотиациясы студенттерде өте күшті
болуы тиіс. Кей студенттер үшін оқу процесінің нәтижесі емес, өзі маңызды
болып табылады. ЖОО-да оқу үрдісінің нәтижелілігі студенттердің болашақ
мамандығына деген қызығушылық мотивациясының жоғары болуымен тығыз
байлнысты. Бұл кезеңде студенттер үшін қарым-қатынас процесі аса маңызды
болып табылады. Оқу үрдісінің нәтижелі болуыан қарым-қатынастың тигізетін
маңызы зор.
П.Я.Гальперин бойынша, мотивацияның мінездемесі оқытудың типіне
тәуелді. Оқытудың типін түсіну үшін теорияға жүгіну қажет, яғни мұғалімнің
білімді меңгеріп студенттерге жеткізуі мен студенттің сол білімді сіңіруі,
педагогпен бірге жұмыс істеу керек. Оқытудың параметрлері өнімді болу үшін
келесі талаптар қойылады: Біріншіден, білім алушыға базалық білім
беріледі. Нәтижесінде студент өз бетімен ақты тапсырмаларды шеше алуы тиіс.
Екіншіден, оқу барысындағы жаға құрылыммен таныстыру. Үшіншіден, білім енді
практикада жүзеге асырылады. Оқуға арналған стимулдар. Оқыту процесі
индивидуалдылық емес, топтық негізге ие. Оқу процесін 2 факторға жіктеуге
болады: оқу іс-әрекеті және оқушының тұлғасы. Оқу іс-әрекеті – білімді
ұйымдастыру, оның меңгеру болып табылады. Оқушының тұлғасы – ол студенттің
қызығушылықтары, қажеттілктері, мақсаты және т.б. Мұғалім тұлғасы мен оның
білім алушыға қатынасы мұғалім педагогикалық іс-әрекетке бейім, білікті, өз-
өзін сыйлата алатын, өз іс-әрекетіне жауап бере алатын тұлға болуыв тиіс.
Мотивациялық тренинг бағдарламасында Хекхаузен білім алушылардың құрлымдық
ерекшеліктерін ескереді. Ондағы сезімдер келесі компонентерден тұрады:
шынайы әрі өте күрделі емес мақсат қою; адекватты өзін-өзі бағалау, өзінің
күшті және әлсіз жақтарын білу; өз іс-әрекетінің нәтижелілігіне сену;
жетістікке , мақсатқа жету барысын қадағалау; өз іс-әрекеті мен оның барысы
туралы жауапкершлікті сезіну.
2.ЖОО-да қатаң ғылыми талаптарға сай білім беру процесі жүзеге асады. Мұнда
студенттің индивидуалды тұрғыдан мәлімет алына, бейімделуіне мүмкіндік аз.
Мотивті психологиялық зерттеу және оның құрылуы – бұл бір үрдістің құрамдыс
бөліктері болып табылады. Студент тұлғасының бүтіндігі, мотивациялық аймағы
жеке тұлға дамуының негізі болады.
Қазіргі уақытта әр адамға міндетті түрде психологиялық көмек көрсету
негізгі сұрақ болып отыр. Психологиялық мәселелердің туындауына әр түрлі
факторлар себеп бола алады. Бұл адамның физикалық жағдайы, эмоционалдық
уайымдары, әлеуметтік өзара қатынастар, сондай-ақ өз-өзіне көзқарасы (өзін-
өзі бағалау, сана-сезім) сілтемелері болуы мүмкін. Бір адамда мәселелердің
туындаумен байланысты тұлғааралық сипаттағы (шексіз қамқорлық, біреудің
проблемасына бейтараптық қатынас) мәселелер түзілуі мүмкін. Психологиялық
мәселелерді шешудің әртүрлі тәсілдері бар. Жаңа тәжірибелік әдістердің
сенімділігі және олардың классикалық негіздермен теориялық негізділуіне
көңіл аударудың маңызды. Адам индивидуалдығы мен мәселе тегіне тәуелсіз
тәжірибелік тәсілдердің түрлерін кеңінен қолданған жөн. Психолог жұмысының
нәтижелері позитивті-прогрессивті сипатта болу керек. Адам қанағаттану
керек, ал психолог – кері байланысты. Фрейдизм (психоанализ) сияқты
классикалық тәсілдердің маңыздылы жайлы айту қажет. Бұл бағыттың
элементтері санасыздық деңгейінде түрлі тәсілдерді қолдануға үлкен
мүмкіндік береді. Гештальт-психологиясында адам психикасына «аяқталу»
элементі сияқты түзетулік әсер ету мақсатында тәжірибелік-психологиялық
жұмыс қажеттілігі мен маңыздылығы жоғары. Гештальтистер қабылдаудың сапалы
өзіндік, тұтастық сипатын алдыңғы орынға шығарды. Л.С. Выготскийдің
идеялары мен оның мектептері мыңдаған нақты мамандардың ғылыми
дүниетанымдарының негізін құрайды, оның ғылыми еңбектерінен тек Ресейдің
емес бүкіл әлемнің психологтарының жаңа буыны талпыныс алады. Л.С.
Выготский «шыңдық психология» (сана психологиясы) сияқты өз зерттеулерінің
аймағын анықтады. Л.С. Выготский бойынша, психологиялық дамудың қозғаушы
күші – оқыту. Оның айтуынша: «оқытудағы бір қадам дамуда жүз қадамды
білдіреді» немесе «тиынға оқытамыз, ал дамуды рубльге аламыз».
Нейролингвистикалық бағдарлама (НЛБ) жадыда ақпарат қабылданып,
сақталатын сенсорлық каналдың (визуалды, аудиальды, кинестетикалық)
модальдігін қарым-қатынастың негізгі компонентімен арттырады. НЛБ-да
өткенді мәселелердің емес, ресурстар көзі ретінде қарастыруды дұрыс деп
санайды, ол психотүзетулік жұмысты прогрессивті жүргізуге мүмкіндік береді.
2. ЖОО-ның оқытушыларының педагогикалық іс-әрекетіндегі кәсіби
біліктілігі педагогикалық ситуациялардың анализі негізінде педагогикалық
міндеттерді қалыптастыру мен оларды шешудің оптималды әдістерін табу
ептілігінен көрінеді. Студенттермен жұмыс барысында педагогпен шешілетін
жағдайлардың барлық түрлерін алдын ала сипаттап беру мүмкін емес. Жаңа
жағдай туған сайын, өзіндік ерекше және тез өзгеретін шешімдер қабылдауға
тура келеді. Сондықтан педагогикалық іс-әрекеттің ең маңызды
сипаттамаларының бірі оның шығармашылық сипаты болып табылады.
Педагогикалық қабілеттер құруда және сәйкес педагогикалық іс-әрекетте
келесі компоненттерді бөліп көрсетеді: құрылымды (конструктивный),
ұйымдастырушылық, коммуникативтік және гностикалық.
Құрылымдық қабілеттер тактикалық мақсаттардың жүзеге асуын қамтамасыз
етеді: курсты құрылымдау, жеке бөлімдер үшін нақты мазмұнды таңдау,
сабақтарды өткізу формаларын таңдау және т.с.с. жоғарғы мектептегі оқу-
тәрбие процесін құру мәселелерін шешу күн сайын әр педагог практикке
жүктеледі. Педагогикалық шеберліктің бірнеше компаненттерін бөліп көрсетуге
болады (Д.Аллен, К.Раин). мына микрокесте элементтері педагогикалық іс-
әрекетті меңгеру деңгейінің көрсеткіштері ретінде қызмет көрсете алады:
1. Оқушыны ынталандыруды түрлендіру (негізінен, оқу материалын
монологиялы, бір сарынды мәнерде баяндаудан бас тартудан,
оқытушының аудиторияда өзін еркін ұстаудан және т.с.с. көрінуі
мүмкін).
2. Қызығушылықты әсерлі бастама арқылы ояту.
3. Сабақ нәтижелерін немесе оның жеке бөліктерін педагогикалық
сауатты қорытындылау.
4. Үзілістерді (паузаларды) немесе коммуникацияның вербалды емес
құралдарын қолдану (көзқарас, мимика, жест).
5. Жағымды және жағымсыз қосымшалар жүйесін шебер қолдану.
6. Жетекші сұрақтар мен тексеруші сипаттағы сұрақтардың қойылуы.
7. Оқушыны оқу материалын қорытындылауға итермелейтін сұрақтардың
қойылуы.
8. Шығармашылық белсенділікті ынталандыру мақсатында дивергентті
типтегі (бағыттан тайған) тапсырмаларды қолдану.
9. Студенттердің ақыл-ой жұмысына кірісу дәрежесін, зейінін
шоғырландыруын оның әрекет-қылығының сыртқы белгілерінен анықтау.
10. Мысалдар мен иллюстрацияларды қолдану.
11. Қайталау амалын қолдану. Ұйымдастырушылық қабілеттер негізінен тек
студенттерді оқыту процесін ұйымдастыру үшін ғана емес, сондай-ақ
оқытушының жоғарғы мектепте өзін-өзі ұйымдастыру іс-әрекеті үшін
де қызмет етеді. Ұзақ уақыт оларға бағынушылық роль берілген еді:
Жоғарғы мектепте мамандарды дайындау жағдайлары дәстүрге сай
өзгертілмеді, ал студенттердің оқу іс-әрекетін ұйымдастыруда
таңдау уақытпен тексерілген және меңгерілген формалар мен
әдістерге жасалды. Айтпақшы, гностикалық және құрылымдыққа
қарағанда ұйымдастырушылық қабілеттер жастың ұлғаюымен
төмендейтіндігі анықталды.
Оқытушының студенттер мен басқа оқытушылармен байланыс орнатудың жеңіл
болуы, сондай-ақ бұл қарым-қатынастың педагогикалық мәселелерді шешу
тұрғысынан нәтижелілігі қарым-қатынастағы коммуникативтік қабілеттер мен
жауаптылықтың даму деңгейіне байланысты болады. Қарым-қатынас тек білім
берумен ғана шектелмейді, сонымен қатар бірлескен іс-әрекетке ынталандыру,
қызығушылықтарды ояту, эмоционалды жұқтыру қызметін де орындайды.
Қарым-қатынастың студенттерді тәрбиелеудегі бірлескен іс-әрекетпен
қатар шешуші ролі осында. Жоғарғы мектептің оқытушылары енді ғылыми
ақпаратты тасымалдаушы және беруші ғана емес, сол сияқты студенттердің
танымдық әрекеттерінің, олардың өздік жұмыстарының, ғылыми шығармашылығының
ұйымдастырушылары да болуы керек.
Жоғарғы мектеп студенттерінің қалыптасып даму процесін басқару үшін
олардың әрқайсысының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктерін дұрыс анықтау,
олардың шығармашылығы мен өмір жағдайларын мұқият талдау, жақсы қасиеттерін
өңдеу мүмкіндіктері мен перспективалар қажет. Психологиялық білімдерді
қолданбастан студенттердің табысты кәсіби іс-әрекетіне қажетті жан-жақты
дайындығын шыңдау, оларды оқыту мен тәрбиелеудің жоғарғы деңгейін,
түлектердің мамандануы мен жоғарғы мектептің оқу бағытын ескере отырып,
теориялық және практикалық дайындықтардың бірлігін қамтамасыз ету мүмкін
емес. Бұл негізінен қазіргі өмір жағдайларында,қоғамдағы кризис
жағдайларында аса маңызды болып келеді.
Гностикалық компонент – бұл оқытушының оның кәсіби іс-әрекетінің
негізін құрайтын білімдер мен ептіліктер жүйесі, сондай-ақ оның нәтижесіне
ықпал ететін танымдық іс-әрекеттің белгілі бір белгілері. Ақырғыларына
гипотезаларды тексеру мен құру, қарсылықтарға сезімтал болу, алынған
нәтижелерді сыни тұрғыдан бағалау жатады. Білімдер жүйесі дүниетанымдық,
қоғамдық-мәдени деңгейлер менарнайы білімдер деңгейінен тұрады.
Негізінен танымдық іс-әрекеттің негізін, яғни жаңа білімдерді меңгеру
іс-әрекетін құрайтын білімдер мен ептіліктер педагогикалық қабілеттердің
гностикалық компонентінің маңызды құраушысы болып табылады.
Гностикалық қабілеттер оқытушы іс-әрекетінің негізін құраса,
педагогикалық шеберліктің жоғарғы деңгейіне жетудегі анықтаушылары болып,
жобалаушы немесе құрылымдық қабілеттер болып табылады. Бұл қабілеттерді
жүзеге асырудың психологиялық механизмі оқу-тәрбие процесін ойша жобалау
болып келеді.
3. Жоғары оқу орны мен мектептің бүгінгі сабақтастығы бұрынғыдан да
артып отыр. Бұрын мектепті тек педагогикалық практика өткізу базасы, кәсіби
бағдарлану бойынша жұмыс жүргізу деген бағытта қабылдасақ, енді жаңа
әлемдік стандарттарға сай оқу жүйесіне мектептердің тездетіп өткізуге
байланысты мәселелерді нақты шешу кезеңі келді.
Соның бір көрінісі ЖОО-ғы оқу кредиттік оқу жүйесі секілді мектеп
жүйесі де осы салаға ерте араласып, ғылыми-практикалық қолданбалы
зерттеулерге атсалысуы керек, осы бағытта бағдарламалар жасалуы қажет.
Екінші бір негізгі мәселе, білім саласына (мектепке дейінгі, мектеп, ЖОО)
практикалық психологияны ендірумен байланысты. Практикалық психология білім
берудің әлеуметтік практикасы ретінде туындауда, әсіресе, білім жүйесін
басқару саласында, мұғалімнің психологиялық мәдениетінің негізін қалауда
көп жұмыстар атқарылуда.
Мектепке көмек ретінде интернет-конференциялар ұйымдастыру, Қазақстанда
білім саласының практикалық психологтар федерациясын құру мәселесі де өте
маңызды. Сондықтан төмендегідей ғылыми практикалық секциялар құру қажет
болады: кәмелетке жетпегендердің психологиялық әлеуметтік проблемалары,
психодиагностика, білім саласындағы когнитивті психология, жоғары оқу
орындарындағы практикалық психологиямен мектепті байланыстыру, тәуелді болу
психологиясы, мектептегі практикалық психология қызметі, дарындылық пен
шығармашылық психологиясы, тұлғаны дамыту психологиясы, зерттеуші-оқыту
психологиясы, психологиялық және педагогикалық тестілу, психологиялық
мәдениет және білімдегі қауіпсіздік, мүмкіндіктері шектелген балалардың
психологиялық адаптациясы.
№3 Оқыту үдерісінің психологиялық құрылымы
Мақсаты. Магистранттарға жоғары оқу орнындағы оқыту үдерісінің
психологиялық құрылымы туралы білім беру, оларды практикада қолдану
ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Педагогикалық іс-әрекеттің әдіснамалық кұрылымы. Оқу - іс-әрекет ретінде.
2.Оқудың негізгі факторлары мен заңдары. Оқытудың тиімділігі мәселесінің
эволюциялық тұрғылары.
3.Оқытудың кұрылымдык үдерісі - дидактикалық жүйе ретінде. Оқытудың
құрылымдық үдерісі - психологиялық жүйе ретінде.
1. Оқу процесінде қолдануда басқару оқытудың берілген нәтижелеріне жету
үшін оқытушының студенттер ұжымына және жекелей студентке жүйелі, мақсатты
түрде ықпал етуін білдіреді.
Басқару – бұл процестің оның табиғатына кері ағымын тездету, не басып
тастау емес, керісінше, процестің табиғатын барынша ескеру, процеске оның
логикалық ағымымен әр ықпалды сәйкестендіру.
Оқу процесін басқаруды айрықша белгілері келесідей болады:
• әрқашанда күрделі реттеумен өзгешеленетін саналы және жоспарлы ықпал ету;
• басқаратын жүйе бөлігі (оқытушы) мен басқару обьектісі (студент)
арасындағы себеп-салдарлы байланыстардың болуы;
• динамикалық немесе басқаратын жүйе бөлігінің бір сапалық қалыптан
екіншісіне өтуге қабілеттілігі;
• сенімділік, яғни, басқару жүйесінің берілген қызметтерді процесс ағымының
белгілі бір жағдайларында орындау қабілеттілігі;
• тұрақтылық – жүйенің түрлі сыртқы және ішкі қарсылықтарға қарамастан
белгіленген траектория (қозғалған дененің жүріп өткен жолы) бойынша
қозғалысын сақтау, қызмет етудің белгіленген тәртібін ұстану
қабілеттілігі.
Басқару процесі басқарудың көптеген циклдерін бір уақытта бірізділікпен
орындаудан туындайтын циклдық және үздіксіз ретінде көрінеді. Басқарушылық
цикл мақсаттарды бекіту мен міндеттерді анықтаудан басталады да, оларды
шешумен, қойылған мақсаттарға жетумен аяқталады. Қандай да бір мақсатқа
жеткен соң жаңа мақсат қойылады да, басқарушылық цикл қайталанады. Мақсат -
әрекет – нәтиже – жаңа мақсат – үздіксіз басқарушылық процестің кестелік
бейнесі осындай. Ол ғылыми және оқу-тәрбиелік процестерге қолданбалы.
Оқу процесін нәтижелі басқару белгілі бір талаптарды орындауда мүмкін
болады:
1. оқыту мақсаттарын қалыптастыру;
2. басқарылатын процестің бастапқы деңгейін (қалпын) орнату;
3. оқыту процесінің негізгі өтпелі жағдайларын қарастыратын
әрекеттер бағдарламасын құру;
4. оқыту процесінің жағдайы туралы (кері байланыс) белгілі бір
өлшемдер бойынша ақпарат алу;
5. кері байланыс каналы бойынша алынған ақпаратты қайта өңдеу, оқу
процесіне түзету жұмыстарын енгізу және құру.
Басқару процесіндегі оқытушының міндеті басқарылатын процесс жағдайын
өзгерту мен оны алдын ала белгіленіп қойған деңгейге жеткізуден тұрады.
Қатаң түрде айтқанда, оқу процесін басқару осы процестің әр қатысушысының
орнын, оның функцияларын, құқығы мен міндеттерін анықтауды, оның өз
міндеттерін барынша жақсы орындауына жағымды жағдайлар туғызуды
қарастырады.
Оқу процесінде қолданылатын кері байланысты жүзеге асыру екі
мәселенің шешімін табады:
1. кері байланыс мазмұнын анықтау – оқу бағдарламаларын құруда
база үшін қабылданатын оқытудың психологиялық теориялары мен
оқыту мақсаттарының негізінде бақыланатын сипаттамалар
жиынтығын анықтау.
2. кері байланыс жиілігін анықтау.
Н.Ф.Талызина ерекше атап көрсеткендей, оқытудың басқару жүйесі ретінде
өзіндік ерекшелігі негізінен ең алдымен оқу, меңгерудің басқарылатын
процесі - әрқашанда нақты бір тұлғамен жүзеге асырылатындығынан тұрады.
өзіндік факторлардың көптүрлілігі мен күрделілігі сондай, негізгі оқу
бағдарламасын құруда олар әрқашан да есепке алына бермейді. Жаппай оқытуда
ең жақсы жағдайда негізгі бағдарлама студенттердің белгілі бір тобы үшін
типтік ерекшеліктердің тек кейбір жүйесіне бейімделуі мүмкін. Ал нақты
студенттер тобын оқыту процесінде оларға қойылған мақсатқа тезірек жетуге
мүмкіндік беретін қандай да бір қосымша ерекшеліктер анықталуы мүмкін.
Білімдерді меңгеруді басқару процесінде оқытушыға студенттердің
фактілерді салыстырып қорытындылауды, қорытынды шығаруды, алынған
мәліметтерді сыни тұрғыдан талдауды үйренді ме жоқ па анықтауы; олар оқулық
материалын қалай меңгергенін, олардың меңгеруге уақыттары жете ме жоқ па
және т.б. білуі керек. Нәтижелі оқыту процесін жүзеге асыру үшін оқыту
процесін оқушылардың танымдық іс-әрекетінің процесі ретінде қарастыратын
теория қажет.
ЖОО оқыту мен тәрбиелеу жеке тұлғаның кәсіптік тәжірибемен, сапамен,
өзіндік дамуымен және қалыптасумен қамтамасыз етуге міндетті. ЖОО оқыту мен
тәрбиелеу студенттің жеке тұлға ретінде максималды дамуына, яғни толық
жағымды өзгеріс процесіне, сапаның қалыптасуына, тәжірибесіне әсер ету.
Психология кәсіптік оқыту мен тәрбие жұмысында студенттердің жоғары
білім алудың әр деңгейінде оқу- тәрбие процесінің психологиялық
заңдылықтарын зерттеуді қарастырады.
Жеке тұлғаның кәсіптік дамуында екі негіз бар: іс-әрекеттің операциялық
жағының қалыптасуы (кәсіптік білім, дағды, ойлау және іскерлік) және жеке
бас сферасы (мотивтер мен қызығушылықтар, кәсіптік сапа және т.б.).
Оқыту мен тәрбиелеуді жүзеге асыруға екі субъект қатысады:
Оқытушы алдына педогогикалық мақсат қойған, осы мақсатқа жету жолында әдіс
– тәсілдерді, қорытындыны талдап, әрекетін нақтылап, оқытудың нәтижелі
болуына жан –жақты қатысады.
Студент оқыту мен тәрбие процесіне өзіндік көзқараспен қарап активтілік
немесе пассивтілік білдіреді. Оқытушы мен студенттің бірлескен жұмыстары
олардың жалпы іс-әрекетінің нәтижесі болып табылады.
Студенттерді тәрбиелеу – бұл олардың психикасына әсер ету және жеке
тұлғаның қасиеті мен сапасын, бағыттылығын, саналығын, жауапкершілік
сезімін, адамдармен жұмыс істеу қабілетін, тәртіптілігін, өзіндік дамуын,
өзіндік сынының және т.б. қалыптастыру мақсатындағы іс-әрекет.
ЖОО оқу – адамның әлеуметтенуінің негізгі кезеңі. Әлеуметтену – бұл
қоғамның өмірлік шарттарына сай жеке тұлғаның қалыптасу процесі.
Студенттерді тәрбиелеу жұмысының формалары:
Анкеталау, әлеуметтік сұрау арқылы олардың қызығушылығын және құндылық
бағдарларын анықтау.
Көркемөнерпаздық ұжым және қызығушылық бойынша бірлестіктер жұмысымен
қамтамасыз ету.
Еліміздің мәдени өмірі, киномотограф, көркем әдебиеттер жайлы мәлімет беру.
Студенттерді тәрбиелеу мен оқыту ЖОО-ң білім беру процесінің бірлігі
жағынан өзара байланысты. Әрбір ЖОО студенттерді тек қана біліммен
қаруландырмайды, сонымен қатар кәсіптік дайындық пен жан –жақты дамуына
үлкен үлес қосады. Одан арғы оқыту (магистратура, аспирантура т.б.) жеке
тұлғаның дамуында ерекше орын алады.
Оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық бірілігің мағынасы негізінде жеке
тұлғаның бағыттылығын, мінез-құлқы, дүниетанымы, студенттің адамгершілік
қасиеті, ақыл-ойының дамуы, эстетикалық қажеттілігін қамтамасыз ету қажет.
Оқыту мен тәрбиелеу барысында студенттердің жас ерекшелігін әлеуметтік –
психологиялық және индивидуалды қасиеттерін, оқуға деген көзқарастарын
ескеру қажет. Студенттердің өзіндік тәрбиелеу мен өзіндік білімін
жетілдіруді активтендіру ЖОО болашақ маманды дайындап шығарудың бірден бір
көзі. ЖОО оқыту мен тәрбиелеудің спецификасы:
ЖОО бітіргеннен, кейінгі қажетті іс-тәжірибелік білім беру;
Студенттердің жас ерекшелік, әлеуметтік –психологиялық және индивидуалды
қасиеттерін ескеру;
Оқыту мен тәрбиелеудің кәсіптік бағыттылығы;
Оқытудың ғылыми, қоғамдық және өндірістік іс-әрекетпен байланыстыру.
Оқыту мен тәрбиелеу процесінде студент белсенді болу қажет. Тәрбиеші оқу
–тәрбие процесіне ғана көңіл бөлмей, сонымен қатар келешектегі жұмысына
қажетті іс-әрекетін, дағды мен ікерлігін, жеке тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыру керек.
Студенттің шығармашылық белсенділігі репродуктивтік іс-әрекеттен басталады.
Яғни, өз алдына бір мәселе қойып, оның шешілу жолын іздестіріп, оптималды
жолын тандау.
Болашақ маманның игерген қасиетін осы қасиеттерін даму заңдылқтарын, оқу
–тәрбиелеу міндетін нақты анықтаған жағдайда ғана оқытушы оқыту мен
тәрбиелеудің мақсатына жетіп даму бірлігін қамтамасыз етеді.
№ 4 Танымдық іс-әрекет психологиясы.
Мақсаты. Магистранттарға жоғары оқу орнындағы танымдық іс-әрекет
психологиясы туралы білім беру, оларды практикада қолдану ерекшеліктері
жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Іс-әрекет жэне танымдық процестер.
2.Танымдық іс-әрекетті біріктіру мәселесі - оқытудың инновациялық
технологиясының негізі ретінде.
3.Оқыту процесінің тиімділігі - бірлескен-диалогтық танымдық іс-әрекет
нәтижесі ретінде.
2.
№ 5 Психологиялық әдістер, тиімділікті арттыру жолдары және қазіргі
жағдайдағы оқыту сапасы
Мақсаты. Магистранттарға жоғары оқу орнында психологиялық әдістер,
тиімділікті арттыру жолдары және қазіргі жағдайдағы оқыту сапасы туралы
білім беру, оларды практикада қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Жоғары оқу орнында белсенді оқыту әдістерін қолдану. Интерактивті әдістер
психологиясы және бірлескен-диалогтық танымдық іс-әрекет.
2.Коучинг оқыту және дамудың жаңа әдісі ретінде.
3.Лекция - жоғары оқу орнындағы оқытудың негізгі формасы ретінде.
4. Семинар сабақтарын жүргізудің психологиялық ерекшеліктері.
І. Оқыту процесін іске асыру белгілі бір заңдылық-тарды меңгеру негізінде
жүзеге асады.
Құбылыстар мен процестер арасындағы объектілі, маңызды, қажетті, жалпы,
берік, белгілі жағдайда қайтала-натын өзара байланыс заңдылық деп аталады.
өзара байла-нысы бар объектілер, байланыстың түрі, сипаты, қызмет аясы
анықталған кезде заңдылықты заң деп білеміз.
Оқыту процесінің заңдылықтары оның тұтастығын дәлелдейді. Оқыту
заңдылықтары сыртқы және ішкі, жалпы және жеке деп бөлінеді. Сыртқы
заңдылықтар оқытудың қоғамдық шарттардан, саяси-әлеуметтік жағдайлардан
тәуелділігін сипаттайды. Ішкі заңдылықтар оқытудың мақсаты, әдістері,
құралдары, түрлері арасындағы бай-ланыстарды сипаттайды. Жалпы заңдылықтар
бүкіл оқыту жүйесін қамтыса, жеке заңдылықтар оқыту жүйесінің нақты, жеке
бөліктерін қамтиды.
Оқыту процесінің жалпы заңдылықтары:
1. Оқытудың мақсаттары, мазмұны, сапасы мен әдіс-тәсілдері қоғам талабына,
мүмкіндіктеріне, педагогика ғылымының даму деңгейіне тәуелді.
Білім беру, тәрбиелеу және дамыту өзара байланысты.
Оқушының таным белсенділігі артқан сайын, оқыту сапасы жоғарылайды.
Оқытудың тиімділігі кері байланысқа, қайталауға, түзету іс-әрекеттеріне
тәуелді.
Әрбір тұлғаның жас және дара ерекшеліктеріне байланысты таным әрекетін
ұйымдастыру.
Оқытудың мақсаттары, мазмұны, сапасы мен әдіс-тәсілдерінің өзгеріп,
жаңарып, толықтырылуы.
Жеке заңдылықтарға дидактикалық, психологиялық, ұйымдастыру заңдылықтары
жатады. Оқытудың негізгі заңдары:
Қоғамдық қатынастар, әлеуметтік құрылыс пен әлеуметтік тапсырыс тәрбие мен
оқыту жүйесін қалып-тастыруға ықпал етуі туралы заң.
Білім алу, іс-әрекет жолдарын меңгеру және тұлғалық дамудың өзара
байланысы туралы
заң.
Педагогикалық процестің бөліктерінің бірлігі және біртұтастығы туралы
заң.
Оқытуда теория мен тәжірибе бірлігі және өзара байланысы туралы заң.
- Оқу іс-әрекетінің жеке және ұжымдық түрлерінің бірлігі және өзара
байланысы туралы заң. Заңдылықтар мен заңдар ғылыми теорияның негізгі
бөліктері болып келеді. Кейбір
зерттеушілер педагогиканың өз заңдылықтары мен заңдары жоқ, сондықтан ол
ғылым емес деген пікірді білдіреді. Жоғарыда аталған педаго-гикалық
заңдылықтар мен заңдар теріс пікірлерді жоққа шығарады.
Оқыту принциптері туралы түсінік
Принцип (латын сөзі) - басшылыққа алатын идея, негізгі талап, қағида.
Дидактикалық
принциптер - оқытудың мазмұнын, ұйымдастыру түрлерін, әдістерін оқытудың
мақсаты мен
заңдылықтарына сай анықтайтын қағидалар жүйесі. Оқыту принциптері
дидактиканың
категорияларына жатады. Олар оқыту заңдарын және заңдылықтарын пайдалану
әдістерін
сипаттайды. Дидактика тарихында зерттеушілер оқыту принцип-терін, негізгі
қағидаларды белгілеуге көп күш салды.
Дидактикалық принциптер нақтылы тарихи-әлеуметтік жағдайларға байланысты.
Қоғамның оқытуға қойылатын талаптары өзгеріп отырғандықтан, кейбір
принциптер ескіріп (табиғатқа сәйкестік, партиялылық), кейбіреулері жаңадан
пайда болады (кіріктіру, ізгілендіру). Кейбір авторлар оқыту принциптерінің
санын қысқартуды ұсынса, басқалары, керісінше, кеңейтуді ұсынып келеді.
Заманауи принциптер оқу процесінің барлық құрамдас бөліктеріне (логикасына,
мақсатына, міндеттеріне, мазмұнын қалыптастыруға, түрлері мен әдістерін
таңдауға, ынталандыруға, нәтижелерді жоспарлау мен талдауға) өз талаптарын
ұсынады.
Оқыту процесінде кез келген мұғалім дидактиканың принциптерін басшылыққа
ала отырып оқытудың мазмұнын, амал-тәсілдерін және ұйымдастыру формаларын
таңдап, шәкірттерін жоғары нәтижелерге жеткізуі шарт. Мұғалім дидактикалық
принциптерді дұрыс таңдаса, оқытуды дұрыс ұйымдастырса сабақ тиімді және
нәтижелі болары даусыз.
Дидактикалық принциптердің қызметі: олардың негізінде оқушыларда оқытудың
мақсатына
сәйкес берілетін білім мазмұнын жүйелі, саналылықпен белсенді түрде
меңгеруге деген
қызығушылықтар пайда болады. Дидактика принциптері оқыту процесінің
негізгі буыны ретінде
бірімен-бірі логикалық өзара байланыста болады. Сонымен, ең негізгі,
ғасырлар
бойы педагогтар қауымы мойындаған дидактикалық принциптер жүйесі:
ғылымилық,
саналылық пен белсенділік,
көрнекілік,
жүйелілік пен бірізділік,
беріктілік,
тиімділік,
теория мен тәжірибенің байланыстылығы.
Осы принциптерді талдаудан алдын принциптер мен ережелер байланысына
тоқталайық. Педагогикалық ереже - жалпы принциптерге негізделген белгілі
жағдайдағы белгілі мақсаттағы педагогтық қызметтің бейнеленуі. Ережелер
оқыту принциптерін қолданудың тәжірибелік жақтарын көрсетеді, теориядан
тәжірибеге көшу жолдарын айқындайды. Заңдылықтармен, принциптермен салыс-
тырғанда ережелер мұғалімге нақты педагогтық жағдайда қандай нақты
шараларды пайдалану қажеттілігін ұсынады.
Осы жерде айта кететін жайт: ережелерді қатаң, мүлтіксіз орындау ұстаздың
қолын байлап қояды; ереже-лерге немқұрайлы қарау оқыту сапасын төмендетеді.
Сондықтан, әрбір мұғалім дидактикалық ережелерді типтік, стандарттық
жағдайларда тиімді пайдаланса, күрделі педагогтық жағдайларда дидактикалық
принцип-терге сүйеніп шығармашылық танытса қойылған мақсатына жетері
сөзсіз.
Ережелер принциптерге сүйенеді, принциптер ереже-лер арқылы жүзеге асады.
Ережелер педагогтық тәжірибе-нің қорытындысы ретінде дидактика принциптерін
қолдану құралы болады. Сонымен, педагогтар оқытудың принциптеріне сай
қалыптасқан белгілі ережелерге сүйеніп мақсат-міндеттерін іске асырады.
Біздің оқулықта арнайы қарастырылмаған принцип-тер көп, мысалы, мұғалімнің
басшылық ролі; ынталан-дыру; проблемалық оқыту; дамыту, оқыту және
тәрбиелеу бірлігі; ізгілендіру; жас және дара ерекшеліктерін назарға алу;
кіріктіру принциптері.
Енді принциптер мен ережелердің мәнін ашу жолдарын қарастырайық. Ғылымилық
принципі
Оқытудың ғылымилық принципіне орай оқушыларға ғылыми білімдер мен ғылыми
әдістерді меңгерту керек. Бұл принциптің астарында жатқан заңдылықтар:
дүниені танып білуге болады, адам өмірінде ғылымның рөлі күннен күнге
өсуде, оқытудың ғылымилығы оқытудың мазмұны және мұғалімнің іс-әрекеті
арқылы жүзеге асады. Мысалы, педагог ғылым жаңалықтарын адам үшін қызмет
ететінін түсіндіре отырып, оқушыларда дүниеге диалек-тикалық, ғылыми-
материалистік көзқарас қалыптастырады.
Аталмыш принципті іске асыру үшін педагог орындайтын негізгі талаптар:
- Білім мазмұнын педагогика, психология ғылым-дарының қазіргі даму
дәрежесіне сәйкестендіру, жаңа әдіс-темелер мен жаңашыл ұстаздардың
тәжірибесін қолдану.
- Оқушылардың ғылыми диалектикалық ойлау қабілетін дамыту, бастауыш
мектептің өзінде тек индук-циялық ғана емес, дедукциялық оқытуды енгізу.
-Шәкірттерге жаңа ғылыми ұғымдарды түсіндіру, жүйелі түрде қайталау,
пайдалану, қолдану, іске асыру.
- Оқыту әдістері арқылы оқушыларды ғылыми әдістермен таныстыру, оларды
ізденушілікке, шығармашы-лыққа баулу, зерттеу тәсілдерін пайдалану үшін
кітаппен, анықтамалармен жұмыс істеуге ынталандыру.
Әрбір ғылымның ашқан жаңалықтарын оқушылар санасына жүйелі түрде қарапайым
ұғымдармен берік түрде жеткізу мұғалімнің негізгі міндеті.
Ғылымдағы жаңалықтардың жан-жақты байланыс-тарын көрсетіп оқушылардың
білім деңгейімен ұштастыру, жаңа пән сөздерді қолдану.
- Белгілі ғалымдардың өмірбаянымен, олардың қосқан үлесімен оқушыларды
таныстыру.
Жүйелілік пен бірізділік принципі
Бұл принциптің өзекті негіздері: адам миында сыртқы дүниені бейнелейтін
өзара байланысты түсініктер жүйесі қалыптасқанда ғана, оның білімі толық
және шынайы болады; оқылатын оқу материалын белгілі реттілікпен оқушыларға
жеткізгенде, олардың санасында ғылыми білімдер жүйесі қамтамасыз етіледі;
ғылыми білімдер жүйесі оқу материалының ішкі логикасына және әрбір оқушының
таным мүмкіндіктеріне бағынышты; оқушыларды логикалық ойлауға үйрету,
дағдыларын жүйелі түрде шынықтыру, олардың тұлғасын үзіліссіз, кедергісіз
дамыту. Бұл принцип оқытудың ғылымилығы принципімен тығыз байланыста
болғандықтан, ғылыми білімдер негізін оқушылардың жүйелі түрде және
реттілікпен ұғынуы сабақтардың мазмұнының негізгі өзегі болуы тиіс.
Әрбір мұғалім сабаққа әзірлену барысында не сабақ барысында жүйелілік пен
бірізділік принципін жүзеге асыру үшін келесі ережелерді назарға алады.
Оқу міндеттерін оқушылар түсініп, оқу материалын логикалық тұрғыда жүйелі
қабылдауы мақсатында кесте, сызба, жоспарларды қолдану.
Оқу мазмұны мен әдістерінің жүйелілігін сақтау, бастауыш пен орта, орта
мен жоғары сыныптардағы оқу мазмұны мен әдістерінің бірізділігін қамтамасыз
ету.
Оқу пәні - ғылымның көшірмесі болғандықтан оқушы-ларға ғылымның жүйесін
көрсетіп, пәнаралық байланыс-тарды пайдалану.
Бұрын ұғындырған білімді жиі қайталау және жетілдіру; қысқа қорытындылауды
сабақтың басында, барысында және аяғында өткізу.
Тек тіл мұғалімдері емес, барлық педагогтар барлық сабақтарда оқушылардың
ой білдіру әдістері мен түрлерін бақылау; үнемі оларды өз қателерін тауып,
талдауға үйрету.
Әрбір тақырып, бөлім, тарау, пән аяқталғанда қорытын-дылау және жүйелеу
сабақтарын өткізу.
- Табиғатына байланысты, шәкірттер бірнеше сабақта меңгеретін материалды
бір сабақта ''айлақорлықпен'' ұғындырмау.
- Оқушылардан әр тарау мен бүкіл бағдарлама бойынша білім, дағды,білік
жүйесін меңгеруін талап ету.
Сонымен, жоғарыда сөз болған принцип Я. А. Коменскийдің ''бүгінгі оқыту
кешегіні бекітіп, ертеңгіге жол салады'' өсиетін нақтылай түседі. Теория
мен тәжірибенің байланыстылығы принципі
Бұл принцип философияның ''тәжірибе - танымның ілкі бұлағы'' қағидасына
негізделген. Оның түбінде көптеген заңдылықтар жатыр: оқытудың сапасы мен
тиімділігін тәжірибе көрсетеді, тексереді, анықтайды; тәжірибе - ақиқаттың
көрсеткіші; тәрбие өмірмен, тәжірибемен тығыз байланысты; теория мен
тәжірибе байланысы оқу мазмұнына, әдістеріне, түрлеріне тәуелді; оқушыларды
мамандыққа бағдарлау сапасы жоғары болса, олар заманауи өндіріске тез
икемделеді.
Осыған орай мұғалім орындайтын ережелерді атап өтейік.
Оқу - өмір қажеттілігі екенін оқушыға түсіндіру, сездіру.
Үнемі теория мен тәжірибе байланысын көрсету, адамзат тарихындағы ғылыми
білімдердің маңызын ашу.
Оқытуда оқушылар жалаң теориялық білім алып қана қоймай, сол алған
білімдерін өмірде қолдана білуін қамтамасыз ету.
Шәкірттерге өз білімдерін тәжірибеде қолдануды үйрету.
Оқушыға проблемалық, ізденіс, зерттеу тапсырмаларын орындатып теория мен
тәжірибе бірлігін дәлелдеу, өзіндік жұмысты орындауға және өз бетімен білім
алуды үйрету.
Әр сабақта оқушыларға политехникалық білім беру, туған жердің
шаруашылығына лайықты мамандықтарға дайындау.
Оқушының қоғамдық еңбегі тәлім-тәрбие, оқу мақсаттарына сай болуы керек.
Тәжірибелік сабақтардың көмегімен оқушылар теория-лық қағидаларды, заңдар
мен ережелерді іс жүзінде тексеріп, ғылыми білімдерді меңгеруге
мүмкіншіліктерін жасау.
Оқушылардың тәжірибелік әрекеттері тек мектеп, сынып шеңберінде қалып
қоймай, мектептен тыс өмірмен, еңбек-пен ұштасып отыруы шарт.
Саналылық пен белсенділік принципі
Бұл принципке негіз болатын заңдылықтар: тек өз ақылымен қабылдаған сапалы
да, саналы білім адам білімінің шынайы өзегі болады; оқушылардың білімді
саналы түрде меңгеруі таным әрекетінің белсенділігі мен оқуға ынталануына,
мұғалім қолданатын әдістерге тәуелді, ғылыми білімдерді меңгеруде
саналылық, әрі белсенділік танытқан оқушылар ғана оны терең және ойларына
берік тоқулары сөзсіз.
Саналылық пен белсенділік принципін жүзеге асыру үшін мұғалім оқыту
процесінде төмендегі оқыту ережелерін басшылыққа алады.
Оқушы алдында тұрған мақсат пен міндеттерді анық түсінуі саналы оқытудың
шарты боларын назарға алу.
Оқушылардың оқу материалын тек жаттап қана алмай, олардың мән-мағынасын
терең түсінуін қамтамасыз ету.
Әр бір сөздің, сөйлемнің, ұғымның мәнін түсіндіру үшін оқушылардың білімі
мен тәжірибесін негізге алу.
Оқушылардың білім алуға деген ынтасын, белсенділігін арттыратындай тиімді
әдістерді үнемі қолдану, бүгінгі белсенді шәкірт ертеңгі белсенді қоғам
мүшесі екенін ұмытпау.
Оқу материалын саналы түрде меңгерту үшін әлі бейтаныс мағлуматтарды
бұрыннан белгілі ақпаратпен ұштастыра білу.
өз бетімен оқуды үйрету, таным әрекетінің тиімді әдістерімен таныстыру.
Бас және қосалқы оқу материалын ажыратуды үйрету, назарларына негізгі
ойларды алу.
Оқушыларды ойлауға үйретіп, ''неге'' сұрағын жиі қоюға дағдыландыру.
Әрбір оқушы тұлғасына қамқорлық жасау, оны оқу пәнін игеретін субъект
ретінде қалыптастыру.
Оқушы білімдерін тәжірибеде қолдануына көмектесу.
Көрнекілік принципі
Оқыту жүйесінде Я. А. Коменский көрнекілік принципін оқу материалын
меңгеру құралы ретінде қарастырып, дидактиканың алтын ережесі деп атаған.
Оқушылардың дүниетанымы негізінен көрнекілік арқылы жүзеге асырылады: олар
заттардың өзін немесе бейнесін, көлемін тікелей көріп, байқап таниды. Бұл
принципті соңғы ғылыми жетістіктер де дәлелдеді. Мысалы, көру органдары
миға есту органдарымен салыстырғанда 5 есе, сипалау органдарымен
салыстырғанда 13 есе көп ақпарат өткізеді екен. Көз арқылы алған
мәліметтерді адам жеңіл, тез, берік есте сақтайды.
Көрнекілік принципін жүзеге асырып, оқушылардың білім көлемін тереңдету,
қызығушылығын арттырып және есте сақтау қабілетін шыңдау үшін мұғалім өз
ойын оқушыларға нақтылы жеткізуі үшін қолданатын ережелерді атап өтейік.
''Алтын ереже'': көруге болатынды - көрсету, есіте алатынды - естірту,
сезіне алатынның бәрін -оқушылар-дың сезім мүшелеріне сездірту, түйсік
туғызу.
Оқушылар заттың немесе құбылыстар мен оқиғалардың бейнелерін, көлемін, түр-
түстерін сөзбен емес көру арқылы әрі жеңіл, әрі тез есте сақтайтынын
қамтамасыз ету.
Қолданылатын көрнекі құралдардың өмірмен байланысын қамтамасыз ету.
Оқушылар тікелей түйсіну, көру, есту мүшелері арқылы әртүрлі заттардың
формасын, түсін, көлемін, бейнесін көріп, дыбысын естуі негізінде оларда ой
пайда болады.
- Көрнекілік - көрсету мақсатында емес, логикалық ойлауды дамыту құралы
ретінде пайдаланылады.
Оқушылар заттарды қолымен ұстап, көлемін, түр-түсін байқап, көзімен көруге
және әр түрлі дыбысын естуге жағдай туғызу.
Көрнекілік заттар мен құбылыстардың өзін тікелей көрсетуге мүмкіндік
болмаған жағдайда да қолданылады.
Көрнекіліктер оқушының құбылыстарды байқауға, қабылдауға деген ынтасын
оятып, ізденіс дағдыларын қалыптастырады.
Көрнекілік бақылай білуге, салыстыру, қатар қоя білуге, абстракты
ұғымдарды дамытып, жетілдіруге жол ашады. - Көрнекілікті оқытудың белгілі
мақсатына сай қолдану.
Көрнекілік құралдарын қолдану барысында алғаш оны бүтіндей, кейін бас және
қосалқы бөлшектерін, соңында тағы бүтіндей көрсету керек.
Көрнекілікті оқушылармен бірігіп жасау.
-Көрнекі құралдарын оқу пәндерінде нақтылы өз орнында оқушылардың жас,
таным ерекшеліктерін ескере отыра пайдалану. - Көрнекіліктерді қолдануда
сан емес сапасына көңіл аудару. Беріктік принципі
Оқытудың тиімділігін, сапасын жақсарту үшін оқушылардың білімдерінің берік
болуы даусыз. Бұл принцип көптеген тәжірибелік және теориялық заңдылықтарға
сүйенеді: оқушылардың білім мазмұнын меңгеруі мен танымдық дамуы, оқу
процесінің өзара байланысты екі жағы; білім беріктігі оқушының мұғалімге,
оқу пәніне, жалпы оқуға деген субъективті қатынасына тәуелді; оқушылардың
білім беріктігі оқытудың ұйымдастырылуы, түрі, әдістері, уақыты арқылы
қамтамасыз етіледі; қызықты және маңызды материал ұзақ әрі берік есте
сақталады.
Осы принципті іске асыру үшін мұғалім бірнеше ережелерді орындауы қажет.
Оқушылар білімдерін сабақтар барысында; тақырып, тарауды оқыту аяқталған
жағдайда; тоқсан мен оқу жылының басында, соңында қайталауды үнемі
ұйымдастыру.
Қазіргі мектеп жаттаудан ойлауға көшуіне байланысты оқушылардың жадын
зорламай, білімді санасы мен сезімдерімен қабылдауды үйрету.
Жақсы түсінбегенді оқушының есінде сақтауына жол бермей, тек саналы
білімді жадында сақтату.
Басты, негізгі идеялар мен ұғымдарды есте сақтауды қамтамасыз ету үшін
оқушыларды анықтамалармен, энциклопедиялармен жұмыс істеуге машықтандыру.
Оқыту жүйесінде түрлі (ауызша, жазбаша, лабора-ториялық-практикалық
жұмыстары) жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру.
Оқуға, білімге ынта-ықылас, қызығушылық, мұғалімнің өзіне сенімі болса,
оқушылардың оқу-таным әрекеті ерікті, қуанышты болып, білімдері ұзақ
уақытқа дейін сақталады. - Білімнің беріктілігіне кедергі жасайтын сабаққа
кешігу, келмеу, сабақ кезінде бос не басқа нәрселермен шұғыл-данып отыру,
жалқаулыққа жол бермеу.
Логикалық түрде берілген, алынған, қайталанған білімдер мен біліктер
байланыссыз ақпаратпен салыстырғанда берік екенін ұмытпау.
Оқушылардың ерікті және еріксіз зейінін тиімді пайдалану: тікелей
ұсыныстың орнына қызықты тапсырма, тәртіпке шақыру орнына мысал, мақал-
мәтелдерді қолдану.
Оқушылардың алған білімдерінің беріктілігін нығайту-дың әр түрлі әдіс-
тәсілдерін (сезімге толы әңгіме, заманауи көрнекіліктер, техникалық
құралдар, оқу ойындары, пікір таластар) іске асыру.
Жаттығуларды орындаған кезінде оқушылар шаршауының алдын-алу.
Жаңа оқу материалын ескі, таныс ақпаратпен байланыстыру.
Оқушыларды өз білімін алу мен тексеруге бейімдеу.
Оқытуды аталмыш ережелерге бағындыру - оқушылар білімінің ұзақ уақыт бойы
есте сақталуын, сол білімді өз өмірінде пайдалануын қамтамасыз ету.
Сәйкестік принципі
Бұл принцип ғасырлар бойы жинақталған педагог-тық тәжірибеге негізделіп,
оқушыларға жеке-дара қарауды талап етеді.
Демек бұл оқушының бойында бар білім, білік, дағдылар деңгейіне сай жаңа
ақпаратты ғана меңгере алады. Сәйкестік принципін дәлелдейтін заңдылықтар:
оқыту жас және дара ерекшеліктерге, оқу процесінің ұйымдастырылуы мен
әдістеріне тәуелді; ақыл-ой дамуы мен алғашқы білімдері жетік оқушы жаңа
материалды тез меңгереді, оқудағы қиыншылықтарды жою баланың мінез-құлқына,
қабілеттерінің қалыптасуына, білімінің сапасы мен нәтижелілігіне оң /дұрыс/
ықпал етеді.
Сәйкестік принципін жүзеге асыру үшін орындалатын ережелер:
Оңайдан қиынға, таныстан бейтанысқа, жеңілден күрделіге көшіп оқыту.
Білім беруде оқушы әрқашан дара, өзінше ерекше екенін ұмытпау.
Балалардың ақыл-ойы, қабілеттері мен мүмкіндіктері әртүрлілігін ескере
оқыту.
Оқуда барлық оқушылар табысқа бірдей жетуін талап етпеу, алдыңғы дайындық
деңгейіне сүйену.
Оқушының жас ерекшеліктеріне сәйкес әдістерді анықтау.
Оқушылардан мүмкін еместі талап етпеу, тапсырма өте жеңіл де, өте қиын да
болмауын ойластыру.
Оқыту жылдамдығы озат оқушыны тоқтатпай, әлсіз оқушыны ілгері тарту
мақсатын көздеу.
Жаңа күрделі материалды өткенде озат оқушыға, қайталағанда орташа және
нашар оқушыға сүйеніп оқыту.
Ең күрделі білімді игерту үшін аналогия, салыстыру, теңдестіру, қарсы
қоюды пайдаланып оқушы ойын қоздыру.
- Жалпы заңдар мен заңдылықтарды түсіндіру қиын болғандықтан, әртүрлі
пәнаралық байланыстар арқылы сол заңдылықтардың көрінісін айқындау,
методологиялық білімдерді сіңірту.
Баяу асығыңыздар! Қажетсіз оқытуды тездетуге болмайды, оқыту жылдамдығы
жас және дара қасиеттерге сай болуын ұдайы қамтамасыз ету.
Сәйкестік мұғалімнің әңгімелеу, сөйлеу, тіл анықтылығына тәуелділігін
ұмытпау.
Сәйкестік - жеңілдік емес, оқушы еңбегін жеңілдету мақсат емес, бірақ
оқушыға өздігінен білім табуға, қабылдауға, меңгеруге көмектесу
қажеттілігін қамтамасыз ету.
- Сәйкестік еңбекқорлықпен байланысты, еңбекқорлық күшейген сайын оқу
сәйкестігі кедергісі төмендейтінін ұмытпау.
Әрбір мұғалім оқыту процесіне байланысты білім беру, тәрбиелеу және дамыту
қызметінде үнемі дидак-тикалық принциптерді басшылыққа алуы шарт
№6 Тұлға психологиясы және студенттік ұжым
Мақсаты. Магистранттарға жоғары оқу орнында тұлға психологиясы және
студенттік ұжым туралы оларды практикада қолдану ерекшеліктері жайлы
түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Тұлға - психологиялық категория ретінде. Тұлғаның дамуы. Тұлғаның
психологиялық, әлеуметтік жэне биологиялық сипаттамалары.
2.Студенттік кезеңнің жастық-психологиялық ерекшеліктері. Студенттердің
әлеуметтік бейімделуі. Студент тұлғасының типологиясы.
3.Топ және ұжым туралы түсінік. Жоғары оқу орнында студенттік ұжым
қалыптасуы мен дамуының ерекшеліктері. Студенттік ұжымдағы тұлғааралық
қатынас құрылымы.
1.
«Жеке тұлға» түсінігі жан-жақты зерттеліп келе жатқан мәселелердің
бірі. Бір ғана адамды «жеке тұлға» дегеннің өзі дұрыс па, әлде «пенде»,
«кісі», «тұлға», «дара тұлға» деп атау қажет пе деген мәселелердің өзін
саралауда ортақ тұжырым жоқ.
Қазақстанның педагог-зерттеушілері «личность» деген ұғымды әртүрлі
мағынада қолданып жүр: «жеке бас» (Н.Қойшыбаева, т.б.), «жеке адам»
(Н.Намазбаева, М.Н.Мұсабаева, Ж.БСәдірмекова, Г.К.Нұрғалыева, т.б.), «жеке
тұлға» (С.Қ.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, Қ.Бөлеев, К.Бұзаубақова,
т.б.), «кісі» (Н.Жанділдин, т.б.), «дара тұлға» (М.Жадрина, Ж.Дәулетбекова,
т.б.).
Соңғы жылдардағы ғылыми еңбектерді сараптау барысында, жеке тұлға
туралы жетпістен аса анықтама бар екендігін байқауға болады.
Жеке тұлға туралы кейбір арнаулы бағыттар төңірегіндегі анықтамаларға
талдау жасай отырып, ғалымдардың анықтамалары бойынша төмендегідей екі
түрлі талдаудың бағыты айқындалды:
1. Жеке тұлға – қоғамдық қарым-қатынас нәтижесі, әлеуметтік
қатынастағы іс-әрекеттер жиынтығы;
2. Жеке тұлға – адамның қайталанбас, жеке бас қасиеттерінің
жиынтығы.
Психологтар арасында тұлғаға байланысты бірыңғай көзқарастардың
болмағандығынан 300 астам анықтамалар жүзеге асуда. Тұлғаның анықтамасы
сияқты оның құрылымында да біртұтас көзқарастар жоқ. Л.С.Выготский алғаш
рет психикалық қызметтерді жоғары – мәдени және төменгі – табиғи деп
бөлінуін ұсынды. Л.С.Выготский құрылымының негізінде, тұлғаның өзегі – оның
бағыттылығы деп атады. Бұл көзқарас зерттеушілердің көпшілігіне негіз болып
қаланды (С.Л.Рубинштейн, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев, М.З.Неймарк, т.б.).
Алайда, көптеген авторлар тұлға бағыттылығының мазмұнын (мотивтер мен
қажеттіліктер, ұмтылу мен талаптану, бағдар және т.б.) түрліше қарастырады.
Л.С.Выготский пікірі бойынша, адамның тұлғасы өзінің енген қарым-
қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамыиды. Тұлға – бұл қоғамдық-
тарихи дамудың өнімі. Адамның қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны,
оның орындайтын іс-әрекеті – бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын
жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесі үшін маңызды орын алады,
яғни оның мінез-құлық пен іс-әрекетінің жоғары саналы формаларын қамтамасыз
етіп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастарының бірлігін
құрайды. Нәтижесінде адамның кез келген реакциялары және ішкі аффективті
өмірінің құрылымы оның әлеуметтік тәжірибе барысында жинақталған тұлғаның
ерекшеліктерімен анықталады. Тұлғаның қалыптасуы биологиялық және
әлеуметтік факторларға байланысты екені мәлім. Сонымен қатар тұлғаның
дамуында негізгі болып – нақтылы тарихи орта саналады. Оқушылардың
тұлғасының дамуы – механизмді құрастыратын көптеген ішкі және сыртқы
факторларға тәуелді болып келеді. Л.С.Выготскийдің: «баланың психикасы
әлеуметтік табиғатқа ...», - деген пікірі осыған негізделеді.
Л.С.Выготскийдің айтуынша, баланың тұлғалық дамуы – оның дамуындағы
әлеуметтік жағдайлармен байланысты.
Сонымен тұлға – бұл біріншіден, әлеуметтік қатынас пен саналы әрекеттің
субъектісі ретіндегі индивид. Екіншіден, бұл индивидтің жүйелі қасиеті,
оның қоғамдық қатынасқа енуімен анықталып және де біріккен әрекет пен қарым-
қатынасқа қалыптасып отырады.
Кеңес психологиясында адам тұлға деп – қоғамның субъектісі ретінде оның
қарым-қатынасқа түсу жүйесін сипаттайды.
Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев өз еңбектерінде объективті өмірді бейнелеу
үрдісінде, белсенді тұлға – қоршаған әлеуметтік өмір танымы, сана сезімімен
бірлестікте іске енетін тұтастай субъект ретінде көрініс береді деп
дәріптеледі. Тұлға сезімдік қасиеттермен бірлікте, яғни индивид пен
әлеуметтік ортаның шартымен бірлікте қарастырылуы да көрсетілген. Сонымен
қатар Б.Г.Ананьев тұлға құрылымының жан-жақты зерттелуін өз еңбектерінде
сипатталған. Ол тұлғаның үрдістерін, күйлерін, қасиеттерін
психофизиологиялық функциялармен және тұлғаның бағдары мен қажеттіліктері
кіретін мінез-құлықтың жалпы мотивациясымен толықтырады. Автор, адам
биологиялық түрінің көзқарасы бойынша, адамның онтогенезін индивид ретінде,
адамның дамуының тұлға ретінде қарастырады.
А.Н.Леонтьевтің пікірі бойынша, тұлға – бұл адам өмірінің қоғамда
туылуының ерекше түрінің психологиялық тұрғыда құрылуы. Әр түрлі іс-
әрекеттің бірлесе бағынуы – оньогенезде тұлғаның қалыптасу негізін құрайды.
Тұлғаның жүйелі қасиет ретінде пайда болуы – индивид басқа индивидтермен
біріккен іс-әрекетінде, ақиқатты өзгертіп соның арқасында өзінде өзгертіп,
тұлға дәрежесінде, ақиқатты өзгертіп соның арқасында өзінде өзгертіп, тұлға
дәрежесіне жетеді. Сонымен қатар тұлға – белсенділігімен сипатталады, яғни
субъект өз шектуінен тыс шығу ынталығымен, өз іс-әрекеттерінің саласын
кеңейтуімен талап қойылған жағдайлардың шегінен тыс әрекет жасаумен
(мотивация, жетістік, қауіп-қатерге тәуекел ету) сипатталады. Индивидтің
тұлғасы бағыттылықпен бейнеленеді, яғни үстем болып табылатын адамның
қажетті көрініс беретін мотивтер – қызығушылықтар, сенімдер, көзқарас және
т.б. жүйелермен бейнеленеді.
Тұлғаның жеке даралық құрылымы оның кәсіби қарым–қатынас ерекшеліктерін
анықтайды.
|№ |Концепциялар, |Басты концепциялар|Артықшылықтар |Кемшіліктер |
| |өкілдері |мен принциптер | | |
|1. |ЖТ теориясындағы | | | |
| |психодинамикалық | | | |
| |бағыт | | | |
| |З. Фрейд: |«Психоанализ» |Алғаш рет психика |Күрделі |
| |ЖТ |концепциясы 3 |инстинкт, ақыл-ой |эмпирикалық |
| |психодинамикалық |мағынада: |және сана арасындағы|тексеруден |
| |теориясы |жеке тұлға және |күрес ретінде |өтуі керек. |
| | |психопатология |сипатталды. Санасыз |Теорияның |
| | |теориясы; |психикалық процестің|эмпирикалық |
| | |жеке тұлғадағы |адам қылық-әрекетін |валидтігі |
| | |психикалық |регуляциялаудағы |пациенттерге |
| | |бұзылудың |маңызы көрсетілді. |клиникалық |
| | |терапиясы; |ЖТ байланысты алғаш |бақылауы |
| | |индивидуумның |рет кең ауқымды |негізінде |
| | |санасыз ойлары мен|теория, терапевттік |жасалынған. |
| | |сезімдерін |тәжірибе мен |Концепциялары|
| | |зерттейдің әдісі. |өзін-өзі анализге |тым |
| | |ЖТ құрылымы 3 |негізделген |анықталмаған |
| | |компоненттен: |клиникалық |және өте |
| | |ид («ол») – ЖТ-ның|бағалаудың кең |күрделі болып|
| | |примитивті, |таралған жүйесі. |табылады. |
| | |инстинктивті және | |Адамның |
| | |туа біткен | |өмірлік мәні |
| | |аспектілері; | |сексуалдылық |
| | |эго («мен») – | |пен |
| | |шешім қабылдауға | |агрессияда |
| | |жауапты психикалық| |деп саналады.|
| | |аппаратының | | |
| | |компоненті; | | |
| | |суперэго («нағыз | | |
| | |мен») – | | |
| | |қылық-әрекеттің | | |
| | |жалпы нормалары | | |
| | |мен | | |
| | |стандарттарының | | |
| | |интернализацияланғ| | |
| | |ан версиясы. | | |
| | |Адам мотивациясы | | |
| | |денелік | | |
| | |қажеттіліктермен | | |
| | |шақырылған қозу | | |
| | |энергиясына | | |
| | |толықтай | | |
| | |негізделген. Қалау| | |
| | |ретінде көрініс | | |
| | |тапқан денелік | | |
| | |қажеттіліктердің | | |
| | |психикалық | | |
| | |образдары инстинкт| | |
| | |деп аталады. | | |
| | |ЖТ дамуының 4 | | |
| | |стадиясы: оральды,| | |
| | |анальды, | | |
| | |фаллистік, | | |
| | |генитальдық. | | |
| | |Үрейдің 3 типтері:| | |
| | |реалистік, | | |
| | |невротикалық, | | |
| | |моральды. | | |
| | | | | |
|2. |Психодинамикалық | | | |
| |бағытты қайта | | | |
| |қарау нәтижесі | | | |
| |Альфред Адлер: |Басты ұстаным – |ЖТ-ның әлеуметтік |Эмпирикалық |
| |ЖТ индивидуалды |индивидуумның |детерминанттарының |тексеру |
| |теориясы |социумнан |алға итерілуі. |жеткіліксіз. |
| | |бөлінбестігі. Адам|Экономикалық және |Эмпирикалық |
| | |– біртұтас және |прагматикалық теория|валидизацияны|
| | |өзімен өзі |және мақсаты – |ң қиындығы |
| | |келісімді |адамның өзін-өзі |Адлердің |
| | |организм. |және өзгелерді |индивидуумды |
| | |Өмірлік |түсінуге көмек. Өмір|психологиялық|
| | |белсенділіктің |стилі индивидуумның |конструктілер|
| | |бердебір көрінісін|творчестволық |ді тым |
| | |оқшау қарастыруға |күшімен пайда |глобалды |
| | |болмайды. |болады. Адамның |қылуында. ал |
| | |Өзімен-өзі |ұстанымдары мен |бүкіл |
| |Карл Густав Юнг: |келісімді және |концепцияларын |теориялық |
| |ЖТ аналитикалық |біртұтас ЖТ |қолдану невроз |жүйе толықтай|
| |теориясы |құрылымын өмір |табиғатын түсінуге |жүйеленбегенд|
| | |стилі деп |және оларды емдеуге |ігі. |
| | |анықтады. Басты 7 |мүмкіндік береді, | |
| | |концепция мен |яғни клиникалық | |
| | |принциптері: |бақылаудағы | |
| | |толыққансыздық |адамдарға неврозды | |
| | |сезімі және |емдеуге орасан зор | |
| | |компенсация; |көмек. | |
| | |шыңға жетуге деген| | |
| | |бағыттылық; |Алғаш рет Фрейд |Эмпирикалық |
| | |өмір стилі; |теориясы қысымынан |тексеруден |
| | |әлеуметтік |алыстап, дербес |толықтай өтуі|
| | |қызығушылық; |теория ретінде |мүмкін емес. |
| | |творчестволық |көпшілік қауымда |Барлық |
| | |«Мен»; |мойындау алды. Алғаш|теориялардың |
| | |туу реттілігі; |рет ЖТ дамуына діни,|ішінен |
| | |фикциондық |рухани тәжірибенің |концепциялары|
| | |финализм. |жағымды әсері туралы|н түсінуге |
| | | |айтылды. |өте қиын. |
| | | |Персонология ұғымы |Теориясы |
| | |ЖТ құрылымы: |пайда болды. Адамның|болжамдар |
| | |эго – сана |өзін-өзі шыңдауы |деңгейінен |
| | |аумағының өзегі; |тақырыбы көтерілді. |жоғары |
| | |жеке санасыздық – | |көтерілмейді.|
| | |саналылықтан бір | | |
| | |мезетте өткеріліп,| | |
| | |бірақ кейін | | |
| | |басылып | | |
| | |тасталынған | | |
| | |конфликтілер мен | | |
| | |есте қалулар. | | |
| | |ұжымдық санасыздық| | |
| | |– адамзат есіндегі| | |
| | |латенттік іздердің| | |
| | |сақталынған орны. | | |
| | |Бұл концепциясын | | |
| | |архетиптер ұғымы | | |
| | |арқылы ашып | | |
| | |көрсетті. | | |
| | |Эго-бағыттылық: | | |
| | |экстраверсия, | | |
| | |интроверсия. 4 | | |
| | |психологиялық | | |
| | |функция: ойлау, | | |
| | |түйсік, сезім, | | |
| | |интуиция. | | |
| | |ЖТқалыптасуының | | |
| | |шыңы - өзін-өзі | | |
| | |реализациялау. | | |
| | | | | |
|3. |Эго-психология | | | |
| |және онымен | | | |
| |байланысты ЖТ | | | |
| |теориялары |Басты 3 принцип: |Әрбір психологиялық |Эмпирикалық |
| |Эрик Эриксон: |Өмір бойғы даму |феномен |зерттеуден |
| |Эго – ЖТ |процесіндегі |сәйкестендірілген |толықтай өте |
| |теориясы. |болатын |өзара әрекеттердің |алмайды. |
| | |өзгерістерге |контексінде ұғынылуы|Жүйелік |
| | |қойылатын акцент; |мүмкін. Жас |зерттеудің |
| | |«сауға» деген |өспірімдік кезеңге |жоқтығы, бұл |
| | |патологиялық емес |өте көп назар |теория |
| | |тірек; |аударылды. Белгілі |идеяларының |
| | |идентистік сезімге|бір оптимизм туады, |күрделілігі |
| | |жету; |себебі психикалық |мен |
| | |мәдени-тарихи |әлеуметтік дамудың |абстрактілігі|
| | |факторларды қарау |әрбір стадиясында |мен |
| | |тәсілі. |күшті және әлсіз |түсіндіріледі|
| |Эрих Фромм: |Пісіп-жетілудің |жақтары көрсетіліп, |. Теориялық |
| |ЖТ гуманистік |эпигенетикалық |дамудың бір |формулалар |
| |теориясы. |принципі. ЖТ |стадиясындағы |тек қана эго |
| | |дамуында 8 |табыссыздық екінші |дамуына |
| | |психикалық |стадияға әсер етпеуі|байланысты. |
| | |әлеуметтік |де мүмкін деген. | |
| | |стадиясы. Өмір | | |
| | |бойындағы ЖТ |Бірде бір теоретик | |
| | |қалыптасуында |Фромм секілді ЖТ | |
| | |адамдарға және |әлеуметтікдетерминан| |
| | |ортаға тең |тарын көріністі, | |
| |Карен Хорни: |дәрежеде мән |мәнерлі түрде |Өкінішке |
| |ЖТ |келтіріледі. |сипаттай алған емес.|орай, |
| |әлеуметтік-мәдени| |Алғаш рет мінез |Фроммның |
| |теориясы | |типтерінің теориясы |теориялық |
| | | |жасап шығарылды. |түсініктеріні|
| | |Еркіндік пен | |ң көбі, |
| | |қауіпсіздік | |әсіресе |
| | |арасындағы ор – | |мінездамуы |
| | |адамзат | |туралы |
| | |болмысындағы | |теориясы тым |
| | |қиыншылықтардың |Индивидуалды |глобалды |
| | |басты себебі. |айырмашылықтар мен |сипатталған, |
| | |Адамзат болмысының|тұлғааралық |сондықтан да |
| | |ажырамас бөлігі |қатынастарды |ол |
| | |болып жалғыздық, |түсінуде маңызды |эмпирикалық |
| | |изоляция және |роль атқарады. Ең |валидизациясы|
| | |оқшаулық болып |маңызды еңбегі – |н жоғалтқан. |
| | |табылады. |бұзылған | |
| | |Еркіндіктен қашу |қарым-қатынас | |
| | |стратегиялары |нәтижесінде | |
| | |(авторитаризм, |невроздардың пайда | |
| | |деструктивтілік, |болуын түсіндіруі. |Хорни |
| | |автоматты |Әрбір адамда |теориясы |
| | |конформдық). Адам |позитивті тұлғалық |толығымен тек|
| | |табиғатында |дамуға қабілеттілік |клиникалық |
| | |бірегей |бар деген оптимистік|бақылаудағы |
| | |экзистенцияалды |көзқарас. |адамдарға |
| | |қажеттіліктер бар.| |ғана |
| | |Мінездің 5 | |негізделген. |
| | |әлеуметтік типі: | |Хорни |
| | |рецептивті, | |қызығушылығы |
| | |эксплуатациялайтын| |тек |
| | |, жинастырушы, | |невроздардың |
| | |нарықтық, | |клиникалық |
| | |продуктивті мінез.| |көрінісіндегі|
| | |ЖТ типтері, яғни | |сипатталуы. |
| | |мінез құрылымы | | |
| | |белгілі бір | | |
| | |әлеуметтік | | |
| | |құрылымға тәуелді.| | |
| | | | | |
| | |ЖТ дамуында бала | | |
| | |мен ата-анасы | | |
| | |арасындағы | | |
| | |әлеуметтік | | |
| | |қатынастар шешуші | | |
| | |роль атқарады. | | |
| | |Балалық шақтағы | | |
| | |негізгі | | |
| | |қажеттіліктер: | | |
| | |қауіпсіздік пен | | |
| | |қанағаттандырылу | | |
| | |қажеттіліктері. | | |
| | |Егер ата-анасының | | |
| | |қылық-әрекеттері | | |
| | |баланың | | |
| | |қауіпсіздік | | |
| | |қажеттілігін | | |
| | |қанағаттандырмаса,| | |
| | |бұл базальды | | |
| | |қастыққа, ал ол өз| | |
| | |алдына базальды | | |
| | |үрейге әкеп соғуы | | |
| | |мүмкін. Базальды | | |
| | |үрей – невроздың | | |
| | |негізі болып | | |
| | |табылады. | | |
|4. |ЖТ теориясындағы |Адамдарда тұрақты |Индивидуумдар |Адамды ЖТ-ға |
| |диспозиционалды |ішкі қасиеттері |бірінен-бірі өзінің |айналу |
| |бағыт. |болады және олар |мінездік |кезінде тек |
| |Гордон Олпорт: |уақытпен бірге |белгілерімен |белгілер |
| |ЖТ |және әр түрлі |ерекшеленетіні |жинағы |
| |диспозиционалды |сипатта |көрсетілді. Адамның |ретінде |
| |теориясы |сақталынады. |жеке қасиеттері |қарастырды, |
| | |Олпорт ЖТ |маңызға алынды. |ортаға мән |
| | |зерттеуде және | |берілген жоқ.|
| | |түсіндіргенде | | |
| | |белгіні ең маңызды| | |
| | |анализ бірлігі деп| | |
| | |санаған. ЖТ өзінің| | |
| | |алуан түрлі | | |
| | |белгілерін қосатын| | |
| | |және адам өміріне | | |
| | |бағыт беретін | | |
| | |конструкт – | | |
| | |проприум атына ие | | |
| | |болады. | | |
| | | | | |
|5. |ЖТ теориясындағы |Қылық-әрекет |Теорияның жан-жақты |Адам |
| |үйретуші-бихевиор|детерминирленген, |ұғымдарда |әрекеттерінің|
| |альды бағыт |оны алдын ала |(детерминизм, |себебі |
| | |болжауға болады |элементализм, |ретіндегі |
| |Б.Ф.Скиннер: |және қоршаған |инвайронментализм, |ішкі |
| |Оперантты |ортадағы |өзгергіштік, |«автономды» |
| |үйретудің |адамдармен |объективтілік, |факторлардың |
| |теориясы |басқарылады. |реактивтілік) |болуы туралы |
| | |Қылық-әрекеттің 2 |түсіндірілуі. |ойды кесімді |
| | |негізгі | |қайтарды. |
| | |типі:респондентті | |Қылық-әрекетт|
| | |қылық-әрекет | |і |
| | |(таныс стимулға | |физиологиялық|
| | |жауап ретінде) | |-генетикалық |
| | |және оперантты | |тұрғыдан |
| | |қылық-әрекет | |түсіндірілуін|
| | |(нәтижемен | |менсінбеді. |
| | |басқарылатын және | |Тек қана |
| | |анықталатын | |оперантты |
| | |құбылыс). Басты | |қылық-әрекетк|
| | |концепция – | |е акцент |
| | |бекіту. | |аударылған. |
|6. |ЖТ теориясындағы | | | |
| |әлеуметтік-когнит| | | |
| |ивтік бағыт | | | |
| |Альберт Бандура: |Басты түсінік – |Бандура теориясы өте|Үйретуді тек |
| | |қоршаған ортаға |жақсы эмпирикалық |қана бақылау |
| | |тиісті |тестіленген, оның |арқылы ғана |
| | |қылық-әрекеттік |үлесінде көптеген |меңгеруге |
| | |реакциялар мен |фактілер бар. |болады. ЖТ |
| |Джулиан Роттер: |факторлардың өзара| |қалыптасуында|
| |Әлеуметтік үйрету|әрекетестігі – | |ішкі |
| |теориясы |динамикалық |Үйретудің |факторларға |
| | |процесс. Негізгі |түсіндірілуі |мән |
| | |теоретикалық |әлеуметтік-когнитивт|берілмейді. |
| | |концепция – |і факторларының | |
| | |бақылау арқылы |көмегімен жүретіні |ЖТ ең маңызды|
| | |модельдеу немесе |дәстүрлі бихевиоризм|аспектілері |
| | |үйрету. Өзін-өзі |планкасынан шығады. |тек қана |
| | |түзету |Адам қылық-әрекетін |әлеуметтік |
| | |концепциясы. |ұйымдастыру үшін |контексіде |
| | | |үнемді және бірізді |көрінеді. |
| | |4 маңызды ауыспалы|құрылымды көрсетеді.|Роттер |
| | |алға қойылады: | |зерттеулері |
| | |қылық-әрекет | |ешбір |
| | |потенциалы, күту, | |эмпирикалық |
| | |бекітудің | |зерттеулерге |
| | |құндылығы, | |бастама |
| | |психологиялық | |берген жоқ. |
| | |жағдай. Қажеттілік| | |
| | |потенциалы – | | |
| | |іскерлік | | |
| | |еркіндігінің | | |
| | |функциясы мен | | |
| | |қажеттілік | | |
| | |құндылықтары болып| | |
| | |табылады. Негізгі | | |
| | |конструкт – | | |
| | |басқару локусы | | |
| | |(адамдардың өз | | |
| | |өміріндегі | | |
| | |бекітуледі қандай | | |
| | |деңгейде | | |
| | |басқаратыны туралы| | |
| | |жалпыланған | | |
| | |күтім). | | |
|7. |ЖТ теориясындағы |Негізгі |«Өзін-өзі |Эмпирикалық |
| |гуманистік бағыт |принциптер: ЖТ |актуализациялаудың |зерттеулер |
| |Абрахам Маслоу: |трактовкасы |қысқаша индексін» |негізінен |
| |ЖТ гуманистік |біртұтастықта, |зерттеу |өзін-өзі |
| |теориясы |зерттеулердің |мақсаттарымен |актуализациял|
| | |жануарларға |қолдануға тиімді. |ау |
| | |жасалынуына | |концепциясына|
| | |келіспеушілік, | |шоғырланған. |
| | |адамды жағымды | |Зерттелушілер|
| | |және жасампаз жан | |ді таңдауда |
| | |ретінде қабылдау, | |Маслоу |
| | |психикалық | |субъективті |
| | |денсаулықты | |критерийлерді|
| | |зерттеуге акцент. | |қолданды. |
| | |Адам мотивациясын | | |
| | |қажеттілік | | |
| | |иерархиялар | | |
| | |терминімен | | |
| | |көрсетеді | | |
| | |(физиологиялық, | | |
| | |қауіпсіздік пен | | |
| | |қорғаныс, махаббат| | |
| | |пен тиістілік, | | |
| | |өзін-өзі сыйлау, | | |
| | |өзін өзі | | |
| | |актуализациялау). | | |
|8. |ЖТ теориясындағы |Басты орында – |Фрейдтен басқа |ЖТ |
| |феноменологиялық |адам |Роджерс сияқты ешкім|қалыптасуында|
| |бағыт |қылық-әрекетін тек|психотерапия |ғы қылық- |
| |Карл Роджерс: |қана оның |практикасына мән |әрекеттегі |
| |ЖТ |субъективті |берген жоқ. ЖТ-ға |өзгерістер |
| |феноменологиялық |әсерленушіліктің |орталықтанған тәсілі|тек ішкі |
| |теориясы |терминдерінде |әр түрлі салаларда |әсерленуден |
| | |ұғынуға болады. |қолданылады. Адамның|болады. Тек |
| | |Адамның барлық |толыққандығы мен |қана жалғыз |
| | |мотивтері бір |бірегейлік |болмыс – |
| | |мотивке ғана - |концепциясы қазіргі |субъективті |
| | |өзін-өзі |психологияның |реалдылық |
| | |актуализациялау |теориясы мен |(адам |
| | |тенденциясына |практикасына үлкен |әсерленулерін|
| | |ұмтылады. Басты |әсерін тигізді. |ің жеке |
| | |принциптер: | |әлемі) бар. |
| | |позитивті зейін | | |
| | |қажеттілігі, | | |
| | |құндылық шарттары | | |
| | |және шартсыз | | |
| | |позитивті зейін. | | |
| | |Мен-концепциясы. | | |
|9. |ЖТ теориясындағы |Басты принцип - |Тұлғаны біртұтас |Психологиялық|
| |идеалистік бағыт |әрбір |құрылым ретінде, |құбылыс – |
| |М.Вертхаймер, |психологиялық |оның қалыптасуын |бейне мен оны|
| |В.Келлер: ЖТ |процестің |барлық |тудыратын |
| |гештальтпсихологи|біртұтастығы мен |аспектілерінің |нақты әрекет |
| |ялық теориясы |өзіндік сапасын |жиынтығы нәтижесінде|арасындағы |
| | |жақтау. Тұтастық |деп қарастыруы. |байланысты |
| | |идея динамикалық | |жоққа шығару.|
| | |ситуация мен оның | |Осы екі |
| | |формальды | |маңызды |
| | |құрылымының бір | |категориялард|
| | |бүтіндегі | |ың басын |
| | |негізінде жүзеге | |қосып, |
| | |асырылады. | |психологиялық|
| | | | |болмысты |
| | | | |талдаудың |
| | | | |ортақ жүйесін|
| | | | |бере алмауы. |
|10.|ЖТ теориясындағы |Басты принцип – |ЖТ қалыптасуының |Баланың |
| |генетикалық бағыт|психологиялық |бірізді концепциясы,|біртұтас |
| |Ж.Пиаже: |болмысты тануда |ондағы генетикалық |дамуын |
| |ЖТ генетикалық |жетекші роль |ерекшеліктердің |ескермеу. |
| |теориясы |атқаратын - |ескерілуі. Жоғары |Сананы |
| | |әдіснама. Бала |деңгейдегі ойлау |дамытушы |
| | |ақыл-есінің |қабілеттері ой |факторлар |
| | |қалыптасуын |мүмкіндіктерінде |арасында |
| | |зерттеп, сол |болатынын дәлелдеді.|қоғамдық-тари|
| | |арқылы | |хи әрекет |
| | |ересектердегі | |болмысына |
| | |интеллект табиғаты| |ешқандай орын|
| | |мен қызметін | |қалдырмау. |
| | |білуге болады. | |Әлеуметтік-қо|
| | |Негізгі міндеті – | |ғамдық |
| | |адам интелектінің | |фактордың ЖТ |
| | |құрылымын зерттеу,| |қалыптасуында|
| | |ЖТ қалыптасуындағы| |ғы мәні жоққа|
| | |генетика | |шығарылды. |
| | |факторларын | | |
| | |анықтау. | | |
2. «Студент» ұғымы латын тілінен шыққан,орыс тіліне аударғанда ынталы
жұмыс істейтін,оқитын,білімді меңгеруші деген мағынаны білдіреді.
Студент белгілі бір жастағы адам және тұлға ретінде үш жағынан
сипатталады:
1. жеке тұлғаның қасиеттерінің және жағдайларының,сондай-ақ психологиялық
процестердің бірлігін көрсететін психология жағынан. Психологиялық жағының
ең бастысы-психикалық қасиеттер болып келеді
(бағыттылық,темперамент,мінез,қабілеттер)
2. әлеуметтік жағынан,онда студенттің белгілі бір әлеуметтік топқа,ұлтқа
және т.б. қажеттілігін тудыратын сапалар, қоғамдық қатынастар жүзеге
асады.
3. биологиялық жағынан, ол жоғарғы жүике жүиесінің жұмысының түрінін,
анализаторлардың құрлымының, рефлекстерден, инстинкттерден, сыртқы
күштерден, дене бітісінен, бет әлпетінен, тері түсінен, көз, бой және
тағыда басқалардан тұрады. Бұл жағы негізінен тұқым қуалау және тума
қасиеттермен беріледі, бірақ кей жағдайларда өмірдің шарттарының әсер
етуінен өзгереді.
Бұл жақтарды оқып білу студенттің мүмкіндіктерімен сапаларын,оның жастық
және жеке ерекшеліктерін ашады.
Егерде студентті жеке тұлға ретінде зерттесе,онда 18-20 жас-бұл
адамгершілік және эстетикалық сезімдердің белсенді дамуы, мінездің пайда
болуы және тұрақтану және де маңызды болатыны ересек адамның әлеуметтік
ролінің толық жиынтығына ие болу кезеңі.
Жоғарғы оқу орнында оқу уақыты жастықтың екінші кезеңімен немесе дамудың
бірінші кезеңімен сәйкес келеді, ол жеке қасиеттердің пайда болуының
қиындықтарымен ерекшеленеді. Осы жаста дамудың негізгі ерекшелігі болып
мінез-құлықтың саналы мотивінің күшеюі болады. Жоғарғы сыныптарда толықтай
жетпеген қасиеттер-мақсаткерлік, табандылық, батылдық, тәуелсіздік, ынта
және т.б. қалыптасады. Моральді проблемаларға (мақсаттарға, өмір салтына,
қарызға, махаббатқа және т.б.) қызығушылықтары жоғалады.
Сонымен қоса жасерекшелік психологиясы және физиология саласының мамандары
адамның өзінің мінез-құлқын 17-19 жаста саналы жүиелеу толық дамыған деген
В.Т.Лисовский, 19-20 жас-бұл толықтай өзіндік жұмсаудан тұратынын айтқан.
Жастық шақ-өзіндік қорытындылау және өзіндік бағалау кезеңі. Өзіндік
бағалау өзіндік «мен» шынайы мен салыстыру жолымен жүзеге асады. Бірақ
идеалды «мен» кездейсоқ болуы мүмкін, ал шынайы «мен» тұлғаның өзімен
жанжақты бағаланбаған болуы мүмкін. Бұл жасөспірімнің тұлға ретінде дамуына
қарсы келіп, оның өзіне деген ішкі сенімсіздікті тудыруы мүмкін және кейде
сыртқы агрессиямен бірге жүреді.
Эриксон бойынша,жастық шақ,әлеуметтік және индивидуалды жекелік
тандаулардың сериясынан,идентификациядан және өзіндік анықтаудан тұратын
ұқсастық дағдарысының маңында қалыптасады. Егер жасөспірімге осы
міндеттерді шешуе алмаса,онда адекватты емес ұқсастық қалыптасады,оның
дамуы төрт негізгі жүиемен жүруі мүмкін:
1. психологиялық жақындықтан кету,тұлғааралық тығыз қатынастардан қашу;
2. уақыт сезімін жоғалту, өмірлік жоспарларды қалыптастыра алмау, есею
және өзгеру үрейі;
3. шығармашылық, өмірлік қабілеттерді жоғалту,өзінің ресурстарын жүиелей
алмау және де қандайда бір маңызды іс-әрекетке бағдарлана алмау.
4. «жағымсыз ұқсастықтардың» қалыптасуы, өзіндік анықталудан бас тарту
және еліктеу үшін жағымсыз бейнелерді тандау.
Эриксон негізінен клиникалық берілгендерді қолдана отырып,берілген
құбылыстарды көлемдік түрде көрсетпеді. 1966 ж. Канадалық психолог Джеймс
Марш жасөспірімнің діни және саяси өзіндік анықтаулардың кәсіби өлшенетін
ұқсастықтардың дамуының төрт кезеңін ерекшелеп,осы бос орынды толтырды:
1. «Анықталмаған, жоғалған ұқсастық» индивидтің нақты мамандықты
тандамауымен және ұқсастық дағдыларымен әлі кездеспеуімен сипатталады.
2. «Мерзімінен бұрын,уақытына дейінгі идентификация».
3. «Моратория» кезеңі индивидтің көптеген дамудың ішіне өзіндік дегенді
тандаумен сипатталады.
4. «Жеткен толықтай ұқсастық»-дағдарыстың аяқталып,индивидтің өзін
іздеуден тәжірибелік өзін өзі жүзеге асыруға көшуі.
5 мың жоғарғы сынып оқушыларын зерттеп,американдық психолог Морис Розенберг
(1965) өзіндік сыйлаулары төмен жасөспірімдердің «мен» бейнесінің жалпы
тұрақсыздығы және өзі туралы пікірі тән екендігін тапқан.
Көбінесе адамның кәсіби тандауын кездейсоқ факторлар анықтайды. Бұл құбылыс
әсіресе оқу орнын тандаған кезде қалаусыз болады,өйткені бұндай қателіктер
қоғамға және тұлғаға қымбатқа түседі. Сондықтан,жоғарғы оқу орнына түсетін
жасөспірімдермен кәсіптік бейімделу жұмысын жүргізу өте маңызды.
Жоғарғы оқу орнында оқитын сол немесе басқа мамандықты игеру үшін
қабілеттерді анықтау үшін мамандықтардың алдын ала сипаттамалары қажет.
Талаптармен сәйкес,адамның психикасына көрсетілген профессиограмма үш
деңгейді ерекшелейді:
1. абсолютті қажет;
2. біршама қажет;
3. қалаулы.
Осы профессиограммаларды қолдану жағымды нәтижелер береді.
Бірінші курс студенттерінің жоғарғы оқу орнына бейімделуін тексеруде,әдетте
келесідей басты қиыншылықтар көрсетіледі: жағымсыз уайымдаулар, кешегі
оқушылардың мектептен кетуімен байланысты; мамандықты тандауының
мотивациясының анықталмауы,оған деген психологиялық дайындықтың жетіспеуі;
мұғалімдердің күнделікті бақылауларына әдеттің болмауынкан,психологиялық
өзіндік мінез-құлықты және іс-әрекетті реттей алмаушылық; жаңа шарттарда
еңбек және демалыстың оптималды режимін іздеу; тұрмыстық және өзіндік
қамтамасыз етуді қалыптастыру, әсіресе үй шарттарынан жатаханаға көшу
кезінде; ең сонында өз еркімен жұмыс істей алмаушылық, конспектілей алмау,
анықтамалармен жұмыс істей алмаушылық.
Осы барлық қиыншылықтар өзінің пайда болуынан әртүрлі. Олардың біреуі
обьективті болмай қалмайтын, басқалары субьективті мінезге ие және әлсіз
дайындаумен,отбасында және мектепте тәрбиелеудің дефектілеріне байланысты.
Студенттердің жоғарғы оқу орнына әлеуметтік адаптациясы келесідей бөлінеді:
a) мамандыққа адаптация-оның негізінде мінезге,мазмұнға,шарттарға және
оқу процесінің ұйымына бейімделу,оқу және ғылыми жұмыста өз еркімен
жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру;
b) әлеуметтік-психологиялық адаптация-индивидтің топқа
бейімделуі,олармен қарым-қатынасы,өзіндік мінез-құлық стилін
қалыптастыру.
Басқа сөзбен айтқанда, «адаптациялық қабілеттің негізінде адамның ішкі
дискомфорты қоршаған ортамен кекілжінсіз сезімін сезінбеуімен қоршаған
ортаның әртүрлі қажеттіліктеріне бейімделе алу қабілеті түсіндіреді.
Адаптация-бұл белсенді іс-әрекеттің алдын-ала болжауы және оның
эффектілігінің қажетті шарттары.
Зерттеушілер бірінші курс студенттерінің жоғарғы оқу орнышарттарына
адаптацияның үш формасын ерекшеледі:
1) формальді адаптация,студенттердің жаңа қоршаған ортаға, жоғарғы оқу
орнының құрлымына,ондағы оқытудың мазмұнына,олардың
талаптарына,өзіндік міндеттерге қатысты танымдық-ақпараттық
қамтамасыз етілуі;
2) қоғамдық адаптация, бірінші курс студенттерінің топтың ішкі интеграция
процесі және осы топтардың студенттік қоршағандармен тұтастай
интеграциясы:
3) дидактикалық адаптация, студенттерді жоғарғы оқу орнының жаңа оқыту
жұмысының формаларына және әдістеріне дайындау.
Студенттің сәтті оқуы көптеген факторларға байланысты, олардың арасында ең
негізгі маңыздысы болып ақыл ой әрекеттерінің көрсеткіші ретінде
интеллектуалды дамуы б.т.
Студенттердің оқу процесіне адаптациясы 2-ші оқу семестірінің аяғында-3-ші
семестірдің басында аяқталады. Бірінші курс студенттерімен жұмыс істеудің
негізгі міндетінің бірі болып өзіндік жұмыстың рационалды және оптималды
әдістерін еңгізу және жасау б.т.
Әр студенттің адаптация процесі әртүрлі жүреді. Еңбек стажы бар ұл және қыз
балалар студенттік өмірдің шарттарына тез бейімделеді, ал кешегі мектеп
оқушылары-академиялық жұмысқа.
Студенттік топтың міндеті-оқушыларды іс-әрекеттің жаңа түріне ынтамен
іздестіруге қосу емес, жалпы оптималды іс-әрекеттің шарттарын қалыптастыру
б.т.
Студенттің әртүрлі курстарда дамуы кейбір ерекше сипатқа ие:
Біірінші курс-жақындағы түлекті студенттік форманың ұжымдық өміріне
қатыстыру міндетін шешеді. Студенттің мінез-құлқы коформизмнің жоғарғы
деңгейімен ерекшеленеді; бірінші курстарда өздік рөлдеріне дифференциалық
жағдайы болмайды. Екінші курс- студенттердің ең қызба оқу кезеңі б.т.
Екінші курстардың өміріне оқытудың және тәрбиелеудің барлық түрлері
интенсивті қосылған. Студенттер жалпы дайындықты алады, олардың кең мәдени
сұраныстары және қажеттіліктері қалыптасады. Берілген ортаға адаптация
процесі негізінен аяқталады. Үшінші курс- маманданудың басы,ғылыми жұмысқа
келесі дамуға және студенттердің кәсіби қызығушылықтарын тереңдету
қызуғышылығын қатайтады. Төртінші курс- оқу практикасы өту кезіндегі
мамандықпен алғашқы таныстық. Студенттердің мінез-құлқына арнайы
дайындықтың интенсивті рационалды жолдарын және формаларын іздестіру тән.
Бесінші курс- жоғарғы оқу орнын аяқтаудын перспективасы. Іс-әрекеттің
болашақ түріне нақты тәжірибелік орнатуларды қалыптастырады. Отбасылық және
материалдық, жұмыс орнымен және тағыда басқаларымен байланысты, жаңа
қалыптасатын актуалды бағалықтар пайда болады. Студенттер біртіндеп жоғарғы
оқу орнының ұжымдық түрінен қайтады.
Тұтасынан алғанда студенттің жеке тұлғалық жоғары білімі бар болашақ маман
ретінде дамуы бірнеше бағыттарда жүреді:
• идеялық сенімділік, кәсіби бағыттылық бекітіледі, қажет қабілеттер
дамиды;
• психикалық процесстер, жағдайлар, тәжірибелік мамандарды жетілдіреді;
• кәсіби іс-әрекеттердің сәттілігіне жауапкершілік сезімі жоғарлайды,
студенттің индивидуалдылығы бедерлі бола бастайды;
• өзінің болашақ мамандығы аумағында студенттің тұлғалық талап етуі
дамиды;
• әлеуметтік және кәсіби тәжірибені қарқынды беру негізінде және қажет
сапаларды қалыптастыру негізінде студенттің жалпы көзқарасы және
тұлғалық тұрақтылығы дамиды;
• болашақ маман ретінде қажетті сапа, тәжірибенің қалыптасуында
студенттің өзіндік тәрбиелеудің салмағы жоғарлайды;
• кәсіби дербестік және болашақ тәжірибелік жұмысқа дайындығы қатаяды.
Студенттің тұлға ретінде психологиялық дамуы- пайда болудың және қарама-
қарсылықтарды шешудің, сыртқылардың ішкіге өтуі өзіндік қозғалыс, өзіне
белсенді жұмыс істеудің диалектикалық процесі.
Б.Г.Ананьев жеке тұлғаның дамуын маштаб және интеграция деңгейі бойынша
артатын-құрылымдардың қалыптастыратын және олардың қиындататын ситезін
реттеуін көрсетеді. Басқа жағынан параллель болады.
3.Оқытушының жоғары оқу орнындағы шеберлік іс - әрекеті спецификалық болып
табылады. Мамандарды дайындауда педагогтың саясаттық және өмірлік
тәжірибесінің бай болуын талап етеді. Бұл ақыл – ойлық іс - әрекет
педагогқа өте ауыр болып тиеді. Басқа сөзбен айтқанда, оқытушының жұмысы –
бұл студенттерді оқыту мен тәрбиелеу және оларды жоғарғы оқу орнын
аяқтауына қарай өте шебер маман дайындаумен байланысты тапсырманы шешу
үрдісі болып табылады. Жоғарғы оқу орны оқытушыларының құқығы туралы ЮНЕСКО
бағдарлама қабылдады. Мұнда жоғарғы оқу орын мұғалімінің жұмысы – ерекше
мамандық деп айқын көрсетілген. Мұғалімге қойылатын талап өте күрделі:
тұлға ретінде оның көзқарасы, қызығушылығы мен инновацияға дайын болуы және
де жауапкершілігі, адамдармен қарым – қатынасы өте жақсы болуы қажет.
Маман ретінде арнайы жоғарғы білімі, терең педагогикалық білім болуы тиіс.
Білім берудегі аймақтың шебері ретінде әдіс – тәсілдерді, технологияларды,
зерттеу әдістерін өте жақсы меңгеру қажет.
Оқытушының квалификациясы мен педагогикалық дәрежесі т.б. аудиториға
ықпалы көп жағдайда әсер етпейді.Сауалнама қорытындысы бойынша оқытушы өз
жұмысына құнығып кетсе және білімі жоғары деңгейде болса, онда студенттер
де сол педагогтың сабағына қызығушылықпен қатысады. Өз жұмысына сылбырт,
жауапкершілігі мүлдем жоқ, элементарлы ережелерді сақтамайтын, өз
әрекетінің гуманистік мағынасын түсінбейтін мұғалімдер де кездеседі.
Оқытушы егер аудиторияны меңгере алмайтын болса, онда ол өз сабағына
қатысқысы келмейтін студенттерді күшпен ұстайды, яғни келешектегі
тапсыратын емтихан арқылы қорқытуы, өзінің эрудициясы арқылы студенттерді
басады және де емтиханда өте жоғары талаптар қояды.
Жоғарғы оқу орнында сабақ беру – бұл өнер және ғылым, өнер өйткені әрбір
дәріс, әрбір сабақ қайталанбас, оның жүрісі, эмоционалдық бояуы әртүрлі
факторларға байланысты. Жоғарғы оқу орнының оқытушысының негізгі іс -
әрекетінің мазмұны ретінде мына функцияларды атқаруға келіп бітіседі:
Оқыту – студенттерге оқу материалдарын қарқынды түрде меңгерту, олардың
дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру және білімді беру.
Тәрбие – студенттердің жан – жақты тұлғалық дамуын ұйымдастыру, жоғарғы
психикалық қасиеттерін, сапаларын қалыптастыру.
Берілетін тәртіптің аймағында оқыту – тек қана өзінің пәнін біліп қана
қойғызбай, басқа ғылыми зерттеулерді жүргізу.
Сабақтарды және студенттердің өздік жұмысын ұйымдастыру, сабақта тәртіпті
сақтау.
Көрсетілген функциялар оқытушы әрекетінің бірлігін құрайды.
Оқытушының әрекеті – мазмұны, құрылымы, мақсаты, мотиві, әдіс – тәсілдері,
танымдық үрдістері, білімі, дағдысы, іскерлігі, тұлғалық қасиеті т.б.
бойынша әртүрлі болып келеді.
Оқытушы әрекетін анықтайтын көптеген факторларға қарамастан оның негізгі
компоненттері бар.
Кеңістік - уақыттық қатынаста оның әрекеті келесі бағыттылықпен
анықталынады:
Мақсатты, оқу, тәрбиелік, ғылыми т.б. тапсырмаларды анықтау.
Тапсырмаларды шешу мен мақсатқа жету жоспарын жасау.
Әрекетке дайындық.
Тапсырмаларды шешу, мақсатқа жету кезінде әрекетті тәжірибелік түрде жүзеге
асыру.
Орындалғанның анализі мен бағасы.
Мақсатқа жету әрекетінде алынған нәтижелерді тәжірибеге сүйене отырып,
түзетулер енгізу.
Оқытушының әрекеті кейбір жағдайда студенттердің жұмысымен байланысты.
Оқытушы маманының негізгі қасиеттерін, ерекшелігін дұрыс анықтау тиіс.
Студенттерде тәрбиелік дағдыны қалыптастыру оқу үрдісінде негізгі орынға
қойылады. Практикалық сабақтарды жоғары деңгейде жүргізу өте қиын. Бұл
жұмыста оқытушы - шеберлер санаулы ғана. Шебер мен шебер емес педагог
әрекеттернің құрылымындағы айырмашылық ол:
Біріншісі, студенттердің әрекетін ұйымдастырады оларды анық мақсатқа
қатысты бағыттайды. Ал екіншісі, тасымалдаушы ретінде жұмыс істейді.
Білімді оқытушылар мақсат қояды және тапсырмаларды құрайды, ақпараттарды
түсінікті, қысқа және әртүрлі формада жеткізуге тырысады. Педагогикалық
әрекеттің функционалдық құрылым тұжырымдамасы келесі компененттерді өзіне
қосады:
Конструктивтілік (өзінің жұмысының келешегін түсіну, оқу материалының
шығармашылық қайта жасалуы, оқушылардың әрекетін проектілеу)
Ұйымдастырушылық (оқушылардың әрекетін ұйымдастыру)
Коммуникативтілік (педагогикалық үрдіске қатысушылармен және студенттермен
қарым - қатынасы)
Гностикалық (өз әрекетінде обьектілерге ықпал ету әдістерін зерттеу болып
табылады).
Жоғарғы мектептің мұғаліміне тән педагогикалық және ғылыми әрекет. Сонымен
қатар тапсырмаларды шешу (дәріске дайындалу кезіндегі материалды талдау)
ғылыми зерттеушілік жұмыстарды жүргізуде жетістікке жетуге себебін
тигізеді.
Студеттерді жаңа ғылыми жетістіктермен таныстыру арқылы оқытушы көп
ізденіске түседі. Егер оқытушы көп уақытын ғылыми жұмысқа, мақала, кітап
жазуға жұмсаса, онда бұл оның педагогикалық еңбегінің сапасына ықпалын
тигізуі мүмкін.
Орыс ғалымы, хирург Н.М.Пироговтың айтуы бойынша университетте оқу және
ғылымилықты бір бірінен айыруға болмайды.
Оқытушының әрекетіндегі ғылыми және педагогикалық жұмыстың үйлесімділігі
шығармашылық нышанының жоғарлауына себебін тигізеді. Жоғарғы оқу орны
оқытушылар әрекетінің бағасын жеке бағыттылықпен көрсеткіштер арқылы
беріледі. Кейбір университеттерде оқытушылар әрекетінің қорытынды
көрсеткіштерін зерттейтін арнайы әдіс шығарылған.
Әдебиеттердің қайнар көзін зерттеу барысында көрсетілгендей жоғарғы оқу
орны оқытушылары еңбегінің эффективтілігі бірнеше обьектитілік және
субьективтілік факторларға: бюджеттік уақытын саналы түрде қолдану; ғылыми
ақпараттармен қамтамасыз ету; кадрлардың сапалық және сандық құрамы;
оқытушылар мен оқушылардың әлеуметтік демографиялық мінездемесі;
оқытушылардың жұмыс орнының ұйымдастырылуы; оқытушылардың өмірі мен
еңбегінің жағдайы; жоғарғы оқу орны жұмысшылары мен студенттеріне мәдени –
тұрмыстық қызмет керсетуі;
ІІ. Әрбір әрекеттің эффективтілік көрсеткіші - күш пен әдісті саналы түрде
қолдану арқылы мақсатқа нәтижелі жетумен байланысты. Педагогикалық
әрекеттің өнімділік басты критериі студенттердің өз маманының шебері болуы
үшін тынымсыз ізденуі.
Осындай қозғалыстың негізгі регуляторы – нәтиженің бейнесі.
Студенттің тұлғалық дамуының әрқилылығы педагогикалық ықпалына байланысты
емес, керісінше адамның өзіндік психикалық қасиеттері мен заңдылықтарына
байланысты.
Мұндай нышандарға оқытушылардың профессионалдық маңызды сапалары кіреді:
педагогикалық еңбекке жағымды мотивациясы, оған қызығушылығы мен махаббаты,
педагогикалық және ұйымдастырушылық қабілеті, темперамент т.б.
Отандық жоғары мектеп әлемге көптеген атақты профессорларды шығарған. Бірақ
ең ерекше, көрнекі, жоғарғы профессионалды мектептің педагог – практигі,
теориялық базаларды өзінің педагогикалық әрекетіне жақындатпақшы болған
профессор Андрей Петрович Минаков (1893-1954) болды. Проблемалық оқыту,
тарихи жақындау, әрбір дәріске оқытушының рухани дайындығы т.б.бұлар
жүйенің негізгі элементтері.
Андрей Петровия Минаков ұлы гуманист, ғалым, тәрбиеші, студенттердің
жолдасы және бағыттаушы болған.
Минаков оқыту жүйесінің мазмұнында екі ұлы педагогтың синтезін көрсеткен.
(А.С. Макаренко, К.С. Станиславский).
Макаренко сияқты Минаков адамнан тек қана жақсыны көруге тырысқан. Қазіргі
кезде мұны «Пигмалион эффектісі» деп атайды.
Оның ойынша оқытушы өзінің мінезін меңгере алу қажет және өзіне қатал талап
қоя білу тиіс, ол адам шындықты сүйетін, өз пәнін, өзінің жұмысы мен
аудиториясын жақсы көретін болуы керек.
Жоғарғы мектеп оқытушысының компетенттілік деңгей келесідей сипатталады:
Репродуктивті деңгей – оқытушы тек білімді жариялай алады. Яғни өз
білгенін жеткізу. Бұл тек қана өзіндік тәртіпті терең білетін
магистрлерге, кандидаттарға, ғылыми докторларға, яғни педагогикалық
квалификациясы бар адамдарға тән.
Концептуальді деңгей – оқытушы өз пәнінен басқа аралас экологиялық және
әлеуметтік – экономикалық блоктары бар, яғни оған беретін білімдер жүйесін
профессионалды түрде құрастыруға жәрдемін тигізеді.
Продуктивті деңгей – алдындағы айтылғандарға қосымша оқытушы психологиялық
– педагогикалық білімдермен қамтамасыздандырылған.
Интегративті деңгей – педагогикалық қарым – қатынасты меңгерген, тұлғалық
беделі жоғары продуктивті деңгейде жұмыс істейтін жұмысшы.
Педагогика бұл мамандық емес - өмір деп Минаков үйреткен.
Ол жоғарғы мектеп оқытушыларына ішкі мазмұндық бірліктің үйлесімділігінің,
студенттер алдында дәріс оқу үрдісінде сыртқы техникалық мінез – құлқы мен
дарындылықтың болуын талап еткен.
Бұдан Минаковтың («бестігі») негізгі бес талапты оқытушылар орындауы тиіс
деген:
Ғалым философ артист тәрбиешіадам
Мұндай талаптарды толығымен оқытушы орындаса оның педагогикалық әрекеті
жетістікке жетеді.
Оқытушы міндетті түрде педагогикалық жағдайды ескеру керек.
Жоғарғы оқу орны оқытушысына қажетті білім екі топқа бөлінеді:
Бірінші топқа: өзінің пәнін білу; психикалық білім, педагогикалық білім
(мақсаты, заңдылық, принциптер тәрбиелеудің әдісі)
Екінші топқа: жоғарғы оқу орны оқытушысы аралас білімді меңгеруді тиіс.
Педагогика оқытушысы үшін – психология, философия, физиология.
Философия оқытушысы үшін – психология, логика, этика т.б.
Оқытушы әрекетінде үстідегі көрсетілген білімдермен байланысты. Толық
бірлік құра отырып жылдық оқу тәрбиелік үрдісте эффективтілікті қамтамасыз
етеді.
№ 7 Болашақ маманды қалыптастастырудың психологиялық – педагогикалық
негіздері
Мақсаты. Магистранттарға болашақ маманды қалыптастастырудың психологиялық –
педагогикалық негіздері туралы психологиялық білім беру, оларды практикада
қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
60-80 жылдар мектеп және жоғарғы оқу орындарда оқитын жастарды тәрбиелеу
теориясы мен практикасы сияқты жұмастарында Ф.Кумбс, Г.Нинв, Дж. Вильсон,
Дж. Брунер, Х. Беккер, Ч. Зильберман, Дж. Анкс, К. Кенистон, Х. Лэш, Ч.
Рейс, Т. Роздан, Ф. Кармел және т.б. әйгілі мамандар бір ауыздан қоғамда
және ең бастысы оқу орындарда жастарды тәрбиелеу дағдарысқа ұшырағанын
мойындады.
Л. Колбергтің айтуы бойынша келешекте өзінің қызметі мен функциясын атқарып
қоғамның алға басуға жағдай жасап, әділ қоғам құру үшін, жастарға мектептер
мен жоғарғы оқу орындар көмектесу қажет.
П. Херст, Л. Колберг, А. Харрис басқаларға қарағанда алысырақ кетті, олар
өнегелі тәрбиелеуде өсіп келе жатқан ұрпақтарда мектептер мен оқу
орындарында өткізілетін «адамгершілік тілі» - жақсылықпен жамандықтың
айырмашылығын, әділеттілік ұғымын, бостандық, шындықтар, адамгершілікті
силау және т.б. тақырыптарға байланысты әңгіме және пікірсайыс әдістері
басты рольды атқарады дейді.
Тәрбиеленушілерде қоғамдық армандарға лайықты мінез-құлықтар болу үшін,
тәрбиеші мақсатқа бағытталған жігерінен тәрбиеленушіде жеке адам аралық
көңіл қалыптастырып, өздігінен оның идеясы мен өнегелі мәнін табуға
итермелеу керек. Тәрбиелеу үрдісі мен адамды социализациялауда бұл формула
ең негізгісі деп айтуға болады. Адамның өзі жасаған іс-әрекет үрдісінен
шыққан сезімдер, эмоциялар және орынды нәтижелер арқасында дәлеті
жиналады.
Сондықтан студенттердің өзін-өзі басқару тәрбиелеу үрдісінің күшті фактор
ретінде қабылданады.
Қазіргі замандағы педагогикада (әсіресе психологияда) тәрбиелеуде тұлғаның
құрылуына таңдаған идеалға мақсатты бағытпен жетуден көрі, тұлғаның дамуына
шарттарды жасауда көрінеді.
Тәрбиелеудің ең басты тәсілі – адамды қалқысыз бағаламай, ол адам қандай
болса, солай жай қабылдау.
Оқытушының ең басты міндеті – баланың, жасөспірімнің, бозбаланың өмірлік
тәжірибенің шектелгеннің, білімнің аздылығынан және бүкіл мәдени байлықты
меңгермегеннен ашылмаған тәрбиелеушінің алдынан кең алаңын көрсету. Осындай
кең алаңды көрсеткенде тәрбиелеуші қандайда бір таңдауға өзінің бағалау
көңілің жасыра алмайды. Әрқашан тәрбиеленушінің өз бетімен таңдау жасауға
құқығынан айырмау керек.
Келесі қажетті міндет – тәрбиеленушінің дара қызмет және қатынас стилін,
өмірлік стилін таңдауға көмектесу.
Студенттік ұжымында қоршаған ортаның қолайлы жағдайы, студенттің қалыпты
тұлға ретінде дамуға көмектеседі.
Оқытушы-куратор топтағы үрдістердің заңдылықтарын түсініп, олардың
қалыптасуына қолайлы әсер көрсету керек.
Студенттік топтың жастары (әдетте жас айырмашылықтары 5 жылдан артық емес)
бір мөлшерде болуы, назарлардың, мақсаттардың ұқсастығы, психологиялық
ерекшеліктері сияқты, топты біріктіруіне жағдай жасайды. Студенттік топтың
басты әрекеті – оқу болғандықтан, өндірістікке қарағанда, оқу ұйымдасқандық
едәуір әлсіз болады, сондықтан кейбір кезде біріккен ұжым салынбайды, әркім
өз бетімен журеді.
Студентік топта «ұжымдық көңіл-күй» (ұжымда, қоршаған әлемде болатын
оқиғаларға ұжымның эмоционалды реакциясы; ұжымның көңіл-күйі ұжымның
қызметін ынталандыра алады немесе керісінше бұзалады, соның салдарынан
қанағаттанбаушылық, оптимистік, парықсыз көңіл-күй көрінеді), «ұжымдық
пікір» (ұжым өмірінің сұрақтарына пікірдің ұқсастығы, көзқарастары,
оқиғаларды, топ мүшелердің қылықтарының мақулдау немесе ұялту), «еліктеу
құбылыстары, иланушылықтың немесе жарыс құбылыстары» (табысқа жетуге
ұмтылуға адамдардың өзара әрекеттесу түрі, өз қызмет нәтижелеріне қызу
ынталары жатады) әлеуметтік-психологиялық құбылыстар байқалады.
Қауымдастық – тұлғалық мәнді мақсаттарынан өзара қатынастар тұрғызылған топ
(достардың, таныстардың тобы).
Кооперация – бұл топ нақты жұмыс істейтін құрылыммен ерекшеленеді, жеке
тұлғаның көңілі іскерлік мінез-құлықты көрсетеді, бағыныштылардың нақтылы
мақсаттың орындалуына қойылатын нәтижеге жетудің қызметтің айқын түрі.
Бірлестік – ішкі мақсаттармен біріккен топ, топталған мақсаттарға жету үшін
әр қилы жағдайға қарамай, немесе басқа топты пайдалану арқылы.
Кейде топталған эгоизмге жеткенде, еңбек немесе оқу топтарда бірлестік
рухқа ие болады.
Ұжым – ұақытқа турақты топтың ішіндегі адамдардың басқару органдарымен
байланысы, әлеуметтік-пайдалы қызметпен және топтың ішіндегі адамдарды
формалды (іскерлік) және формалды емес қарым-қатынастағы мақсатпен
біріккен. Оқу ұжымы екі құрылымнан турады: бірінші, бұл оның көптеген
ерекшелліктерін анықтайтын педагогтармен кураторлардың мақсатты әрекет
етулері; екіншеден, оқу ұжымы – әлеуметтік-психологиялық заңдылықтарына
бағынатын салыстырмалы түрде өз бетімен дамитын құбылыс.
2. Студенттің жеке тұлғалығын психологиялық-педагогикалық зерттеу.
Жоғарғы оқу орнының практикасында студенттердің тұлғалығын зерттеу келесі
көрсеткіштер бойынша жүзеге асады: жоғарғы оқу орнына түсудін мотиві, жалпы
білімді дайындық деңгейі, жоғарғы оқу орнына түспес бұрынғы іс-әрекет
мінездемесі, өзіндік жұмыс істеудің дағдысының және икемделудің қалыптасуы,
қызығушылықтар мінездемесі, қызығушылықтар, қабілеттердің даму деңгейі,
мінездің ерекшеліктері, денсаулығының жағдайы, олардың болашақ мамандыққа
сәйкес келуі. Осылардың барлығын анықтау үшін студенттердің өзіндік жұмыс
істеуінің бақылаулары ой пікірлері, бақылау жұмысының нәтижелері кең
қолданылады. Осындай зерттеудің негізінде студенттерге деген
дифференциациялық жағдайы жүзеге асады. Студенттің іс-әрекеті өзінің
мақсаты және міндеттері, мазмұны, ішкі және сыртқы шарттары, қиыншылықтарын
психикалық процестердің болу ерекшеліктерімен, мотивациясының пайда
болуымен, өзіндік бейнесі түрде болады. Студенттің іс-әрекеті үлкен
әлеуметтік мағынаға ие. Студенттік жұмыс материалдық өнімге тұтасынан
жатпайды. Студенттің негізгі әрекеті-оқу, қоғамдық және ғылыми өмірге, әр
түрлі шараларға қатысу. Студенттің әрекетінің санына келесілерді жатқызуға
болады: мақсаттардың және нәтижелердің өзіндік көрінуі, зерттеу
обьектісінің ерекшк сипаты; студенттің әрекеті жоспарланған шарттарда
жүзеге асады; әрекеттің негізгі заттары-кітаптар, зертханалық құралдар және
т.б.; студенттің әрекеті үшін психиканың жүйеленуінің интенсивтілігі тән;
әрекет негізінде студенттерде қайта жүктелу және күш салуды қажет ететін
міндеттер пайда болады. Кез-келген әрекеттің сәттілігі, сондай-ақ оқудың
сәттілігі, ең алдымен интеллектуалды дамудың деңгейлеріне байланысты.
Интеллектуалды қабілеттермен және іс-әрекеттің арасындағы байланыс
диалектикалық: кез-келген әрекетке эффектілі қосылу осы әрекетке қабілеттің
белгілі бір деңгейінен қажет етеді, ал ол ең алдымен даму процесіне және
қабілеттердің дамуына әсер етеді. Студенттердің үлгерімі тек қана жалпы
интеллектуалды дамудан және арнайы қабілеттерден ғана емес, сондай-ақ
қызығушылымен мотивтерден, мінезден, темпераментке, тұлғаның бағытталуына,
олардың өзіндік саналарына және т.б. байланысты. Тұлғаның бағыттылық
негізінде, материалды және рухани болуы мүмкін олардың қажеттіліктері
жатыр. Қажеттіліктер өзінің қанағаттануын талап етеді және сондай студентте
белсенділікті көрсетуге тура келетін ұмтылысты, эмоциялық жағдайларды
тудырады. Қажеттіліктер анық мойындалған және мойындалмаған немесе жартылай
мойындалған болуы мүмкін. Жақсы маман болуға ұмтылу, ережелерді меңгеру,
эрудацияланған және мәдени адам болу-бұл студент нақты мойындалған рухани
және материялдық қажеттіліктер. Тұлғаның потенциалды мүмкіндіктерін
оптимизациялаудың негізгі шарты болып оның белсенділігі, іс-әрекеттің
белгілі бір түріне бағытталуы болып табылады. Адамға ең маңызды болатыны ең
аяғында олардың мотивтері және мақсаттары негізінде болады. Оқу әрекетінің
мотивтерін (М) анықтауға болады: М1-білімге ие болудың бағытталуы; М2-
мамандықты алуға бағытталу; М3-дипломды алуға бағытталу. Ер адамдардың
арасында мамандықтарды алуға бағытталса, әйел адамдардың арасында-диплом
алуға бағытталған.
№ 8 Тәрбие және кәсіби өзіндік сананың қалыптасуы
Мақсаты. Магистранттарға тәрбие және кәсіби өзіндік сананың қалыптасуы
туралы психологиялық білім беру, оларды практикада қолдану ерекшеліктері
жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1. Жоғары оқу орны - кәсіби өзіндік сана қалыптасуының жүйесі ретінде.
Кәсіби өзіндік сана қүрылымы: өзінің кәсіби адамгершілігін саналай алу -
кәсіби іс-әрекет субьектісі ретінде.
2. Кәсіби өзіндік сананың функционалды жэне құрылымдық компоненттері:
когнитивті, мотивациялық, эмоциялық жэне операциялық. Өзін-өзі жүзеге асыру
жэне басқару мәселелері.
3. Кәсіби шеберлік және «Мен-концепциясы».
1. Кәсіби білім берудің психологиясы педагогикалық психологияның тармағы
бола түра, оқудың психологиялық механизіммен және оны кәсіби білім
жүйесімен тәрбиелеуін зерттейді.
«Кәсіп»- деген сөз адамның өмір сүруіне қажетті материалдың
қажеттіліктерін қамтамасыз ететін – еңбек етіп табыс табу көзі болып
табылады.
Кәсіп білімнің жүйесі ретінде және белгілі бір адамға тән икемділік,
дағды ретінде қарастырылады.
«Кәсіби білім» арнайы біліммен бағаланады және ол кәсіби техникалық,
орта жоғары оқу орындарында қолданылады. Кәсіби білім арнайы білім алумен
тығыз байланысты және нақты кәсіп немесе мамандық алумен байланысты.
Сонымен кәсіби білім беру- білім мекемелерінде бастауыш,орта және жоғарғы
кәсіби білім алуға арналған мамандарды дайындайды. Сонымен қатар курстық
дайындауға және жоғарғы оқу орнынан кейінгі білімдерге жүйелі білім беруге
дайындайды.
Кәсіби білім-мамандықты алуға тура бағытталу керек,өйткені кәсіби
дайындауда кездесетін мәселелерді зерттеуді қажет етеді, және де кәсіби
өзіндік- анықталу немесе мамандықты таңдау, кәсіби өзіндік сана- сезім,
субъектінің кәсіби даму этаптарының талдауы және сонымен байланысқан кәсіби
іс -әрекеттер мен байланысты психологиялық мәселелерді зерттеуді қажет
етеді.
Кәсіби білім беру мекемесі келесідей принцптерге бағыну тиіс:
1.Кәсіби білім беру-қазіргі заманауи арнайы білім беру беталысымен сәйкес
болуы керек.
2.Кәсіби білім берудің принципі-оған қатысты білім алудағы психологиялық
процесті қажет етеді.
3.Белгілі бір мамандықтың иесіне қажетті аса маңызды қасиеттерде кездесетін
мәселелерді кәсіби білімнің жекеше принципі қарастырады.
Осы жағдайлардан шыға отырып, кәсіби психологтың пәнді жақтарына
қатысты:
- кәсіби білім жүйесіндегі тұлғаның жас ерекшелік және индивидуалды
ерекшелігін зерттеу.
- Адамды кәсіби іс әрекеттегі субъект ретінде зерттеу.
- Кәсіби оқыту мен кәсіби тәрбиелеудің психологиялық негізін зерттеу.
- Кәсіби іс әрекеттегі психологиялық аспектілерді зерттеу.
Кәсіби оқыту мен кәсіби тәрбиелеу процесінің заңдылығымен қасиеттерін
кәсіби білім берудің психологиясы- өзінің арсеналында сол әдістерді
қолданады.Сондай -ақ осы әдістерді басқарады.
Психологиялық ғылымдарда: бақылау, эксперимент, әңгімелесу әдісі, анкета
іс -әрекетті зерттеуді қолданады.
Адамның еңбектік іс -әрекетін зерттеуге бағытталған. Әдістердің ішінде-
профессиография әдісі кең қолданылады.
Бұл әдіс- біріктіруге бейнелеуге және талдауға бағытталған.
Профиссиограммированиенің нәтижесінде профессиограмма құрылады және ол
туралы бүкіл мәліметтер ( техникалық, санитарлы-гигиеналық, технологиялық,
психологиялық, психофизикалық жақтарды құрайды. Профессиограммалар өзін
кәсіптің «портреті» ретінде көрсетеді.
Кәсіптік дайындық құрылымын атқарушы кәсіби білім берудің «арнайы
білім» сөзімен мағыналас, осы 2-ұғым 2 жолды қарастырады: өзіндік білім
және кәсіби білім беру мекемелерінде білім алу психологиялық маңызды кәсіби
білімнің жетістігін анықтайтын сәт болып - өзіндік белгілі бір мамандықты
игеруге дайын болу (эмоционалды ,материалды).
Адамның ішкі ресурстарды талдау нәтижелерде және мамандықтың талабымен
сәйкес келетін жағдайға адамның қоршаған ортада өзінің мойындалуының негізі
болып табылады және ол адамның өмірінде ең маңызды сәт. Мамандықты таңдау
психологиялық тұрғыда 2 аспектіні көрсетеді: бір жағынан таңдаушы адам
(субъектінің таңдауы), екінші жағынан нені таңдауы (таңдау объектісі).
Көптеген мінездемеге ие бола тура, субъектінің де объектінің де
мамандықты таңдау бір келкі емес. Мамандықты таңдау бұл сәттік акт емес,
бұл процесс көптеген этаптардан тұрады.
Кәсіби өзіндік анықтаудың туындауы жоғарғы сынып кезеңі болып табылады,
бірақ оған келесі этаптар кездеседі:
-мамандықпен алғаш рет танысуы. Бұл этап төменгі мектеп оқушыларына сәйкес
келеді, өйткені ол әлі жұмыстардың барысын, кәсіпті толық білмейді. Кейде
бұл деңгейде жасөспірімдерде тұрақтап қалады.
-кәсіби білім алу- мектептік білім алғанан кейін ғана жүзеге асады.
-кәсіби бейімделу іс- әрекеттің индивидуалды стилі және өнімділік пен
әлеуметтік қатынас ретінде қалыптасады.
-еңбекте өзіндік шындалу (толық немесе жартылай).
Сонымен кәсіби өзіндік анықталу – тұлғаның бүкіл кәсіби әрекеттің
кезеңін алатын процесс ретінде қарастырылады. Ол адамның бүкіл өмірін
алады.
Психологиялық әдебиетте –мамандықты таңдау шешімін қабылдағанда
көптеген психологиялық факторларды анықтауға әр түрлі жағдайда туындайды.
Зерттеушілер қатары мамандықтарды таңдауды - әрекетті таңдау мен бірдей
деп көреді.
2. Кәсіби өзіндік анықталу – еңбек субъектісінің даму процесі деп
қарастырады.
Мамандықты таңдау –адамның өткен тәрбиелерімен байланысқан ,ал өзіндік
анықтау процессі ол болашаққа негізделеді.
Дәстүрлі түрде жалпы мамандықты анықтау жүйесі -4 аспектілер
көрсетіледі: -әлеуметтік эканомикалық (мамандықтың қысқаша тарихы, халық
шаруашылығы ролі, кадрлар дайындаудағы мәліметтер, перспективалық жылжулар,
еңбек ақысы).
-өндірушілік техникалық (техникалық процесстер,мәліметтер,объект,еңбек
құралдарында,жұмыс орнында).
-санитарлық-гигеналық (климаттық жағдай туралы мәлімет, еңбектің тәртіп пен
ырғақ медициналық қарсы көрсетілімдері).
-психофизикалық (тұлғаның қасиеттерімен және психикалық процесс
ерекшеліктерінемамандықтың қойатын талабы).
Леонтьевтің айтуынша еңбекке байланысты бүкіл мамандар –биономикалық
(табиғит) техномикалық (техника сигномикалық белгі),артономикалық
(көркемдік бейне) және социономикалық (адамдардың бірігіп әрекет етуі).
Ал Е.А.Климов кәсіби әрекеттердің 5 үлгісін анықтады.
“Адам - табиғат’’
“Адам - техника”
“Адам - заң”
“Адам - бейне”
“Адам - адам”
1.”Адам – тірі табиғат”. Бұл мамандықтың иелері жануарлар мен өсімдіктермен
жұмыс жасайтындар (аграном, зоотехник, ветеринар, микробиолог).
2.”Адам - адам” Мұнда қызмет көрсету,көпшілік, ұлттық тобы,әр жастағы
адамдар (сатушы, шаштараз, инженер, дәрігер, мұғәлім, әлеуметтік
қызыметкерлер).
3.”Адам - техника”және өлі табиғат.Бұл қызметкерлер өлі,техникалық
объектілерімен жұмыс істейді (техник- механик, инженер, электрик, техник
-технолог).
4.”Адам – таныс жүйе” Шынайы және жасанды тілдер, шартты белгілер,
символдар, сандар, формулалар. Осы заттық әлеммен жұмыс істейтін адамдар
(программист, сызбашы, математик, шығармашылық редактор, тілмаш).
5.”Адам – көркемдік бейне” Бұл мамандыққа қатысты адамдар шынайы бейнелерді
бейнелеу (художник-декаратор, музыкалық аспаптарды реттеуші, концертік
орындауші, балет артісі, драмалық театр актері).
Осылайша 5 түрлі мамандықтың типін Е.А.Климов классқа бөлді:
-гностикалық мамандық
-қайта қалыпына келуші
-изыскательный.
Әрбір арнайы құралдың белгісімен әрбір класстың шегіне байланысты 4 бөлімге
бөлінеді.
-қол еңбек кәсібі
-машиналық еңбек кәсібі
-автоматты жүйені қолданатын кәсіп
-еңбектің функционалды құралдарымен байланысқан кәсіп.
Кәсіби еңбектің шартына байланысты 4 топқа бөлуге болады.
-микроклиматтың шартына байланысты жұмыс, шаруашылыққа жақын «бөлмедегі»
жұмыс (лобаранттар, бухалтер, оператор).
-арнайы қандай болмасын таза ауада жұмыс істейтін аграном,
-ерекше талап қойатын жұмыс,жердің астында,судың астында,жоғары және
төменгі температурада жұмыс істеу (антенщик мачтовик ,водолез,тау
комбаиынының машинисті,өрт сөндірушілер).
Адамдардың денсаулығымен және өміріне жауап беретін жоғарғы моральды
шарттарға сәйкес келетін жұмыс ересектер немесе балалар (бала бақша
тәрбиешісі,мұғалім,тергеуші,дәрігер).Әрбір мамандықтың типтерін талдай
отырып А.Е.Климов олардың 4 тобын көрсетті.
1.Қозғалмалы (орын аустыру әрекеті,орналасу,айналу және т.б.)
2.Танымдық (гнестикалық) әрекет қабылдауы әрекеті,қиял мен логикалық әрекет
жатады.
3.Тұлға аралық қарым -қатынас әрекеті,диагностикалық,талап ету әрекеті.
4.Күш -жігермен байланысты әрекет.
Мамандықты таңдауды не анықтайды?
Бұл сұраққа бере отырып Климов мамандықты таңдаудың 8 түрлі маңызды
факторын көрсетті.
1.Ересектердің жанұяның көзқарасы
2.Құрдастардың көзқарасы
3.Мектептегі педагогикалық ұжымның көзқарасы (мұғалім,сынып жетекшісі және
т.б.)
4.Жеке өмірлік және кәсіби жоспарлар
5.Қабілетпен оның көріну жолдары
6.Қоғамдық мойындауға дайындық
7.Таңдаған мамандық туралы толық білу
8.Бейімдеушілік.
Мамандықты таңдауда әдетте психологтар келесі басты факторларды
көрсетеді:
- қызығушылық (танымдық, мамандыққа деген кәсіби қызығушылық)
- қабілеттілік (белгілі бір әрекетте жетуге арналған психологиялық механизм
ретінде).
- темперамент, мінез.Бұл факторлар көбінесе субъектілерге жатады,келесі
топтық факторларды (оларды объективті деп атауға болады);дайындық деңгейі
(үлгерушілік).
Сонымен қатар әлеуметтік мінезде қарастырылады: әлеуметтік орта, үйдің
талаптары, ата – аналардың білімінің деңгейі.
Сонымен қатар басты орынды қабілеттілік алады.Көбнесе қабілеттілік
мәселесі дарындылықпен байланысты.К.М.Гуревич жұмысшыға қойылатын арнайы
талаптарға байланысты мамандық типін көрсетті:
- әрбір дені сау адам қоғамдық әрекетте жетістікке жетуге қабілетті.
- кез -келген адам жетістікке жете алмайтын мамандықтың болуы.
3. Жоғарғы мектептегі педагогика мен психология жоғарғы деңгейдегі
жетістікке жетуге адамдардың индивидуалды ерекшеліктеріне спецификалық
талаптарды қойады.Толық кәсіби мамандықты талап ететін мамандық (кәсіп)
Әрбір мамандық адамның түрлі қасиеттерімен қабілеттеріне байланысты,
ерекше талап қойады. Е.А.Климов бойынша бұл кәсіби сипаты мынандай адамға
тән: 1)басқару, оқыту, тәрбиелеу, «адамдардың түрлі қажеттіліктеріне қызмет
көрсетуде пайдалы іс-әрекеттерді жүзеге асыру» ептілігі; 2)тыңдай алу және
тыңдау ептілігі; 3)танымдық шеңбердің кеңдігі; 4)сөйлеу мәдениеті;
5)адамның сезім көріністерін, әрекет-қылығын байқау; 6) «адам әрқашан да
ойша жақсырақ бола алады» деген сенімділікке негізделген адамға деген
жобалаушы бағыт; 7)қайғысын түсіну қабілеті; 8)бақылалағыштық; 9)халыққа
тұтастай қызмет ету идеясының дұрыстығына терең сенімділік.
Берілген типтегі мамандарды таңдауда кері көрсеткіштер ретінде сөйлеу
кемшіліктерін, мәнерсіз сөйлеуді, тұйықтықты, өз-өзіне кетуді, қарым-
қатынасқа түспеушілікті, айқын физикалық кемістіктерді, шектен тыс
баяулықты, адамдарға деген суықтықты жатқызуға болады.
А.К.Маркова бойынша, педагогқа кәсіби қажетті қасиеттердің құрылымы
келесідей сипаттамалар блогымен берілуі мүмкін.
• Объективті сипаттамалар:кәсіби білімдер, кәсіптік
ептіліктер, психологиялық және педагогикалық
білімдер.
• Субъективті сипаттамалар: психологиялық ұстанымдар,
көзқарастар, тұлғалық ерекшеліктер.
Маңызды кәсіби қасиеттерге, А.К.Макаровқа сәйкес, мыналар жатады:
педагогикалық эрудиция, педагогикалық мақсатты болжау, педагогикалық
ойлау, педагогикалық интуиция, педагогикалық импровизация, педагогикалық
бақылағыштық, педагогикалық оптимизм, педагогикалық тапқырлық,
педагогикалық болжағыштық және педагогикалық рефлексия.
Қазіргі уақытта жасалып жатқан мұғалім тұлғасының моделі сол іс-әрекет
– қарым-қатынас – тұлға сызба мәнінде педагогикалық қабілеттердің 2 тобын
айқындайтын бес кәсіби маңызды қасиет көрсетіледі(Н.В.Кузьмина бойынша).
Неғұрлым жалпыланған түрдегі педагогикалық қабілеттер оларға сәйке
жалпы анықтамалар берген В.А.Крутецкиймен көрсетіледі:
1. Дидактикалық қабілеттер – оқушыларға оқу материалын түсінікті
болатындай меңгерту, материалды немесе жағдайды оларға анық және
түсінікті түрде ұсыну, пәнге деген қызығушылықты ояту, -
оқушыларда өзіндік белсенді ойларды тудыру қабілеттері.
2. Академиялық қабілеттер – сәйкес ғылымдар саласына байланысты
(математика, физика, биология, литература және т.б.) қабілеттер.
3. Перцептивті қабілеттер –тәрбиеленушінің оқушының ішкі әлеміне
еніп кету қабілеті, оқушы тұлғасын және оның уақытша психикалық
жағдайларын нәзік түсінумен байланыстыпсихологиялық байқағыштық
қабілеті.
4. Сөйлеу қабілеттері – сөйлеу арқылы, сондай ақ мимика және
пантомимика арқылы өз ойлары мен сезімдерін анық және нақты
жеткізу қабілеті.
5. Ұйымдастырушылық қабілеттер – бұл , ең біріншіден, оқушылар
ұжымын ұйымдастыру, оныбіріктіру, маңызды мәселелерді шешуге
талаптандыру қабілеттері, ал екіншіден, өз жұмысын дұрыс
ұйымдастыру қабілеттері.
6. Авторитарлы қабілеттер – оқушыларға тікелей эмоцияналдық еріктік
ықпалдарын жасау қабілеттері мен осы негізде беделділікке жету
ептілігі.
7. Коммуникативтік қабілеттер – балалармен қарым-қатынасқа түсу
қабілеті.
8. Педагогикалық қиял (немесе болжағыштық қабілеттер) – бұл
оқушылардың тұлғасын тәрбиелік жобалаудағы өз әрекеттерінің
нәтижесін болжаудан көрінетін қабілет.
9. Өз назарын іс-әрекеттің бірнеше түріне бір мезгілде бөлу
қабілеті оқытушы жұмысы үшін ерекше маңызға ие.
Кез келген оқу пәнін оқытушының психологиялық портреті келесідей
құрылымдық компоненттерден тұрады: 1)адамның индивидуалды қасиеті; 2)оның
тұлғалық қасиеттері; 3)коммуникативті қасиеттер; 4)статустық-ұстанымдық
ерекшеліктер; 5)Іс-әрекеттік (кәсіби-пәндік); 6)сыртқы әрекет-қылықтық
көрсеткіштер.
Педагог тұлғасының негізгі кәсіби мәнді қасиеттерінің бірі оның
«тұлғалық бағыттылығы» болып табылады. Н.В.Кузьминаға сәйкес, тұлғалық
бағыттылық кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің шыңына жетудің маңызды
субъективті факторларының бірі болып табылады. Іс-әрекеттің негізгі
стратегияларының таңдалуы, Кузьмина бойынша, бағыттылықтың үш типіне
шарттас болып келеді: 1)шынайы педагогикалық; 2)формальды педагогикалық
және 3)алдамшы педагогикалық. Бағыттылықтың бірінші типі ғана педагогикалық
іс-әректте жоғары нәтижеге жетуге жағдай жасайды.
Адамға «Адам – табиғат» типін мамандықтың психологиялық талабын:
қиялдың дамуы, бейнелі ойлау, көргенін есте жақсы сақтау, бақылағыштық,
байқағыштық табиғи факторларға байланысты көптеген нәрселерді алдын ала
білу және бағалау; іс әрекеттің нәтижесі көп уақытты қажет ететіндіктен
маман шыдамды өжет және колективтен тыс жұмыс істей алу керек, тіпті кей
кезде ауа райының қолайсыз кезінде де ,лас жерде болсада жұмыс істей алуы
қажет.
Көптеген «Адам- техника» деген кәсіптер: 1)техникалық құрал жабдықтарды
жөндеуді,машинаның арнайы бөліктерін жөндеуді білу керек.2)техникалық
құрылғыларды пайдалану (көліктерді жүргізетін мамандар,автоматты жүйелермен
жұмыс істейді).3)техникалық құрылғыларды жөндеу (мамандар
жөндейді,реттейді,орнына келтіреді).
Кез келген техникалық құрылғы белгілі бір еңбекке сай болып
табылады,бірақ көптеген әр түрлі мамандар қажет болады.
«Адам- техника»мамандығында психологиялық талап қойады: қозғалыстың жақсы
үйлесімділік,тура көру ,есту,вибрациялық және кинестетикалық
қабылдау,техникалық және творчествалық (шығармашылық).
Ойлаудың дамуы; зейінің шоғырлануына тұрақтауына қабілеттілік,байқағыштық.
«Адам -таныс жүйе» көптеген мамандығында мәліметтерді өңдеумен
ерекшеленеді.Олар мыналар болуы мүмкін:
1.ана тілінде және шет тілінде жазылған
текстер(редактор,түзетуші,машинист,іс қағаз жүргізуші,тергеуші)
2.сандар,формулалар,кестелер (программист,оператор,эканомист,бухгалтер)
3.сызбалар,схемалар,карталар (конструктор,инженер технолог)
4.дыбыстық белгілер (радистр,телефонист).
«Адам- таныс жүйе» оперативті механикалық жақсы ес; зейннің жақсы
тұрақталуы,ауысуы, қабылдаудың туралығы.
«Адам -көркемдік бейне» Бұл мамандықтың көпшілігі мына типтермен
байланысты;
1)көркемдік шығармашылық проектілерін жасау (жазушы
,көркемдеуші,компазитор,сәнгер,архитектор,журналист,би үйретуші,мүсінші).
2)үлгі бойынша әр түрлі әшекей жасау (зергер,музыкант,актер).
3)көпшілік өнімдерді көркемдік бейнелеулерді көбейтумен байланысты.
Психологиялық мамандықтың талаптары келесідей адамға қатысты:
бейнелеу қабілеті, көргенді есте сақтау, бақылағыштық, бейнелі ойлау,
шығармашылық қиял, адамдарға эмоционалды әсер ететін психологиялық
заңдылықтар білімі.
«Адам -адам» Көптеген мамандықтар:
1)тәрбиелеумен байланысты (тәрбиелеуші,мұғалім,спорт тренері)
2)медициналық көмек көрсету (дәрігер, медбике, тәрбиеші, фельдшер)
3)шаруашылық көмекшісі (сатушы, шаштараз, даяшы)
4)мәлімет беруші адам (библиотекарь, дәріс оқитын адам)
5)қоршаған ортамен мемлекетті қорғаушылар (заңгер,сақшы,инспектор,заң
қызметкерлері). Көптеген:директор, бригадир, адамдарға қатысты жұмыспен
байланысты цехтың бастығы. Сондықтанда барлық жетекшілерге қойылатын
талаптар «адам -адам»деген типке қойылатын талаппен бірдей.
Психологиялық мамандықтардың талаптарының типтері келесідей адамға
қатысты: қарым қатынасқа деген талабы,танымайтын адамдармен тез қарым-
қатынасқа түсуі, адамдармен жұмыс істеу кезінде тұрақты жақсы көңіл
-күйменжүру, мейірімді болу, шыдамдылық, көңіл- күйінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету, айналадағы адамдар мен өзінің пиғылын талдап анықтап білу,
адамдардың бір- бірімен қарым -қатынасын байқай алу, олардың арасындағы
реніштерді түзете алу, өзін ойша басқа адамның орнына қойа білу, таңдай
білу, басқа адамның ойын оқи білу, дұрыс сөйлей алу қабілеті, ым -ишарамен,
көптеген адамдармен тіл табыса білу, адамды сендіре білу, тиянақтылық,
адамдардың психологиясын білу қажет.
№ 9 Жоғары мектептегі психодиагностика
Мақсаты. Магистранттарға жоғары мектептегі психодиагностикалық білім беру,
оларды практикада қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Білім беру жүйесіндегі психодиагностиканың атқаратын негізгі
қызметтері.
2.Психодиагностикалық эдістердің жіктемесі.
3.Студенттер мен оқытушыларга психологиялық консультация беру.
Психологиялық сөздікте психодиагностикаға келесі анықтама беріледі:
«Психодиагностика – жеке тұлғаның жеке–психологиялық ерекшеліктерінің шығу
әдістерін және өлшемін өңдейтін психология ғылымдарының аймағы».
Екі типті диагноз жайында айтуға болады. Біріншіден қандай да бір белгінің
бар немесе жоқ болуын болжау негізіндегі диагноз. Екіншіден, сол немесе
басқа да қасиеттерінің көрсетілуіне байланысты «континуум осінде»
зерттелуші топтың немесе зерттелушінің орнын табуға көмектесетін диагноз.
Психологиялық диагноз – бұл жеке тұлғаның бір-бірімен байланысты психикалық
қасиет - тәсілдерінің, мотивтерінің, тұрақты ерекшеліктерінің жинағын
құрылымды суреттеу.
Н.Ф. Талызина білім берудің қазіргі деңгейінде психодиагностиканың негізгі
функцияларын: «Психодиагностика өзінің болжамалық рөлін белгілі бір
шектерде сақтаса да, дискриминационды тағайындалуын жоғалтады. Оның негізгі
функциясы болып белгілі адамның ары қарай дамуына қолайлы жағдай тұғызатын,
шарттарды анықтау функциясы болу керек».
Формализацияның жоғары деңгейдегі әдістеріне тесттер, анкеталар және
сұрақтар жинағы, жобалау техникалары және психо-физиалогиялық әдістер
жатады.
Бүгінгі күнде ең көп тараған әдіс болып тест саналады – жеткілікті қысқа,
стандартталған үлгі, сынақ, шектелген уақыт аралығында белгілі бір
параметрлер бойынша адамның жеке-психологиялық ерекшеліктерінің
мінездемелерін алуға мүмкіндік береді. Тесттер жекелей және топтық, ауызша
және жазбаша, пәндік, аппаратуралық және компьютерлік, вербалды және
вербальды емес болуы мүмкін.
Психодиагностикалық әдістің сапасының негізгі көрсеткіші сенімділік және
нақтылық болып келеді. Психодиагностикалық әдістің сенімділігі жауаптарының
біркелкілігін және қайталанатындығын, олардың тұрақтылығын күәландырады. Ол
психодиагностикалық өлшемдер қаншалықты нақты шығарылатынын, қаншалықты
алынған жауапқа сенуге болатындығын көрсетеді. Психодиагностика гылымының
атақты маманы К.М. Гуревич сенімділіктің үш типін бөліп көрсетеді: өлшеу
құралының сенімділігі, зерттелетін белгінің тұрақтылығы және константтілік
немесе шешімдердің зерттеушінің тұлғасына байланысты еместігі.
Әдістеменің сапасы оның қаншалықты жақсы құрылғандығымен, қаншалықты
біртектілігімен анықталады. Бұл бір қасиет, белгінің диагностикасына
бағытталуының куәсі болады. Біртектілік көрсеткіші құралының біртектілігін
тексеру үшін бөлшектеу әдісі қолданылады – ол үшін психодиагностикалық
құралдың барлық тапсырмалары жұп және тақтарға бөлінеді, жекелей өңделеді,
содан соң осы қатарлар арасындағы корреляция коэффициенті есепетеледі.
Егер тесттік нормалар оқушыларды таңдауда шығарылып қойса, онда бұл
нормаларды автоматты түрде студенттерге көшіруге болмайды. Тесттің
рестандартизациясын жасау, оны студенттерде сынап, олар үшін тесттік
нормаларды шығару керек.
Статистикалық тесттік нормалардан басқа, критериалды нормалар да жиі
қолданылады. Демек, адам профессионалды маңызды психологияның қасиеттің
дамуының керекті деңгейіне жетті ме. Критериалды тесттерде баллдардың
өлшеуіш орталығынан ауытқу дәрежесін емес, өлшеуіштегі белгілі –бір
критикалық деңгейге жету немесе жетпеуді есепке алады.
Кез келген психодиагностикалық әдістеменің сапасы оның стандартталуы,
сенімділігі және тұрақтылық дәрежесіне тәуелді.
Кез келген психодиагностикалық әдістемені құру барысында оның авторлары
пайдаланылуы туралы нұсқаулықта алынған нәтижелер туралы хабарлап, сәйкес
тексеру өткізу қажет.
Психодиагностикалық әдістемелерді зерттеуші – диагносттың алған
нәтижелеріне әсер ету дәрежесіне қарай «объективті» немесе «субъективті»
деп бөлуге болады. «Объективті» әдістемелер жағдайында орындаушы
диагносттың нәтижелерге әсер етуі минималды, ал «субъективті» әдістеме
жағдайында орындаушы-диагносттың тәжірибелігі мен іскерлігіне тәуелді.
Экспертті бағалаудың субъективті әдістеріне: контент-анализдің, сұхбат,
интервью, рольдік ойындар, жобалық әдістемелердің бақылау әдістері жатады.
Бақылау әдісі келесі принциптердің орындалуын талап етеді: біірншіден, бұл
максималды объективті сыртқы көріністердің мүмкін болатын фиксациясы;
екіншіден, жеке бөліктерін емес үзіліссіз құбылысты бақылау; үшіншіден,
жазбаларды таңдау, зерттеушімен қойылған тек белгілі бір мақсатқа
жеткізетін көрсеткішін белгілейді.
Субъективті әдістер класынан азформалданатын әдіс әңгімелесу және сұрау
әдісі болып табылады.
№ 10 Жоғары мектептегі оқытушылардың педагогикалық іс-әрекетінің
психологиялық сипаттамалары
Мақсаты. Магистранттарға жоғары мектептегі оқытушылардың педагогикалық іс-
әрекетінің психологиялық сипаттамалары туралы білім беру, оларды практикада
қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Педагогикалық іс-эрекет мазмүны, формасы жэне сипаттамасы. Педагикалық іс-
эрекеттің негізгі қызметтері. Жалпы жэне арнайы педагогикалық қабілет
туралы түсінік.
2.Педагогикалық іс-әрекет стилі. Жогары мектеп оқытушысының тәрбиелік жэне
коммуникативтік қабілеттері.
3.Оқу- тәрбие жагдайларын үйымдастырудагы оқытушының жобалы-конструктивті
іс- эрекеті.
Білім беру жүйесінің басты міндеті – жеке тұлғаның ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның кәсіби
жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбиелену, білім алу және
жан-жақты қалыптасу, ана тілін, ұлттық салт дәстүрлерді сақтау,
ақпараттану, денсаулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру болып
табылады. Осы сияқты қасиеттерді білім алушылардың бойында қалыптастыру
мен дамыту Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің маңызды міндеті
ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы ретінде білім алушыларды тәрбилеудің
тұтастығы жөніндегі мемлекет саясатының бағыты Қазақстан Республикасында
этномәдени білім беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасында
оқушыларға құқықтық білім беру тұжырымдамасында, Қазақстан
Республикасында білім беру саласындағы мемлекеттік жастар саясаты
тұжырымдамасында, Қазақстан Республика-сында адамгершілік-жыныстық тәрбие
беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республи касында гуманитарлық білім
беру тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасының білім беру үйымдарындағы
тәрбиенің кешенді бағдарламасында, Қазақстан Республикасы азаматтарын
патриотизмге тәрбиелеу бағдарламасында атап көрсетілген.
Жалпы, қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер білім беру ісіне тәуелді
болатыны белгілі. Сондықтан мемлекеттің басым бағыты ретінде,
бәсекелестікке қабілеттілікті қалыптастыратын басты құрал ретінде білім
берудің орын алуы заңды. Қайта құру кезіндегі өзгерістер, тәуелсіздік
алғаннан кейінгі өзгерістер мұғалім профессиограммасына да өзінің ықпалын
тигізіп отырды. Қоғамның дамуымен бірге білім беруді ақпараттандыру
мәселесінің өзектілігі артып отырғаны соңғы жылдары анықтай байқалды.
Жаңа ғасырдың ақпараттық қоғамына қажетті жаңа тұрпатты мұғалім дайындау
мәселесіне байланысты 2005 жылы 18 тамызда «Қазақстан Республикасындағы
жаңа тұрпатты мұғалім даярлаудың үздіксіз педагогикалық білім беру
тұжырымдамасы» және «Қазақстан Республикасындағы жоғары педагогикалық білім
беру тұжырымдамасының» жобалары ұсынылды. Осы екі жобаның біріншісінде
жаңа тұрпатты мұғалімге – рухани жетілген, шығармашылық қабілеті жоғары,
өзіне сын көзбен қарай алатын, кәсіби дағдылары, педагогикалық дарыны бар,
жаңашылдыққа ұмтылатын тұлға ретінде анықтама берілген. Мұғалім идеалы –
білімнің құндылығын айқын түсінетін, «мәдениеті жоғары адам», өз пәнінің
жетік шебері, педагогика мен психологияны терең меңгерген, жеке тұлғаға
бағытталған педагогикалық әдістерді қолдана алатын, өзін жеке тұлға ретінде
дамытып, рухани өсуге деген қажеттілігі мол болуы тиіс делінеді.
Кәсіпқой мұғалім өз пәнін жетік біліп қана қоймай, әрбір қатынасушының
педагогикалық үдерістегі орнын білуі керек. Оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын
ұйымдастыра алуға қабілетті болып, оның нәтижелерін алдын-ала болжамдап
көре білуі тиіс, болуы мүмкін ауытқушылықтарды дер кезінде түзете алуы,
яғни құзыретті тұлға болу керектігіне назар аударылады.
Жобада жаңа тұрпатты мұғалім үш түрлі құзыреттілікке ие болуы тиіс деп
есептелінеді: әдіснамалық, жалпымәдени, пәндік-бағыттылық. Педагогикалық
қызметтің шығармашылық бағытталуы, біріншіден, мұғалімге мамандығы үшін
мәні бар күшті және әлсіз жақтарын (өзін-өзі тануын, эмоционалдық қалпын,
коммуникативтік және дидактикалық қабілеттерін және т.б.) бағалай алуы;
екіншіден, зияткерлік мәдениетін (ойлау, ес, қабылдау, зейін), мінез-құлық,
қарым-қатынас, соның ішінде педагогикалық қарым-қатынасты меңгеруі;
үшіншіден, қазіргі интеграциялық үдерістер, әлемдік білім берудің даму
тенденцияларын бағдарлай алу сияқты мәселелерді қарастырумен байланысты.
Жаңа тұрпатты мұғалім ұғымының теориялық еңбектерде қарастырылу жайы,
айтылған мәселелерді жүзеге асыру үшін жаңа тұрпатты мұғалімді
қалыптастыруда ақпараттық технологияларды қолданудың дидактикалық
шарттары, ақпараттық технологияларды қолдану мазмұны сынды мәселелер өз
шешімін табуды көздейді
Қазіргі білім беру жүйесіндегі педагогикалық мамандық түлектері мен жалпы
білім беретін мектеп қажеттілігі арасындағы үйлесімнің жеткіліксіз болуы,
мұғалімдердің оқушыларды оқыту, тәрбиелеу үдерісінде ақпараттық және
коммуникациялық технологияларды пайдалануға дайындығының төмен болуы сияқты
қайшылықтар білім беру жүйесінің өзекті мәселесі болып отыр.
Педагогикалық білім берудің ең жоғарғы мақсаты - жаңа тұрпатты мұғалімнің
жалпы және кәсіби дамуының үздіксіз жүргізілуі деп есептейміз. Бұл мақсатты
жүзеге асыру кезінде маман-адам, азамат пен оның кәсіби білімі,
іскерліктері мен дағдылары арасындағы үзіліп қалған байланыс қайта жалғасын
табуы керек. Болашақ маманның жеке тұлғалық позициясын, оның кәсіби білімі
мен іскерліктерін біріктіру жүзеге асуы жөн. Бұл біріктіру жалпы қосынды
емес, сапалық жағынан жаңа құрылым болып, тұтастығы мен ішкі құрылымы жаңа
типті мұғалім даярлау мен қалыптастыру мақсатын қоюға болады. Педагогикалық
білім беру мақсаты, мұғалім тұлғасы мен кәсіби қызметінің инвариантты,
идеалданған көрсеткіштері біліктілік сипаттамасының негізіне қойылатын
профессиограммада ашылады. Біліктілік сипаттамасы типтік кәсіби
педагогикалық міндеттер жүйесі түрінде құрылып, мұғалім тұлғасы мен кәсіби
қүзыреттілігіне қойылатын жалпы талаптарды құрайды.
Сонымен жаңа тұрпатты мұғалім ұғымы соңғы жылдары жарияланған шетелдік және
қазақстандық педагогика оқулықтарында, ғылыми зерттеулерде «жаңа типті
мұғалім», «мұғалім идеалы», «шебер мүғалім» түрінде берілсе, «жаңа тұрпатты
мүғалім» термині терең қарастырылмаған. Жаңа тұрпатты мұғалім дегеніміз –
кәсіби білім мазмұнын үздіксіз жетілдіріп отыратын, оқу үдерісін басқару
қабілеті, сондай-ақ тұлғалық және кәсіби сапасы жоғары, озық
технологияларды меңгерген, оны қалауынша пайдаланатын құзыретті тұлға.
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше
сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру
мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және
басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына әсерін тигізеді, әрі өзін-
өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Яғни
жаңа технологияларды меңгеру жаңа тұрпатты мұғалімді қалыптастыруға
қойылатын негізгі талап болып отыр. Білімді ақпараттандырудың негізгі
мақсаты – «оқушыларды ақпараттық қоғам жағдайында тұрмыстық, қоғамдық және
кәсіби салалардың іс-әрекетіне толық, тиімді араластыру» болып табылады.
Демек, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлығы бар
мұғалімдерге қоғам сұранысының өсуі мен мұндай талапқа сай мамандарды
даярлауға байланысты жоғары оқу орындарына арналған арнайы тұжырымдаманың
жоқтығы арасында; болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытудағы кәсіби даярлық сапасына талаптардың артуы мен оның ғылыми-
теориялық, әдстемелік негіздерінің жеткіліксіз зерттелуі және арнайы оқу-
әдістемелік кешендермен қамтамасыздандырылмауы арасында қарама-қайшылықтар
бар екендігі анық байқалады.
Демек, болашақ мұғалім оқыту үдерісінде оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуда, біріншіден, тұлғаның жеке қасиеттерін ескере отырып, оқушы
тұлғасын сипаттай білуі қажет, екіншіден, өзі ұйымдастырған шығармашылық
әрекеттің оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үдерісі мен оның
нәтижесіне әсер ететін мынадай маңызды факторларын білуі және ескеруі
қажет:
- шығармашылық белсенділік және шығармашылық іс-әрекетке сұраныс;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту шарттары;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін ынталандыру көздері;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту әдістері;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту құралдары;
- оқушылардың жас ерекшеліктері мен қызығушылықтары.
Сонымен, осы жоғарыда айтылғанның бәрі, бізге болашақ мұғалімді оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлау - білім беру үдерісінің
аясында студенттердің кәсіби-педагогикалық қызметке бағдарлануына және
педагогикалық шығармашылық тәсілдерді меңгеруіне, білім беру барысында
ізденіс танытып, жаңа шығармашылық шешімдер қабылдауына, оқушылар
тұлғасының өзіндік және шығармашылық дамуына қол жеткізуде ұйымдастырушылық
формаларды құру дағдыларын меңгерулеріне жағдай жасайтын оқу үдерісінің
барлық құрылымдық компоненттерінің өзара ықпалдастық байланысын құруды
көздейтін күрделі үдеріс деп анықтама беруімізге мүмкіндік береді.
Мұғалімнің кәсіби біліктілігі оның іс-әрекетінің тиімді болуының теориялық
және жалпы әдіснамалық негізі болып табылады. Кәсіби біліктілікті меңгерту
колледждерде студенттерді мұғалімдік мамандыққа даярлаудағы басты
міндеттердің бірі. Мұғалімнің кәсіби білігі оның практикалық қызметінде
іске асырылады, сондықтан ол, оның жалпыпедагогикалық, әдістемелік
біліктілігімен, дағдысымен тығыз байланысты. Мысалы, болашақ ағылшын тілі
мұғалімдерін кәсіби шеберлікке мақсатты даярлаумен қоса, педагогикалық
шығармашылық қызметке даярлау оның кәсіби даярлығымен тікелей астарласуы
тиіс. Ол болашақ мұғалімнің жалпы мәдени (өмірге
көзқарас), әдіснамалық(психологиялық-педагогикалық), пәндік блоктарды
меңгеруімен қамтамасыз етіледі.
Заманауи ақпараттық қоғамға өздігінен дербес, сыни тұрғыда ойлайтын,
туындаған проблемаларды көре білетін және оларды шығармашылықпен шеше
алатын адам қажет. Ол өздігінен белсенді әрекет етуге, шешім қабылдауға,
өмірдің өзгермелі жағдайларына икемді бейімделуге қабілетті болуына
мүдделі. Сондықтан қазіргі қоғамдағы білім берудің мақсаты – адамды
интеллектуалдық және адамгершілік тұрғыда дамыту. Осы мақсатты жүзеге асыру
үшін болашақ мұғалімге, мектепте қызмет ететін маман ретінде, білім беру
жүйесінің стратегиялық бағыты айқын көрсетілуі тиіс. Оған оқу үдерісінің
тиімділігі, сабақтардың жүйелілігі мен сапасы, бағдарламаның орындалу
барысы, білімнің тереңдігі және бүкіл оқу-тәрбие жұмысының дұрыс
жоспарлануы игі ықпал етеді.Сондай-ақ, болашақ мұғалімнің кәсіби бейімделу
аясын да анықтаған жөн.
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше
сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру-
оқытушының кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және өзін-өзі
дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.
Біліктіліктің кейбір түрлері, яғни ақпараттық және телекоммуникациялық
технологияларды қолдану саласындағы сауаттылық бүгінгі таңдағы өзекті
мәселелердің бірі. Осыған байланысты жаңа технологияларды қолдануда шетел
тілін меңгеру бұрынғыға қарағанда маңызды болып отыр. Оқу, өзгерістерге
ілесе оқу, ақпараттық ағынға ілесу- бұл әрбір маманның алуға тиіс кәсіби
құзіреттілігі.
Қазіргі кезде жаңа білім жүйесі интернеттің пайда болуының арқасында
дамығанын барлығы мойындайды. Көптеген әдіскерлер видеофильм, электрондық
пошта (e-mail), мультимедиялық презентация, анимациялық суреттер және т.б.
көмегімен шетел тілінде монолог және диалог түрінде сөйлеу қабілетін
қалыптастыратын жаттығуларды құрастырумен айналысып жатыр. Ал шетелде
болмай-ақ, сол елдің тілінде сөйлей алу қабілетіне ие болу оңай емес.
Сондықтан, оқытушының маңызды тапсырмасының бірі шет тілі сабағында жаңа
технологиялардың түрлі амалдарын қолдана отырып, сөйлеудің шын
ситуацияларын құру болып табылады. Шет тілін үйрету процесінде компьютер
технологияларын қолдану сабақты қызықты жолмен өткізуге көмектеседі.
Мысалы, анимациялық суреттер, видео-көріністер, презентациялар және т.б.
әртүрлі дыбыстар арқылы көрсетіледі. Компьютер мониторындағы көріністер
оқушының іс-қимылының арқасында өзгеріп отырады. Бұл динамикалық және
оқушының бар ойын өзіне бағыттайды, сонымен қатар, оқу процесінде оқушының
белсенділігі оянады. Нәтижесінде, оқушы ақпаратты оңай әрі тез қабылдайды
және окушының ынтасы мен қызығушылығы жоғарылайды.
Қазіргі кездегі оқушыларды оқытудағы ең қажетті педагогикалық инновацияның
бірі мультимедиялық компьютерлер. Себебі адам көру, есту арқылы тілді
тезірек үйренеді. Есту арқылы тілінің шет тіліне дағдылануы тез әрі ешбір
акцентсіз болады. Сондықтан қазіргі таңда шет тілін оқытуда мультимедиа,
яғни жаңа ақпараттық технологиялар кеңінен пайдаланылады.
Мультимедиа-дыбыс және көру түріндегі ақпараттар жүзеге асырылатын
бағдарламалық аппараттық кұралдар жиынтығы. Мультимедиа жергілікті,
аймақтық және әлемдік желілер бойынша дыбыс, мәліметтер және көріністі
беру үшін жоспарланған. Жұмыстың интерактивті режиміндегі графика,
анимация, фото, бейне, дыбыс, мәтіндер ақпараттық орта қалыптастырады.
Мұны пайдаланушыда сапалы жаңа мүмкіншіліктер болады.Мәдениетаралық қарым-
қатынас білікгілігін дамыту процессінде оқытудың техникалық құралдары
оңтайлы қолданылса онда ол оқытушы еңбегінің шарттарын шарықтандырумен
қатар оқушының да оқу жағдайын өнімді етеді. Мүғалім оқытудың пәндік
ерекшеліктеріне байланысты техникалық құралдар қолданудың негізгі
принциптерін жетік меңгерумен қатар өзінің ақпараттық компетенттілігн
дамытуы тиіс. Ол ең алдымен оқу-тәрбиелік істе оқытудьң техникалық құралдар
колданысының ұтымдылығын түсіне алу; сабақ жоспарын жаңа технологиялық
талаптарға сай кұра білу; интегративті түрде сабақ жоспарына кірістіре алу;
техникалық құралдарды оқушының танымдық қажеттілігін өтей алатын және
мұғалімнің өзіндік кәсіби құлшынысына сай түрлерін іріктей алу; қорыта келе
оқытушы аталмыш техниканы пайдалану тетіктерін меңгеруі нәтижеге жетелейді.
Тек осындай алғышарттардың орындалуы оқытудың техникалық құралдарының
әдістемелік және дидактикалық мүмкіншіліктерін ашады.
Соңғы жылдары окыту үдерісін ізгілендіру, оның практикалық бағыттылығын
күшейту мақсатында пайдаланылып жүрген іс-шараларға, соның ішінде
"инновациялық үдеріске", яғни педагогикалық жаңалықтарға жан-жақты
сипаттама беріліп келеді, дегенмен әлі де жеткіліксіз.
Білім беру саласындағы жаңалықтарды үш топқа бөліп
қарастырамыз: ұйымдастырудағы жаңалықтар;технологиялардағы
жаңалықтар; оқулықтар мен бағдарламалардың өзгерістеріндегі жаңалықтар.
Аталған жаңалықтардың аясында болашақ мұғалімдерді оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың да жаңашылдық бағыттары
анықталады. Яғни, бүгінгі таңда ақпараттық қамтамасыз ету жүйесіне аса мән
берілмейінше, білім берудің заманауи технологияларын, соның ішінде
электрондық оқулық пен бейнефильмдерді, басқа да электрондық басылымдарды
қашықтан оқытудың спутниктік арнасы арқылы ендірмейінше, бірде-бір
әлеуметтік-экономикалық саланың алға басуы мүмкін емес
Оқыту үдерісінде студенттердің кәсіби белсенділігін арттыру мәселесі соңғы
кезде жалпы бағытта кең мағынада қарастырылып келеді. Арнайы пәндерді бұл
әдіспен оқыту, ақпараттық-логикалық ойлаудың өзіндік ерекшеліктерін
ескермей, жалпы белсенділікті қамтамасыз етуді оқыту екендігі белгілі.
Сондықтан болашақ мұғалім пәндердің өзіндік ерекшелігін ескере отырып
қамтамасыз етілетін белсенді оқыту білігін меңгеруі қажет. Белсенді оқытуды
қамтамасыз ету мақсатында оның әдістемесін жасау үшін ақпараттық модельдеу
іс-әрекетінің құрамын, құрылымын анықтау қажет.
№ 11 Оқыту үдерісін басқару
Мақсаты. Магистранттарға оқыту үдерісін басқару туралы психологиялық білім
беру, оларды практикада қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Оқыту үдерісіндегі танымдық іс-эрекетті басқару. Оқыту үдерісіндегі
танымдық іс-эрекетті диагностикалау.
2.Студентке педагог қатынасының стилдері: авторитарлы, адамгершілікті-
түлгалық, партнерлік, олардың артықшылықтары мен кемшіліктері жэне қолдану
ерекшеліктері.
3.Топтың даму сатылары жэне басқару стилдері
№ 12 Студент - оқу іс-әрекетінің субьектісі ретінде
Мақсаты. Магистранттарға оқу іс-әрекетінің субьектісі туралы психологиялық
білім беру, оларды практикада қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Оқыту - оқу іс-әрекеті субьектісінің маңызды сипаттамасы ретінде.
2.Білім беру жүйесіндегі оқыту субьектісінің жас ерекшеліктік жэне
психологиялық сипаттамалары.
3.Оқытудың психологиялық сипаттамасы. Дербес білім алу - болашақ
мамандардың ғылыми жэне кәсіби іс-әрекеті тиімділігін жоғарылату кұралы
ретінде.
1. Студенттің және мұғалімнің тұлғалық типологиясы.
Студенттің әлеуметтік-психологиялық суретін анықтайтын және де оқудың
сәттілігіне әсер ететін факторларды екі категорияға бөлуге болады:
студенттің олармен жоғарғы оқу орнына келуі- оларды тек қана назарға алуға
болады, және де оқыту процесіне пайда болған олармен басқаруға болады.
Бірінші категория сондай-ақ:дайындық деңгейі,бағалықтар жүиесі,оқуға
қатынасы,кәсіби болашақ туралы болжамдары жатады.
Бірінші топтың факторларының психологиялық әсер етуі әлсірейді де шешуші
ролді екінші топтың факторлары ойнай бастайды. Оларға: оқу процесінің
ұжымын, білім беру деңгейін, мұғаліммен студенттердің қарым-қатынас түрін
жатқызуға болады.
Бұл қатынаста студенттік жастардың анализі,олардың тандаған мамандықтарына
байланысты өте қызықты. Қазіргі заман студенттерінің барлық жиынтығы үш
топқа бөлінеді:
Бірінші бөлімді мамандыққа бағытталған студенттер құрайды. Бұл топта
студент болашақ жұмысқа деген қызығушылығы, онда өзін жүзеге асыру арманы-
ең маңызды болып келеді.
Екінші топты бизнеске бағдарланған студенттер құрайды.
Үшінші топты бір жағынан «анықталмаған» студенттер деп атауға болады, ал
екінші жағынан-әр түрлі проблемаларға жүктелген студенттерді айтуға болады.
Қазіргі заман студенттерінің бірнеше типтерін көрсетуге болады:
Бірінші типті шартты түрде «тұтынушы» деп атауға болады. Бұл студент бизнес
саласында жетістікке жетуге ұмтылады, тұтынушының теориясын және
практикасын меңгеру үшін жоғары білімді алады және т.б.
Екінші типті «эмигрант» деп атайды. Жоғары білімді «эмигранттар» көбінесе
шет ел тілдерін еркін меңгеру үшін, оқу мүмкіндіктерін алу үшін,шет елде
жұмыс істеу үшін алады.
Осы екі типке «дәстүршіл» қарсы болып келеді. Ол жақсы білімді, кәсіби
даярлықты бағалайды, диплом алу үшін, ғылыми зернттеулер жүргізу үшін
жоғары білімді алады.
Оқу және тану аумағында студенттердің үш негізгі іс-әрекет және мінез-қылық
түрлерін ерекшелеуге болады:
Тұлғаның бірінші түрі жоғарғы оқу орнында оқытулардың міндеттерімен
мақсаттарынан комплекстік жағынан ерекшелейді. Іс-әрекеттін осы түрі кең
мамандарға жан-жақты кәсіби дайындыққа бағытталған.
Тұлғаның екінші түрі тар мамандыққа нақты бағыттармен ерекшеленеді. Бұнда
студенттің танымдық іс-әрекеттері оқу бағдарламасының шегінен шығады.
Танымдық іс-әрекеттің үшінші түрі білімді меңгеруді және тәжірибеге ие
болуды тек қана оқу бағдарламасының шегінде ғана болуды болжайды.
Оқуға байланысты бірнеше зерттеушілер бес топты көрсетеді:
Бірінші топқа білімді игеруге, өзіндік жұмыс істеу әдістемелеріне, кәсіби
білімге ие болуға ұмтылатын студенттер жатады.
Екінші топқа оқу іс-әрекетінің барлық салаларында білім алуға ұмтылатын
студенттер жатады.
Үшінші топқа, тек қана өзінің мамандығына ғана қызығушылық болатын
студенттер жатады.
Төртінші топқа, жақсы оқитын, бірақ оқу бағдарламасына тандамалы қарайтын,
тек қана өзіне ұнайтын пәндерге ғана қызығушылығы туындайтын студенттер
жатады.
Бесінші топқа жалқау және еріншектер жатады.
Үздіктердің арасынан тек қана үш түрді ерекшеліктер болады: «жан-жақты»,
«маман», «универсал». Үздіктердің арасында ең кең тарағаны бірінші түрі.
Бұл студенттер білуге құмар,ынталы,кең көзқарасты.
Мамандыққа бағытталатын үздіктер,ең алдымен өз назарларын профилактикалық
нәндерге бағыттайды.
«Үздік-әмбебап» категориясына «жан-жақтылардың» және «мамандардың» жағымды
жақтары жатады.
«Жақсы оқитындылардың» арасында екі топшаны көрсетуге болады: 1) жақсы
қабілетті студенттер, бірақ жеткілікті еңбекқор емес. Көп жағдайларда олар
ашушан оқиды, бірақ профилактикалық пәндерден оларда үздік бағалар болуы
мүмкін, ал жалпы білім беретін пәндерден кейде «үште» болуы мүмкін; 2) орта
қабілетті, бірақ үлкен еңбекқор студенттер жатады. Негізінен олар барлық
пәндерден бірдей оқиды.
Үлгеріміне байланысты қанағаттанарлық оқитындардын арасынан бірнеше
топшаларды көрсетуге болады: 1) жоғарғы оқу орнындағы спецификалық оқыту
шарттарына бейімделмеген бірінші курс; 2) берілген ақпараттың айтылу ойын
немесе сапасын қабылдай алмайтын; 3) мамандықты тандауда қателескендер; 4)
оқуға қалай болса, солай қарайтындар.
Практикалық іс-әрекеттің басталған нүктелерінің анализін алып, сапалардың 4
тобы тандаған ьолатын, В.Г.Лисовскидің ойынша олар тұтас студентті
сипаттауы керек, ең алдымен бағдарлануларын:
1. сабаққа, ғылымға, мамандыққа;
2. жалпы саяси іс-әрекетке;
3. мәдениетке (жоғары рухани);
4. ұжымға (ұжымдағы қарым-қатынасқа).
В.Т.Лисовскимен жасалған студенттердің типологиясы келесідей болады:
1. «Үилесімді». Өз мамандығын саналы түрде тандады. Жақсы оқиды, ғылыми
және қоғамдық жұмысқа белсенді қатысады. Мәдениетті, тіл табысқыш,
әдебиетпен терең және байсалды қызығушылық танытады. Ұжымда беделге
ие.
2. «Маман». Өзінің мамандығын саналы түрде тандаған. Жақсы оқиды. Ғылыми-
зерттеу жұмыстарына сирек қатысады.
3. «Академик». Өз мамандығын саналы тандаған. Тек қана «үздік» оқиды.
Асперантурада оқуға бағдарланған. Сондықтан көп уақытты ғылыми-зерттеу
жұмыстарына жібереді.
4. «Қоғамшыл». Оған қоғамдық іс-әрекетке жарқын түрде икемділік тән.
Әдебиетпен және өнермен қызығады.
5. «Өнерсүигіш». Жақсы оқиды, бірақта ғылыми жұмысқа сирек қатысады,
өйткені оның қызығушылықтары көбінесе әдебиет және өнер әлеміне
бағытталған. Оған дамыған эстетикалық талғам, кең көзқарас, терең
шығармашылық эрудиция тән.
6. «Ынталы». Мамандығын шын ниетпен тандамаған, бірақ шын
ниетпен,максимум күш жұмсап оқиды. Ұжымда көп қарым-қатынасқа
түспейді. Сабақпен көп айналасатындықтан, әдебиетпен және өнермен көп
айналыспайды.
7. «Орташа». Сабақты қалай шамасы келеді солай оқиды, көп күш жұмсамайды.
Сондай-ақ онымен мақтан етеді. Оның принципі: «Диплом алып басқалардан
кеш жұмыс істемеймін». Мамандықты тандау кезінде көп ойланбайды.
Сабақтан ләззат алмаса да, жақсы оқуға тырысады.
8. «Көңілі қалған». Шындығында адам қабілетті, бірақ тандаған мамандығы
оған қызықты емес. Бірақта жоғарғы оқу орнына түскен соң оны оқу керек
деген ойда.
9. «Жалқау». Сабақты нашар оқиды, аз күш жұмсайды. Бірақта өзіне толықтай
риза. Өзінің кәсібі жайлы ойламайды. Ғылыми-зерттеушілік және қоғамдық
жұмысқа қатыспайды.
10. «Шығармашыл». Оған кез-келген сабаққа немесе қоғамдық жұмысқа деген
шығармашылық жағы тән. Бірақта, бір жерде отыратын,жинақылықты талап
ететін сабақтар оны қызықтырмайды.
11. «Богемалық». Әйгілі факультеттерде жақсы оқиды, бірнеше мамандықтарда
оқитын студенттерге жоғары қарайды. Өзі сыйақтылардың компаниясында
лидерлікке ұмтылады, ал қалған студенттерге жаман көзқараста қарайды.
Кредиттік оқыту жағдайындағы студенттердің өзідігінен орындайтын
жұмыстарының педагогикалық жүйесі
№ 13 Психологиялық және педагогикалық қарым-қатынас
Мақсаты. Магистранттарға психологиялық және педагогикалық қарым-қатынас
оларды практикада қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Педагогикалық қарым-қатынас - білім беру үдерісі субьектілерінің өзара
әрекет жасау формасы ретінде. Қарым-қатынастың қызметтері және қүрылымы.
Қарым-қатынас кезіндегі адамдардың бірін-бірі қабылдауы мен түсінуі.
Эмпатия жэне рефлекция. Қарым-қатынас барысындағы кері байланыс. Қарым-
қатынас үдерісіндегі адамдарды тыңдай алу қабілеті. Тыңдай алу техникалары
жэне түрлері.
2.Педагогикалық қарым-қатынас қызметтері жэне сипаты. Педагогикалық қарым-
қатынас ерекшеліктері. Қарым-қатынас кедергілері.
3.Педагогикалық қарым-қатынастағы конфликтология негізі. Конфликт туралы
түсінік жэне оның негізгі қызметтері. Конфликт теориясы. Конфликт қүрылымы.
Конструктивті жэне деструктивті конфликтілер. Конфликтінің субъективті жэне
объективті себептері. Конфликтінің дамуы. Конфликтіні жеңу жолдары.
Конфликтіні болдырмаудың тікелей жэне жанама әдістері. Конфликт
адекваттылығы мэселесі. Конфликтілі жағдайлардағы оқыту үдерісін басқару.
Қарым-қатынас ұғымы пәнаралық ғылыми категория. Бұл ұғымды философия,
әлеуметтану, психология, педагогика және т.б. ғылымдар қарастырады. ХХ
ғасырдың 60-жылдардың соңында әлеуметтік және педагогикалық психология
ғылымдарының тоғысында “педагогикалық қарым-қатынас” ұғымы пайда болды.
ХХ ғасырдың 70-жылдары Т.Н.Мальковский қарым-қатынастың коммуникативті
аспектісін, А.В.Мудрик мектептің өзара әрекеттесуі мен тәрбиелеуші
әсерлерін, В.В. Течет ата-аналар мен балалардың қарым-қатынасының
ерекшеліктерін зерттеді.
ХХ ғасырдың 80-жылдары А.А.Бодалев, В.Я.Ляудис педагогикалық қарым-
қатынасты ғылымның жаңа саласы деп көрсетті. Педагогикалық қарым-қатынас
“педагогикалық шеберлік” пәнінің аясында оқытылды.
Педагогикалық қарым-қатынас – коммуникацияны орнату, дамыту, ұйымдастыруға
бағытталған, ортақ іс-әрекеттің мақсаты мен мазмұнына байланысты туындайтын
педагог пен оқушы арасындағы өзара түсіну және өзара әсер ету процесі.
Педагогикалық қарым-қатынас – бұл педагогтар мен тәрбиеленушілердің
әлеуметтік психологиялық өзара әрекеттесу жүйесі, оның мазмұны ақпарат
алмасу, тәрбиелеуші әсер жасау,коммуникативті құралдар көмегімен өзара
қарым-қатынасты орнатуға бағытталады.
Педагогикалық қарым-қатынас – бұл педагог пен оқушылардың өзара
әрекеттесуінің әлеуметттік нормативті формасы.
Педагогикалық іс-әрекеттегі қарым-қатынас – бұл оқу міндеттерін шешу
құралы, оқу процесін әлеуметтік-психологиялық қамтамасыз ету; оқыту мен
тәрбиенің тиімділігіне әсер ететін педагог пен балалардың өзара қарым-
қатынасын ұйымдастыру құралы қызметін атқарады.
Қарым-қатынастың құрылым үш бөліктен құралады: қарым-қатынастың
коммуникативті жағы, интерактивті жағы, перцептивті жағы. Коммуникативті
жағы қарым-қатынасқа түсушілер арасында ақпарат алмасу қызметін атқарады.
Ал интерактивті жағы қарым-қатынасқа түсішлер арасында бірлескен өзара
әрекетесу тән. Перцепциялық жағы қарым-қатынасқа түсушілердің өзара
қабылдауын, түсінуін, бағалауын қамтамасыз етеді. Қарым-қатынастың барлық
құрамадас бөліктері өзара байланысты, біртұтасықта жүзеге асады. Тиімді
ақпарат алмасу бұл сәттілікке жетейтін бастау. Дұрыс әрі нақты өз ойын
жеткізе білу, тыңдай білу – бұл қарым-қатынастың коммуникативті жағының
құрамдас бөліктерінен тұрады.
Қарым қатынас барысында педагогтың оқушыны тыңдай білуі де маңызды роль
атқарады. Тыңдау әдістері екіге бөлінеді: рефлексивті және рефлексивті
емес. Рефлексивті емес тыңдау әріптестің сөзіне аз араласуды, оны зейін
қойып тыңдауды қажет етеді.
Рефлексивті тыңдау бірнеше тәсілдерден құралады: анықтау, сезімді білдіру,
резюмелеу (түйіндеу), қайта өзгертіп айту.
Мұғалімнің қарым-қатынасының кәсібилігі қарым-қатынас кезінде кездесетін
қиындықтарды жеңіп, оқушыларға сенімділік ұялатып, тең қарым-қатынас орната
алуымен сипатталады. Мұғалім үшін қарым-қатынастың тиімділігі – тәртіпті
сақтап тұру емес, олардың ойлауын ынталандыру, ізденімпаздығын арттыру
болып табыалды.
Педагогикалық қарым-қатынасты құрайтын іскерліктер:
- Ақпаратты беру іскерлігі;
- Оқушы жағдайын түсіну;
- Балалармен өзара қарым-қатынас орнату;
- Қарым-қатынастағы серіктесіне әсер ете алу іскерлігі;
- Өзінің психологиялық жағдайын басқара алу және т.б.
Қарым-қатынастың кезеңдері:
1. Болашақта болатын қарым-қатынасты модельдеу (болжау кезеңі);
2. Қарым-қатынасты ұйымдастыру (қарым-қатынастың бастапқы кезеңі) –
“коммуникативті шабуыл”
3. Педагогикалық процесте қарым-қатынасты басқару;
4. Өткен қарым-қатынасты талдау және келесі педагогикалық міндеттерді шешу
үшін оны модельдеу.
1. Қарым-қатынасты модельдеу кезеңі барысында жүзеге асады:
- тақырыпқа қатысты материал сұрыпталып, сабақтығ мақсаты мен міндеттерді
анықтайды;
- Өзара әрекеттесудің коммуникативті құрылымы жоспарланады;
- Педагогикалық міндеттер коммуникативті міндеттерге ауыстырылады.
2. Қарым-қатынасты ұйымдастыру - "коммуникативті шабуыл" кезеңінде жүзеге
асады:
- сыныппен бастапқа байланысты ұйымдастыру;
- сыныптағы әлеуемттік-психологиялық бірлікті жедел қолға алу, "біз" деген
ортақ сезімді қалыптастыру;
- сыныппен тұтастай байланыс жасауды ұйымдастыру;
- өзара әрекеттің сөздік және жазбаша құралдарын жүзеге асыру, мимиканы,
көзқарас байланысын барынша енгізу;
3. Педагогикалық қарым-қатынасты басқару кезеңінде:
- коммуникативті міндеттер шешіледі;
- оқушылардың зейіндерін шоғырландырады;
- қарым-қатынас жасап отырған оқушылардың мінездеріндегі жеке типологиялық
ерекшеліктерді ескеру;
Педагогикалық тәжірибені талдай отыра тәрбие және оқыту міндеттерін шешуде
туындайтын қиындықтар қарым-қатынасты дұрыс орната алмаудан туындайтынын
көрсетеді.
4. Өткен қарым-қатынасты талдау және келесі педагогикалық міндеттерді шешу
үшін оны модельдеу
- қарым-қатынастың басым және осал жақтарын айқындау, кеткен кемшіліктердің
себептерін анықтау;
- өз іс-әрекетін талдау, оқушылардың әрекетіне қаншалықты
қанағаттанғандығына талдау жасау;
- болашақтағы қарым-қатынасты модельдеу және т.б.
Педагогикалық қарым-қатынас барысында кездесетін қиындықтар:
- Байланыс орната алмау:
- Сабақта оқушылардың қарым-қатынасын басқара алмау;
- Педагогикалық міндеттерге сәйкес қарым-қатынасты құрастыра және өзгерте
алмау;
- Оқушының ішкі психологиялық позициясын түсінбеу;
- Өзінің психикалық жағдайын басқара алмау т.б.
Кәсіби педагогикалық қарым-қатынас коммуникативті міндеттер түрінде жүзеге
асады. Коммуникатвті міндеттер дегеніміз бұл коммуникация тіліне аударылған
педагогикалық міндеттер. А.А.Леонтьев коммуникативті міндетті проблемалық
ситуацияларды бағыттау нәижесі деп анықтап, оның мақсаты серіктеске әсер
ету дейді.
Коммуникативті міндеттерді атқару төмендегі мақсаттарды көздейді:
- Оқушыларға ақпарат беру;
- Оқушыларға әсер ету; әрекетке ынталандыру.
Коммуникативті міндеттерді шешудің кезеңдері:
1) қарым-қатынас жағдайына бағытталу;
2) зейінді аудару;
3) объектінің “жанын жаулау”;
4) вербальды қарым-қатынас орнату;
5) эмоциональды және мазмұнды кері байланысты ұйымдастыру
Педагогикалық қарым-қатынастың түрлері де сана алуан. Педагогикалық қарым-
қатынастың мынадай түрлері болады
Қарым-қатынас тиімді орнауы үшін оның құрылымына талдау жасаған дұрыс.
Сызба 10. педагогикалық қарым-қатынастың құрылымы көрсетілген. Қарым-
қатынас коммуникативті, интерактивті, перцептивті құрылымдардан тұрады.
Коммуникативті жағы бұл қарым-қатынасқа түсушілермен байланыс орнату іс-
әрекеті, яғни оқушылармен алғашқы байланыс орнап, олармен қарым-қатынас
жасалады. Интерактивті жағы қарым-қатынасқа түсушілермен кері байланыстың
орнауы, олардың өзара әрекеттестік жасауымен сипатталады. Перцептивті жағы
бұл қарым-қатынасқа түсушілерді қабылдауы, оларды түсіну, олардың орнына
өзін қоя білу іс-әрекетімен сипатталады. мұғалім қарым-қатынаста тиімді
болуы үшін осы аталған құрылымдардың толық орындалуын қамтамасыз етуі
қажет.
Педагогикалық қарым-қатынас бірнеше функция атқарады: білім беру,
тәрбиелеу, дамыту. Әдебиеттерде әлеуемттік, психологиялық және
инструментальды функциялары да көрсетілген.
№ 14 Педагогикалық әсер ету психологиясы
Мақсаты. Магистранттарға педагогикалық әсер ету психологиясы оларды
практикада қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Әсер ету психологиясының теориялық негізі. Психологиялық әсер ету
және өзара әрекет тиімділіктері.
2.Әсер ету стратегиясы (бихевиоризм). Әсер етудің манипулятивті
стратегиясы(когнитивті психология). Түлғалық, интерсубъективті тұрғы
(гуманистикалық психология, Л.С.Выготский, С. JI.Рубинштейн).
3.Психологиялық әсер ету жіктемесі. Әсер ету үдерісіндегі шешім
қабылдау. Қабылдау стереотипі. Аудиторияға және жеке адамға педагогикалық
әсер ете алудың негізгі құралдары.
№ 15 Педагогикалық іс-әрекеттің негізгі психологиялық мәселелері
Мақсаты. Магистранттарға педагогикалық іс-әрекеттің негізгі психологиялық
мәселелері оларды практикада қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары
1.Оқытушы мамандығында кездесетін қиындықтар. Жоғары мектептегі жас және
егде жастағы оқытушылар қиындықтарының психологиялық ерекшеліктері.
2.Стресс және оқытушының психикалық денсаулығы. Оқытушы жұмысындағы
психотерапиялық элементтері.
3.Оқыту үдерісіндегі субъектінің психологиялық бейімделуі және эмоциялық
күйзелуі. Кәсіби деструкция түрлері: авторитарлылық, кәсіби догматизм және
индифференттілік және кәсіби агрессия.
Практикалы
Тақырыбы: Кикілжің және одан құтылу жолдары.
Мақсаты: Тұлғаның өзін реттеуіне мүмкін болатын қажетті жағдайды туғызуға
көмектесу.
Білімділігі: Кикілжің туралы түсінік беру, одан құтылу жолдарын үйрету.
Дамытушылығы: Ой-өрістерін кеңейту. Сөйлеу дағдыларын жетілдіру.
Тәрбиелілігі: Мейірімділікке,әділдікке, достыққа, ұстамдылыққа тәрбиелеу.
Көрнекілігі: Суреттер, парақшалар.
Әдісі: Түсіндіру, тренинг
Жүру барысы:
І Ұйымдастыру.
ІІ Сұраққа жауап беру.
Оқушылар арасындағы қарым-қатынас, достық?
Адамның денсаулығы жақсы болуы үшін оның көңіл-күйінің көтеріңкі болуы-ның
маңызы зор.
- Сендердің көңіл-күйлеріңді түсіретін қандай жағдайларды айта
аласыңдар?
кикілжің деген не? Ол денсаулыққа қандай әсер әкеледі? Кикілжіңнен
қалай шығуымыз керек? –деген мәселелермен танысамыз
Мұғалім кикілжің – бұл келіспеушілік,ол басқа адамның пікірімен келіспе-
ген жағдайда пайда болады. Адамдардың көңілін таба білу, дұрыс қарым-қаты-
нас жасау – ең үлкен өнер. Дұрыс қарым-қатынас жасау үшін басқа адамның пі-
кірімен келіспеген жағдайда пайда болады. Жанжал денсаулыққа кері әсер ете-
ді. Айналадағы адамдарға мейрімді, қамқор және әділ болуың керек.
Қыздар мен балалардың арасындағы қарым-қатынас мәдениетті және ша-
рапатты болуы керек. Достықты сақта, сынып істеріне қатыс, басқалардың пікі-
рімен егер тіптен келіспесең де санас. Өз пікіріңді жолдастарың
түсінетіндей етіп жеткізуге тырыс. Өз тәртібіңді де қадағала.
ІҮ. Топпен жұмыс.
1. Өздеріңнің соңғы ұрыс-керістеріңді еске түсіріңдер.
2. Ол кикілжің неден басталады?
3. Кикілжің кезінде өздеріңді қалай сезінесіңдер, қандай күйде боласыңдар?
Ашулану
Қорқу Шошу
Өкіну Ауыру
Уайымдау
Ү. «Миға шабуыл» стратегиясы
Аталған себептер денсаулыққа қандай әсер қалдырады?
Қан қысымы көтеріледі.
Жүрегі шаншиды.
Басы ауырады.
Дірілдейді, қалтырайды.
ҮІ. Топпен жұмыс.
Кикілжіңдерді рөлге ойнап көрсету.
1) анасы мен баласының арасындағы түсініспеушілік
2) достар арасындағы келіспеушілік
3) аға мен қарындас арасындағы реніш, өкпе
4) ұстаз бен шәкірт арасындағы кикілжің (5 минут уақыт беріледі)
ҮІІ. Құтылу жолдары.
1) өз-өзіңді тоқтата білу
2) кейінірек сөйлесейік деп ұсыныс жасау
3) шешім қабылддау
4) өз қателігін мойындау
5) кінәлі болсаң кешірім сұрау
Кикілжің болған жағдайда әркім өз-өзін ұстап, көңіл-күйін, сезімін
басқару керек.
1) көңіл көтеру (әзіл, күлкі)
2) ән, музыка тыңдау
3) мезгілімен ұйықтау
ҮІІІ. Суретпен жұмыс (өздері орындайды).
ІХ. Қорытындылау.
Кикілжің деген не?
«Егер сен күлсең, бар әлем сенімен бірге күледі, ал егер сен жыласың сен
жал-ғыз жылайсың» деген нақыл сөзбен бүгінгі сабағымызды қорытындылаймыз.
Бақылау сұрақтары.
Жоғары мектеп психологиясы пәнінің әдістері мен методологиясы туралы не
білесің?
Жоғары мектеп психологиясының жалпы мәселелерін ата.
ЖОО психологиялық зерттеудің әдістері мен методологиясының ерекшелігін атап
өт.
Жоғары оқу орнын бітіруші маманға арналған талаптар мен студенттің жеке
тұлғалық дамуы туралы не білесің?
Мамандықтың жалпы психологиялық мінездемесін ата.
ЖОО бітірушілерге қойылатын талаптар қандай?
Студенттің жеке тұлғалық даму ерекшелігі ашып көрсет.
ЖОО оқу-тәрбие жұмысының психологиялық мінездемесі туралы не білесің?
Оқыту мен тәрбие жұмыстарының байланысын көрсет.
Студенттерді тәрбиелеудің психологиялық ерекшелігін ата.
Студенттерді тәрбиелеу мен білім беру бірлігінің психологиялық байланысы
қандай?
Студенттердің іс-әрекетіне психологиялық талдау жаса.
Студенттердің психологиялық танымдық процестер ерекшелігін ата.
Студенттер қалпының эмоционалды-ерік процестері мен қалыптары туралы не
білесің?
Студенттердің негізгі іс-әрекеттерін ата.
Студенттердің өздік жұмыстары мен ғылыми жұмыстарын талдап көрсет.
Іс-тәжірибе мен ізденушілік әрекеттерін атап бер.
ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің психологиялық мінездемесі туралы не білесің?
ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің психологиялық мінездемесінің құрылысы мен
мазмұнының ерекшелігін ата.
Эффективтілікті жетілдірудың психологиялық алғышарттарын ата.
ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің түрлері және олардың психологиялық ерекшелігі
туралы не білесің?
ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің түрлерін талдап көрсет.
Дәріс, сарамандық сабақтар, индивидуалды кеңес және емтихан ерекшеліктерін
ашып көрсет.
ЖОО оқытушысы мен студенттер қарым-қатынасы туралы не білесің?
ЖОО оқытушысы мен студенттер қарым-қатынасының функциялары мен
коммуникативті қартынас түрлерін ата.
Қарым-қатынастың оптималды педагогикалық түрлері туралы не білесің?
ЖОО оқытушысының тартымдылығы туралы не білесің?
«Педагогикалық тартымдылық» туралы түсінікті ашып көрсет.
Оқытушының тартымдылығын дамыту жолдарын ата.
Сөйлеу мәдениеті- педагогикалық тартымдылықтың атрибуттарын ата.
Болашақ маманды қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздерін ашып
көрсет.
Студенттің жеке тұлғалық дамуын қалыптастырудың шарттары мен мінездемесі.
Студенттерде ғылыми дүниетанымды қалыптастырудың ерекшелігін ата.
Адамның дүниетанымын қалыптастырудың құрылысы мен мазмұнын ата.
Студенттерің дүниетанымын қалыптастыру үрдісі туралы не білесің?
Студенттердің ЖОО бітірген кезде мамандық даярлығы қандай болу керек?
Мамандық даярлығының психологиялық мінездемесін ашып көрсет.
Мамандық даярлығының шарттары мен қалыптастыру жолдарын ата.
ЖОО ҒЕҰ-дың психологиялық-педагогикалық ғылыми негіздерін ата.
ЖОО ҒЕҰ-дың жалпы принциптері туралы не білесің?
ҒЕҰ-дың психофизиологиялық факторлары ата.
Ақыл-ой еңбегін ұйымдастыру жолдарын көрсет.
ЖОО ҒЕҰ-да оқытушының жеке тұлғалық ерекшелігін атап көрсет.
Студенттік отбасының типологиясы мен ерекшелігі туралы ата.
Студенттік отбасында дау-жанжалдардың шығу себептерін ата.
Этнос және жеке тұлғаның ұлттық сана-сезімінің ерекшелігін көрсет.
ЖОО ұжымында қарым-қатынас проблемаларын ата.
«Психология» пәнінен
магистранттардың білімін бағалауға арналған билеттер.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №1
1.Жоғары мектеп психологиясы пәнінің әдістері мен методологиясы туралы не
білесің?
2.Жоғары мектеп психологиясының жалпы мәселелерін ата.
3.ЖОО психологиялық зерттеудің әдістері мен методологиясының ерекшелігін
атап өт.
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет№2
1.Жоғары оқу орнын бітіруші маманға арналған талаптар мен студенттің жеке
тұлғалық дамуы туралы не білесің?
2.Мамандықтың жалпы психологиялық мінездемесін ата.
3 ЖОО бітірушілерге қойылатын талаптар қандай?
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №3
1. Студенттің жеке тұлғалық даму ерекшелігі ашып көрсет.
2. ЖОО оқу-тәрбие жұмысының психологиялық мінездемесі туралы не білесің?
3. Оқыту мен тәрбие жұмыстарының байланысын көрсет.
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №4
1. Студенттерді тәрбиелеудің психологиялық ерекшелігін ата.
2. Студенттерді тәрбиелеу мен білім беру бірлігінің психологиялық байланысы
қандай?
3.Студенттердің іс-әрекетіне психологиялық талдау жаса.
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №5
1. Студенттердің психологиялық танымдық процестер ерекшелігін ата.
2. Студенттер қалпының эмоционалды-ерік процестері мен қалыптары туралы не
білесің?
3. Студенттердің негізгі іс-әрекеттерін ата.
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет№6
1.Студенттердің өздік жұмыстары мен ғылыми жұмыстарын талдап көрсет.
2. Іс-тәжірибе мен ізденушілік әрекеттерін атп бер.
3. ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің психологиялық мінездемесі туралы не білесің?
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №7
1. ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің психологиялық мінездемесінің құрылысы мен
мазмұнының ерекшелігін ата.
2. Эффективтілікті жетілдірудың психологиялық алғышарттарын ата.
3.ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің түрлері және олардың психологиялық ерекшелігі
туралы не білесің?
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №8
1. ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің түрлерін талдап көрсет.
2. Дәріс, сарамандық сабақтар, индивидуалды кеңес және емтихан
ерекшеліктерін ашып көрсет.
3.ЖОО оқытушысы мен студенттер қарым-қатынасы туралы не білесің?
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №9
1. ЖОО оқытушысы мен студенттер қарым-қатынасының функциялары мен
коммуникативті қартынас түрлерін ата.
2. Қарым-қатынастың оптималды педагогикалық түрлері туралы не білесің?
3.ЖОО оқытушысының тартымдылығы туралы не білесің?
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №10
1. «Педагогикалық тартымдылық» туралы түсінікті ашып көрсет.
2. Оқытушының тартымдылығын дамыту жолдарын ата.
3. Сөйлеу мәдениеті- педагогикалық тартымдылықтың атрибуттарын ата.
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №11
1.Болашақ маманды қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздерін
ашып көрсет.
2. Студенттің жеке тұлғалық дамуын қалыптастырудың шарттары мен
мінездемесі.
3.Студенттерде ғылыми дүниетанымды қалыптастырудың ерекшелігін ата.
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №12
1.Адамның дүниетанымын қалыптастырудың құрылысы мен мазмұнын ата.
2. Студенттерің дүниетанымын қалыптастыру үрдісі туралы не білесің?
3. Студенттердің ЖОО бітірген кезде мамандық даярлығы қандай болу керек?
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №13
1. Мамандық даярлығының психологиялық мінездемесін ашып көрсет.
2. Мамандық даярлығының шарттары мен қалыптастыру жолдарын ата.
3. ЖОО ҒЕҰ-дың психологиялық-педагогикалық ғылыми негіздерін ата.
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №14
1. ЖОО ҒЕҰ-дың жалпы принциптері туралы не білесің?
2. ҒЕҰ-дың психофизиологиялық факторлары ата.
3. Ақыл-ой еңбегін ұйымдастыру жолдарын көрсет.
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №15
1. ЖОО ҒЕҰ-да оқытушының жеке тұлғалық ерекшелігін атап көрсет.
2.Студенттік отбасының типологиясы мен ерекшелігі туралы ата.
3.Студенттік отбасында дау-жанжалдардың шығу себептерін ата.
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
«Жоғары мектеп психологиясы» пәнінің билеттері.
Билет №16
1.Этнос және жеке тұлғаның ұлттық сана-сезімінің ерекшелігін көрсет.
2.ЖОО ұжымында қарым-қатынас проблемаларын ата.
3.ЖОО басшысына қойылатын талаптар.
Педагогика және психология кафедрасының отырысында талқыланды.
-----------------------
Эмоционалды доминант
Танымдық
доминант
Психикалық қасиет доминанты
ТҰЛҒА
МАМАН
ИНДИВИД
ТҰЛҒАНЫҢ ЖЕКЕ ДАРАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
Білім берудің мем-тік стандарттары шегінде білім беру қызметтерінің тең
дігі
Ақиқат білім алуға кедергі болатын саяси және идиологиялық ықпалды білім
берудің тәуелсіздігі.
Білім берудің ғылыми сипаты, құқылық және экологиялық бағыты.
Білім берудің озыңқы дамуы. Жүйелілігі, бірізділігі, біртұтастығы,
үздіксіздігі
Меншік түрлері, қызмет ету бағыттары,тәрбие беру мен оқыту түрлері бойынша
білім беру мекемелерінің ерікті болуы.
ҚР-ның барлық азаматының білім алу құқыларының теңдігі.
Принцип тері
Студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының түрлері
Оқу үрдісінен тыс студенттердің өздігінен орындайтын шығармашылық
жұмыстарының түрлері
Аудиториялық оқу үрдісіндегі СМӨЖ-ның репродуктивтік және шығармашылық
түрлері
Ғылыми баяндама жазу, пікір жазу
Ғылыми мақала, эссе жазу
Практикалық сабақтағы СМӨЖ
Лабораториялық сабақтағы СМӨЖ
Семинар-пікірталас, СМӨЖ
Реферат, аннотация, тезис, конспект жазу
Конференция сабақтары СМӨЖ
Курстық жұмыс жазу және ғылыми проект жасау
Әдістемелік кабинеттердегі СМӨЖ, СӨЖ
Дипломдық жұмыс орындау
Оқулықпен және әдебиеттермен жұмыс жасау
Комьпютерлік кабинеттердегі СМӨЖ,СӨЖ
Ақпараттық технологиялық кабинеттердегі СМӨЖ
Ғылыми үйірмеге арнайы курстар мен семинарларға қатысу
Арнайы секцияларға қатысу
Ақпараттық технологиялар мен жұмыс жасау
Педагогикалық және өндірістік практикаға қатысу
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz