Файл қосу
Тірі зат концепциясы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК |ПОӘК |
| | |042-14.4.05.1.20.35/03-20|
| | |10 |
|ПОӘК оқытушыға арналған | | |
|пәннің оқу жұмыс |№3 басылым | |
|бағдарламасы «Экология | | |
|және тұрақты даму» | | |
|пәнінің оқу-әдістемелік | | |
|кешені | | |
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Экология және тұрақты даму» пәнінен барлық
мамандық студенттеріне арналған
ОҚЫТУШЫНЫҢ ПӘН БОЙЫНША
ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ
Семей
2010
ГЛОССАРИЙ
Абиотикалық факторлар - тірі организмдерге тікелей немесе жанама әсер
ететін өлі табиғат элементтері (космостық, геофизикалық, климаттық,
кеңістік, уақытша, т.б.)
Абиогенді- тірі организмдердің қатысуынсыз жүретін процесс.
Автотрофтар - көмір қышқыл газы, су және минералдық тұздардан
органикалык заттарды синтездейтін организмдер.
Агробиоценоз - ауылшаруашылығында өсірілетін өсімдіктер қауымдастығы.
Адаптация - тірі организмдердің тіршілік жағдайларына бейімделі
процесі, түр бойынша (генотиптік) бейімделушілік бірнеше үрпақ бойынша
жүріп, түр түзілу процесімен байланысты болатын және жеке (фенотиптік)
адаптация акклимация организмдердің жеке даму процесін қамтып, оның
генотипіне әсер ететін бейімделушілік болып екіге бөлінеді.
Акклимация - жеке (физиологиялық) бейімделушілік.
Аменсализм - белгілі бір ортадағы организмдердің бір түрінің екінші
түр тіршілігіне басымдылық көрсететін түр аралық қатынастар типі.
Атмосфера - Жердің немесе кез келген космостық дененің газды
қабықшасы.
Антибиоз - организмдер арасындағы бір-біріне кері әсер ететін қарым -
қатынастың түрі.
Анабиоз - қолайсыз жағдайлар әсерінен немесе организмнің жеке даму
процесінде ерекше кезеңнің қалыптасуына байланысты олардың тіршілік
әрекеттерінің уақытша тоқтауы.
Анаэробты организмдер - оттегіні қажет етпейтін, оттегі қатысынсыз
ортада тіршілік ететін организмдер.
Антропогендік факторлар - адамның тіршілік әрекетінің әсері.
Апвеллинг - мүхит суларының жоғарғы қабатқа қарай көтерілуі.
Ареал - органимздердің систематикалық топтарының -популяциялар, түр,
т.б. таралу аймағы.
Аутэкология - белгілі түрге жататын жеке особьтарды зерттейтін
экологияның бөлімі немесе түр экологиясы.
Альбедо - белгілі бір дененің түскен сәулені шағылдыру қасиеті.
Альтернативті энергия көздері - Күн, жел, теңіздер мен геотермальды
энергия түрлері
Аэробты организмдер - бос оттегі қатысында тіршілік ететін
организмдер.
Азотфиксация - топырақ бактерияларының атмосферадағы молекулалық
азотты сіңіруі.
Аффинаж- рафинадтталған металл түрі.
Алюминийді - “Қанатты” металл деп атайды. Ол – күміс түсті ақ металл,
жылуды және электр тоғын жақсы өткізеді, созуға, жаюға, соғуға
икемді.Алюминий қалаиы, темір, никель, марганецпен қорытпасы қола деп
аталады.
Базалық мониторинг - антропогенді әсер болмайтын табиғи экожүйелердің
жағдайын бақылау.
Бентос - мүхит пен континетальды сулардың түбінде, грунтта тіршілік
ететін организмдер (зообентос, фитобентос).
Биогаз - қатты және сүйық қалдықтардан, оның ішінде мал шаруашылығы
комплекстерінің қалдықтарынан, қаланың коммунальдық - түрмыстық суларынан,
сол сияқты арнайы өсірілген балдырлар мен басқа да организмдерден алынатын
жанғыш газ. Қүрамында негізінен метан көп болады.
Биогенді заттар - тірі организмдердің тіршілік процестері нәтижесінде
түзілетін заттар (атмосферадағы газдар, таскөмір, мүнай, торф,
ізбестастар, т.б.), қоректік заттар, биогендер, био-гендік элементтер -
тірі организмдер құрамына кіретін элементтер - көміртегі, оттегі, азот,
сутегі, күкірт, т.б.
Биогеохимиялық цикл - минералды қосылыстар құрамындағы химиялық
элементтердің өсімдіктер мен жануарлар организмдері арқылы табиғаттағы
айналымы.
Биогеоценоз - тірі организмдер қауымдастығының (биоценоз) абиотикалық
жағдайлардың кеңістіктік жиынтығын (биотоп), зат, энергия мен информация
алмасулары негізінде біріктіретін құрлықтық экожүйе.
Биосфера - құрамы, құрылысы мен энергетикасы тірі организмдер
тіршілігімен анықталатын Жердің белсенді ерекше қабықшасы.
Биоиндикация - тірі организмдер мен олардың қауым-дастықтарына
тигізген әсеріне қарай антропогендік факторларды анықтау.
Биологиялық ресурстар - адамзат қоғамына пайдалы, багалы болып
саналатын генетикалық ресурстар, организмдер немесе олардың бөліктері,
популяциялар мен басқа да кез келген экожүйелердің биотикалық
компоненттері.
Биологиялық тазарту - судың қүрамындағы ластаушы заттарды
микроорганизмдер көмегімен тазарту.
Биота - кеңістіктегі барлық тірі организмдер жиынтықтарының кез келген
түрі, (мысалы, экожүйе биотасы, құрлық биотасы, теңіз биотасы, биосфера
биотасы, т.с.с).
Биотикалық факторлар - тірі организмдердің бір-біріне әсеріңің барлық
түрдері.
Биотикалық айналым – биосферадағы биотикалық және абиотикалық
компоненттердің арасындағы экожүйелердегі биогенді элементтердің айналымы.
Биотоп – белгілі биоценоз алып жатқан абиотикалық факторлары
салыстырмалы біртекті кеңістік.
Биокосты заттар - тірі организмдердің тіршіліқ процестері мең
биологиялық; емес (табиғи) процестердің біріккен әсері нәтижесінде
түзілетін заттар.
Биом - Жердің негізгі климаттық аймақтарына сәйкесірі кұрлықтық
экожүйелер (шөлдер, шөлейттер, ормандар).
Биоценоз - кұрлық не судың белгелі бір бөлігінде бірге, тіршілік
ететін әртүрлі систематикалық топқа жататын орга-низмдердің қауымдастығы.
Биоценоэкология - тірі организмдердің қауымдастықтары мен оларды
қоршаған орта арасындағы қарым-қатынастарды зерттейтін экология саласы.
Биофильтр - ағызынды суларды биологиялық әдіс арқылы тазарту
қондырғысы.
Алюминийді - “Қанатты” металл деп атайды. Ол – күміс түсті ақ
металл, жылуды және электр тоғын жақсы өткізеді, созуға, жаюға, соғуға
икемді.Алюминий қалаиы, темір, никель, марганецпен қорытпасы қола деп
аталады.
Берилий мен Ниобийді“ атом өнеркәсібінің металдары” деп атайды.
Берилій – ядролық реакторлардағы нейтронды баяулатқыш әрі қайтарғыш болса,
ниобимен оның жылу бөлетін (ЖБЭЛ) қаптайды.
Бериллий қоласы- мыстың берилиймен (1,5-3%) қорытпасы жемірілуге
төзімді және өте берік. Одан сағаттың, басқада дәл механиздердің,
электрониканың, байланыс құралдарының, автомобильдердің бөлшектерін
жасайды.
Валенттілік (экологиялык) - толеранттылық шектері немесе түр, не
популяциялардың әртүрлі орта жағдайларында тіршілік ету қабілетінің
сипаттамасы.
Ванадий -өндірістіккүкірт қышқылын, селен-фотоэлементтер, теллур-
инфрақызыл сәулелерін қабылдағыштар, скандий-ЭВМ есте сақтау элементтерін,
рений- мұнай өндеуге қажет платина катализаторларын шығаруда қолданылады.
Вольфрам- балқу температурасы өте жоғары (3 370 ºС). Жоғары
температуралы пештердің қыздыратын элементтері мен қәдімгі эелктр
шамдарының қызатын жәпшелері вольфрамнан жасалады.
Висмут – қызғылт дақтары бар күміс түсті сынғыш металл. Висмут
тұздары айна жасауда, медицинада кең қолданылады. Балқу температурасы
төмен болғандықта, жылуды жақсы өткізгендіктен оны онай балқитын
құймалар,өткізгіштер даярлауда және атомдық реакторларда тоңазытқыш
ретінде пайдаланады.
Газдар (парниктік) - атмосфераға түсіп, парниктік эффект туғызатын,
көмірқышқыл газы, метан, көмірсутектер, т.б. газ тәрізді заттардың
қоспасымен атмосфераның ластануы.
Гомеостаз - организмдер немесе организмдер тобының қоршаған ортаның
түрлі өзгерістерінде динамикалық тұрақты тепе-теңдігін сақтай алу
қабілеті.
Геотермальды сулар - жер қойнауындағы ыстық, өздеріне тән химиялық
құрамы бар сулар.
Гербицидтер - арам шөптерді жоюға қолданылатын улы химикаттар.
Гидробиология - барлық су ресурстарыда тіршілік ететін тір
организмдерді зерттейтін ғылым саласы.
Гидробиосфера - Жер бетілік суларда мекендейтін тірі организмдердің
тіршілік ету ортасы, биосфераның бір бөлігі.
Гидробионттар - суда тіршілік ететін организмдер.
Гидросфера - тірі организмдер мекендейтін Жердің сулы кабықшасы,
барлық мұхиттар, өзендер мен көлдер теңіздер, батпақтар, су қоймалары мен
бұлақтар.
Гидрохимиялық режим - судың химиялық құрамының уақыт мезгіліне
байланысты өзгерістері.
Гигрофиттер - батпақты ортада тіршілік ететін организмдер.
Глобальды мониторинг - жалпы әлемдік масштабтағы биосферадагы
процестер мен өзгерістерді бақылау.
"Гринпис" - ең атақты халықаралық қоғамдық экологиялық ұйым.
Гетеротрофтар- организмдер жасап шығарған дайын органикалық заттармен
қоректенетін организмдер.Бұған: адам, жануарлар, кейбір өсімдіктер,
көптеген бактериялар, саңырауқулақтар жатады.
Глобалды ластану- жер шарының кез келген нүктесіндегі ластану.
Мысалы, атмосферанынын көміртегі оксидтерімен, күкірт, азот,
пестицидтермен, әлемдік мұхиттың мұнай өнімдерімен ластануы.
Демэкология - популяциялар мен оларды қоршаған орта арасындағы қарым-
қатынастарын зерттейтін экологияның бөлімі.
Деградация - қоршаған табиғи орта компоненттерінің табиғи және
антропогендік факторлар әсерінен бұзылуы, жағдайының нашарлауы.
Дендрарий - ағаш тектес өсімдіктер арнайы топырақта өсірілетін
территория.
Детрит - организмдердің ыдырау және бөліну өнімдері, өлі органикалық
заттар.
Деструкторлар - органикалық заттармен қоректену арқылы оларды
ыдырататын организмдер (редуценттер).
Десиканттар - өсімдік тамырларын жоюға қолданылатын улы химикаттар.
Дефолянттар - өсімдіктердің жапырақтарын жою үшін қолданылатын улы
химикаттар.
Зоопланктон- суда тіршілік ететін консументтер.
Зооценоз - белгілі бір биоценоздағы жануарлардың қауымдастығы.
Зоофагтар - жануарлармен қоректенетін организмдер (каннибализм).
Кадастр - объектілер мен қүбылыстардың сандық және сапалық
көрсеткіштері жөніндегі жүйелі түрдегі мәліметтер жинағы.
Коменсализм - белгілі ортада тіршілік ететін бір түрге жататын
организмдер екінші түрге жататын организмдерді пайдалана отырып, бірге
тіршілік ететін түр аралық қарым-қатынастар типі.
Консументтер - гетеротрофты организмдер (негізінен, жануарлар) басқа
организмдердің өсімдіктер (өсімдік қоректі фитофагтар) мен жануарлардың
(жануар қоректі зоофагтар) органикалық заттарымен қоректенетіндер.
Ксеробионттар - құрғақ ортада тіршілік ететін орга-низмдер.
Климатотоп - қоршаған ортадағы климаттық жағдайлар.
Қызыл кітап - сирек кездесетін және жоғалып кету қаупі бар жануарлар,
өсімдіктер мен саңырауқүлақтардың түрлері туралы үнемі толықтырылып
отыратын мәліметтер жинақталған ресми қүжат.
Қышқыл жаңбырлар - атмосфералық қалдықтардың реакция ортасының жауын,
қар, түманның қүрамындағы техноғенді калдыктар әсерінен қышқылдығының
қалыпты мөлшерден артуы.
Қоректік (трофикалык) тізбектер - биоценоздың әртүрлі трофикалық
деңгейлердегі мүшелерінің алдыңғыларының соңғыларымен қоректенуі арқылы
заттар мен энергияның тасымалдануы.
Конкуренция- бәсекелестік, белсенділік, бірдей ресурстарды қажет
ететін организмдер.
Қоршаған ортаны қорғау- табиғат ресурстары мен космос кекістігін
қайта өндіру мен тиімді пайдалануға бағытталған ғылыми, құқықтық,
техникалыќ шараларды жиынтыѓы.
Қоршаған орта- тіршілік ету ортасы, табиғаттың барлың материалдық
денелері,күштері мен құбылыстарының, заттары мен кеңістігінің жиынтығы,
тірі организмдермен тікелей байланыста болатын адамның қызметі.
қышқылдық жаңбырлар- рН 5,6- дан төмен болады. Мұндай жауын- шашынның
түсуі атмосфераның күкірт диоксидімен, азот оксидтерімен антропогендік
ластануымен байланысты.
Қорғасын- бұл аккумуляторлар, подшипниктер, радияциядан қорғану
құрал-жабдырқтары (рентген кабинеттерінің жабдықтары, радиактивті
калдықтар сақтайтын контейнерлер), электр кабелінің қорғаныс қабаты,
хрусталь жасайтын қоспалар.
Интродукция - өсімдіктер мен жануарлардың белгілі бір түріне жататын
особьтардың тіршілік ету ареалынан баска жаңа табиғи климаттық
жағдайларғаауысуы.
Ил - сулардағы минералдық және органикалық косылыстардан күралған
түнба.
Импактілі мониторинг - ластаушы заттар таратушы көздерге жақын
орналасқан аса қауіпті аймақтар мен орын-дарды бақылау.
Ирригация - егістікті жасанды суару - мелиорацияның бір түрі;
медицинада дәрілік сұйықпен емдеу.
Ихтиология - балықтар туралы зерттейтін зоологияның саласы.
Ластану-табиғи немесе тікелей антропогендік ортға бұл тән емес физикалық,
химиялық, биологиялық агенттердің әкелінуі.
Макроэкология - классикалық экологияның ең негізгі түжырымдары, адам
мен табиғат арасындағы қарым-қатынастардың проблемалары туралы ілім, адам
экологиясымен біріктірілген ғылыми пән.
Мелиорация - ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлердің жағдайын
жақсарту.
Метаболизм - организмдердегі, биологиялық жүйелердегі зат пен
энергияның алмасуы.
Мониторинг - белгілі бір объектілер мен кұбылыстарды, олардың жәй-
күйін үздіксіз бақылау.
Мониторинг (экологиялык) - қоршаған орта компоненттерінің сапасын, жәй-
күйін бақылау.
Мутуализм - бірге тіршілік ететін организмдердің бір-біріне пайдалы
әсері жағдайындағы түр аралық қарым-қатынастар типі.
Мырыш- 2/5 бөлегі болатын қорғаныс қабатын жасауға және 1/4 –і жез
шцғарыға қолданылады.
Мыс- әлемдегі мыстың 1/2 бөлігі электротехникада (сым,
тоңазытқыштардың жылу алмастырушылары, вакуумдық апараттар) және 40%-ы
қорытпа құюда қолданылады. Мыс электр тоғын жақсы өткізеді. Оны көп
жағдайда басқа металдармен қорытпа түрінде қолданады. Мыстың мырышпен
қорытпасын жез деп атайды.Мыстың никельмен қорытпасын мельхиор деп атайды.
Парниктік эффект - Күннің жылу сәулелерін сіңіретін газдар мөлшерінің
көбеюі нәтижесінде атмосфера температура-сының жоғарылауы.
Пестицидтер - өсімдіктер, жануарлар, ауыл шаруашылық дақылдарын басқа
организмдердің- арам шөптердің (герби-цидтер), насекомдардың
(инсектицидтер), саңырауқүлақтардың (фунгицидтер), т.б зиянды әсерінен
қорғау үшін қолданылатын химиялық улы химикаттар.
Пирамида (экологиялык) - биоценоздардың қоректік деңгейлері -
продуценттер, консументтер және редуценттердің арасындағы сапалық
қатынастардың, олардың саны (сандық пирамда), биомассасы (биомасса
пирамидасы) немесе энер-гиясы (энергия пирамидасы) бойынша графиктік
бейнеленуі.
Поллютанттар - ортаның техногенді ластаушылары: ауада -
аэропланктондар, суда- гидропланктондар, топырақта -террополлютанттар.
Популяция - генофондысы ортақ, салыстырмалы бірдей экологиялық
жагдайлардағы ортаны мекендеп, бір-бірімен еркін будандасып, ұрпақ бере
алатын, бір түрге жататын особьтардың жиынтығы.
Продуценттер - органикалық емес заттардан алғашқы өнім түзетін
автотрофты организмдер.
Редуценттер - органикалық заттарды жай минералдық заттар: су,
көмірқышқыл газы, күкіртсутек және түрлі түздарға дейін ыдырататын
гетротрофты организмдер (бактериялар мен саңырауқүлақтар).
Рекультивация - бүзылған табиғи ландшафтарды қалпына келтіруге
бағытталған іс-шаралар комплексі.
Нектон - сулы ортада еркін қозғалып жүзіп тіршілік ететін организмдер.
Нейстон - судың бетінде тіршілік ететін организмдер, мысалы,
масалардың личинкасы.
Ноосфера - ойлаушы қабат, ақыл-ой сферасы, В.И. Вернадс-кийдің сөзімен
айтқанда, биосфераның адам ақыл-ойы мен әрекеті нәтижесінде сапалық
жағынан жаңа, жоғары сатыдағы даму кезеңі.
Сапрофагтар - өлі органикалық заттармен қоректенетін жануарлар
(детритофагтар).
Синэкология - көп түрлі қауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы.
Сукцессия - белгілі тіршіілік ортасындағы организмдердің түр қүрамы
өзгерістерінің үздіксіз және бағытталған жүйесі.
Симбиоз - екі немесе одан кµп түрлерге жататын организмдердің бірігіп
тіршілік етуі.
Смог- улы тұман, тұманның тамшылары мен шаң бөлшектерінің қосылуымен
сипатталатын атмосфераның қауіпті ластануы.
Терратогендер - организмдерге әсер ету арқылы олардың үрпақтарында
аномалиялар туғызатын заттар, не физикалық агенттер.
Техногенез - адамды қоршаған және табиғи ортада өзгерістер туғызатын
техника мен материалдық мәдениеттің даму процесі
Тірі зат- биосфераның тірі организмдерінің жиынтығы.
Тантал - медицинада таптырмайтын металл. Оның ерекшелігі – адам
организімінің дұрыс қабылдауында. Сондықтан, танталдан хирургиялық
қысқыштар мен импланттар жасалады. Әрбір ұялы телефонна 6-дан 12-ге дейін
(сандық камераларда 30-дан астам) конденсаторлары бар. Сонымен қатар,
электр зарядын өзіне жинақтайды.
Озон қабаты - тірі организмдер үшін аса қауіпті Күннің қысқа толқынды
ультракүлгін сәулелерін сіңіретін озон молекулаларының жоғары
концентрациясы жинақталған атмосфера қабаты.
Озондық ойық - атмосфераның озон кабатындағы озон молекулалары жоқ
аймақ.
Ойық не қуыс (экологиялык) - түрдің тіршілік етуі үшін,
қауымдастықтағы басқа түрлермен байланыстарын қоса алғанда, оның тіршілік
етуіне қажетті факторлар комплексі немесе белгілі бір түрдің
қауымдастықтағы алатын орны.
Урбанизация - қалалардың өсуі мен дамуы, ауылдың қалаға айналуы, ауыл
түрғындарының қалаларға көшуі, қоғам өмірінде қалалар ролінің артуы
Фенотип - организмдердің сыртқы белгілері мен қасиеттерінің жиынтығы.
Фитопланктон - суда тіршілік ететін өсімдіктер мен басқа да тірі
организмдер.
Фитофагтар - өсімдік қоректі организмдер.
Фитоценоз - көптүрлі өсімдіктер қауымдастықтары.
Фильтраторлар - суды майда планктон организмдер мен детриттерден
тазартатын суда тіршілік ететін организмдер-гидробионттар.
Фотосинтез - Күннің жарығы әсерінен жасыл өсімдіктердің хлорофилл
дәндерінде атмосферадағы көмірқышқыл газы мен судан органикалық заттардың
түзілуі.
Цунами - жер сілкіну, вулкандар атқылауы немесе т.б. табиғи қүбылыстар
кезінде мүхит түбі бөліктерінің ауысуына байланысты туатын теңіз
толқындары.
Цитология - тірі организмдердің клеткалық құрылымын зерттейтін
биологияның саласы.
Хемосинтез - кейбір минералдық заттардың тотығуы кезінде бөлінетін
энергияны пайдалану арқылы хемо-автотрофты бактериялардың органикалық зат
синтездеу процесі.
Хромит кені-металлургия, химия және отқа төзімді материалдар
өнеркәсібі үшін аса бағалы шикізат. Хромит кенінен маркасы жоғары, өте
сапалы болат дайындауға пайдалынатын хром қорытпалары алынады. Хром
негізінде алынған отқа төзімді материалдар көп уақыт бойы жоғары
температураның әсерінен бұзылмайды.
Экологиялың жүйе - бір-бірімен тығыз байланысты, әртүрлі орта
жағдайларында тіршілік ететін бірнеше түрге жататын организмдер жиынтығы.
Эрозия - топырақтың қүнарлы қабатының жаңбыр, қар суларымен шайылып,
не желмен үшып бүзылуы.
Экологиялық сараптама - адамның шаруашылық және басқа қызмет
түрлерінің экологиялық талаптарға сәйкестігін анықтайтын сараптама.
Экоцид - өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің жаппай жойылуы,
атмосфера, су ресурстарының немесе басқа да табиғи ортаның зиянды
заттармен улануына әкеп соғатын экологиялық апаттар.
Эпизоотия - жануарлар арасында аурудың таралуы.
Этология - жануарлардың мінез - қылықтарының биологиялық непзі
жөншдеп ғылым.
Эвтрофикация - табиғи суларға минералдық тыңайтқыштар, жуғыш заттар,
мал шаруашылығы комплекстерінің қалдықтары түрінде азот, фосфор, күкірт,
т.б. биогенді элементтердің көп түсуі нәтижесінде фитопланктон (әсіресе,
көкжасыл балдырлар) биомассасының күрт өсіп, олардың оттегін белсенді
сіңіріп, улы заттарды бөлуіне байланысты басқа гидробионттардың тіршілік
жағдайлары нашарлап, қырылып қалуы.
Экожүйе- жүйе ішіндегі түрлердің көптүрлілігі мен зат айналымын
түзетін энергия ағымымен қамтамасыз ететін, берілген учаскедегі белгілеу
үшін қолданылады.
Экологиялық пирамида- биотоптың кері пирамидасы, 1966 ж. Ч. Элтон
тұжырымдаған концепция.
Ядролық катастрофа - жаппай қырып-жоятын ядролық қаруды қолдану
нәтижесінде қалыптасатын глобалды экологиялық апат.
Церконий- уран ядросы бөлінген кезде шығатын нейтрондарды өзіне
ілестірімейді. Сондықтан оны атом реакторларын жасаған кезде қолданады.
№ 1 дәріс. (1сағат)
Тақырып: Экология – организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын
зерттейтін іргелі жаратылыстану пәні.
Жоспар:
1. Экологияның анықтамалары.
2. Экологияның қалыптасу тарихы.
3. Экологияның бөлімдері.
Адамзат қоғамының қалыптасуы мен дамуындағы табиғаттың ролі. Табиғатты
түрлендірудегі ғылымның орны. XVIIІ-XIX ғасырларда жаратылыстанудың ғылыми
негіздерінің қалыптасуы. И.В.Гете мен Ж.Б.Ламарктың организмдердің
эволюциясы туралы идеялары. А.Гумбольдт пен Ч.Дарвин – осы күнгі
биогеография мен экологияның жол бастаушылары. Э.Геккельдің экологияны
дербес ғылым саласы дәрежесіне көтеруі. Экологиялық мектептердің
қалыптасуы. Осы күнгі экологияның негізгі бөлімдері. Экологияның қатысуымен
шешілетін теориялық және қолданбалы мәселелер.
Экология пәніне кіріспе.Экология тірі ағзалардың бір-бірімен және
қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін биология ғылымының саласы.
«Экология» (гр. oikos – үй, тұрақ, мекен; logos - ғылым) терминін ғылымға
алғаш 1866 ж. неміс ғалымы Эрнест Геккель енгізді. Экология дегеніміз-тірі
ағзалардың бір-бірімен және қоршаған ортамен қарым қатынастарын зерттейтін
ғылым. Экологияның қазіргі кездегі мазмұны өте күрделі. Экология ғылымының
ең басты мақсаты биосфера шегіндегі ғаламдық мәселелерді бақылай отырып
ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау. Экологиялық зерттеу обьектісіне
биологиялық макрожүйелер (популяция, биоценоз, экожүйе) және олардың
кеңістіктегі динамикалық өзгерістері жатады.
Экология ғылымының мақсаты – биосфера шегінде әлемдік жағдайларды бақылай
отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау, адам–қоғам–биосфера
арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат ресурстарын тиімді
пайдалануды нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының негізгі міндеті - популяция, биоценоз және
экожүйені динамикалық зерттеу, экологиялық үрдістердің заңдылықтарын ашу,
индустриализация және урбанизация жағдайындағы ғаламшар проблемаларын
зерттеу.
Экология биологияның саласы ретінде ХІХ ғ. ортасында пайда болғанмен,
жеке ғылым ретінде ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында қалыптасты. Жаратылыс
туралы көптеген мәліметтер антика дәуірінің ғалымдары Гераклитттің,
Гипократтың, Аристотельдің еңбектерінде келтіріледі. Мысалы, Аристотель
«Жануарлар тарихы» деп аталатын еңбегінде өзі білетін 500-ден астам
жануарларды зерттеп, мінез-құлығына талдау жасайды. Аристотель шәкірті
Т.Эрезийский қазіргі Жерорта теңізінің жағалауындағы өсімдіктерге
топырақтың және ауа райының әсерін баяндады.
XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басы Ұлы географиялық ашылулар дәуірі деп
аталады. 1492 ж. итальян теңіз жүзушісі Христофор Колумб Американы ашты.
1498 ж. португалдық Васко до Гамма Африканы айналып, теңіз жолымен Индияға
жетті. Ал 1519-1521 жж. Фернан Магеллан бастаған испандықтар тұңғыш рет жер
шарын айналып шықты. Бұл саяхаттар жер туралы білімнің кеңеюіне септігін
тигізді.
XVІІІ ғ. соңы мен XІX ғ. басында қоршаған ортаны зерттеушілер саны
арта түсті. 1807 ж. Гумболдь Орталық және Оңтүстік Америкада жүргізген
көптеген зерттеулері негізінде «Өсімдіктер географиясы туралы ойлар»
еңбегін жарыққа шығарды. Онда ғалым өсімдіктердің өсуі мен өркен жаюы ауа-
райы жағдайына, температураға байланысты екенін ашып көрсетті.
Бертін келе бұл ойлар орыс ғалымы К.Ф.Рульенің, Н.А.Северцевтің,
А.Н.Бекетовтың еңбектерінде тереңдетіле түсті. Экологиялық ғылымның одан
әрі дамуына Ч.Дарвин, В.В.Докучаев, В.И.Вернадский, В.Н.Сукачев,
Н.Ф.Реймерстің үлесі жоғары болды.
Экология ғылымының даму кезеңдері:
І кезеңде (1707–1924 жж.) экология ғылымының алғышарттары қалыптасты;
ІІ кезеңде (1924–1980 жж.) экология ғылымы дара ғылым деңгейіне
көтеріліп, өзінің зерттеу салаларын, мақсат-міндеттерін жетілдіре түсті;
ІІІ кезеңде (1980–2000 жж.) экология әлеуметтік, саяси-экономикалық,
нарықтық жағдайлар мен мәселелерді зерттейтін деңгейіне жетті.
Негізгі теоретикалық әдістерге сипаттама, жүйелік анализ, моделдеу
жатады.
2. Негізгі эмпирикалық әдістерге бақылау, салыстырмалы талдау, эксперимент
(лабораториялық, далалық) және мониторинг жатады.
Қазіргі заманда экологияда математикалық әдістер, ақпарат теориясы мен
кибернетика әдістері қолданылады. Кең қолданылатын ЭВМ көмегімен іске
асырылатын модельдеу әдісі. Мониторинг ұғымы 20 ж. пайда болды, ғылымға 70
ж. енгізілді. Мониторинг – қоршаған орта жағдайларына бақылау жасау, ол 3
іс-әрекет жиынтығынан тұрады:
1. 1. Бақылау - қоршаған орта жағдайларына систематикалық бақылау;
2. Болжау - табиғат және антропогендік факторлар әсерінен қоршаған
ортаның өзгеру күйін болжау;
3. Басқару – қоршаған орта жағдайларын реттеу іс-шаралары.
Экологияның бөлімдері: аутэкология, демэкология, синэкология,
ғаламдық экология.
Аутэкология-жек организмдер арасындағы қарым қатынастарды оның
ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді.
Демэкология-бір түрге жататын организмдер тобын, яғни популяцияларды
оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жүргізеді.
Синэкология-бірлестіктер экологиясы ретінде әр түрлі түрлерге
жататын популяциялар жиынтығын біртұтас организмдер деңгейінде зерттейді.
Ғаламдық экология-табиғи және табиғи іс-әрекетінен туындайтын
биосфера шегіндегі, күн жүйесіндегі әлемдік өзгерістер мен құбылыстарды
зерттейді.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1.Экология деген ұғымды қалай түсінесіз?
2.Экологияның негізгі міндеттері мен мәні қандай?
3. Қандай экологиялық бөлімдерді білесіз?
4. Адамның күнделікті қызметінде экологаялық білім қажет пе? Өзіңіздің
айтқандарыңызды мысалдармен дәлелдеңіз.
5. Экологияның жеке ғылым ретінде қалыптасу кезеңі қай жылдарды қамтиды?
6. Қазақстанда қандай экологиялық проблемалар бара?
№ 2 дәріс. (2 сағат)
Тақырып: Дара организмдер экологиясы – аутэкология
Жоспар:
1. Негізгі тіршілік ету орталары.
2. Биологиялық ырғақ. Фотопериодизм.
Тіршілік ортасы –кез келген организмнің өсуіне, көбеюіне
қолайлы табиғи, тарихи қалыптасқан орта. Қазіргі кезде жер шарында негізгі
төрт тіршілік ету ортасы бар. Олар: су, жер үсті-ауалы, топырақ және тірі
организм.
Суллы ортада тіршілік ететін организмдерді гидробионттар деп атайды.
Судың қалың қабатын пелагиаль деп, оны 3 топқа бөледі нектон және
планктон, бентос.
Планктон-судың беткі қабатында оның ағысымен қалқып жүретін ұсақ
омыртқасыз жәндіктер. Олар зоопланктон және фитопланктон деп бөлінеді.
Нектон- судың терең қабаттарында еркін жүзіп жүретін балықтар, т.б.
организмдер.
Бентос –судың түбіндегі шөгінділерде тіршілік ететін организмдердің
жиынтығы. Бентостар: фитобентосжәне зообентос деп бөлінеді.
Жер - үсті ауалы орта организмдер үшін күрделі өзгерістер үздіксіз
жүріп жататын, табиғаты сан қилы орта. Мұнда атмосферада газдың құрамы,
ылғалдылығы, қысымы, т. б. факторлар жиынтығы литосфера қабатымен тығыз
байланысып жатады.
Топырақта тіршілік ететін оргнизмдерді эдафабионттар деп атайды.
Оларды үш топқа бөлуге болады:
1. Геобионттар-топырақтың тұрақты тіршілік иелері.
2. Геофильдер-тіршілігінің біраз бөлігі топырақпен байланысты
организмдер.
3. Геоксендер-топырақ қабаттарын уақытша мекені ретінде
пайдаланушылар.
Тірі организмдердің өзі –тіршілік ортасы.
Организмдердің тіршілігінде жыл сайын бұлжымай қайталанып отаратын
өзгерістерді биологиялық ырғақ деп атайды.
Шектеуші факторлар.
Тіршілікке анықтама берудің бір жолы – олардың негізгі қасиеттерін жүйелеп
баяндау.
1. Тірішіліктің құрылымы.
2. Қоректену. Ағзалар өмір сүруіне қажетті энергия мен заттарды қоректену
арқылы алады. Жануарлар мен саңырауқұлақтар басқа ағзалардағы органикалық
заттарды ферменттердің көмегімен ыдыратып қорытады, оны қоректену дейді.
3. Тынысалу. Ағзалар тыныс алғанда кейбір көп энергиялы қосылыстар ыдырап,
соның нәтижесінде энергия бөлінеді. Бұл энергия аденозинтрифосфот (АТФ)
молекуласы түрінде сақталады.
4. Өсу. Өлі табиғат (мысалы, кристалдар) сыртқы қабатына жаңа заттар қосу
арқылы өссе, тірі ағзалар қоректік заттардың есебінен өседі.
5. Даму. Уақыт өткен сайын ағзалар күрделеніп өзгереді. Ондай өзгерісті
даму дейді.
6. Тұқымқуалаушылық. Тіршіліктегі тұқым қуалайтын молекулалардың құрамы
бірдей және ол молекулалар ағзалардың өзінен бөлініп, ұрпақтарына беріледі
және ата-енелерінің негізгі белгілерінің ұрпаққа берілуін, түрлердің
сақталып қалуын қамтамассыз етеді.
Әрбір организмге әсер ететін факторлардың төменгі және жоғарғы шегі
болады және бір фактор шешуші роль атқарады. Бұл заңдылықты неміс химигі
Ю.Либих (1948 ж) ашқан. Оны «Минимум заңы» дейді.
Төзімділік немесе толеранттылық заңы В.Шельфордтың есімімен
аталады.Заңның негізі организмдердің факторларға деген талғамының
шектелуі.
Мекен ету ортасында тірі ағзаға әсер ететін экологиялық
факторлардың көптүрлігіне қарамай, олардың ағзаға әсер ету сипаты мен тірі
ағзалардың жауап ретінде беретін реакциялары бойынша бірқатар жалпы
заңдылықтарды көрсетуге болады. Тірі ағзаларға экологиялық факторлардың
әсерінің қолайлы немесе қолайсыз болуы, ең алдымен оның әсер ету күшіне
байланысты. Фактордың жетіспеуі немесе шектен тыс көп болуы ағзалардың
тіршілігіне қолайсыз әсер етеді.
Ағзаның тіршілігі үшін анағұрлым қолайлы болатын экологиялық
фактордың интенсивтілігі оптимум деп атайды. Көптеген түрлердің гүлденуі,
көбеюі үшін оптималды температуралар белгілі.
Түрлердің мекен ерту ортасының факторларының қандай да бір
диапазонына бейімделуге қабілетін экологиялық валенттілік деп атайды.
Әр түрдің өкілдері оптимум шамасына және экологиялық
валенттілігіне қарай ерекшеленеді. Фактордың бір әсер ету шамасы бір тр
үшін оптималды, екіншісі үшін зиянды, ал үшіншісі үшін төзімділік шегінен
тыы болуы мүмкін.
Экологиялық валенттілігі төмен түрлерді стенобионтты( грек
тілінен аударғанда stenos- тар), ал төзімділігі жоғары түрлер- эврибионтты
(грек тілінен аударғанда eyros- кең) деп атайды. Стенобионттылық пен
эврибионттылық ағзада өзінің тіршілігін сақтауда пайда болатын әр түрлі
бейімделу типтерін сипаттайды. Мысалы, температураға қатысты эври және
стенотермді ағзалар; тұздардың концентрациясы эври және стеногалилі;
жарыққа- эфри және стенофотты; тамақ түріне байланысты эфри және стенофагты
ағзаларды бөліп көрсетуге болады.
Эврибионттылық түрдің кең таралуына жағдай жасайды. Көптеген
қарапайымдылар, саңырауқұлақтар эфрибионттарға жатады да олар барлық мекен
ету ареалында мекен етеді.
1840 жылы Ю.Либих (1803-1873) ағзалардың төзімділігі оның
экологиялық қажеттіліктерінің тізбегіндегі ең әлсіз звеносымен
анықталатынын дәлелдеді. Ол ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін
анықтауда қоректік заттарға деген сұранысын зерттеуде бағытталған
тәжірибелер жүргізді. Ю. Либих бидайдың өнімділігі оған көп мөлшерде
қажет(СО2 және Н2О және т.б.) жеткілікті мөлшерде бар қоректік заттарға
емес, оған аз мөлшерде қажет және топырақта жеткіліксіз ( мысалы, бор)
заттарға тәуелді екенін анықтады.
Қазір Либих ережесі шектеуші факторлар заңы немесе Либихтың минимум
заңы деп аталады. Бұл заңды былай тұжырымдауға болады.: экологиялық
факторлар жиынтығында төзімділік шегіне ең жақын фактор күшті әсер етеді.
Экологиялық фактордың тек жетіспеуі (минимум) ғана емес, оның артық
мөлшері де( максимум) шектеуші әсер ете алады.
Минимуммен қатар максимумның да шектеуші әсері туралы түсінікті
дамытқан 1913 жылы В.Шелфорд болды. Шелфордтың толеранттылық заңы:
Экологиялық фактордың минимумы ғана емес, оның максимумы да шектеуші
фактор бола алады, ал олардың арасындағы ауытқу диапазоны толеранттылық
шамасы ( латын тілінен аударғанда tolerantio-шыдау, төзімҚ яғни ағзаның
белгілі бір факторға төзімділігін анықтайды.
Салыстырмалы түрде тұрақты жағдайда ұзақ уақыт тіршілік еткен
түрлер өзінің экологиялық серпімділігін жоғалтып, қоршаған ортаға
стенобионттылық қалыптасады. Ал, орта факторларының айтарлықтай ауытқымалы
жағдайында тіршілік еткен ағзалардың экологиялық серпімділігі жоғары
болады да олар эврибионтты болады.
Тірі ағзалардың жеке дамуында, олардың қоршаған орта орта
факторларының өзгеруіне сезімталдығы жоғары болатын кезеңдері белгілі.
Мұндай кезеңдерді қауіпті кезеңдер деп атайды. Бұл кезеңдер көбіне көбею
кезеңдеріне және онтогенездің бастапқы кезеңіне сай келеді. Бұл кезде
қоршаған ортаның көптеген факторлары шектеуші болып табылады. Ересек
крабтар мен көптеген теңіз жануарлары тұздылығы төмен немесе тұщы суда да
тіршілік ете алады, ал олардың дернәсілдері үшін міндетті түрде тек өте
тұзды су қажет.
Негізгі абиотикалық факторларға жарық, температура және ылғалдылық
жатады.
Жарық. Белгілі француз астрономы К. Фламмарион (1842-1925) «Біздің
планетамызда жүрген, қозғалған, өмір сүретін нәрселердің барлығы күннен
жаралған»- деді.
Биосферадағы ең маңызды процесс-фотосинтез тек жарықта ғана жүзеге
асырылады.
Альбедо-әр түрлі денелердің бетінің шағылыстыруға қабілеті. Ол
радиацияның жалпы мөлшерінен пайызбен шаққандағы мөлшері.
Экологиялық фактор ретінде жарыққа қатысты өсімдіктердің төмендегі
топтарын бөліп көрсетуге болады.: гелиофиттер сциофиттер және көлеңкеге
төзімді өсімдіктер.
Температура. Тірі ағзалардың жер бетінде таралуын анықтайтын
факторлардың бірі- температура. Жылудың тек абсолюттік мөлшері ғана емес,
сондай-ақ оның уақыт бойынша таралуы, яғни жылулық режим маңызды болып
табылады.
Бергаман ережесі (1847 ж.) бойынша түрдің немесе біртекті жақын
түрлердің тобында дене мөлшері ірі жылықанды жануарлар анағұрлым салқын
аудандарда таралған.
Термодинамика тұрғысынан ағзаның жылуды жоғалтуы оның салмағына
емес, бетінің ауданына тура пропорционал болады.
Неғұрлым жануарлар ірі және денесі шағын болған сайын оған
тұрақты температураны ұстап тұру жеңіл. Ал неғұрлым жануар ұсақ болса, оның
салыстырмалы ауданы жоғары және жылу жоғалтуы да, зат алмасу деңгейі де,
энергия жоғалтуы да жоғары.
Аллень ережесі (1877ж.) бойынша дене температурасы тұрақты
жануарлардың салқын климаттық белдеулерде денесінің шығыңқы бөліктері
кішірейеді.
Мысалы, экологиялық жағынан бір-біріне жақын түрлердің
құлақтарының мөлшерін салыстырсақ, тундарда мекендейтін поляр түлкісінің
құлағы кіші, қоңыржай белдеуде мекендейтін кәдімгі түлкінің құлағы орташа,
Африка шөлдерінде мекендейтін фенектің құлағы өте үлкен.
Ылғалдылық. Су тірі ағзалардың өмірінде маңызды экологиялық
факторы және олардың тұрақты құрам бөлігі болып табылады.
Ылғалды қажетсінулеріне қарай өсімдіктер төмендегідей топтарға
бөлінеді: гидатофиттер, гидрофиттер, гигрофиттер, мезофиттер, ксерофиттер.
Сонымен, мекен ету ортасында тірі ағзаға әсер ететін экологиялық
факторлардың көптүрлігіне қарамай, олардың ағзаға әсер ету сипаты мен тірі
ағзалардың жауап ретінде беретін реакциялары бойынша бірқатар жалпы
заңдылықтарды көрсетуге болады. Либихтің минимум заңы, Шелфордтың
толеранттылық заңы және т.б.
Фотопериодизм –күннің ұзақтығына жауап беру реакциясы.
Өсімдіктер өз денесінің әрбір грамын түзу үш 200—800 грамга дейін су
жұмсайды. Фотосинтезге қажетті заттарды өсімдіктер топырақтан,
судан және ауадан алады.
Мұндай жылдамдықпен бейорганикалық табиғаттан тірі заттарға
қажетті биогенді элементтердің ағзасы жүріп отыратын болса,
Жердегі олардыц қорыәлдеқашан таусылар еді.
Бірақ, биогенді элементтердің
үнемі қоршаған ортаға қайтарылып отыруы байланысты, өмір
жалғасып келеді. Биоценозда түрлердің арасындағы қоректік
қатынастардың нәтижесінде өсімдіктер синтездеген органикалық
заттар өсімдіктер қайта пайдалана алатын қосылыстарға дейін
ыдырайды. Бұл процесс биологиялық зат алмасу деп аталады.
Биоценоз қоршаған ортамен заттық энергиялық байланыссыз
тіршілік ете алмайды.
Экожүйеде төмендегі төрт негізгі құрам бөлік болған
жағдайда ғана зат алмасуды қамтамасыз ете алады. Олар -
биогенді элементтердің қоры, өндірушілер, консументтер және
редуценттер.
Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергиялық зеттеу механизмдер.
Қоректену өдісіне байланысты барлық ағзаалар автотрофтар және
гетеротрофтар болып бөлінеді.
Автотрофтар (грек тілінен аударғанда autos -өздігінен
бейорганикалық заттардың органикалық заттарға айналуын жүзеге
асырады (жасыл өісімдіктер мен көптеген микроорганизмдер).
Гетеротрофтар (грек тілінен аударғанда heteros әр түрлі) — дайын
органикалық заттармен қоректенеді (жоғары сатыдағы паразит
өсімдіктер)
Кұлақтар, кейбір микроорганизмдер, барлық жануарлар мен
адам).
Аралас қоректену әдісі тән тірі ағзаларды II. ІІфеффер миксотрофтар
(агылшын тілінен аударғанда шіх — араластыру) деп атады.
Бейорганикалық заттарды органикалық затқа айналдыру механизмі бойынша
автотрофтарды фототрофтар мен хемотрофтарға бөледі.
Фототрофтар (фотосинтез) - жасыл өсімдіктер, көк жасыл
балдырлар.
Хемотрофтар (хемосинтез) - күкірт бактериялары Дж. М.
Андерсонның қазіргі кездегі жүйеленулеріне сай гетеротрофтарды үш
категорияға бөледі: некротрофтар, биотрофтар мен сапротрофтар.
НекроТрофтар (грек тілінен аударғанда nekros — өлді} қоректену
объектісін өлтіреді (адам, жыртқыш).
Биотрофтар (грек тілінен аударғанда biosis — тірі) басқа тірі Оалар
есебінен қоректенетін агзалар (паравиттвр).
Сапротрофтар (грек тілінен аударғанда sapros -өлі) өлген
органикалық затпен қоректенеді. Жерде пайда болған алғашқы ағзалар
гетеротрофтар болған, егер автотрофтар пайда болмағанда олар өзін-өзі
жойып жіберетін еді. Осы топтардың пайда болуы қарапайым зат алмасудың
болуына мүмкіндік береді.
Автотрофтар органикалық затты синтездейді, ал гетеротрофтар
оларды пайдаланады Бұл процестің барысында органикалың заттың ыдырауы
жүреді.
Егер ыдырау өнімдердің қайтадан автотрофтар пайдаланса, онда
экожүйедегі ағзалар арасында зат пен энергия айналымы түзіледі. Күн
энергиясын пайдалана отырып атмосфера, су және топырақ заттарынан
өсімдіктер органикалық қосылыстар түзеді. Бұл қосылыстар өсімдіктер үшін
құрылыс материалы болып табылады. Олардан өсімдіктердің ұлпалары құралады
және олар өсімдіктердің тіршілік функцияларын қамтамасыз ететін энергия
көзі болып табылады.
Гетеротрофтар органикалық заттарды бастапқы компоненттерге:
көмірқышқыл газы (IV), су, нитраттар, фосфаттар және т.б. дейін ыдырата
отырып, оларда қорға жиналған химиялық энергияны босатып шығарады.
Экожүйедегі агзалар трофтық (қоректік) байланыстарына қарай
өндірушілер, консументтер мен редуценттерге бөлінеді.
Өндірушілер (бірінші ретті өнімді өндірушілер) -автотрофты агзалар —
планеталық бүкіл тірі дүниесін органикалық затпен қамтамасыз ететін жасыл
өсімдіктердің жинағы.
Консументтер (латын тілінен аударғанда consumo -пайдалану) —
гетеротрофты ағзалар, өндірушілер түзген органикалық заттармен
қоректенеді. Оларга жануарлар, микроорганизмдердің көпшілігі, бунақдене
қоректі өсімдіктер жатады. Консументтер бейорганикалық заттардан
органикалық зат түзбейді, бірақ бір органикалық затты басқа затқа
айналдырады.
Редуценттер (латын тілінен аударганда reduceus, -қалпына келтіруші,
деструкторлар) органикалық заттарды ыдыратушы және оларды бейоргаыикалық
заттарға айналдырушы ағзалар. Редуценттерге бактериялар, саңырауқұлақтар,
сапрофагтар, копрофаттар, некрофаттар және т.б. жатады. Олар заттардың
биологиялың айналымының соңғы звеносы болып табылады.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Негізгі тіршілік ету орталары қандай?
2. Фотопериодизм не?
3.Топырақта тіршілік ететін оргнизмдерді қалай атайды?
4. Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергиялық зеттеу механизмдері
қандай?
5.Автотрофтар дегеніміз не?
6.Фототрофтар дегеніміз не?
7.Гетеротрофтар дегеніміз не?
8.Хемотрофтар дегеніміз не?
9.Редуценттер дегеніміз не?
№ 3 дәріс. (2 сағат)
Тақырып. Популяциялар экологиясы - демэкология
Жоспары:
Популяция туралы түсінік. Популяцияның статикалық сипаттамалары: саны
(тығыздығы) және биомассасы, жастық және жыныстық құрамы. Организмдердің
кеңістіктік орналасуының негізгі формалары. Популяцияның динамикалық
сипаттамалары: туылымы, өсу жылдамдығы, өлім-жітімі. Тірі қалу қисық
сызықтары, экспоненциалдық өсу, биотикалық потенциал. Популяция санының
реттелуі. Популяция тығыздығына тәуелді және тәуелсіз факторлар. Популяция
санының реттелуінің популяция ішіндік механизмдері. Экологиялық қуыстар
туралы түсінік, потенциалдық және жүзеге асырылған экологиялық қуыстар.
Шаруашылық маңызы бар түрлердің санын реттеу.
Популяция және оның құрылымы
Популяция дегеніміз - белгілі бір географиялық аумақта тіршілік
етуге бейімделген, генетикалық шығу тегі бір, бір түрге жататын осоьтар
жиынтығы.
Популяция- белгілі бір аумақты мекендейтін шығу тегі бір, ұзақ жылдар
бойы табиғаттағы санын тұрақты ұстап келе жатқан бір түрге жататын
организмдер жиынтығы. Популяция ішінде үнемі тіршілік үшін күрес, басқа
туыстық топтармен мүмкіндігінше шектелген формалар тіршілік етеді.
Популяцияға тән қасиеттер
▪ Өсу
▪ Даму
▪ Көбею
▪ Орта жағдайларының өзгерісіне бейімділігі
▪ Генетикалық шығу тегі
▪ Экологиялық жағдайлары жатады
Популяцияның жіктелуі:
▪ Жергілікті популяция- табиғаты бірдей кішігірім аумақтарды
мекендейтін бір түрге жататын особьтар жиынтығы. Жергілікті
популяциялардың табиғаттағы саны, даму эволюциясы мен ұзақтығы
биоценоздың күрделі немесе қарапайымдылығына, бірегейлігіне байланыты
болады.
▪ Экологиялық популяция - жергілікті популяциялардың жиынтығы
негізінде қалыптасады. Олар негізінде түр ішіндегі топтар болғандықтан
белгілі бір биоценозда тіршілік етуге бейімделген.
▪ Географиялық популяция- географиялық жағдайлары бірдей аумақты
қамтитын, особьтар топтарын құрайтын экологиялық популяциялардан
тұрады. Географиялық популяциялар салыстырмалы түрде бір-бірімен
нақты шектелген әрі өсімталдығы, особьтар формасы, экологиялық
қатарлары, физиологиялық мінез құлқы және басқа да қасиеттері арқылы
ерекшеліненді.
Популяцияның табиғаттағы саны мен тығыздығы оның қасиеттерін сипаттайтын
негізгі көреткіш болып саналады.
Популяцияның қаиеттері:
Популяцияның саны дегеніміз – белгілі бір көлемдегі немесе аумақтағы
особьтардың жалпы саны. Организмдердің аны табиғатта тұрақты болмайды.
Оның аз немесе көп болуы особьтардың өссімталдығымен шығынына (өлуі)
байланыты.
Популяция тығыздығы-
белгілі бір көлемдегі немесе кеңістіктегі ообьтардың аны мен биомасасының
салмағымен өлшенеді.
Популяцияның тығыздығы олардың санына байланыты өзгеріп отырады.
орташа мөлшерде алынған особьтар саны (кейде сабақтарының саны) алынады.
Жануарлардың тығыздығы олардың особьтарының санына байланысты болады.
Популяцияның тығыздығы температураның, ылғалды ауаның маусымдық климаттың
өзгеруіне сәйкес өтіп отырады.
№ 4 дәріс (2 сағат)
Тақырып. Қауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы – синэкология
Жоспары:
Биоценоз, биогеоценоз және экожүйе туралы түсінік. Экожүйедегі энергия
ағыны және химиялық элементтердің айналымы. Көміртегінің, азоттың,
фосфордың, оттегінің және судың айналымы. Биоценоздың трофикалық құрылымы.
Қоректік тізбектер және трофикалық деңгейлер, қоректік торлар. Бір
трофикалық деңгейден келесі деңгейге өткенде энергияның құнсыздануы, 10%
ережесі. Экологиялық пирамидалар. Экожүйелердің бастапқы және туындаушы
өнімділігі. Организмдер арасындағы әсерлесу түрлері (типтері):
бәсекелестік, жыртқыштық, паразитизм, симбиоз, комменсализм, аменсализм.
Түр аралық бәсекелестік – қауымдастықтың түрлік құрылымын сақтау
механизмдерінің бірі. Г.Ф.Гаузенің бәсекелестік арқылы жою принципі.
«Жыртқыш-жемтік» жүйесі, Вольтерра-Лотка теңдеулері. Экожүйелердің
біртұтастығы және орнықтылығы. Экологиялық сукцессия, бастапқы және
қайталанған сукцессиялар. Табиғи сукцессиялар барысында және антропогендік
әсерлердің нәтижесінде қауымдастықтың түр әралуандылығының өзгеруі.
Экологиялық жүйелер
Экологияның ең негізгі объектісі экологиялық жүйе, немесе эко
жүйе - тірі организмдер жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру
мақсатында белгілі бір тіршілік ету кеңестігін бірлесе пайдалануын
тарихи қалыптасқан жүйесі. Функциялық тұрақтылығы аз уақытқа созылса-да
қарым -қатынаста болатын құраыштары бар кез келген бірлікті экожүйе деп
атауға болады. Экожүйе деген терминді 1935 жылы бірінші рет ұсынған
ағылшын экологі А. Тенсили. А Тенсили эко жүйенің құрамына организмдерде
обиотикалық орта да керетін жер бетіндегі тірі табиғатынтың негізгі
функциясының бірлігі деп есептеуі және оның әр бөлігінің екіншіне әсер
ететіндігіне назар аударады. Былайша аәтқанда экожүйе – заттектердің
айналымы мен энергия тасмалдануы жүретін табиғи бірлік. Экожүйеде
заттектер айналымының жүруіне органикалық маникулалардың сінімділік
түрде белгілі қоры және орагнизмнің үш функцияоналды әр түрлі
экологиялық топтары, продуценттер, консументтер, ретутенттер болуы керек.
Экожүйе концепциясы.
Жердегі алғаш организмдер гетеретрофты долған.Автротрофтар
органикалық заттарды синтездесе, гетеретрофтар олармен қоректенелі. Соның
нәтижесінде органикалық заттар ыдырайды.
Продукценттерге өздерінің денелерін беиорганикалық
қосылыстар есебінен құратын автоторлық организм жатады. Олар өздеріне
қажетті органикалық заттектерді Күн энергиясын пайдаланып,
беиорганикалық заттектерден өздігінен өндірі алатын тірі оргнизм .
Автотрофты организмдерге жасыл өсімдіктер, балдырлар мен фототрофты
бактериялар жатады.
Консументтерт - бұлар гетеретрофты организмдер, продуценттер
немесе басқа консументтер өндірген заттектерді азық ретінде пайдаланады
немесе жаңа түрге трансформалайтын организмдер. Бұларға жануарлар,
саңырауқұлақтар мен микроорганизмдердің көбі, паразиттік және коректі
өсімдіктер жатады. Консументтер 1 және 2 реттік болып бөлінеді:
1) бірінші реттік консументтерге (фитофактар-) тек қана өсімдіктекті
қорекпен тіршілік жасайтын жануарлар, көптеген жәндіктер.
2) Екінші реттік консументтерге (зоофагтар) – жануарлармен коректінетін
организмдер, жыртқыштар
Консументтің тағы бір маңызды тобына детритофагтар немесе сапрофактар
-өлі органикалық заттектерден өсімдіктер жануарлардың тіршілігінен пайда
болған қалдықтармен қоректенетін жануар (құрттар, бунақ аяқтылар)
жатады.Олар экожүйені тазалау функциясын атқарады және топырақтың,
жертезектің қоймаларының түбіндегі шөгінділерді түзуге қатысады.
Жалпы консументтер экожүйенінің қоректі тізбектерінде тұтынушылар
тобын құрайды.
Редуценттер өлі органикалық заттармен қоректенеді, оларды ыдыратып
қайтадан биорганикалық қосылыстарға айналдырады. Редуценттер арқылы экожүйе
ортасына азот, минаралды элементтер және көмірқышқыл газы қайтарылып
отырады.
Редуценттерге негізінде өліктер мен экскременттерде мекендеп
оларды ыдырататын микроорганизмдер (бактериялар, ашытқы микроорганизмдер,
саңырауқұлақтар –сапрофиттер) жатады. Саңырауқұлақтар негізінде
өсімдіктердің клеткалардың , ал бактериялар жануалар өлімдіктерінің
ыдыратуға қатысады.
Экожүйенің қасиеттері оның құрамына кіретін өсімдіктер мен
жануарлардың әрекетіне байланысты .
Биомасса мен экожүйенің ауысып,өзгеріп отыратын кездерінде тіршілік
қорлары барынша толық пайдаланылатын экожүйелерді қаныққан деп, ал осы
қорды толық пайдаланбайтын экожүйелер қанықпаған депаталады.
Экожүйе бір-бірінен қарым-қатынастағы екі негізгі құрауыштан
экотоптан (жансыз бөлігі) және биоценоздан(жанды бөлігі) тұрады.
Экотопқа биотикалық құрылымдар: литосфера,гидросфера ,атмосфера
кіреді.Биоциноз – биотопта мекендейтін продуценттердің ,консументтердің
және редуцентттің қауымдастығы, яғни осы тірі экологиялық құрауыштардың
нақты тепе-теңдігімен сипатталатын жиынтық.
Биоциноз өсімдік, жануарлар мен микроорганиздер өкілдерінен
тұрады.Олар мекендейтін ортамен тығыз байланысты болады,сондықтан
биоцинозді эко топтан бөліп қарастыру қиын, сондықтан эко топпен
биоционезді біріктіріп биогеоценоз деп атаймыз. Биоценоз терминнің
ғылымға неміс биолігі К. Мебнус 1877 жыл енгізген болса, В.С.Сукачев
биоценоз туралы түсінікті 1942 жылы енгізді.
Экотоппен биоценоз арасындағы тығыз байланыстар:
А) Экотоп шаптары саналы болған сайын биоценоздағы түрлерде соншалықты
көп болады;
ә) экотоп жағдайының қалыптан ауытқуы жоғары болған сайын биоценоз
соғұрлым түрге жұтан және ерекше болады, ал керісінше оның кейбір
түрлерінің құрамындағы дарақтардың саны жоғары болады.
Б) экотоптағы ортаның жағдайы неғұрлым бір қалыпты өзгеретін бюолса және
ол ұзағырақ өзгеріссіз тұрса, биоценоз соғұрлым түрге бай болады және
қалыпты әрі тұрақты сақталады.
В) Бір- біріне жақын екі топтың , өзі бір- екі топта экологиялық қуыста
жата алмайтын болғандықтан, түрге бай тектер, әдетте биоценозда өзінің
жалғыз өкілі қатысады.
Биоценозды биосфеаның элеметарлық биохорлық бір өлшем дейді.
Экожүйенің дамуымен тұрақтылығы .
Табиғи экожүйелерде организм популяцияның жағдайлары тұрақты
түрде өзгеріп отырады. Оған түрлі себеп бар. Қысқа мерзімде себепке ауа
райының жағдайлары маусымды температураның жыл бойына өзгеруі, жылдан
жылға абиотикалықжәне биотикалық фактордың әр түрлі кездейсоқ қосылуы
жатады. Осы барлық тұрақсыздануы дағдайыдағыдай ,азды-көпті жүйелік және
экожүйелің тұрақтылық шегінен , яғни жердің географиялық және ауа- райының
жағдайларына сәйкес ,оның әдеттегі көлеміне, түр құрамына, биомассанынан,
өсімділігінен ауытқымайды.Экожүйенің осындай жағдайын климакс деп атайды.
Климакс (ғылымға бұл терминді Ф.Клемантс 1916 жылы енгізді) экожүйеннің
тұрақты, соңғы сатысы.
Экожүйенің экологиялық көрсеткіштері тұрақты болады, себебі оның өзін-
өзі сүйемелдеуге және өздігінен реттелуге қабілеттілігі бар.Осы
қабілеттілікті экожүйе гомеостазы деп атайды .Гомеостаз кері байланыс
принципіне негізделген.Мысалы: популяцияның тығыздығының оптимуннан ауытқу
нәтижесінде не туылым не өлім-жетім артады.
Экожүйенің сыртқы әсерден туған өзгерістерге төтеп беріп қайтадан
бұрынғы қалпына келе алатынын сипаттайтын қабілеттілік оның орнықтылығы деп
аталады.Экожүйенің орнықтылық принципі термодинамиканың екінші заңымен
сабақтас.Осы концепцияға сәйкес энергия бойымен ағып жатқан кез-келген
табиғи жүйе орнықтылық күйіне қарай бейімделеді.Экожүйенің орнықтылығы
оның көлемі неғұрлым үлкен және түрлік популяциялық құрамы бай және әр
алуан түрлі болса, соғұрлым жоғары.
Бір биогеоциноздың басқа биогеоцинозбен ауысып отыруы экожүйелік
сукцессия деп аталады.Экожүйелік сукцессия бірнеше кезеңдерден өтеді,
солардың барыснда биотикалық қауымдастықтар бірінен соң бірі алысып жүреді.
Сукцессия өту, тұрақтану климакс сатыларынан тұрады.Экожүйелік
сукцессияның автотрофты, гетеретрофты, аутогенді, амогенді, фитогенді,
зоогенді, ландшафты, алапатты, антропогенді түрі бар.
Биомдар. Бір нақты географиялық аймақты мекендейтін тірі
организмдердің (өсімдіктердің,жануарлардың) жиынтығы биота (терминді
Э.Раковице 1907 жылы ұсынды.) деп аталады, ал табиғи климаттың зона
шегіндегі біріккен экожүйндегі (тундра,тайга, дала, шөл дала тропиктік
ылғал орман)—биом (терминді Клемантс және Шелфорд 1939 жылы ұсынды) дейді.
Биом былайша айтқанда өсімдіктердің қандайда бір негізгі типімен және
ландшафтығ басқа ерекшеліктерін сипаттайтын ірі аумақтық және
субконтиненттік, биожүйе. Биом құрамына кіретін биоциноздар заттектер мен
энергия ағынымен өзара тығыз байланысты.
Экологиялық сукцессиялар. Климаттық күй. Экожүйенің гомеостазы.
Бір биогенеценозды баска блогенозбен ауысып отыруын -экологиялық
сукцессия деп аталады. Сукцессия қауымдастықтың яғни экожүйенің биотикалық
құрауыштарының ықпалына жүреді.
Сукцессия биотарлық қауымдастықпен органикалық орта арасында тепе-
теңдік орнатады. Экожүйенің реттеген дамуы, оны болжауға болады.
Экологиялық сукцессия бірнеше кезеңдерден өтеді. Оның барысында
биотикалық кауымдастықтар бірінен соң бірі алмасып жатады. Сукцессия
кезінде түрлердің алмасуының себебі, популяциялар қоршаған ортаны өзгертуге
ұмтыла отырып, өзге популяция үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Экологиялык
сукцессия барысында организмдердің түрлік популяциялары жэне олардың
арасындағы функциялық байланыстарын түрлері бірен-бірі белгілі заңдылыққа
сәйкес кезеңді түрде және қайталап алмастырып отырады.
Сукцессия өсу, түрақтану, климакс сатыларынан тұрады. Экологиялық
сукцессияның автотровты, гетеротрофты, аупсогенді, алпогенді, фитогенді,
зоогенді, антропогенді түрі бар. Оңтайлы жағдайда кез-келген сукцессия түрі
бәсең дамитін климакстің кауымдастықтың пайда болуымен аяқталады.
Автогенді өзгерістерді экожүйенің дамуы немесе экологиялык сукцессия
деп атайды. Экологиялық сукцессияға анықтама берген кезде мынандай 3 жағдай
ескерілуі тиіс:
1. Сукцессия қауымдастықтың компонентінің ықпалында жүреді. Өз кезінде
кауымдастық сукцессияның сипатымен жылдамдығын анықтап, даму шектерін
тежейтін физикалык ортаның өзгерістерін туындатады.
2. Сукцессия - қауымдастықтың түрлік кұрамының және оның ішінде өтіп
жатқан процестердің өзгеруіне байланысты жүретін экожүйенің реттелген
дамуы.
3. Сукцессияның шарықтау шегі - энергия ағыны бірлігіне шыққанда
максималды био масса және түр аралық әсерлесудің максималды саны тежелетін
тепе-тең күндегі экожүйенің қалыптасуы болып табылады.
№ 5 дәріс (2 сағат)
Тақырып. Биосфера туралы ілімнің негізгі қағидалары
Жоспары:
Биосфера концепциясының қалыптасуы. В.И.Вернадскийдің биосфера және
ноосфера туралы ілімі. Тірі зат концепциясы. Тірі заттың ғаламдық
(глобалдық) ролінің анықталуы, биосфераның тірі затының қызметі
(функциялары). Антропогендік ықпалдың өте қуатты геологиялық және
геохимиялық фактор ретінде танылу концепциясы. Адамның экологиялық жүйедегі
орны. Қазіргі биосфера. Заттардың биосферадағы айналымы. Ғаламдық
(глобалдық) биогеохимиялық циклдар. В.И.Вернадскийдің негізгі
биогеохимиялық заңдары. Өндірістің өсуі және қоршаған ортаға түсетін
салмақтың артуы.
Биосфера құрылысы
Биосфера – ерекше биос - өмір және тіршілік, «Sphaira» (сфера) шар,
қоршаған орта деген сөздерінен алынған, яғни жер шарындағы адамзаттың жан-
жануарлардың, өсімдіктердің және басқа тірі организмдердің тіршілік ететін
ортасы деген мағына береді.
Бұл терминді 1875 жылы бірінші рет Австрияның атақты геологы Э. Зюсс
ғылымға енгізді. Бірақ биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан
процестері туралы ілімнің негізін салған академик В.И. Вернацкий болды. Осы
ілім бойынша, биосфера +50 %-дан –50 %-ға дейін температурасы болатын
термодинамикалық қабат болып саналады.
Биосфераның пайда болуы
Биосфера бірден пайда болған жоқ. Ол өте көне заманнан бері қарай күні
бүгінге дейін біртіндеп дамып келеді. Биосфераның ертеден бері қарай
құралып келе жатқанын дәлелдейтін палеонтологиялық материалдар қарапайым
тірі организмдердің қалдықтары жер қыртысының әрбір қабаттарынан табылады.
Осы қабаттарға сүйене отырып, ғалымдар биосфераның негізгі пайда болу
жолдарын аықтады.
Биосфераның ең бірінші заманы Архей деп аталады. Бұл кезде биосфера
қандай жағдайда дамығаны және қандай тірі организмдер болғаны туралы
ешқандай деректер жоқ.
Протерозой эрасы – биосфераның екінші дәуірі боп есептеледі. Бұл заман
700 млн жыл бойына созылған. Протерозойда тірі организмнің қарапайым
түрлері тіршілік еткен. Олардың сол дәуірд тасқа жабысқан қалдықтары
әртүрлі тау жыныстарынан қазіргі кезде де байқалады.
Биосфераның Палеозой эрасы немесе ертедегі тіршілік кезеңі. Бұл дәуір
шамамен алғанда бұдан 570 млн жыл бұрын басталып, 300 млн жылға созылған.
Бұл эра кембрий, ордовик, силур, девон, карбон және пермь дәуірлері болып
бірнешеге бөлінеді.
Кембрий дәуірінде барлық өсімдіктер теңіз суларына өскен. Олар көк
жасыл балдырлар болатын.
Силур кезеңінде өсімдіктер құрлыққа біртіндеп шыға бастап, дами түсті.
Девонның аяқ кезінде бұлардан басқа қырықбуындылар, плаундар және
папоротниктер қаулап өсе бастады. Өсімдіктер құрлыққа шыққаннан кейін
фотосинтездің ықпалымен атмосфералық ауаның химиялық құрамы өзгеріп, құрлық
жануарларының дамуына жағдай туды, өйткені фотосинтез процесі арқылы ауада
оттегі көбейе түсті.
Тас көмір дәуірі (карбон) жылы және ылғалды болды. Мұның өзі құрлық
өсімдіктерінің қаулап өсуіне мүмкіншілік жасады. Әсіресе сәнді орман
ағаштарының көлемі үлкен аймақтарды қамтыды. Бұл дәуірдегі өсімдіктер
негізінен плаундар, қырықбуындар және папоротниктер болды. Бұлар
псилофиттен таралып, тас көмір дәуірінің басында солардың орнын түгелімен
басты.
Пермь дәуірінің бас кезіндегі өсімдіктерде тас көмір дәуіріндегі
өсімдіктерге ұқсас көптеген белгілер болды. Бірақ пермь дәуірінің ортасында
жер бетіндегі өсімдіктерге кенет өзгеріс кірді. Ағаш тәрізді плаундар,
каламиттер, папоротниктер мүлдем жойылып кетті. Бұлардың орнына жалаңаш
тұқымды өсімдіктердің тұқымынан өсіп шыққан қылқандылар, цикада тәрізділер
және шикгалар өсе бастады.
Мезозой эрасы немесе орта тіршілік кезеңі бұдан 135 млн жыл бұрын
басталып, 115 млн жылдан астам уақытқа дейін созылған. Үш дәуірге бөледі:
триас, юра, бор.
Триаста тау құрылу процестері баяуланды. Бұл эраның құрлық өсімдіктері
біркелкі болды.
Юра дәуірі жылы болды. Теңіз жағалауларындағы ормандарда папоротник,
қырықбуындылар,жалаңаш тұқымдылар – гинасомер, қылқан жапырақтылар қаулап
өсіп, дами түсті.
Мезозой эрасындағы, әсіресе соңғы кезінде – бор дәуіоінде, қазіргі
флора қалыптасыдан бұрын, жер бетіндегі органикалық тіршілікке үлкен
өзгеріс енді. Осы кезде теңіз сулары азайып, құрғақ жерлер көбейе бастады.
Бор дәуірінің аяғында Шығыс Азия мен Америкадағы Анд аймақтары жоғары
көтеріле түсті. Бор дәуірінде климат кенет өзгеріп кеткен. Профессор М.И.
Голенкин бұл өзгеріс жерге түсетін күн сәулесінің интенсивті болуымен
байланысты деп жорамалдайды.
Ауа райының бір мезгілде кенет өзгеруі өсімдіктер эволюциясында жаңа
ароморфоз пайда болуына себеп болды. Бұларда көптеген жаңа прогрессивті
белгілер жетіле түсті. Мәселен, аналықтың, сондай-ақ жеміс дамитын жотынның
болуы, қосарлы ұрықтану, гүлдің пайда болуы және тағы басқа.
Кайназой эрасы бұдан 70 млн жыл бұрын басталған. Осы уақыттан бері
барлық эралар бойынша қазіргі кезден флораның қалыптасу процесі жүрді.
Кайнозой эрасы екі дәуірге бөлінеді. Ол үштік және төрттік кезеңдер.
Үштік дәуірде тау құрылу процесі дами түсті. Жер бетіндегі ең биік
Альпы-Гималай таулары пайда болды. Осы кезде Қара теңіз бен Жер Орта
теңіздері оқшауланып өз алдына бөлініп қалған.
Төрттік дәуір жер бетінде тіршілік дамуының ақырғы және ең қысқа
дәуірі болып саналады. Ұзақтығы 1 млн жылдай ғана болды. Бұл дәуірге тән
жағдай – сол суық кезеңдер және мұз дәуірі жылы ылғалды ауа райымен алмасып
отырғаны байқалады. Өйткені өсімдік әлемі мен жер қыртысының даму процесі
біркелкі емес. Мұздар жер бетін басқан кезде жылылықты сүйетін өсімдіктер
оңтүстікке қарай ығысып кетті. Бірте-бірте ауа райы жылынып, өсімдіктердің
өсуіне қолайлы жағдайлар туды.
Биосферадағы тіршіліктің пайда болуы туралы қазіргі көзқарастар
Тірі организмнің анорганикалық материядан пайда болуы жайында тікелей
экспериментті түрде алынған материал болмағандықтан мұны шешу ғалымдарға
оңай түскен жоқ. Идеалистер ең алдымен діни ұғымдарды таратуға ұмтылды.
Тірі организмдер құдайдың құдіретімен пайда болды деген терминді ұсынды.
Өсімдіктерді, жан-жануарларды, адамдарды өлі инертті заттардан қазіргі
біздің көріп жүргеніміздей толық бейнелі түрінде құдай жаратты деп соқты.
Грек оқымыстысы Аристотель де тірі организм өзінен-өзі кенеттен пайда
болады дегеннен саяды. Адамзат құрттар, молюскалар немесе шіріген заттардан
пайда болды деп түсіндірді. Бірақ Франческо Редидің жүргізген зерттеу
жұмыстары, тірі организм өзінен-өзі кенеттен пайда болды деген ұғымды жоққа
шығарды. Ол жас етті алып, оны стаканға салып, бетін дәкемен жауып қойды.
Ешбір тірі заттың пайда болғаны болмайтынын дәлелдеп шықты.
Луи Пастер бактериялардың өршитін тұқымынан микроорганиздер дамитынын
бірден білді. Сонымен тірі организм ешқашан да өзінен-өзі дамымайтыны
белгілі болды.
Ф. Энгельс: «Табиғат диалектикасында» материалистік тұрғыдан
тіршіліктің пайда болуының жалпы сипатын берді. Материал еш уақытта да
тыныштық қалыпта болайтынын, ол үнемі қозғалыста болып, дамып отыратынын
айтты. Материя өзінң дамуында әр уақытта жаңа күрделі түрге көшеді деп
қорытынды жасады ол.
Биосфера және адамзат
Адамзат баласы да табиғаттың өзі жаратқан көп ғажайып көріністерінің
бірі. Бірақ адам баласының үстемділігі ақыл-ойының жүйріктігі оны
табиғаттың басқа тірі организмдерінен әлдеқайда жоғары дәрежеде көтерді.
Үстіне аң терісін, өсімдіктердің жапырағы мен қабығын жамылып күн елткен
алғашқы адамдардың өзіде керекті қажетін биосферадан алып отырған. От
жағуды білмегеннің өзінде адам баласы жабайы жануарлардың еті мен
өсімдіктердің жапырақтарын, сабағы мен буын-бұтақтарын шикідей жеп,
өсімдіктерді қорек етіп, өсіп-өне берді. Кейінірек тамақты пісіріп жеу
арқылы адам басқа жабайы жануарлардың әлдеқайда жоғары сатыға көтеріле
түсті. Сана-сезім, ақыл-ой ғасырлар өткен сайын үлкен эволюциялық даму
кезеңдерінен өтіп жоғары мәдениет сатысына көтеріле берді.
Жер спутнигін, космос корабльдерін ұшыру, Ай мен Марсқа саяхат жасау
қамын кірісу, атом кемесі мен атом электр энергиясын салу, екі-үш жылдың
ішінде миллион гектар тың және тыңайған жерлерді игеру, шөлді жерге канал
жүргізіп, жасанды көл жасау, мәуелі бау-бақша, саялы ну орман – тоғай
өсіру, жер шарының түкпір-түкпірімен тікелей хабарласу – бәрі де бүгінгі
заманның үйреншікті әдетіне айналып отыр. Бұл ғажайыптарды, әсіресе соңғы
20-30 жылдың ішінде көріп отырмыз. Сондықтан да біздің заманымызды
ракеталар, космос корабльдері, компьютерлер ғасыры дейді. Мұның бәрі
адамзат баласының зор қарқыны, қызу жарысы деген сөз.
Бірақ биосферадағы объектілер жойыла қалса, ол қалпына тез арада келе
қоймайды. Мыңдаған және миллиондаған жылдарды қажет етеді. Мысалы, орман-
тоғай алқабын кесіп, не оттап, не өртеп жойып жіберу оп-оңай. Арқыраған
оғысы қатты өзеннің арнасын басқа жаққа бұрып жіберуге болады. Бірақ
арнасындағы балық құриды, кеме жүзбейді, жағаларындағы ел көшіп кетеді, құс
пен жабайы аңдар басқа жаққа ауып кетеді, жер құлазып қалады. Ұлан байтақ
кең далаға мыңдаған тракторларды жауып жіберіп, жер қыртысын айналдырып,
шаңын бұрқыратып қара дауыл тұрғызуға да адамза тбаласының шамасы әбден
келеді.
Бірақ биосфера заңдарында бұлай болмайды. Мыс, жоғарыда
көрсетілгендей, су тартылып, кеуіп қалған көл қалпына оңай келмейді.
Миллион жыл уақыт кетеді. Биосферадағы пайда болып ғасырлар бойы шалқып
жатқан айдын шалқар көлдің экосистемасы бұзылғаннан кейін қалпына келуі
мүмкінде емес. Оның ішіндегі балығы, өсімдігі, климаты, арнасы, басқа да
биосфералық құбылыстары адам танымастай өзгеріске ұшырап кетеді.
Саялы сыңсыған ну орман-тоғайсыз, айдын-шалқар көлсіз, арқырап аққан
өзенсіз- жайқалып өскен шекарай шалғын шөпсіз, бітік шыққан егінсіз адамзат
қоғамының шарықтап өсуі мүмкін емес. Сондықтан да біздің заманымызда
биосфераны қорғау, оның байлығын, асыл қазынасын сарқып алмай, өте
ұқыптылықпен, жанашырлықпен орынды пайдалану маңызды проблемаларға айналып
отыр. Биосфераны «бағындыру» ғана емес, көп жағдайларда бүгінгі таңда
биосферамен «достасу», оның заңдарымен келісу, санасы керек болады.
Демек, бұл адамға қажетті барлық заттардың бәрі де биосферадан алынады
деген сөз.
Биосферадағы алғашқы шегіністер
Тіршіліктің биосферада пайда болғанына ғалымдардың есебі бойынша 5-6
миллиардтай жыл өтті. Ұзақ созылған бұл жылдар ішінде бір клеткалы
қарапайым организмдерден құрылысы да, түр өзгешілігі де сан алуан
өсімдіктер мен жануарлардың таңғажайып түрлері пайда болды.
Биосфера тармақ жайған тіршілік атырабына қожа болғандықтан иені
жаратуға асыққан жоқ. Ақыры ол да пайда болды. Оның пайда болғанынан 1,5
млн жыл уақыт өтті. Бұл кезде оның үлесіне биосфера жануар әлемінің 4
миллионынан астам, өсімдіктердің 500 мыңнан астам түрлерін сый еткен.
Биосферада тіршілік пайда болғаннан бері қалыптасқан соншама бай түр
иелерінің бәріне ортақ заң ережелері тым қатал еді.
Адам өз биосферасына сай қоғам құра бастағанына 10 мың жылдай ғана
темір мен пайдалы қазбалардың пайдалана бастағанына 4-5 мың жыл өтті.
Биосфераның шексіз емес, шар тәріздес екенінің дәлелдегенінен 5 ғасыр,
биосфералық өзгертуге техникалық құралдардың пайдалана бастағанына 3-4
ғасырдай, реактивті двигательді игергеніне 40-50 жылдай уақыт, ол
биосфераның планетасының көлемін алыстан алақанға салып қарағанда үлкен
емес екендігі байқалды. Мұндай құбылысты тек 1958 жылдан бері қарай біле
бастады. Бірінші рет жер бетінен ұзап шыққан адамзат баласы бірінші рет
Гагарин Космоста «Біздің жеріміз қандай әсем» - деп айқайлады. Әрине
алыстан сұлу көрінген жеріміз өз ортасында тым көркем. Бірақ оның алғашқы
көркі қайда ығысып барады? Біздің өз қолымыздан өсірген ағаштар мен мал
түліктер, тас үйлер мен техникалық алыптары қоршағанда біз бұрынғыдай
боламыз ба?
Биосфера ілімінің негізін қалаушы В.И.Вернадский Жер бетіндегі
тіршіліктің барлық геологиялық уақыт бірлігіндегі дамуын организмдердің
бірлескен өзаралық байланыс жиынтығы деп қарастырған. Тірі организмдер
тіршілік жасаудың ұзаққа созылған барлық кезең аралығында экологиялық
жүйелермен биосфераны толығымен энергия ағымдарымен және биогендік
элементтермен үздіксіз қамтамасыз етіп отырды. Тірі организмдердің қызмет
барысында Жердің геологиялық қабаттарында айтарлықтай өзгерістер болып
отырды, олар атмосфераның, гидросфераның химиялық құрамының өзгерістері
мен топырақтың құнарлы қабатының пайда болуымен айқындалады. Кейінгі жүз
жылдықтарда адамзаттың биогеохимиялық тұрғыдан алып қарағандағы,
айтарлықтай белсенді деген, биогеохимиялық маңызы организмдердің маңызынан
да асып түсіп жатыр. Адамның Жер геосферасына деген ақылой, сана арқылы
бағыт алған шаруашылық қызметтеріне байланысты әсер ықпалдары басқа барлық
организмдердің әсер ықпалдарынан айтарлықтай айырмашылықта. Сондықтан
В.И.Вернадскийдің айтуынша биосфера ноосфераға, яғни адамзаттың ақыл-ой
санасы мен қоғам заңдылықтарының әсер ету аймағына орын береді деп
санаған. Бірақ, адамның қазіргі кезде ғаламдық биосфеарлық процестерге
араласуы ғаламдық экологиялық проблемалардың туындауына себеп болып отыр,
яғни болашақта олар биосфераның өзінің ары қарай дамуына шек келтіруі
мүмкін. Биосфераның қызметтік заңдылықтарын, оның бүтіндігі мен
тұрақтылығын қамтамасыз ететін механизмдерін, биосфераның тірі заттарының
қызметтерін және олардың табиғи ортаның физикалық-химиялық параметрлерін
өзгертудегі маңызын білу адам мен табиғат арасындағы байланыстарды реттеу
үшін қажет.
Жер бетіндегі барлық геологиялық ұзақ көз жетерлік уақыт
аралықтарында, алуан-түрлі физикалық-химиялық жерлердің эволюциялық
процестері барысында органикалық заттарды қосып алуы барысында, Жер
планетасында тіршілік пайда болды. Тірі организмдер немесе
В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша тірі заттар өздерінің тіршілік барысында
мекен орындарына алуан түрлі әсер-ықпалдарын тигізе отырып Жердің барлық
геологиялық қабаттарының физикалық-химиялық қасиеттерін өзгерістерге
ұшыратып отырды. Тірі зат жер бетіндегі барлық организмдердің тіршілік
құбылыстарының жиынтығы – осы аталған құбылыстардың тіршілік
процестеріндегі әсерлеті планетамыздағы сулардың құрамын, атмосфераның
құрамын түбегейлі өзгерістерге ұшыратып соңында құрамы жағынан тіршілікке
өте маңызды бірегей биокостық зат – топырақ қабатын жасады, Сонымен тірі
зат өздерінің бірлескен қызмет барысында өздеріне қажетті тіршілік қабаты
биосфераның пайда болуына үлкен ықпалын тигізді. Тірі зат өлі және тірі
материяның аралығындағы байланыстарының жоғарғы деңгейін айқындады. Бұл
жерде адамзатың да өз үлесі бар, яғни олардың геохимиялық процестерге
деген әсері басқа тіршілік иелерінің әсерінен оқшау тұр; біріншіден ол
екпінділігі жағынан яғни геологиялық уақыт өткен сайын ұлғая береді,
екіншіден адамның қызмет барысындағы ықпалдардың басқа тірі заттарға әсер
ету ерекшеліктері. Жалпы өткен 20 ғасыр адамзат қоғамының даму тарихына
ғылыми техникалық прогресстің жағымды жетістіктерімен ғана емес, сонымен
қатар Адамзаттың түр ретінде боуына, сақталуына үлкен қауіп туғызатын
ғаламдық экологиялық проблемалардың туындауы мен де қоса енеді. Бұл жағдай
табиғи байлықтарды пайдалануда бір жақтылықты ғана көрсетіп отыр, яғни
адамның тіршілік ортасына деген әсері биосфераның табиғи түріндегі
қызметтің бұзылуына, яғни ондағы бір-бірімен тығыз байланысқан әртүрлі
процестердің аралық тепе-теңдігінің бұзылуына әкеліп соғады. Аталған
проблеманың зеректікпен көрсете білген В.И. Вернадский оның ноосфераға
өтуінің сөзсіз болатындығын, табиғаттың байлықтарын жан-жақты пайдалану
жоспарлы, ғылыми түрінде негізделген бағытпен жүргізілді, бұзылған
жерлерді қайта қалпына келтіру мүмкіншіліктері т.б. жақтарын ақыл-ой
саналы түрінде жүретіндігін атап көрсеткен. Осы аталған жайларға
байланысты көптеген биосфералық проблемаларды шешуге міндетті түрде жоғары
білім деңгейінің қажет екендігі сөзсіз.
Тірі заттың жалпы массасы 1,8-2,5*1012т (құргаң салмағы) бағаланып,
ол биосфера массасының (3*1018т) тек болмашы бөлігін гана құрайды. Егер
тірі затты планета бетімен біртегіс етіп орналастырсақ оның қалыңдығы, бар
болғаны 2 см болады.
Тірі затқа тән қасиеттер:
1)биосфераның тірі заты энергияның үлкен қорымен сипатталады;
2)тірі және өлі заттың айырмашылығы химиялық реакциялардың жылдамдығынан
көрінеді (тірі затта реакциялар мыңдаған, кейде миллион есе жылдам
жүреді);
3)тірі затты қүрайтын химиялық қосылыстар ақуыздар, ферменттер және
т.б.- тек тірі ағзаларда ғана тұрақты болады;
4)ерікті қозғалу биосферадағы кез келген тірі затқа тән белгі;
5)тірі зат өлі затқа қарағанда біршама жоғары морфологиялың және
химиялық көптүрлілікпен сипатталады. Тірі заттың құрамьша кіретін 2 млн.-
нан астам органикалың қосылыстар белгілі,ал өлі табигаттың табиға
қосылыстарының саны шамамен 2 мың;
6)биосферадағы тірі зат мөлшері әр турлі жеке ағзалар түрінде
болады. Ең ұсақ вирустардың мөлшері 20 нм-ден (1 нм=10ғ м) ашаса,
ең ірі жануар —киттердің ұзындығы 33 м-ге, ең биік ағаш секвойя — 100
м-ге жетеді.
Тірі заттың негізгі функцяялары:
1)энергетикалық функциясы. Биосфералық планеталық құбылыстардың
космостық сәлеленумен, негізінен күн радиациясымен байланысын жүзеге
асырады. Бұл функцияның негізінде жасыл өсімдіктердің
фотосинтетикалық қызметі жатыр. Фотосинтез процесінде күн
энергиясының жинақталуы және оның биосфераның жеке
компоненттері арасында таралуы жүзеге асырылады, Күн
энергиясының жинақталуы есебінен жердегі барлық тіршілік
құбылыстары жүреді;
2) газдық функциясы. Газдардың миграциясы мен өзгерісін жүзеге асыра
отырьш, биосфераның газдың құрамын қамтамасыз етеді. Жердегі газдардың
басым бөлігінің шығу тегі — биогенді тірі заттың тіршілік процесінде
негізгі газдар, азот, оттегі, көмірқышқыл газы, күкірт сутек, метан
және т.б. түзіледі;
3)концентрациялық функция. Қоршаған ортаның биогенді элементтерін тірі
ағзалардың жинауынан көрінеді. Тірі заттың құрамында жеңіл
элементтердің атомдары: сутегі, көміртегі, азот, оттегі, натрий, магний,
калий, кальций, кремний, күкірт, хлор, алюминий басым болады. Бұл
элементтердің тірі ағзалар денесіндегі концентрациясы сыртқы ортамен
салыстырғанда жүздеген және мыңдаған есе артық.
4)тотығу дәрежесі өзгермелі атомдары бар заттардың химиялық
өзгерістері (темір, марганец және т.б.). Жер бетінде тотығу
мен тотықсызданудың биогенді процестері басым болады.
5)деструктивтік функция. Өлімнен соң ағзалардың ыдырауымен байланысты
процесстер. Оның нәтижесінде органикалық заттың минерализациясы
жүреді. Нәтижеде биосфераның биогенді және биокостың заттары
түзіледі:
6)орта түзуші функция. Тіршілік процестерінің нәтижесінде ортаның
физико-химиялық өлшемдер де өзгереді.В.И. Вернадский: «Ағза ортаға
тек өзі бейімделігі қана қоймайды, ол да ағзаға
бейімделеді»—деді;
7)тасымалдаушы функциясы. Ауырлық күшіне қарсы, горизонталды бағытта
заттардың тасымалдануы жүзеге асырылады. Тірі заттардың кері — төменнен
жоғары, мұхиттан континенттерге тасымалдауыш қамтамасыз ететін бірден-
бір фактор.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. В. И. Вернадскийдің биосфера туралы ілімін қалай түсінесіз?
2. Биосфераның шекаралары дегеніміз не ?
3. Тірі затқа тән қандай қасиеттерді білесіз?
4. Тірі заттың негізгі функцяялары қандай?
5. Энергетикалық функциясы дегеніміз не?
6.Концентрациялық функция дегеніміз не?
7. Газдық функциясы дегеніміз не?
8. Тасымалдаушы функциясы дегеніміз не?
№ 6 дәріс. (1 сағат)
Тақырып. Табиғи ресурстар және табиғатты ұтымды пайдалану
Жоспары:
Жердің табиғи ресурстары туралы түсінік. Литосфераның, гидросфераның
және атмосфераның ресурстарына сипаттама. Табиғи ресурстардың
классификациясы. Адамзат қоғамының табиғи ресурстармен қамтамасыз етілу
проблемасы. Табиғатты ұтымды пайдалану негіздері.
Биосфера негізінен үш қабаттан құрылады. Олар: атмосфера (газ
күйіндегі), гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар.
Атмосфера
Атмосфера жер шарын түгелден орап тұрады. Ол гректің «atmos» - бу,
«sphairi» (сфера) сөзінен шыққан. Оның қалыңдығы 100 км-ге дейін жетеді.
Атмосфераның негізгі құрамында оттегі (20,95 %), яғни 1,5 * 1015 тонна
аргон (1,28 %), азот (75,50 %), яғни 3,8 * 1012 тонна және басқадай газдар
кездеседі. Атмосфера негізінен – тропосфера, стротосфера және иопосфера
қабаттары болып үшке бөлінеді.
Тропосфера – грекше «tropos» (тропос) – бұрылысы, «sphaira» (сфера) –
шар. Өзгермелі қабат деген мағына береді. Жер бетіне тікелей жайласқан
төменгі тығыз қабаты. Орташа биіктігі 10 * 12 км-ге жетеді.
Стротосфера – латынша «stratum» - төсем, тағы сондай сияқты теңіз
деңгейінен 9-11 км жоғары жататын атмосфера қабаты.
Иопосфера – гректің «ion» - қозғалғыш қабат деген сөзінен алынған.
Қалыңдығы 800 км-ге жетеді.
Гидросфера
Гидросфера – табиғи су қоймаларынан (мұхиттардан, теңіздерден,
көлдерден, өзендерден) құралады. Бұл құрлықтың 70 % алып жатыр.
Гидросфераның көлемі 400 млн шаршы км.
Литосфера
Литосфера – жердің қатты қабаты. Ол екі қабаттан құралған. Үстіңгі
қабаты граниттен, оның қалыңдығы 10 км-ден 40 км-ге дейін жетеді. Ал
астыңғысы базольттан тұрады. Қалыңдығы 30-80 км. Жоғарыда айтылғандай
минералды қабаттардан басқа, жерді ерекше тағы бір қабат – биосфера қоршап
тұрады. Ол тірі органимдер тараған аймақтардың бәрін қамтиды. Биосфераның
пайда болуымен бірге, жер бетінде тірі организмдер өсіп-өніп, сыртқы
қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасады. Биосфера теңіз
деңгейінен бастап, тау жоталарының шыңдарына дейін бүкіл құрғақ жерді алып
жатыр.
Атмосферадағы биосфераның жоғары шегі 20 км биіктікке дейін жетеді.
Онда микробтардың споралары (өршігіш тұқымы) кездеседі. Бактериялар
атмосфералардың азон қабатында да өсіп-өнеді. Биосферада мол кездесетін
микроорганизмдер жер бетінен 50-70 метрге дейінгі биіктікке ғана тарайды.
Литосферадағы биосфераның төменгі шегі 2000 – 3000 м-ге дейін
тереңдікке жетеді. Олар онаэробта бактериялар. Гидросферадағы биосфераның
шегі 11 км-ге дейінгі тереңдікке жетеді. Теңіз жануарлары және өсімдіктері
(қызыл, жасыл, қоңыр балдырлар) үшін су өте қолайлы орта. Таза, мөлдір
болғандықтан күн сәулесі оның 200 метр тереңдігіне дейін тарайды. Бұдан
кейінгі судың қабаттарын мәңгілік қараңғылық басып тұрады. Мұндай
қабаттарда да тіршілік ететін организмдер болады.
№ 7 дәріс (1 сағат)
Тақырып. Қазіргі заманның ғаламдық экологиялық проблемалары
Жоспары:
Экологиялық проблемаларды олардың көлеміне қарай классификациялау.
Ғаламдық экологиялық проблемалар: климаттың өзгеруі, озон қабатының
ыдырауы, қышқыл жаңбырлар, шөлейттену, биологиялық әралуандылықтың кемуі.
Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің жұмыс қарқынының артуына байланысты пайда
болған экологиялық проблемалар. Ауыл шаруашылығы зиянкестерінің улы
химикаттарға төзімді формаларының пайда болуы. Атмосфераның, топырақтың,
Әлемдік мұхиттың ғаламдық деңгейдегі ластануы. Кейбір қоршаған ортаны
ластаушы заттардың тірі организмдерге әсері. Жағымсыз организмдермен
күресудің биологиялық әдістері. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында аз
қалдықты технологиялар енгізу.
Қазіргі ғаламдық экологиялық мәселелерге «жылулық эффект», озон
тесіктері, қышқыл жауын мәселелері жатады.
Парниктік газдардың әсерінен жылулық баланстың өзгеруі нәтижесінде
жер шарының температурасының ғаламдық артуын парниктік эффект деп атайды.
Негізгі парникті газ көмірқышқыл газы болып табылады. Болжамдар бойынша аа
райының жылынуы әсерінен, мәңгі мұздықтардың еруі салдарынан әлемдік мұхит
шамамен 1,5 м көтерілуі мүмкін. Көмірқышқылының атмосфераға түсуінің
негізгі көзі органикалық отынды жағу болып табылады. Атмосферадағы
көміртегінің мөлшерін кемітетін негізгі факторлар фотосинтез бен мұхиттың
сіңіруі болып табылады.
Озон қабаты полюстерде 9-30 км, экваторда-18-32 км биіктікте
орналасқан. Атмосфераның жоғары қабатындағы озон оттегі молекулаларының
ультракүлгін сәулелер әсерінен ыдырауы нәтижесінде түзіледі. Бос оттегінің
оттегі молекуласына қосылуынан озон түзіледі. Озонның ең көп мөлшері
Антарктиданың үстінде жойылған.
Озон концентрациясының кемуі нәтижесінде түзілген кеңістікті «озон
тесіктері» деп атайды.
«Озон тесіктерінің» пайда болу себептері әлі толық зерттелмеген. Қазіргі
кездегі озон қабатын бұзатын негізгі антропогенді фактор фреондар болып
есептеледі. Соған байланысты көптеген мемлекеттер фреондардың өндірісін 50
процентке кеміту және оларды басқа пропилентермен алмастыру туралы
міндеттеме қабылдады.
Қазіргі кездегі озон қабатын бұзатын негізгі антропогенді фактор
фреондар (хладондар) болып есептеледі. Бұл хлорфтор — көміртектер болме
температурасында қайнайды. Олар тоңазытқыш құрылғыларда, әр түрлі
баллондарда тасымалдаушы газ ретінде, т.б. қолданылады. Тасымалдаушы газ
(пропилленттер) ретінде фреондарды кеңінен пайдалану олардың өте тұрақты
(инертті) газ болуына байланысты.
Осы жоғары дәрежедө тұрақты (100 жылдан астам өмір сүреді) болуына
байланысты фреондар озон қабатына жете алады және белсенді ортада одан
хлор бөлініп шығады. Хлордың әрбір атомы катализатор ретінде озонның 100
мыңдаған атомын бұзуға қабілетті.
Қазіргі кезде фреондардың мөлшерін кеміту және болашақта өндіруді
тоқтатуа бағытталған іс-шаралар жүргізілуде.
Көптеген мемлекеттер фреондардың өндірісін 50% кеміту және оларды басқа
пропилленттермен алмастыру туралы міндеттеме қабылдады. Бірақ, жоғары
дәрежеде тұрақтылығына байланысты фреойдар атмосферада өте ұзақ уақыт
сақтала алады. Бірқатар елдерде (АҚШ, Ұлыбритания, Франция) фреондар
гидрохлорфтор көміртек немесе гидрофторкөміртекпен алмастырылуда. Бұлардың
өмір сүру мерзімі қысқа (2—25 жыл).
Сонымен қатар, озон қабатының тұрақтылығын арттырудың басқа да
жолдары қарастырылуда. Озон қабатына этан мен пропанды жіберу хлорды
пассивті хлорлы сутегіне айналдырады. Сонымен қатар озонның түзілуі мен
жиналуына электромагнитті сәулелер, лазер сәулелері, электр разрядтары
әсер өтеді. Олар оттегінің диссоциациялануын арттырьп, озонның түзілуі
мен жиналуына жағдай жасайды.
Озон қабаты интенсивті түрде көктемде бұзыла бастайды. Себебі қыстагы
төмен температура мен бұлттылықтың артуы фреондардың құрамындағы хлордық
бөлінін шығуына әкеледі. Ал көктемдегі темнератураның жоғарылауы хлордың
озонға әсерін арттырады.
Поляр маңы аймақтарындағы озон қабатының интеисинті түрде бүзылуын
осы аудандардағы озонның бұзылуына себепкер хлордың метанды тошіен аз
мөлшфде жабылуымен түсіндіреді. Соңғы жылдары ғалымдар «озон
тесіктерінінің пайда болуы адам қызметіне байланысты емес деген пікірлерді
жиі айтып жүр. Ғалымдар бұған ұқсас құбылыстардың ертеде де орын алғанын
және олар тек табиғи процестерге байланысты, соның ішінде күн
белсенділігінің 11 жылдық циклімен, екені туралы жорамал айтады.
Мәңгі мұздықтардагы ауа көпіршіктерін зерттеу фреондардың өндірістік
дәуірге дейін де болғанын дәлелдейді.
Озон кабатының бұзылуының тағы бір себебі ретінде атмосферага оттегін
бөліп шығаратын негізгі фактор ретінде ормандардың жойылуы аталады.
Сонымен қатар, Антарктиданың үстінде озонның таралуына әкелетін жоғары
қарай бағытталған жерлердің болуы туралы да пікірлер айтылуда.
Космосқа ұшу аппараттарын шығару («Шаттлдың» бір ұшуы 10 млн. т
озонды ыдыратқан), атмосферадағы ядролық жарылыс, атмосфераның жоғарғы
қабаттарына азот оксидтері мен кейбір комірсулар-дың шығарылуына әкелетін
ірі өрттердің озон қа-батын бұзатыны тіркелген. Сондай-ақ озон қабатының
бұзылуын Галлей кометасымен де байлапыстырады. Ғалымдардың болжамы бойынша
оның отіп кетуіне байланысты, озонның концентраңиясы әдетте қалпына
келеді.
Атмосфераның төменгі қабаттарында озон күшті антитоксикант және
бактериоцид болып табылады. Ол жағымсыз иістерді, кейбір канңерогенді
заттарды бұзуга қабілетті. Біраң, жоғары конңентрацияда озон күшті у болып
табылады. Адамда ол тыныс алуды қиындатады, көзді тітіркендіреді,
өсімдіктердің ассимиляциялық аппаратын зақымдап, хлорофиллді бұзады.
Қолда бар мәліметтерге қараганда ауаның жер бетіне жақын қабатындагы
озонның концентрациясы өндірістік дәуірдің басынан бері 2 есе
артқан.
Қышқыл жауындардың пайда болуының негізгі себептері күкірттің қос
оксидімен ластану болып табылады. рН мәні 5,6 тең жауынды қышқыл жауын деп
атайды.Алғашқы қышқыл жауындар 1907-1908 жылы Англияда байқалған.
Қоршаған ортаның ластануы дегенде біз оған тән емес агенттердіңт
енуі немесе бір заттардың концентрациясының
(химиялық, физикалық, биологиялық) артуын, санның нәтижесінде қолайсыз
әсерлер туғызуын түсінеміз. Ластандырушы заттарға тек улы заттар ғана
емес, зиянды емес немесе ағзаға қажет заттың оптималды концентрациядан
артық болуы да жатады.
Ластануды жүйенің тепе-теңдігін бұзатын кез-келген агент ретінде
бағалауға болады.
- шығу тегі бойынша:
табиғи және жасанды (антропогенді);
- пайда болу кезіне байланысты:
а) өндірістік, ауыл шаруашылық, транспорттық және т.б
ә) нүктелік (өнеркәсіп орнының құбыры), объектілі (өнеркәсіп орны),
шашыраған (егістік танабы, бүкіл экожүйесі), трансгресивті (басқа
аймақтар мен мемлекеттерден енетін);
- әсер ететін ауқымына байланысты: ғаламдық, аймақтық, жергілікті;
- қоршаған ортаның элементтері бойынша: атмосфера, топырақ,
гидросфера
және оның әр түрлі құрам бөліктері (әлемдік мұхит, тұщы су, жер асты
сулары,
өзен сулары және т.б.);
- әсер ететін жеріне байланысты: химиялық (химиялық заттар мен
элементтер), физикалық(радиоактивті, радиациялық жылулық, шу,
электромагниттік), физико-химиялық (аэрозолдер), биологиялық
(микробиологиялық және т.б.);
- әсер етудің периодтылығына байланысты: бірінші ретті (өнеркәсіп
орындарының қалдықтары), екінші ретті (смогты құбылыстардың
өнімдері);
- тұрақтылық дәрежесі бойынша: өте тұрақты – жүз және мың жыл тұратын
(азот, оттегі, аргон және инертті газдар), тұрақты – 5 – 25 жыл
(көмірқышқыл газы, метан, фреондар),
тұрақсыз (су буы, көміртегі тотығы, күкіртті газ, көмірсутек, азоттың қос
тотығы, озон қабатындағы фреон).
Неғұрлым ластаушы зат тұрақты болса, оның қоршаған ортада жиналу
эффекті жоғары. Кез – келген ластаушы затты үш параметрі бойынша бағалауға
болады: қоршаған ортаға түсетін көлеміне, улылығына және тұрақтылық
дәрежесіне қарай. Мысалы, көмірқышқыл газының қолайсыз эффектісін оның
қоршаған ортаға түсетін көлеміне және ұзақ сақталу уақытына, олай болса
оның жинақталу және осыған байланысты парниктік эффектің пайда болуы
қамтамасыз етеді.
Өндірілетін ресурстардың тек 2-3% ғана пайдалы өнім ретінде
қолданылады, ал қалғаны қалдықтар (бос жыныс, шлактар және т.б).
Адам қызметінің көңіл аударарлық нәтижесінде қоршаған ортаға оған тән
емес, тірі ағзалар үшін бөтен (ксенобиотиктер) заттардың шығарылуы жатады.
Табиғатта 2 мыңдай бейорганикалық және шамамен 2 млн. Органикалық
қосылыстар бар. Адам қазір 8млн. – нан астам қосылыстарды синтездей алады.
Жыл сайын олардың саны бірнеше мыңға артып отырады.
Жер бетіндегі адам мекен етпейтін кеңістіктің болуы (құрлықтың жалпы
ауданы 149 млн. км2 болса мұндай жерлердің үлесіне шамамен 48 млн. км2
тиеді) қазіргі дағдарыстың ғаламдық сипатын жоққа шығармайды. Бұл ең
алдымен атмосфера мен судың қозғалғыштығына байланысты. Мысалы, мұнайлы
қабықшамен әлемдік мұхиттың бетінің 15-25 % ластанған. Қазіргі кезде
атомдық двигательдер мен радиоактивті қалдықтардың көмілуі нәтижесінде
әлемдік мұхиттың радиоактивті . Ластануы зор қауіп төндіріп отыр.
Табиғат ресурстарын пайдалану жылулық ластанумен, яғни жер маңы
кеңістігінде қосымша энергияның жиналуымен байланфсты.
Биосфераның жылулық балансының бұзылуын атмосфераның шаңдануының
артуы, өсімдік жабынының булануының өзгеруі, топырақ пен су қоймаларының
бетінен ластануының өзгеруі қамтамасыз етеді. Мұнайлы қабықша булануды 20-
30% -ға тежейді. Нәтижеде ғалымдардың болжауы бойынша ауаның орташа жылдық
температурасы 1-30 С-ға артады. Ал мұның өзі биосфераның термодинамикалық
немесе жылулық дағдарыс жағдайына өтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Өзін -өзі тексеру сұрақтары:
1. Қоршаған ортаның ғаламдық ластануы?
2. Қазіргі ғаламдық экологиялық мәселелер қандай?
3. Озон мәселесін қалай түсінесіз?
4. Озон тесіктері дегеніміз не?
5. парниктік эффект дегеніміз не?
№ 8 дәріс (2 сағат)
Тақырып. Қазіргі заманның әлеуметтік-экологиялық проблемалары
Жоспары:
Әлеуметтік-экологиялық проблемалар: халық санының өсуі, ресурстық
дағдарыс, халықтың генофондының өзгеруі, ортаның жалпы агрессивтілігінің
артуы, зиянды әсерлердің жаңа түрлері. Экологиялық іргелі «Минимум заңының»
әлеуметтік экожүйеде көрініс беруі. Соғыстар және терроризм: экологиялық
зардаптары. Әскери-өнеркәсіптік кешен және тіршілік ету ортасы.
Радиоактавті изотоптардың биосферадағы тасымалдануының кейбір мысалдары.
Қоршаған ортаның күйін бағалаудың әдістері және критерийлері. Экологиялық
мониторинг, ұйымдастырылу принциптері. Қоғамның қоршаған ортамен қарым-
қатынастарының заңгершілік және хұқықтық тұрғыдан реттелуі. Экологиялық
білім берудегі этикалық және эстетикалық проблемалар.
Әкологиялық білім беруге деген қажеттілік адамның өміріне қажет
қолайлы ортаны қамтамасыз етумен байланысты. Қоршаған ортаның сапасы
адамның негізгі құңығының бірі — денсаулықты және дамудың негізгі
мақсатын анықтайды. Экологиялық білім беру табиғатқа адамгершілік
қатынасты қалыптастыру, табиғатты өзгертудің шекті мөлшерін
анықтау үшін адамның одан әрі өмір сүруі мен дамуына мүмкіндік
беретін мінез-құлқының арнайы әлеуметтік табиғи заңдылықтарын
мөңгеру үшін қажет.
Оқушыларда, студенттерде, сондай-ақ, жалпы халықта табиғатқа деген
тутынушылық қатынас басым; экологиялық мәселелердің әр адамның жеке басы
үшін маңызды екенін қабылдау деңгейі төмен; адамды қоршағанн ортаны зерттеу
мен сауықтыруға арналған жұмыстарға іс жүзінде қатысуға деген қажеттілік
дамымаған.
Экологиялық білім берудің негізгі мақсаты — табиғатқа
деген жауамкершілік қатынасты қамтамасыз ету. Экологиялың білім
беру дегенде әрбір адам-ның жалпы экологиялық мәдениеттілігін
қалыптастыруға бағытталған үздіксіз білім тәрбие беру және даму
процетерін түсінеміз.
Экодогиялық жауапкершілік адамның мына қасиеттерімен
байланысты өз іс-әрекетін бақылау, табиғи ортадағы өзінің іс-
әрекетінің жақын кезеңдегі және болашақтағы нәтижелерін болжай білу,
өзіне жене басқаларға сын көзбен қарай білу және т.б.
Қызметі табиғи ортаға және адамың денсаулы-ғына зиянды өсер етуімен
байланысты адамдардың барлығының қажетті деңгейде Экологиялы дайындыгы
міндетті түрде болуы керек. Оны қызметке тағайындау кезіндегі
аттестациялауда есепке алу қажет. Жоғарыда айтылғандарға байланысты
педагогтардың халықаралың экологиялық қозғалысы қоршаған орта саласындағы
білім беруді (экологиялық білім беру) жалпы білім беру жүйесін жетілдірудің
маңызды бағыты деп есептейді.
Бір бірімен байланысты экологиялың білім беру мен білім беру
жүйесін экологизациялауды бөліп көрсетуге болады.
Экологиялық білім беру дегеніміз әр түрлі деңгейдегі
экологиялық білімдерді меңгеру. Экологиялық білім берудің екі
негізгі бағыты бар: қоршаған ортаны қорғаудың жалпы ілімі
негізінде тәрбиелеу және табиғат мен антроиогенді экожүйелердің
өзара қатынасыныц жалпы заңдылықтары туралы арнайы білім беру.
Ал білім беру жүйесін экологизациялау — экологиялың ойлардың,
ұғымдар, иринциптер мен көзқарастардың басқа пәндерге енгізу
және экологиялық білімді әр түрлі салалардың мамандарын
дайындау.
Экологиялық құқық
Экологиялық қарым-қатынастарды құқықтық реттеу тұжырымдалып,
дәлелденген заңдарды қабылдаудан басталады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы — негізгі заң. Халықаралық
нормаларға сай ол мемлекеттің экологиялық қатынастарды реттеудегі жалпы
бағытын анықтайды. Дүние жүзінің коптеген мемле-кеттерінің конституциялары
1948 жылы БҰҰ қабылдаған «Адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясында»,
сонымен қатар адам құқығы бойынша басқа да Халықаралық
Пактілерде көрсетіген идеалдарға сүйенеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясыида: «Әрбір азамат оның өмірі
мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаға қүқығы бар» — делінген.
№ 9 дәріс (1 сағат)
Тақырып. Қазақстан Республикасының экологиялық проблемалары
Жоспары:
Қазақстанның экологиялық проблемалары. ҚР табиғи ортаны
тұрақсыздандырушы факторлар және олардың салдарлары. Арал теңізі
бассейнінің әлеуметтік-экологиялық проблемалары, Арал аймағындағы
экологиялық апатты жоюдың ықтимал жолдары. Ядролық сынақтардың адамзатқа
тигізген зардаптары. Семей ядролық сынақ алаңы және ҚР территориясындағы
өзге де полигондар. Ядролық сынақтарға қарсы Невада-Семей қозғалысы.
Минералдық шикі заттарды игеру және олардың экологиялық зардаптары.
Қазақстанның батысындағы жаңа экологиялық шиеленіс аймақтары, Каспий маңы
аймағы мен Каспий теңізінің экологиялық проблемалары.
Экологиялық факторларлардың адам организміне тигізетін әсері
Адам денсаулығының төмендеп, ауруға шалдығуының ағзаның ортаға толық
биімделе аомауы, қолайсыз әсерлерге берген теріс жауабы ретінде қарастыру
керек. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтамасы бойынша, денсаулық
дегеніміз – бұл тек аурудың болмауы емсе, ол толық физикалық, психалогиялық
және әлеуметтік қолайлылық.
Ғалымдардың есептеулері бойынша дамдардың дансаулық жағдайы 50-52%
өмір сүру салтына, 20-25% тұқым қуалау факторларына, 18-20% қоршаған орта
жағдайларына, ал 7-12% ғана денсаулық сақтау саласының деңгейіне байланысты
болады. Антропогенді факторлар бұрын болмаған, жана техногенді ауруларды
туғызады.
Адам денсаулығына зиянды әсер ететін факторлардың ішінде әр-түрлі
ластаушы заттар бірінші орын алады. Адамның іс әрекеті нәтижесіде
биосфераға, оған тән емес 4 млн-нан астам заттар шығарылған. Сонымен қатар
жыл сайын қоршаған ортаға мыңдаған жаңа заттар шығарылады. Олардың
көпшілігі ксенобитиктер, яғни адаммен басқа тірі ағзалар үшін бөтен заттар.
Аурулардың көбеюі сонымен қатар табиғи ортаның әр-түрлі
трансформацияларымен, оның толық бұзылуы, өнеркәсіптік кешендерге, бір
типті тұрғын жерлерге және т.б. яғни «үшінші табиғатқа» айналуына
байланысты. Денсаулықа әлеуметтік және экономикалық жағдайлардың әсері
артып отыр. Табиғи және физико-химиялық тұрғыдан алғанда таза орта болса
да, қолайсыз әлеуметтік экономикалық жағдай ауру мен өлімнің артуына
әкелетінің өмір көрсетіп отыр. Әлеуметтік экономикалық жағдайдың нашарлаулы
адамның психологиялық күйі мен стрестік құбылыстар арқылы әсер етеді.
Ауру мен өлімнің қоршаған орта жағдайларына тәуелділігі
жекелеген мемлекеттер мен аймақтар мысалынан көрінеді.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша жыл сайын
дүниежүзінде шамамен 500 мың адам пестициттермен уланады және оның 5 мыңы
өліммен аяқталады. Мұндай құбылыстар әдетте үшінші әлем елдерінде жиі
кездеседі. АҚШ-пен салыстырғанда бұл елдерде улану 13 есе артық.
Американ ғалымдарының мәліметтері бойынша барлық қатерлі ісік
ауруларының 90% қоршаған ортаның қолайсыз әсеріне байланысты. ФРГ-де соңғы
10 жылда қатерлі ісікпен ауратын үлесі ер кісілерде 15-тен 23% дейін, ал
әйелдерде 17-ден 25% дейін артқан. Аурулар индустириалды және ластанған
аудандарда жиі кездеседі.
Балалардың жалпы ауруларына әсер ететін күшті фактор көміртегі тотығы
мен шу болып табылады.Ғалымдардың мәліметтері бойынша СО-ның мөлшері 6,5-
тен 12 ЗЖЖК-ге көтерілуі балалардың ауруларының екі есе, ал акустикалық
қолайсыздықтың 8-ден 20% артуы 1,4 есе артуына әкеледі.
Аурулар туғызатын заттар мен факторлар. Ағзаларға қолайсыз әсер
ететін және ауруларға әкеліп соқтыратын заттарды төмендегі топтарға бөліп
көрсетуге болады:
1) Концерогендер- қатерлі ісік туғызады. Қазіргі уақытта шамамен 500
осындай заттар белгілі. Олардың ішіндегі ең күштілеріне бензоперен
және басқа да полициклді ароматтық көмірсулар, ультракүлгін сәулелер,
изотоптар, эпоксиді смолалар, нитриттер, нитрозаминдер, асбест және
т.б. жатады;
2) Мутагендер – хромосамалар саны мен құрылымының өзгеруіне әкеліп
соқтырады. Оларға:рентген сәулелері, гамма сәулелері, нитрондар,
бензопирен, колхицин, кейбір вирустар және т.б. жатады.
3) Тератогендер- жеке дамуда кемістіктерге әкелетін кемтарлықтардың пайда
болуына әкелетін заттар. Тератогендерге әсер ететін мөлшерінен артып
кететін кез-келген фактор жатады. Көбінесе теротегендерге
мутагендер,сондай-ақ пистициттер, тыңайтқыштар, шу және т.б.
ластаушылар жатады.
Қазақстан Республикасының су ресурстары.
Қазақстанның су артериялары шамамен 85 мың өзендерден құралған. Ең ірі су
көздеріне; Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария,Жайық, Шу, Талас, Асса өзендері
жатады. Соңғы жылдары бірқатар көлдер жүйесінің кебуі байқалып отыр. Бұл
өзендер ағысының шектен тыс реттелуі мен олардың деңгейінің табиғи
ауытқуларына байланысты болып отыр. Экологиялық жағынан ең қолайсыз
жағдайда Қазақстанның басты су артериясы- Ертіс өзені қалып отыр. Оның
сулары жоғары дәрежеде ауыр металдармен ластанңан. Негізгі ластаушы заттар-
мыс, шайынды сулармен бірге келіп түседі.
Су қоймалары мен бассейннің су ағыстарына түсетін негізгі
ластаушыларға иондық ағыс (28 мың тоннадан астам 1994 және 1995 ж.
Шамамен 23 мың тоннаға жуық), азотты органикалық қосылыстар (1,8 мың
тоннаға жуық), фосфор қосылыстары (1994 жылы 163 мы4 тоннадан астам, 1995
жылы 800 тонна), цинк (42,6 және 24,9 т 1995) жатады.
Табиғи суларды ластайтын негізгі химиялық элементтердің барлығы
дерлік су ортасына өнеркәсіп орындарының шайынды суларымен келіп түседі.
Каспий аймағының экологиялық жағдайы. Бұл ауданның экологиялық
жағдайы Каспий теңізінің деңгейінің көтерілуіне және жағалаулық теңіз
экожүйесінің антропогендік әсерге ұшырауына байланысты болады. Ғалымдардың
болжамдары бойынша теңіз деңгйінің көтерілуі жағалаулық сызықтың 2400-2700
км ұзарып, су астында қалған жерлерге тағы да 1,2-2,2 млн. Га қосылуына
әкелуі мүмкін.
Су астында қалу қаупі әсіресе Каспийдің Солтүстік және Солтүстік-
Шығыс жағалауындағы мұнай кен орындарына төніп отыр. Су астында қалу қаупі
төніп отырған 43 мұнай кен орындарының 32-сі Атырау, ал 11-і Маңғыстау
облысында орналасқан.
Каспий теңізі дүние жүзіндегі бекіре тәрізді балықтардың ең ірі мекен
ету ортасы болып табылады. Сондықтан Каспий мәселесі тек мемлекетаралық
қана емес, ғаламдық мәселе болып табылады. Каспийдің биологиялық
алуантүрлігін сақтау бүкіл әлемдік қауымдастықтың жұмысы. 1995 жылы
Тегеранда Каспий маңындағы мемлекеттердің өкілдерінің кездесуі өтті. Бұл
кездесудің мақсаты Каспий аймағының экологиялық тұрақтылығы мен оның
ресурстарынын пайдалануды басқару концепциясын жасау болып табылады. Бірақ
кез келген экологиялық бағдарламаның іс жүзіне асуына, оның ірі мұнай-газды
аймақ ретінде маңызының артуы күрделендіреді.
Арал теңізінің эклогиялық мәселелері. 60-жылдардан бастап Арал
теңізінің ауданы кеми бастайды. Суды ауыл шаруашылық дақылдарын суару үшін
қолдану Тянь-Шань таулары мен ағып келетін табиғи су ағысын 90%-дан астам
қысқартып жібереді. Теңіз ауданы 2,6 млн. Га-ға кеміп, өзінің 60% көлемін
жоғалтты. Судың деңгейі 12-ден 2 м-ге дейін түсіп кетті, тұздылығы 2
еседен астам артты. Күн сайын 200 тонна тұз бен құм желмен 300 км ара
қашықтыққа таралады. Шөлдену, топырақтың тұздануы, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесінің кедейленуі, климаттың өзгеруі одан әрі жалғасуда. Халықтың
денсаулығы күрт төмендеп кетті.
Арал аймағының экологиялық жағдайы экономиканың дәстүрлі бағыттарының
дамуының мүмкін болмауына әкеліп, бірқатар әлеуметтік және саяси
мәселелерді туғызады.
Қоршаған ортаны бұза отырып,кез келген қазіргі заманғы қоғам өзінің
болашағын жояды. Болашақ ұрпақтардың дамуы үшін экологиялық тұрақтылықты
сақтап қалу қажет. Экологиялық тұрақтылық болашақты сақтау үшін табиғи
ортаның жағдайын бақылап, өнеркәсіптік қалдықтарды нормалау мен алдын алу,
қалдықсыз және ресурстарды тиімді пайдаланатын технологияларды жасап, іске
қосу керек.
Арал теңізі Орта Азияның шөлді белдеуінде орналасқан. Қарақұм және
Қызылқұм шөлдері Аралды оңтүстік және шығыс жағынан қоршап жатыр.
Судың сапасының нашарлауы мен оның жетіспеуі өсімдіктер
жабынына ерекше әсер етті. Бағалы орман, қамыс, өнімді жайылымдар мен
шалғындықтар жойыла бастады. Олар сортаң жерлерге айналған. 50 көл кеуіп
кеткен. Сырдария грунт суларының деңгейі төмендеп кеткен.
Семей ядролық полигонның қоршаған ортаға әсері.
1991 жылғы тамыздың 29-ында халықтың жаппай талап етуімен әлемдегі
аса ірі полигондардың бірі жабылды. Қазақстан өзінің тәуелсіздігінің
алғашқы күнінен бастап сыртқы саясатының бейбіт жолын тандап алды. Ядролық
сынақтар тоқтатылды. Енді қазақ даласы қорқынышты жер асты дүмбілерінен
тітіркенбейтін болды. Семей полигоны әлемдегі ең ашық шашық полигон
есебінде қалып отыр. 40-жыл бойы жарылыстан көз ашпаған қазақ даласының
ұрпақтан ұрпаққа жалғасып жатқан зардаптары жан түршүгерлік. Егер
ғалымдардың нақты деректеріне сүйенсек, Семей өңірінде полигон жұмыс
істеген жылдары жасалған ядролық жарылыстардың жиынтық қуаты 1945 жылы
американдықтардың Жапонияның Хиросима қаласына тастаған бомбаның қуатынан
2,5 мың есе күшті екен.
Семей полигоны Қазақстан жеріне, қалқына материалдық
әлеуметтік экономикалық қанша зиян келтіргені әлі күнге дейін есептелген
жоқ.
Семейдегі 40 жылдық ядролық сынақ қоршаған ортамен ондағы
тұрғылықты халықтың денсаулығына орны толмас зиян тигізді. Аурулардың өлім
жітімнің деңгейі бұл өлкеде басқа аймақтармен салыстырғанда әлде қайда
жоғары . Семей аймағы тұрғындарының денсаулығына және қоршаған орта
объектілеріне ықпал ету дәрежесі радиациялық бөліктерге бөлінген.
Радиоактивті тозан жер қыртысын, топырақты, өсімдіктерді су көздерін
ластады. Жер асты сулары өсімдік дүниесі жоғалуда. Сынақтар өткізілген
кезеңнің зиянды әсері адамдардың екінші және үшінші ұрпақтарына ауыр
зардабын тигізуде.
Облыстық онкологиялық диспансерден алынған мәліметтерге қарасақ
«Семей облысы бойыншы 1975 жылдан 1990 жылға дейінгі мерзімде жас
балалардың ауруға шалдығуы 6 есе, ал өлімі 4 есе дерлік артқан . Әсіресе,
жана туған және 1 жас шамасындағы сәбилер өлімі өте жоғары,36% құрайды» .
Семей полгинының адам денсаулығына зияндылығы туралы Семей
медициналық институтының ғалымдары Н.Сағымбаева, Ғ.Ысқақовтар жасаған
тұжырымдарда енді басты факты, қатерлік ісік ауруларының Семей аймағын
басқа өнірлермен салыстырғанда 30% асып кеткендігі, ол адам қазасының 1,4
есе артқандығы айтылады. Содан қарамастан 40 жыл бойына мемлекет полигонға
жақын жатқан бір қатар аудан тұрғындарының әлеуметтік жағдайын жақсартуға
ешқандай қаржы бөлмей келген.
Полигоның негізгі қаласы Курчатовта Қорғаныс министрлігінің,
КСРО Жалпы машина жасау министрлігің ірі-ірі ғылыми зерттеу орындары,
бұрғышылардың, шахта құрылысшыларының, геологтардың, монтажшылардың
өндірістік негіздері шоғырланған болатын.
Полигон аумағында КСРО Жалпы машина жасау минстрлігінің
эксперименттік өз базасы болған. Ол 1972 жылдан бері зерттеу және
эксперименттік жұмыстар жүргізді. Полигон мүдделері үшін орасан зор ғылыми
жіне техникалық мүмкіндіктер жасалған: онда әскери өнеркәсіп кешенінің
31ғылыми зерттеу және конструкторлық институты, ғылыммен өндіріс саласының
осындай тағы да, 29 институты қызмет еткені түрлі басылымдардан белгілі.
Солардың бірі басты «Тәжірибелік алаң». Осы алаңда 1963 жылға
дейінгі ауада және жер бетінде ядролық сынақтар өткізілген. Бұл жердің
радиация белсенділігінің деңгейі өте жоғары. Сол сияқты тағы бір тәжірибелі
алаң – «Дегелең».1949 жылғы алғашқы ядролық жарылысқа дейіне бұл жер мал
жайылымы болатын. 1984 жылы ол жерде жер асты ядролық жарылысы жасалды.
Осындай тағы бір тәжірибелік алаңы «Балапан» деп аталған.
Ондағы скажиналарда, құдықтарда Невададағы сияқты жер асты жарылыстары
болған. 1963 жылға дейін жыл сайын әр-түрлі диапазонда иондық радиацияға
ұшырамаған Семей облысында бірде бір аудан қалған жоқ.
Семейге көршілес Өскемен, Павлодар, Қарағанды облыстарынын да кейбір
аудандары осы полигонның зардабын шекті. Семей өңірінің елімен жерін аяусыз
улап, тіршілігін тұл еткен атом апатынан бүгінгі танда бүкіл әлем хабардар.
Радон және ластану көздері
Радон – дәмі мен иесі жоқ түссіз газ, аудан 7,5 есе ауыр, радийдың
ыдырау өнімі болып табылады. Радон жер қыртысынан біртіндеп бөлінеді,
алайда оның сыртқы ауадағы жинақталуы әлемнің әр-түрлі нүктелері үшін
елеулі ерекшеліктерімен көрінеді. Топырақ эмиссиясын қоспағанда минелардық
тектегі құрылыс материалдары:қиыршық ақ тас, цемент, кірпіш және т.б. радон
көздері бола алады. Барлық жыныстарда уран мен торри кездеседі.Ал кейбір
жыныстарда мысалы гранитте уран көбірек жинақталуы мүмкін.Құрылыс
материалдарына радон радий ыдырағанда пайда болады. Пайда болған радонның
бір бөлігі көзге көрінбейтін тесік арқылы ғимаратқа түседі. Егер ғимарат
нашар желдетілсе, ал құрылыс материалдары мен топырақ уран мен радийдың
едәуір үлкен мөлшерін бойында ұстаса, онда радон үлкен мөлшерде жиналуы
мүмкін. Адамның ғимаратта едәуір уақыт болғандығын ескергенде, ол ала
алатын тиімді сәулелену дозасы кәсіпқойлар алатын доза жүктемесінен асып
түсуі мүмкін. Көп жағдайда радонга байланысты дозалық жүктемені едәуір
азайтуға болады. Жер төлелерді қымтау мен желдету топырақтан радонның өтуін
айтарлық азайтады. Табиғи радиоактивтік элементтер қабырғада көп болса,
радонның жиналуын қабырғаны герметикалық бояумен сырлау және қатты желдету
арқылы азайтуға болады.
Радиацияның табиғи көздеріне космостық сәуле жатады. Олар алынатын
радиацияның табиғи көздері дозасының жартысын құрайды.
№ 10 дәріс (1 сағат)
Тақырып. Тұрақты даму
Жоспары:
Әлеуметтік-экологиялық дағдарыс және қоғамның тұрақты дамуы.
Тұрақты қоғам моделі, оның белгілері және қызмет атқару принциптері.
Тұрақты даму қамтамасыз ету жолындағы халықаралық ынтымақтастық. Тұрақты
даму теориясының ғылыми негіздерін жасау жөніндегі халықаралық ұйымдардың
қызметі. ҚР тұрақты даму стратегиясы. ҚР Экологиялық қауіпсіздік
тұжырымдамасы.
Ерекше қорылатын табиғи территориялар – қоршаған ортаны қорғау
шараларының бір түрі. Генетикалық әралуандылықты қорғау. Биосфералық
қорықтар. Биосфералық қорықтарды дамытудың Севилья стратегиясы. Қызыл
кітап. Халықаралық ұйымдардың құжаттары. Табиғатты ұтымды пайдалану мен
қоршаған ортаны пайдаланудың ғылыми негіздерін жасау – биосфераны
ноосфераға айналдырудың міндетті сатысы.
Қорықтар, қорғалымдар, ұлттық саябақтар, биосфералық қорықтар туралы
түсініктер.
Қорықтар - толық қорғаудың жеңілдетірілген түрі, себебі; оған табиғи
комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылыкта пайдалануға рүқсат
берілмейді. Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табигаттың
ерекше объектілерін қарауға алынған жүйелі үйымдастыру - қорғалымдар болып
табылады. Табиғи тіршілік ортасын корғайтын катигориялардың біріне табиғи
(ұлттық) саябактар жатады. Олардың міндеті - халықты реакциялық қамтамассыз
ету.
Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың эртүрлі формаларының ішінен
қорықтардың орны ерекше. Себебі, қорықтар алуан түрлілікті қамтамассыз
ететін маңызды звено болып табылады. Бірақ XX ғасырдың ІІ-жартысында «корық
- өзгермеген табиғаттың эталоны» деген принцип бүзылып отыр. Атмосфераның
өндірістік үлы қосылыстар мен радиоциялык ластану, олардың тасымалдануы
біздің планетамыздың кез-келген бөлігіне міндетті түрде эсер етеді.
Мемлекеттік қорғалымдар. Мемелекеттік қорғалымдар табиғаттың жекелеген
жэне бірнеше компоненттерін сақтау, қалпына келтіру, көбейту жэне жалпы
экологиялық балансты үстап түрып мақсатында қүрылады. Қорғалымдар
ландшафтық, биологиялық, гидрологиялык, геологиялық, палеонтологиялык болуы
мүмкін.
Биосфералық қорықтар. Соңғы жылдары қорғауға алынған территориялардың
бір формасы болып табылатын биосфералық корықтар көптеп қүрыла бастады.
Биосфералық қорық жердің эр түрлі аймақтарының табиғи комплекстерінің
эталоны болып табылады. Олар экожүйелерге жыл бойы жэне көпжылдық деректер
жүргізулермен биосфераға антропогенді әсердің мониторингін жасау үшін жақсы
база болып табылады. Атмосфералык қорықтық белдеу, буферлік белдеу мен
интенсивті шаруашылық белдеуінен түрады.
Биосфералық қорықтар туралы концепцияны 1974 жылы ЮНЕСКО-ның «Адам жэне
биосфера» бағдарламасының жүмысшы тобы үсынған. Биосфералық қорықтар құру
1976 жылы басталып, 1995 жылдың наурызында оған 82 елде орналасқан 324
резарват кіреді. 1983 жылы ЮНЕСКО мен Б¥¥-ның қоршаған орта туралы
бағдарламасы, ФАО, МСОП-ның үсынуымен Минск қаласында биосфералық қорықтар
бойынша бірінші Халыкаралық Конгресс өтті.
1992 жылы Рио-де-Жанейрода жердің жоғарғы форумында иологиялык алуан
түрлілік туралы конвенцияға қол қойылды. ¥лттық саябақтар мен қорғауға
алынған территориялыр мәселесі бойынша Каракос (Венесэла, 1992 ж.)
қаласында өткен төртінші Дүниежүзілік Конгрессте биосфералық қорықтарды
басқаруға жаңалықтар өткізілді жэне биорезервтердің жаңа формалары жасалды.
Мысалы: «Кластерлік» және трансшекаралық қорықтар.
Қорықтар – биосфера эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жай алған жайылым
мен шабындық, аң-құс, айдын шалқар көлдер, ағыны қатты өзендер мүмкіндігіне
қарай сол ежелгі әсем қалпында сақталынуы тиіс.Қай заман болмасын,
қорықтарды ұйымдастыру күн тәртібінен еш қашан да түскен емес. Өйткені
биосфера байлықтарын қорғау, онда ғылыми-зерттеу жұмыстарын сондай-ақ,
биосфера компоненттерін қорғау жөніндегі үгіт-насихат экологиялық білім
және тәрбие беру жұмыстарын жүргізуде қорықтар өте маңызды роль атқаратыны
белгілі. Осыған орай қорықтар ұйымдастыру бөлініп Қазқстанның шөл-шөлейтті
аймақтарында үйір-үйірімен жайылып жүретін, бірақ кейіннен мүлде азайып
кеткен құландарды қорғап қалуда қорықтардың, әсіресе Бадхыз қорығының ролі
орасан зор болды. Сондай-ақ, Барса-келмес қорығыда айтарлықтай үлес
қосты. Бүгінгі Бадхыз қорығында құландар саны көбейе түсуде. Барса-келмес
аралы жойылып кеткеннен кейін ондағы құландарды арнаулы ұшақтармен
Алтынемел ұлттық биосфера паркіне, Іле өзенінің жағасына әкелінді. Міне,
осы жерде олар жылдан-жылға өсіп көбеюде.
Қазақстанның бірнеше табиғи-географиялық аймақтары – солтүстүгінен
оңтүстүгіне қарай орманды-дала, шөлейтті, шөлді өңірлерді қамтиді.
Қазақстан жерінде Д.И. Менделеев кестесіндегі химиялық элементтердің бәрі
дерлік кездесетін біздің республикамыз табиғи ресурстарға аса бай өлке.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 5777 түрі, аңның 150, құстың 480, баурымен
жорғалаушылардың 150, қос мекенділердің 12 түрі тіршілік ететін айтпай
кетуге болмайды. Бұл бай өлкені шын мәннінде табиғи байлықтың қайнар көзі
деп ғалымдар бекерден -бекер айтпаған болар. Бірақ, бұл інжу-маржандар
қанша мол болғанымен, ол сарқылмайтын дүние емес екені кейінгі кезде өзінен-
өзі өне беретін зат емес. Сондықтан да оны пайдаланумен бірге, ұқыпты түрде
қорғап, байлығын молайта беруге барлық мүмкіндікті жасау керек. Осы
бағыттағы шаралардың бірі – «Жер жанатты» деп орынды аталып кеткен небір
тамаша аймақтарды, өлкелерді, өңірлерді қорыққа айналдыру керек екекнін
өмір көрсетіп отыр.
Бұл салада Қазақстан Республикасында соңғы жылдарда қыруар ғылыми –
зерттеу жұмыстарын жүргізіп келдік. 1962 ж Қазақстан ССР Жоғары Советінің
биосфераны қорғау заңы шықты. Мұнда табиғи ортаны көркейтудің бірнеше нақты
шаралары анық көрсетілген. Олар – қорықтар, парктер, заказниктер мен
табиғат ескерткіштерді сақтау ережесі. Сонымен бірге 1972 ж Қазақ ССР
мемлекеттік қорықтарының ережесі жарық көрді. Міне, бұл көрсетілген
құжаттарда қорықтар мен табиғат ескерткіштерін ұйымдастырудың мақсатымен
міндеттері және биосфераны қорғау тәртібі айқын көрсетілген.
1969 жылғы 9 шілдеде «Наурызым мемлекеттік қорығының орманын қалпына
келтіру мен қорғау шаралары туралы», 1972 ж 2 тамызда «Қазақ ССР
мемлекеттік қорықтарының қызметін жақсарту шаралары туралы», 1976 ж 12
шілдеде «Қазақ ССР-інде қорықтар жұмыстарын жақсарту туралы» қаулылар
жарыққа шықты. Бұл шаралардың өлкеміздегі қорықтардың өлкеміздегі
қорықтардың ғылыми-ұйымдастырушылық жұмыстарын жақсартуда зор маңызы
болғанын айтпай кетуге болмайды. Қазақстан Республикасының Қорықтарында қол
жеткен табыстары мен орны алып отырған емшіліктерде олардың жоюдың нақты
жолдарында айқын көрсетілген.
Осы кезде Қазақстан Республикасы жерінде (1980 жылғы мәлімет
бойынша) 531 мың гектар алқапты алып жатқан 6 қорық ( Ақсу-Жабагылы,
Алматы, Наурызым, Барсакелмес, Қоғалжын және Марқакөл) көлемі 4288 мың
гектарға жететін 50-дей аңшылық заказниктер, көлемі 3644 мың гектардай 26
зоологиялық және ботаникалық объектілер, қорғалатын заказниктер және 3
табиғат ескерткіші бар. Олар (Павлодардағы «Гусиный перелет» , шарын
бойындағы көне заманнан бері қарай жойылып кетпей өсіп-өніп келе жатқан
ағаштар, Іле Алатауындағы шыршалар). Қорғауға алынған учаскелерде, әсіресе,
қорықтарда , бұрын осы аймақты мекендеген, бірақ соңғы жылдары саны азайып
кеткен жабайы хайуанаттар мен сирек кездесетін өсімдік түрлері есепке
алынған. Мұндай түрлердің, мәселен, Шығыс Қазақстанның далалық аймақтарында
өсімдіктердің 1600 түрі тек осы аймаққа тән болғандығын және сирек
кездесетінін айтуға болады. Ал мұғаджар далалы ауданында 15-ке сирек
кездесетін эндемик өсімдіктер, Бетпақ даладағы өсімдіктің 1800 түрінің 15-
і, Каспийдің оңтүстік жағалауындағы өсімдіктердің 1800 түрінің 7-і
Республикамыздың басқа жерлерінде кеддеспейді. Сондай-ақ, Оңтүстік Алтайда
өсімдіктердің 1740 түрі кездессе, оның 18-і, Жоңғар Алатауында 2021 түрі
өссе, оның 58-і, Қаратауда 500 түрі өссе, оның 100-і сол аймақтарға ғана
тән сирек кездесетін турлер. Адамның үнемі қамқорлығы мен аялы алақаны
болмаса, мұндай бағалы түрлердің биосферадан жойылып кетуі мүмкін екендігін
естен шығаруға болмайды. Сондай-ақ, қорықтар өзінің табиғи сұлу көрінісі
мен онда өсетін ағаш түрлерінің ерекшеліктерімен де құнды. Қорықтардың
кейбіреулері ЮНЕСКО-ның жанындағы биосфераны қорғаудың халықаралық
Одағының құрамына Ақсу-Жабағалы қорығы. Оларда тек саны азайып кеткен,
мүлде жойылып кету қаупі төнген хайуанаттар дүниесі мен аса бағалы
өсімдіктер әлемі ғана қамқорлыққа алынып қоймай, сонымен бірге Қазақстан
Республикасының ежелден бері әйгілі болған таңғажайып көрікті орындарының
бұрынғы атақ даңқын арттыра беру мақсатында да зор көлемді ғылыми-зерттеу
жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстан Республикасының қорықтарында алдағы уақытта табиғи
ресурстарды пайдалану және олардың қайталанбас сұлулығын сақтаудың ғылыми
негізін жасау жөніндегі үлкен мақсат пен міндеттер тұр. Бұл мақсат пен
міндеттердің биосфера компоненттерін қорғап, оларды халық шаруашылығына
рационалды түрде пайдалану үшін зор маңызы бар. Бұл мақсат пен міндеттердің
Қазақстан Республикасы жағдайында да көкейтесті екендігі аян. Көлемі 2,7
миллион шаршы километр жерді алып жатқан байтақ өлке өзінің саялы да а ялы
қалың орман-тоғайы оны мекендеген сан түрлі хайуанаттары, өзендері мен
көрікті өлке. Қазақстан Республикасы территориясында 34-35 миллион гектар
егін егуге, бау-бақша өсіруге жарайтын құнарлы жер бар. 186-187 миллион
гектар шабындықтар мен жайылымдықтар 22 миллион гектар орман (оның ішіндек
4-5 миллион гектар аса бағалы сексеуіл орманы бар). Д.И. Менделеевтің
периодтық кестесінің барлық элементтерін жинақтаған түрлі қазба
байлықтардың ірі кен орындары, 11000 өзен, 7000-нан астам көлдер мен су
қоймалары бар. Сондай-ақ, туған өлкеміз менің Қазақстаным елім менің, алуан
түрлі жан жануарларға өте бай. Осымен биосфера қазыналарын көздің
қарашығындай сақтап, қорғауға Қазақстан Республикасындағы жоғарыда
айтылған, Ақсу-Жабагылы, Алматы, Наурызым, Барсакелмес, Қоғалжын, Марқакөл,
Баян-ауыл, Үстірт, Алтын Еміл және тағы басқа қорықтардың маңызы арасан
зор. Ұлан-байтақ Қазақстан мемлекетінің территорияларында келешекте де
осындай табиғи қорықтар-лабораториялық көбее берсе екен деген ойдамыз.
Жер көлемі 2754 мың шаршы километр ұлан-байтақ жерде алып жатқан
Қазақстан Республикасында небары 10 қорық бар дегенге сенудің өзі қиын.
Республикамыздың табиғи ресурстарын қорғайтын жаңа қорықтарды
ұйымдастыру үшін алдымен ол маңда арнайы түрде ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізуді қажет етеді. Қорықтарды ұйымдастыру үшін ғылыми деректер керек.
Табиғи қорықтардың бірін Бетпақ дала шөлді аймағында ұйымдастырған жөн
деген ғалымдар бір ауыздан шешімге келген.
Бетпақ дала қорығы территориясында Шу өзенінің солтүстігінде жатқан
ұсақ тасты шөлді аймақты енгізу жоспарланып отыр. Бетпақдаланың шөлді
даласында жусан, баялыш, бұйрығын өссе, ал үстіртті жерлерде қараған,
теріскен өседі. Өте көне заманның ескерткішіндей болып реликті бұта көзге
шалынады. Ауа-райы өте құбылмалы жазы ыстық, қысы аязды келеді. Жауын-шашын
жерге өте аз түседі. Небары 90-100 мм. Бұл қорықта сүтқоректілердің 40,
құстардың 150-200-дей түрі. Бауырымен жарғалаущылардың 15-тен астам түрі
тіршілік етеді.
Екінші – далалы аймақ. Оған Жезқазған облысына қарасты Ағадыр
селосының батысындағы бұталы дала жатады. Көлемі 40-50 мың гектар болуы
мүмкін. Мұндағы негізгі обьектілер жұпар, камшат, орман сусары, құр, емен,
шегіршін сияқты сирек кездесетін аң құс өсімдіктер.
Үшінші – шөлейтті аймақ қорықтары. Бұл қорықтарда ең
көлемділері - Үстірттің батыс тік жарлы қыраттары. Үстірт қорығында
кекілік, құлан болса, гепард, бұлдырықтарда көзге жиі-жиі шалына шалына
береді. Шөлейтті аймақтық қорықтардың бірі - Аңдысай қорығы. Оның көлемі
330 мың гектар жерді қамтиды. Қорғалатын обьектілері арқар, құлан, қара
құйрықкиік, жалман, реликті гүлтобылғы, Регель қызғалдағы.
Алматы облысы. Балқаш ауданындағы күрті өзенінің Ілеге құя
берісіндегі тоғайлы алқапта да шамамен алғанда 20-30мың гектар жер босқа
жатыр. Ол жерге қорық ұйымдастыратыны анықталып отыр. Іле өзені Тоғайлы
қорығын ұйымдастыру ғалымдардың ойында. Мұнда мекендейтін жабайы шошқа,
тоғай бұғысы, шұбар бұғы, сарғыш күзен, қырғауыл және сирек кездесетін
тоғай өсімдіктері қорғалуға тиіс.
Қазақстан Республикасында алдағы уақытта ұйымдастырылатын қорықтардың
бір тобы – тау қорықтары болуы тиіс. Бұл қорықтардың көлемдісі – Жоңғар
Алатауы. Басқан өзені, Сарқанд ауданының территориясын қамтиды. Қорғалатын
негізгі обьектілер – марал, ақтырнақты аю, барыс, тас сусары, қызыл қасқыр,
арқар, таутеке, ұлар, сабыншы құр, май қарағай, шыршалы ормандар, алый
шабындықтары, оларда өсетін сирек кездесетін өсімдік түрлері. Ал сауыр
тауларында Шығыс Қазақстан облысы, қорық ұйымдастыратын көлемі 200 мың
гектар жерлер кездеседі. Мұнда қорғалатын обьектілер өте көп – марал, қоңыр
аю, таутеке, тұндра шілі, меңіреу құр, шұбар шіл, тырбақ қайың, жапырақты
орман.
Ал Шыңғыстау, Тарбағатай бұл өңірде қорық ұйымдастыруға келетін көлемі
50-60 мың гектар жер бар. Бұл жерде қорғалатын обьектілер – бадам, жабайы
алма бағы, субальпі шабындығындағы өсімдіктердің кейбір түрлері.
Зайсан ойпатында да қорық ұйымдастыруға болтын жерлердің бар екені
дәлелденіп отыр. Өйткені бұл өңірде сирек кездесетін хайуанаттардың
өкілдері бар. Олардың ішінде елік, қарақұйрықты жерсіндіруге болатыны
толығымен дәлелденіп отыр. Алакөл көліндегі «Реликті шағала» қорғау үшін
заказник ұйымдастыру күн тәртібінде тұр.
Міне,осындай шараларды іске асырғанда ғана биосфера байлықтарын ғылыми
тұрғыдан қорғауға болатыны анықталды.
Қазақстан Республикасының қорықтары
Ақсу-Жабағлы (Оңтүстік-Қазақстан облысы). 1927 жылы құрылған. Атауы
екі өзеннің атынан құралған: Ақсу және Жабағлы. Әсіресе Ақсу өзені өзінің
өтуге ыңғайсыз тік жағасымен (300-500 метрге дейін) ерекшеленеді. Жалпы
ауданы 85,3 мың га. Мұнда Талас Алатау солтүстік-батыс шатқалы мен Угам
шатқалының көркем биіктаулы ландшафты кіреді. Қорықта өсімдіктің 1404 түрі,
аңдардың 47 түрі, 239 түрлі құс мекен етеді. Мінезді тіршілік иелері -
сібір тауешкілері, еліктер, малар, қабан, аққұлақ, грифтер, сирек
кездесетін қар барысы, түркістан сілеусіні, арқар, тянь-шань аюы, бүркіт,
балобан, улы жыландар. Қорықтың Қаратау тауларының еңісінде Қарабастау және
Ақбастау палеонтологиялық қабірлері бар. Онда осыдан 120 млн. жыл бұрын
теңіз бассейнінде тіршілік еткен сирек кездесетін түрлі балықтар,,
моллюска, тасбақа, юр кезеңінің жәндіктерінің іздері бар.
Наурызым (Қостанай облысы). 1934 жылы Қазақстанның ең оңтүстік
массивіндегі қарағай орманы орналасқан Нааурызым қарағайлы орманын, және
суда жүзетін жұмыртқалы құстардың мекені көлдерді сақтау мақсатында
құрылған. Аумағы - 87,7 мың га. Қорықта өсімдіктің 961 түрлері, 39 түрлі
аңдар мен 239 түрлі құстың түрлері кездеседі. Ерекше тіршілік иелерінің
қатарына өте сирек кездесетін ақ қарқара жатады.
Қорғалжын қорығы (Ақмола облысы). 1968 жылы сирек кездесетін жұмыртқа
салатын – қызғылт фламингоны сақтау мақсатында құрылған. Қызғылт
фламингоның ең солтүстік отаны Теңіз көлінда. Қорықтың жалпы ауданы – 243,7
га., акваториясы 199,2 га алып жатыр. Мұнда 42 түрлі аңның түрлері, 298
түрлі құс, 331 өсімдік түрлері тіршілік етеді. Авиафауна құрамы өте бай.
Сирек кездесетіндер қатарына пеликан, фламинго, шипун-аққуы жатады.
Тенгіз-Қорғалжын көлі – көктемгі ұшып келу кезеңінде суда жүзетін құстардың
мыңдаған санының бірігетін орны, соның арқасында қорық дүниежүзілік атаққа
ие болды. Ол ЮНЕСКО тізіміне айрықша қорғалатын батпақты-көл ландшафт
есебінде кірді.
Алматы (Алматы облысы). 1961 жылы құрылды. Аумағы 73,3 га құрайды.
137 өсімдік түрлері, 39 жануарлар түрі мен 200 ге жуық құстың түрлері бар.
Сирек кездесетіндердің қатарына тянь-шань қоңыр аюы, қар барысы, түркістан
сілеусіні кіреді.
Қорыққа Іле өзені жазығының бос бөлігі қызықты табиғи нысаны – 150 метрлік
«Ән салғыш құмдар» құмды төбе жатады, оның ерекшелігі құмдық еңістермен
қозғалғанда қатты дыбыс береді. Табиғаты өте көркем. Мұнда мұздар, қарлар
мен құздар да бар.
Марқакөл (Шығыс-Қазақстан облысы). 1976 жылы Оңтүстік Алтайдың табиғи
кешенін қорғау мен тану үшін құрылған. Жалпы ауданы 75 мың га. Қорықта 721
өсімдік түрлері, 59 аң түрлері мен 254 құстың түрлері бар. Негізгі түрлері
– марал, аю.
Тектоникалық текті Марқакөл таулы көлі ерекше қызығушылық танытады: теңіз
деңгейінен 1485 м биіктікте орналасқан, ауданы 544 шаршы метр, тереңдігі 27
м. Онда сирек кездесетін сиг-ускуч балығы тіршілік етеді.
Үстірт қорығы (Маңғыстау облысы). 1984 жылы құрылған. Аумағы - 223
га. Үстірт шоқысының батыс бөлігін алып жатыр. Тұрақты ағынсуы жоқ. Ағынсыз
ойыстар бар, олардың ең ірісі – Барсакелмес, өлшемі 70x30 км. Қорықта 261
өсімдік түрлері, 27 түрлі аңдар, 111 түрлі құс және бауырымен
жорғалаушылардың -27 түрі тіршілік етеді. Сұр кесіртке Қызыл кітапқа
енгізілген. Сирек кездесетіндер қатарына үстірт муфлоны, ұзынаяқты кірпі,
жайран, қарақал, бүркіт, улы жылан, құзғын, балобан жатады.
Батыс-Алтай (Шығыс-Қазақстан облысы). 1992 жылы құрылған. Жалпы ауданы
56 мың га. Қорықта 564 өсімдік түрлері, 30 түрлі жануарлар түрлері, 120
құстың түрлері бар. Ондағы жарыққылқанды (сібір балқарағайы) және
қараңғықылқанды (шырша және пихта) тайга табиғи кешені ерекше назар
аударады.
Барса-Келмес (Қызылорда облысы). 1939 жылы құрылған. Арал
теңізінің біратаулы аралында орналасқан. Аумағы – 30 мың га. Флорада 250
түрлі өсімдік саны бар. Жануарлар әлемінде 56 түрлі жануарлар түрлері –
құлан, жайран, сайғақ, қарсақ, қасқыр тіршілік етеді. 203 түрлі құстың түрі
бар.
Сонымен қатар, 1997 жылы Баян-ауыл табиғи бағы ұйымдастырылды. Оның аумағы
– 45 мың га жуық. Оны «жазық дала араындағы таулы-орманды оазис» деп
аталады. Гранитті, желді, қарағай мен қайың орманымен көмкерілген Баянауыл
таулары Қазақ ұсаққұмды жартылайқуаң жазықтармен биіктейді, олардың
арасында Жасыбай, Торайғыр, Сабындыкөл көлдері жатыр.
Бұдан басқа, Қазақстанда табиғат ресурстарының бөліктерін шектеулі
шаруашылыққа пайдалану қарастырылған режимдегі жалпы ауданы 4600 га 83 кіші
қорықтар бар. Аң аулау орындары, геологиялық, ботаникалық, зоологиялық,
көлді, батпақты, ландшафты кіші қорықтар да бар.
Қызыл кітап
Қызыл кітап- сирек кездесетін түрлердің санының қазіргі жай- күйін
көрсететін құжат.
Қазақстанның Қызыл кітабында сирек және жойылып бара жатқан түрлердің
тізіміне енгізілген жабайы омыртқалылардың 87 түрінің және өсімдіктердік
303 түрінің қазіргі таралуы, санының жай- күйі, биологиясы туралы
мәліметтер келтірілген.
Қызыл кітапқа ресми енгізілген өсімдіктердің 16 түрі Батыс Алтай
мемлекеттік табиғи қорығының аумағында тіркелген. Алайда Алтай ботаника
бағының ғылыми қызметкері б.ғ.к. Ю.А. Котуховтың жұмысының нәтижесінде
сирек, осалдау және жойылып бара жатқан түр мәртебесіндегі тағы да 50 түр
анықталды.
Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін
пайдаланып келді және де өзінің жан- жақты тіршілігінде жануарлар мен
өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге
табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер
етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер
мен жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.
Ғылыми- техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне әсер
ететін күшті құралдар берді. Бұл құралдар қаншалықты пайдалы болса,
соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе кейде түсінбей, кейде салақтықтан
табиғатты қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт қажет болатынын ойламастан, оған
қалай болса солай қарайды. Сыңсыған орманның орнындағы жанған түбірлер, су
шайып өткен тау беткейлеріндегі жыртылған жерлер, ағаш ағызу кезінде
ластанған өзендер. Осының бәрі сирек кездесетін көптеген бағалы аңдар мен
өсімдіктердің құруына әкеп соғады.
Табиғатта пайда болған әрбір түр өзінші бірегей және ешқашан
қайталанбайды, сондықтан да оның жойылуы- орны қайта толмайтын нәрсе. Және
де бұл жоғалту қауымдастықтың бүтінділігі мен табиғаттағы жалпы тепе-
теңдіктің бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан да қазіргі кезде табиғатты
қорғау мәселесі дүниежүзілік мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе бүкіл әлемде
маңызды мемлекеттік мәселе ретінде қаралады.
№ 11 дәріс(1 сағат)
Тақырып. Тұрақты даму концепциясы.
Жоспары:
ҚР-ның Үкіметі ұсынған «ҚР-ның тұрақты дамуға көшу концепциясы»
бекітілді. Република Президенті Н. Ә. Назарбаев ББҰ-ның Бас Ассамблеясында
жасаған баяндамасында тұрақты дамуға жетудің түйінді мәселелерін шешудегі
еліміздің белсенді қызметін дәлелдейтін нақты мысалдар келтірген.
Экологиялық мәселелерді шешудің міндеттері «ҚР-ның экологиялық
қауіпсіздік»концепциясында қарастырылған (30.04.96ж.)
Жоғарыда айтылып өткендей, адамзат қоғамьіның алдында түрған
эколоғиялық мәселелер оның дамуының барлық тарихи кезеңдерінде орын алын
отырды. Бірақ, өндірістік қоғам мен демографиялық жарылыс кезеңінде
адамзаттың табиғатқа теріс әсерінің нәтижелері ғаламдық сипатқа ие болды.
Экологиялық мәселенің мәні — табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай,
миллиардтаған адамдарды жерде қоныстандыру және олардың барлық
қажеттіліктеріп қамтамасыз ету. Қазіргі жердегі тіршілік адам қызметінің
сипатына тәуелді.
Қазіргі кезең адамының ерекше биосфералық қызметі биосфераны
қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр. Экологиялық
мәселелердің алдын алу үшін адам ретсіз дамудап тиімді, реттелген, табиғат
пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде
ғана адамзат қоғаммның дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттың, бірқалмиты жағдайда,
табиғи және әлеуметтік дағдармссыз дамиды. Мұндай дамуды — тұрақты даму
деп атайды. Бірақ бұл үшін адамдардың сана-сезімі, олардың мақсаты мен
адамгершілік бағыттылығм өзгеруі тиіс. Планетадағы тіршілікті қорғау
бүкіл адамзаттың бірігуін талап етеді.
1987 жылы БҰҰ-ның Дүниежузілік коршаған орта мен даму
комиссиясы "Біздің жалпы болашағымы" атты есебінде «коршаған
орта ушін қауіпсіз, жолда экономикалың дәуірге» аяқ басуға шақырды,
Алғаш рет «тұрақты даму» конценциясы ұсынылды.
«Тұрақты даму» дегенде қазіргі уақыттың қажеттілігін қамтамасыз
ете отырып, болашақ ұрпақтардың өзінің қажеттіліктерін қамтамасыз
етуіне кауіп туғызбайтын даму деп түсіну керек. «Біз ата-
бабаларымыздың жерін мұраға алған жоқпыз Біз оны өзіміздің
балаларымыздан қарызға алдық» (БҰҰ материалдарынан). 1992 жылдың
маусым айында Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ-ның қоршаған орта
мен даму бойынша өткен конференциясы «Тұрақты даму» концепциясын және
«XXI ғасырдың күн тәртібіне» атты ауқымды бағдарламасын
қабылдады.
Бұл бағдарламада шешілуі болашақта тұрақты дамуды
қамтамасыз ететін жалпы мәселелер қарастырылған.
Сонымен қатар конференцияда мәлімдеме мен екі концеиция — климаттың
өзгеруінің алдын алу, ормандарды қорғау мен биологиялық алуантүрлілікті
сақтау мәселелері бойынша қабылданды. Бұл мәселелерді кешенді ғылыми
тұрғыдан шешуге болады. Бұл үшін экологая, экономика және әлеуметтік
дамудың барлық негізгі топтарын біртұтас кешен түрінде қарастыру қажет.
БҰҰның конференциясы барлық елдердіц үкіметтерін тұрақты
дамудың ұлттық концепцияларын қабылдауға шақырды.
Қазақстан Републикасының Үкіметі ұсынған «Казақстан Республикасының
тұрақты дамуға көшу конценциясы» бекітілді. Республиканың экологиялық
саясаты оның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтың БҰҰ бас
Ассамблеясында жасаған баяндамасында тұрақты дамуға жетудің түйінді
мәселелерін шешудегі еліміздің белсенді қызметін дәлелдейін
нақты мысалдар келтірді 1992—1998 жылдар аралығында Казақстан
тарихта бірінші болып ядролық полигонын жауып, ядролық қарудан
бас тартты, Аралды сақтап қалуға арналған интеграциялық процестердің
ұйтқысы болды. Казіргі уақытта экологиялық, экономикалық, әлеуметтік
мәселелерді интеграциялау саласындағы саяси іс-шараларды анықтау
жолдары іздестірілуде.
Олар:
• бұзылған экожүйелерді қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
• суды тиімді пайдаланудың нақты шараларын анықтау;
• жерді пайдалану, ауыл шаруашылығының тұрақты дамуын жүзеге
асыруға, биологиялық алуантүрлілікті сақтауға бағытталған
үйлесімді іс-шараларды қабылдау болды.
«ХХІғасырдың күн тәртібінің» негізгі бағыттары.
(М.Китинг бойынша)
| Мәселе | Мәселенің қысқаша мәні |
| 1 | 2 |
|Кедейлікпен күрес|Дүние жүзінде 157 миллиардер, шамамен 2 мың |
| |миллионерлер және 1,1 млрд-тан астам күндік табысы 1 |
| |АҚШ долларынан кем адамдар бар. Кедейлікті болдырмау |
| |жолдары: еңбек ақыны қамтамасыз ету; кедейлердің |
| |өзін-өзі қамтамасыз етуі мен бай елдерден тәуелділігін |
| |кеміту; еңбекке жарамды халықтың санын арттыру; табиғат|
| |ресурстарын сақтау мен тұрақты даму: білім беру жүйесін|
| |жетілдіру; отбасын жоспарлау; қаржылық көмек. |
|Тұтынудың |Адамзаттың бай бөлігінің шектен тыс ысырап етуі – |
|құрылымын өзгерту|қоршаған ортаның бұзылуы мен табиғат ресурстарының |
| |сарқылуының себебі болып табылады. Сонымен қатар кедей |
| |адамдар өмірге қажетті минималды мөлшерімен қамтамасыз |
| |етілмейді. Энергетикалық және шикізаттық пайдалануды |
| |қысқарту, экологиялық таза технологияларды дамыту. |
|Халық және |1993 жылы дүниежүзіндегі халық саны 5,5 млрд-дан астам |
|тұрақтылық |болды. Ғалымдардың болжамы бойынша 2020 жылы 8 млрд-қа |
| |жетеді. |
|Адамдардың |Халықтың денсаулығы қоршаған ортаның жағдайына |
|денсаулығын |байланысты болады. 2000 жылға қарай денсаулық сақтау |
|сақтау мен |саласындағы стратегиялық міндеттер: |
|жақсарту. |1) СПИД пен күреске жұмылдыру; |
| |2) туберкулезбен және басқа зілді аурулармен күрес; |
| |3) бала өлімін кеміту; |
| |4) халық денсаулығын бақылайтын тиімді ұйымдар құру; |
| |5) еркектер мен әйелдердің өздерінің балаларының |
| |санымен туылу уақытын анықтауға құқығын қамтамасыз ету;|
| | |
| |6) халықты ауыз су, таза азық-түлікпен қамтамасыз ету; |
| |7) балалардың денсаулығын қорғау; |
| |8) қоршаған ортаны денсаулыққа зиян қалдықтардан |
| |қорғау. |
|Тұрақты тұрғын |2000 жылға қарай дүниежүзінің халқының жартысы |
|жерлер |қалаларда тұрады. Қоғамның урбанизациясы экономикалық |
|(урбанизация) |даму процесінің бір бөлігі болып табылады. Қалаларда |
| |жалпы ұлттық өнімнің 60 –ы өндіріледі. Қала халқының |
| |санының артуы дамыған және дамушы елдерде бірдей. |
|Атмосфераны |Атмосфераға қалдықтарды шығарудың негізгі көзі – |
|қорғау |энергияны өндіру мен тұтыну. |
|Жер ресурстарын |Топырақтардың құнарлылығы су және жер эрозиясы мен |
|тиімді пайдалану.|химиялық, физикалық деградация нәтижесінде төмендейді. |
| |Топырақтың деградациясының себептері шектен тыс мал |
| |жаю; ормандардың кемуі; ауыл шаруашылық қызметі; жерді |
| |шектен тыс пайдалану және т.б. |
|Ормандарды жоюмен|Ормандар топырақ пен суды атмосфераны қорғауда, |
|күрес |өсімдіктер мен жануарлардың биологиялық алуан |
| |түрлілігін сақтауда маңызды рөл атқарады. Үкіметтерге |
| |орман шаруашылығының тұрақты дамуына арналған ұлттық |
| |бағдарламаларды жасап, жүзеге асыру қажет. |
|Шөлденумен |Шөлдену- бұл ауа-райының өзгеруі мен адам қызметінің |
|құрғақшылықпен |нәтижесінде топырақтың деградациялану процесі. Бұл |
|күрес. |процеске көбіне құрғақ жерлер ұшырайды. Шөлдену мал |
| |жайлымдарының деградиясы мен азық-түлік өнімдерінің |
| |кемуіне әкеліп соқтырады. Құрғақшылықпен шөлдену |
| |кедейлік пен аштықтың да себебі болып табылады. |
|Мұхиттарды қорғау|Теңіз суының ластануының шамамен 70 -ын құрлықтағы |
|мен тиімді |үлкен және кіші қалалар, өнеркәсіп, құрлыс, ауыл |
|пайдалану |шаруашылығы мен туризм құрайды. Мұхиттар шектен тыс |
| |балықтар мен былқылдақденелілерді аулаудан, жағалаулар |
| |мен маржан рифтерінің жағдайының нашарлауынан зардап |
| |шегеді. |
|Тұщы суды қорғау |Бүгін тұщы су мәселесі маңызды экологиялық мәселелердің|
|мен тиімді |бірі болып отыр, 2000 жылға қарай төмендегі міндеттер |
|пайдалану |шешілуі тиіс: |
| |1) қалалардың әрбір тұрғынын бір адамға шаққанда ең |
| |кемінде күніне 40 литр ауыз суымен қамтамасыз ету; |
| |2) өнеркәсіптік, тұрмыстық шайынды суларды |
| |залалсыздандыру ережелерін анықтап, жүзеге асыру; |
| |3) барлық ауылдық аудандардың тұрғындарын экологиялық |
| |қауіпсіз сумен қамтамасыз ету. |
|Улы химиялық |Химиялық заттар бүкіл дүние жүзінде қолданылады. |
|заттарды |10 000-нан астам химиялық заттар бар. Олардың 1500-нің |
|қолданудың |үлесіне дүниежүзілік өндірістің 90 келеді. Қазіргі |
|қауіпсіздігін |уақытқа дейін әлі улы және қауіпті өнімдермен сауда |
|арттыру |жасау туралы жалпы келісім жоқ. |
|Қатты |Тұрмыстық қалдықтар мен шайынды сулардың мөлшерінің |
|қалдықтармен |жылдам артуы қала халқының денсаулығы мен қоршаған |
|шайынды суларды |ортаға қауіп тудырады. Жыл сайын 52 млн. адам, оның |
|жою |ішінде 4 млн. балалар шайынды сулар мен қатты |
| |қалдықтарды дұрыс тазартпау нәтижесінде ауырып, қайтыс |
| |болады. 2025 жылға қарай қалдықтардың мөлшері 4-5 есе |
| |артуы мүмкін. |
|Радиоактивті |Радиоактивті қалдықтар туғызатын қауіп оларды өсіру |
|қалдықтарды жою |мөлшерін кемітуді, қауіпсіз тасмалдау мен жоюды талап |
| |етеді. Жыл сайын АЭС-тің жұмысы нәтижесінде 200 мың м3 |
| |төмен, ал 10 мың м3 жоғары радиоактивті қалдықтар |
| |түзіледі. |
|Балалар мен |Даму бағдарламалары жастарға қауіпсіз болашақты және |
|жастардың тұрақты|оның ішінде денсаулыққа қолайлы қоршаған ортаға, жоғары|
|дамуды қамтамасыз|өмір сүру жағдайына, білім алу мен жұмысқа кепілдік |
|етудегі рөлі. |беруі керек. Жастар планета халқының 1/3 –не жақын |
| |бөлігін, ал көптеген дамушы елдерде – жартысын құрайды.|
| |Білім беру дәрежесін арттыру қажет. Жастарға білім |
| |беруде қоршаған ортаны қорғау мен даму мәселелеріне көп|
| |көңіл бөлінуі қажет. |
|Тұрақты даму |Қазіргі кездегі ғылыми зерттеулер адамзаттың тіршілігін|
|мақсатындағы |сақтау мақсатында жұмыс істейді. ХХІ ғасырда биосферада|
|ғылым мен білім |қауіпті өзгерістер болуы мүмкін. Ғалымдар төмендегі |
|беру. |мәселелерді зерттеуде: ауа райының өзгеруі, ресурстарды|
| |тұтынудың арттуы, демографиялық тенденциялар, |
| |биосфераның космостық зерттеулері, ортаның адам |
| |денсаулығына әсері және т.б. Бағдарлама әртүрлі жастағы|
| |адамдардың қоршаған ортаны қорғау мен даму мәселелері |
| |бойынша білім алуын қамтамасыз етуі керек. Экологиялық |
| |білім беру – адамзаттың тұрақты дамуының қажетті шарты.|
Сонымен қатар конференцияда Мәлімдеме мен екі концепция – климаттың
өзгеруінің алдын алу, ормандарды қорғау мен биологиялық алуантүрлілікті
сақтау мәселелері бойынша қабылданды.
Бұл мәселелерді кешенді ғылыми тұрғыдан шешуге болады. Бұл үшін
экология, экономика және әлеуметтік дамудың барлық негізгі топтарын
біртұтас кешен түрінде қарастыру қажет.
БҰҰ-ның конференциясы барлық елдердің үкіметтерін тұрақты дамудың
ұлттық концепцияларын қабылдауға шақырды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі ұсынған «Қазақстан Республикасының
тұрақты дамуға көшу концепциясы» бекітілді. Республиканың экологиялық
саясаты оның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтің БҰҰ Бас Ассамблеясында
жасаған баяндамасында тұрақты дамуға жетудің түйінді мәселелерін шешудегі
еліміздің белсенді қызметін дәлелдейтін нақты мысалдар келтірілді. 1992-
1998 жылдар аралығында Қазақстан тарихта бірінші болып ядролық полигон
жауып, ядролық қарудан бас тартты. Аралды сақтап қалуға арналған
интеграциялық процестердің ұйытқысы болды.
Қазіргі уақытта экологиялық, экономикалық, әлеуметтік мәселелерді
интеграциялау саласындағы саяси іс-шараларды анықтау жолдары іздестірілуде.
Олар:
• Бұзылған экожүйелерді қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
• Суды тиімді пайдаланудың нақты шараларын анықтау;
• Жерді пайдалану, ауыл шаруашылығының тұрақты дамуын жүзеге асыруға,
биологиялық алуантүрлілікті сақтауға бағытталған үйлесімді іс-
шараларды қабылдау.
Өзін өзі тексеру сұрақтары:
1. Қазақтан Республикасының тұрақты даму концепциясы дегеніміз не?
2. Экологиялық білім берудегеніміз не?
3. Экологиялық құқық?
4.Экологиялық білім берудің негізгі мақсаты не?
5.Әкологиялық білім беруге деген қажеттілігі қандай?
6.ҚР-ның Үкіметі ұсынған «ҚР-ның тұрақты дамуға көшу концепциясы» қай
уақытта бекітілді?
Практикалық жұмыс № 1 (2 сағат)
Тақырыбы: Берілген территорияның әр түрлі бөліктерінің ауасының шандану
дәрежесін зерттеу.
Кіріспе. Экологиялық тұрғыдан таза, толыққанды қоршаған орта басқа
факторлармен бірге адам денсаулығын сақтауда маңызды болып табылады.
Мақсаты: Жасыл желек микроклиматты реттеуде маңызды рөл атқарады:
топырақты, үйлердің қабырғасын, жолдарды шектен тыс қызудан қорғап, ауаны
ылғалдандырады және тазартады. Олар ауадағы швң мен ағзалардың 70-80 %
сіңіріп алады. Ыстық жаз күнінде жасыл газон жолында жер бетінен 1,5 м
биіктегі ауаның температурасы асфальтты жолға қарағанда 2,50 С-ға төмен.
Жасыл желек сонымен қатар, дыбыс толқындарын сіңіріп, сыртқы шуды
төмендетеді.
Қажетті құрал-жабдықтар. Мөлдір жабысқақ пленка
Жұмысты орындау барысы
1. Берілген территорияның әр түрлі бөліктерінен (жасыл зона, автомагистраль
маңы, тұрғын үйлер жанынан, т.б.) және әр түрлі биіктіктен ағаш
жапырақтарын жинаңыздар
2. Жапырақтардың бетіне мөлдір жабысқақ пленканы жапсырыңыздар.
3. Пленканы жабысқақ шаң қабатымен жапырақтардан алып, ақ қағаз бетіне
жапсырыңыздар.
4. Алынған үлгілерді бір-бірімен салыстырыңыздар.
Нәтижелерді өңдеу мен қорытындылар
Зерттелген территорияның әр түрлі бөліктерінің шаңданып, ластануы
туралы қортынды жасаңыздар.
Тексеру сұрақтары.
1. Сіз тұратын аудандағы шаңның негізгі көздері қандай?
2. Шаңның ағзаларға зияны қандай?
3. Ауадағы шаңның мөлшерін қалай кемітуге болады?
4. Автомобильдер шығаратын газдардың құрамы қандай?
5. Экологиялық таза отын түрлері қандай?
Практикалық жұмыс № 2 (2 сағат)
Тақырыбы: Қоршаған ортатағы антропогенді ластанушыларды анықтау.
Кіріспе. Автотранспорт – атмосфераны азот оксидтерімен ( N0 және N02
азот оксидтерінің қоспасы), көміртегі (11) оксидтері (С0), негізгі
ластаушылардың бірі. Ауаның транспорттық ластану үлесі осы бойынша жалпы
ластануының СО 60 %, N0х 50 % астам үлесін құрайды.
Автотранспорттың зиянды заттарға бөлінген қалдықтары белгілі уақыт
аралығында атмосфераға шығарлатын газдардың мөлшерімен сипатталады.
Шығарылатын зиянды заттарға көміртегі оксидтері (концентрациясы 0,3
– 10 %), көмірсутектер – жанбай қалған отын (3 %) және азот оксидтері (0,8
%), күйе жатады.
Автотранспорттың атмосфераға бөліп шығаратын зиянды заттарының
мөлшері есепке әдіспен бағалауға болады. Шығарылатын қалдықтардың мөлшерін
есептеудегі бастапқы мәліметтерге мыналар жатады.
- автотранспорттың отындық шығынының нормасы автотрассаның белгілі бір
бөлігінен уақыт бірлігінде жүріп өткен әр түрлі типті автотранспорттың
саны;
- автотранспорттың отындық шығынының нормасы (қала жағдайында автотранспорт
қозғалып кележатқандағы отынның орташа шығынының мөлшері).
7-кесте
|Автотранспорт типі |Отынның орташа |Отынның меншікті |
| |шығын мөлшері |шығыны У, (1км/л) |
| |(100км/л) | |
|жең!л автомобиль |11 - 13 |0,11 – 0,13 |
|Жүк автомобилі |29 – 0,33 |0,29 – 0,33 |
|Автобус |41 - 44 |0,41 – 0,44 |
|дизельді жүк машинасы |31 - 34 |0,31 – 0,34 |
Жанармай түріне байланысты автотранспорттын бөліп шығаратын зиянды
заттарын анықтайтын импирикалық коэффициенттерінің мәні 8-кестеде берілген
8 – кесте
|Отын түрі |Коэффициенттер мәні (К) |
| |Көміртегі оксиді (СО) |Көмірсулары |Азот оксиді |
|бензин |0,6 |0,1 |0,04 |
|дизель отыны |0,1 |0,03 |0,04 |
К коэффициентінің шамасы сандық жағынан 1 км жол жүруге қажет (яғни
меншікті шығын), отын мөлшері жанған кездегі берілген компоненттің
(литрмен) бөлінген зиянды заттардың шамасына тең.
Мақсаты: қоршаған ортаның антропогенді ластаушыларвның негізгі
түрлерімен және оларды жедел сараптамалау әдістерімен танысу.
1- тапсырма. Автотранспорттың ауаға шығаратын зиянды заттарының мөлшерін
есептеу.
Құрал – жабдықтар: қалам, қағаз, микрокалькулятор.
Жұмысты орындау барысы
Оқу орнына (тұратын жерде) жақын терезеден жақсы көрінетін
автотрассаның 0,5-1 км бөлігін тандап алыңыздар.
1. Қадамыңызды орташа ұзындығын алдын ала анықтап, тандап алынған жолдың
ұзындығын өлшеп шығыңыздар (L М)
2. 20 минут ішінде жолмен жүріп өткен автотранспорттын санын анықтаңыздар.
9 –кестені толтырыңыздар (мысал үшін «Жеңіл автомобильдерь» қатары
толтырылған):
9-кесте
|Автокөліктің |Саны, дана |Барлығы 20|1 сағатта, |1 сағаттағы |
|түрі | |минут |N1 дана |жалпы жол, |
| | |ішінде | |L, км |
|Жеңіл |11111111111|14 |42 | |
|автомобильдер |111 | | | |
|Жүк машинасы | | | | |
|Автобустар | | | | |
|Дизельді жүк | | | | |
|машиналары | | | | |
1. сағаттағы автокөлік санын есептеу үшін 20 минутта алынған санды 3-ке
көбейту қажет.
1. Мына формула бойынша, әр түрлі автомобилдердің 1 сағатта жүріп өткен
жалпы жолын (L, км) есептеңіздер:
L1 = N1 х 1
Мұндағы N1 – 1 сағаттағы әр түрлі автомобильдердің саны
1 – автокөлік түрінің белгісі
1 – тандап алынған жолдың ұзындығы,
Алынған нәтижелерді кестеге жазыңыздар.
2. Әр түрлі автомашина дивигательдерінің жағатын жанармайының мөлшерін
(Q1,л) есептеңіздер:
Q1 = L1 х Y1
L1 мәнін 9 – кестеден алыңыздар.
Алынған нәтижелерді – кестеге толтырыңыздар.
Әр түрдің автокөдіктер қолданған жанармайының жалпы мөлшерін (ΣQ) анықтап,
нәтижелерді 10 – кестеге толтырыңыздар.
10 – кесте
|Автомобиль түрі |N1 |Q1, соның ішінде |
| | |бензин |Дизельді жанармай |
|жеңіл автомобильдер | | | |
|жүк автомашиналары | | | |
|Автобустар | | | |
|Дизельді жүк машиналары| | | |
| |Барлығы ΣQ| | |
Қалыпты жағдайда жанармайдың әр түріне және барлығы үшін бөлініп шыққан
зиянды заттардың (литрмен) мөлшерін есептеңіздер. Нәтижелерді 11-кестеге
толтырыңыздар.
11- кесте
|Жанармай түрі |Q, л |Зиянды |
| | |заттардың |
| | |мөлшері, л |
| | |СО |Көмір- |NO2 |
| | | |сулар | |
|Бензин | | | | |
|Дизельді отын | | | | |
| |Барлығы (V), л. |
Нәтижелерді өндеу мен қорытындылар
1. Есептеңіздер:
- мына формула бойынша бөлініп шыққан зиянды заттардың массасын (m, г)
m =V х М /22,4
- қоршаған ортаның санитарлық рұқсат етілетін жағдайын қамтамасыз ету үшін
бөлініп шыққан зиянды заттарды сүйылту үшін қажет таза ауаның мөлшерін.
Нәтижелерді 12 – кестеге жазыңыздар.
12 – кесте
|Зиянды |мөлшері, л |масса, г |сұйылтуға қажет|ПДК мәні |
|заттың түрі | | |ауаның мөлшері,|мг/м2 |
| | | |м3 | |
|СО | | | | |
|көмсулар | | | | |
|N02 | | | | |
Рұқсат етілетін шекті концентрациялар мәні анықтамаларда берілген.
2. Автомагистралға тұрғын үйлер мен ғимараттардың жақындығын есепке ала
отырвп, өздеріңіздің зерттеген территорияның экологиялық жағдайы туралы
қорытынды жазыңыздар.
Практикалық жұмыс № 3 (2 сағат)
Тақырыбы: Экологиялық зиянды заттар мен әсер ету факторларын анықтау.
Кіріспе. Қазіргі кездегі қоғамда күнделікті жүздеген мың химиялық
заттар қолданылады. Бұл заттар арасындағы көптеген химиялық реакцияларды,
олардың жеке және бірлескен улылық эффектілерін бақылау мүмкін емес? Аса
қауіпті он заттар мен әсер ету факторларынан ауыр металдарды (Zn, Cu, Mn,
Hg, Co, Mo, Pb, Cd, As), үшқыш органикалық қосылыстар, формальдегид,
пестицидтер, жанудың жанама өнімдері (СО2, СО2, NO2 SO2), щаң, асбест,
бактериалар, күн сәулесінің жетіспеуі, радиацианы атауға болады.
Болашақта қалдықты аз шығаратын жаңа технологияларды енгізу, бұл –
заттардың қоршаған ортаның тіршілігі мен адам денсаулығы үшін қауіпті
әсерін кемітуге мүмкіндік береді. Бірақ қазірдің өзінде өздеріңіздің
денсаулығыңызды сақтауда жартылай болса да қаупін төмендете аласыздар.
Мақсаты: Тұрмыста қолданатын анағұрлым қауіпті заттарды және олардын
қорғану әдістерін анықтау.
Ақпараттық кесте (15-кесте)
Жұмысты орындау барысы
1. 15 және 16-кестелердің мазмұнын оқыңыздар. 16-кестенің соңғы қатарын
қауіпті заттардан қорғану үшін қандай нұсқаулар беруге болады.
(толтырыңыздар).
Өздеріңіздің өміріңізді экологиялық қауіпті заттар мен орта факторларының
әсері тұрғысынан анализдеңіз.
Өзіңізді және жақындарыңызды ортаның қолайсыз факторларынан қорғау үшін
қандай шараларды іс-жүзінде жасауға болады?
Экологиялық императив тұрғысынан тұрмыстағы өзіңіздің мінез-
құлқыңызды сараптаңыз: қоршаған ортадан денсаулыққа зиянды факторларды
атаңыздар: денсаулық жағдайын жақсарту үшін ең алдымен не істеу керектігін
отбасы мүшелерімен талқылаңыздар.
15 – кесте
Экологиялық қауіпті факторлар
|Қауіпті заттың|Қауіпті заттардың|Ағзаға тигізуі |Қауіпті заттардан |
|не заттар |көзі |мүмкін әсері |қорғауға нұсқаулар |
|тобының аты | | | |
|1. Ауыр |Бояулар, шайынды |Cd – қаңқада |Ауыз суды тазалғыш |
|металдар (Hg, |сулар, |өзгерістер, бұйрек |фильтрден өткізу; |
|Pb, Cd, As, |қалдықтарды жағу,|аурулары; |суда еритін бояуларды|
|Cu, Zn, Mn, |сынапты шамдар, |As -терінің қатерлі|пайдалану, көліктерді|
|Co, және т.б.)|автомашиналардың |ісігі; |қорғасыннан |
| |газдары, жасанды |Hg - жүйке жүйесін |тазартылған бензинмен|
| |мата, пластмасса.|зақымдайды; |қамтамасыз ету. |
| | |Pb - бүйрек, бауыр | |
| | |аурулары. | |
|2. Ұшқыш |Еріткіштер, |Хлорлы еріткіштер –|Қауіпті заттардан бас|
|органикалық |тазалағыш |қатерлі ісіктер, |тарту, жақсы |
|қосылыстар |құралдар, |ісіктер |желденетін бөлмеде |
| |дезинфекциялаушы |Галогенді |жұмыс істеу. |
| |заттар, бояулар, |көмірсулар – жүйке | |
| |желім, |және жүрек тамыр | |
| |пестицидтер, ағаш|жүйесін, бүйрек, | |
| |сүрегінің |бауырды зақымдайды | |
| |консерванттары |иммунитетті | |
| | |төмендететін | |
| | |диоксиндердің | |
| | |организмде түзілуі,| |
| | |кемістіктер мен | |
| | |мутациялар туғызады| |
|3.Формальде |Пресстелген |Тыныс алу |Формальдегидті жақсы |
|гид |плиткалар, желім,|мүшелерінің ауруы |сіңіретін бөлме |
| |кілемді жабыңдар |қатерлі ісік, бас |өсімдіктерін өсіру, |
| | |айналу |қабырғаларға шлак |
| | | |(табиғи смола) жағу |
|4.Пестицид |Пестицидтердің |Ағзалардағы | |
|тер |барлық түрлері |көптеген заттармен | |
| | |реакцияға | |
| | |түсіп,белгісіз | |
| | |қосылыстар түзуі | |
| | |мүмкін | |
|5. Жану |Темеке түтіні, |Тыныс алу жүйесі |Темекіден бас тарту, |
|өнімдері (СО, |газ плиталары, |мүшелерінің |мөлмелерді жақсы |
|NO26 CO26 SO2 |автомобильдердің |аурулары, қатерлі |желдету, автокөлік |
|және т.б.) |газдары |ісіктер, бас ауруы |жұмысын бақылау |
|6. Шаң |Дизельді |Аллергия, тыныс алу|Ылғалды тазарту, |
| |транспорт, жылу |мүшелерінің |желдеткіштерге торлы |
| |электростанциялар|аурулары |перделер тұту, |
| |ы, қалдықтарды | |бұзылған шаң |
| |жағу, тазартқыш | |сорғыштарды |
| |құралдары жоқ | |пайдаланбау |
| |өндіріс орындары | | |
|7. Асбест |Құрылыс |Аллергиялар, тыныс |Асбесті тор |
| |материалдары, |алу жүйесінің |материалдарды арнайы |
| |жылу изоляторлары|аурулары, қатерлі |пленкалармен қаптау |
| | |ісіктер (10 – 30 | |
| | |жылдан кейінгі | |
| | |эффект) | |
|8. Ауру |Ластанған және |Асқазан, ішек |Сабынды ыстық сумен |
|туғызушы |шаңданған |аурулары |жуу, азық-түлікті |
|бактериалар |бөлмелер | |жабық ыдыста сақтау, |
| | | |тоңазытқыштарды |
| | | |пайдалану |
|9. Күн |Қалалар ауасының |Д витаминінің |Таза ауада серуендеу |
|сәулесінің |ластануы, күн |жетіспеуі | |
|жетіспеуі |тәртібінің | | |
| |(режим) дұрыс | | |
| |болмауы | | |
|10. Радиация |Құрылыс |Қатерлі ісік |Бөлмелерді желдету, |
| |материалдары, |аурулары |таза азық-түлікті |
| |ядролық қаруды | |пайдалану, и |
| |сынау, авариялар | |ммунитетті күшейту. |
Үйлеріңіздегі экологиялық жағдайды жақсарту жолдары
|Орта факторлары |Факторлардың қолайсыз |Зиянсыз |
| |нәтижелерінін әсері |құралдармен |
| | |ауыстыру |
| | |мүмкіндігі және |
| | |зиянды әсерді |
| | |жою жолдары |
|1. Тұрғын үйдегі |Жылу жоғалту, көп мөлшерде | |
|температура |энергия жұмсау | |
|2. Жасанды маталар мен |Теріні тітіркендіру және ұшқыш | |
|кілем өнімдері (капрон, |улы өнімдердің бөлініп шығуынан | |
|нейлон, полиэфирлі, |аллергияның пайда болуы | |
|полиакрилонитрильді, | | |
|поливинилхлоридті, | | |
|полилефинді) | | |
|Косметика және | | |
|парфимерия: | | |
|иіс су (духи), далап |Аллергия реакция | |
|(помада губная), |уақыты өтіп кеткен далаптағы | |
| |висмут пен майлардың улы әсері | |
| |цинк қосылыстарының улы әсері | |
| |конъюктивиттер, дерматиттер, | |
|опа (пудра), |әкпенің зақымдануы | |
| |аллергияның пайда болуы | |
| |аллергияның пайда болуы | |
|кремдер, |аллергияның пайда болуы | |
| |ацетон және басқа да | |
| |еріткіштердің қан, жүйке және | |
|шампуньдер, |тыныс алу жүйесіне есіріткілік | |
| |әсер етуі; | |
|иіс сабын, |терінің тітіркенуі, канцерогенді| |
| |әсер; | |
|шаш бояу |кілегейлі қабықшалардың | |
| |тітіркенуі, түншықтырғыштық | |
|тырнақ боятын лак, |әсер; | |
| |есеріткілік әсер; | |
| | | |
| | | |
| | | |
|шашқа арналған лак, | | |
| | | |
|дене дезодоранты, | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
|ауа дезодоранты. | | |
|Жуғыш заттар | | |
|кір жуатын ұнтақтар |Аллергия, катаральдық | |
| |өзгерістер, кілейгейлі | |
| |қабықшалардың тітіркенуі | |
|тазартқыш заттар |Аллергия, катаральдық | |
| |өзгерістер, кілегейлі | |
| |қабықшалардың тітіркенуі; | |
| |өзендер мен көл суларына түссе- | |
| |тірі ағзаларды жояды; | |
| |көмірсулардың галогентуындыларын| |
|дақ кетірушілер |қара; | |
| |кілейгелі қабықшалардың қабынуы | |
|аяқ киім майы | | |
|5.Ағартушы және |Тері мен кілегейлі қабықшалардың| |
|дезинфекциялаушы заттар |тітіркенуі, сондай-ақ | |
| |формалиннің канцерогенді әсері | |
|6. Пестицидтер |Улы әсер (акометрин Н, диазинон,| |
| |дибром, дихлор, карбофос, | |
| |нафталин, мысты купорос, | |
| |нитрафен, тиазон, | |
|7. Құрылыс материалдары:|Тері мен кілегейлі қабықшаларды | |
|желімдер, |тітіркендіреді: «Момент», | |
| |«Феникс» жүйке жүйесін зақымдап,| |
| |қатерлі ісік туғызуы мүмкін; | |
| |ауыр металлдар мен органикалық | |
|майлы бояу, |еріткіштердің улы әсері; | |
| |улы және канцерогенді заттардың | |
| |әсері; | |
|майлы лактар, паркет |өрт қаупі, есірткі заттары бар, | |
|лагы, эмаль-лактар |қан түзу мүшелерін зақымдайды; | |
|нитроэмаль |хлорвинил мен пластификаторлар | |
| |созылмалы улану туғызуы мүмкін; | |
| |химиялық талшықтар электрленді, | |
|линолеум, |ылғалды нашар сіңіреді, улы | |
| |қоспалары бар; | |
| | | |
| | | |
|жиһаз маталары мен | | |
|перделер. | | |
|8. Қаптау материалдары: | | |
|металдық | | |
| |Қоршаған ортаны ластайды, қымбат| |
| |материалдарды бүлдіреді; | |
|полиэтиленді, |Бактериялар ыдырата алмайды және| |
|полистриролды және т.б. |ерімейді, қыздырғанда улы | |
| |қосылыстар түзе отырып ыдырайды;| |
| |қайта өңдеуге жатпайды, қоршаған| |
|көп қабатты және көп |ортаны ластайды. | |
|компонентті қаптау | | |
|материалы | | |
Шығармашылық тапсырма
Тірішілікке қолайлы экологиялық жағдайлар және салған идеалды тұрғын
үй (жеке пәтер, үй немесе шағын аудан) жобасын ұсыныңыздар. Жоба іс-жүзінде
іске асарлықтай және мүмкіндігінше тиімді (экономды болсын.
Тексеру сұрақтары
1. Экологиялық тұрғыдан аса қауіпті заттардын қандай топтарын білесіздер?
2. Адамның мекен ету ортасының ластануын кемітудің қандай негізгі
өндірістерін білесіздер?
3. Үй жағдайларында қауіпті заттармен ластану деңгейін төмендету үшін
қандай іс-шаралар жүргізу керек?
Практикалық жұмыс № 4 (2 сағат)
Тақырыбы: Қоректік ресурстар үшін тіршілік бәсекелестігін зернттеу.
Кіріспе. Экологиялық тұрғыдан таза, толыққанды қоршаған орта басқа
факторлармен бірге адам денсаулығын сақтауда маңызды болып табылады.
Мақсаты: Жасыл желек микроклиматты реттеуде маңызды рөл атқарады:
топырақты, үйлердің қабырғасын, жолдарды шектен тыс қызудан қорғап, ауаны
ылғалдандырады және тазартады. Олар ауадағы швң мен ағзалардың 70-80 %
сіңіріп алады. Ыстық жаз күнінде жасыл газон жолында жер бетінен 1,5 м
биіктегі ауаның температурасы асфальтты жолға қарағанда 2,50 С-ға төмен.
Жасыл желек сонымен қатар, дыбыс толқындарын сіңіріп, сыртқы шуды
төмендетеді.
Қажетті құрал-жабдықтар. Мөлдір жабысқақ пленка
Жұмысты орындау барысы
5. Берілген территорияның әр түрлі бөліктерінен (жасыл зона, автомагистраль
маңы, тұрғын үйлер жанынан, т.б.) және әр түрлі биіктіктен ағаш
жапырақтарын жинаңыздар
6. Жапырақтардың бетіне мөлдір жабысқақ пленканы жапсырыңыздар.
7. Пленканы жабысқақ шаң қабатымен жапырақтардан алып, ақ қағаз бетіне
жапсырыңыздар.
8. Алынған үлгілерді бір-бірімен салыстырыңыздар.
Нәтижелерді өңдеу мен қорытындылар
Зерттелген территорияның әр түрлі бөліктерінің шаңданып, ластануы
туралы қортынды жасаңыздар.
Тексеру сұрақтары.
Сіз тұратын аудандағы шаңның негізгі көздері қандай?
Экологиялық таза отын түрлері қандай?
Практикалық жұмыс № 5 (2 сағат)
Тақырыбы: Әр түрлі тірі ағзалардың зат айналымындағы рөлін зерттеу.
Кіріспе. Зат айналымы – заттардың жерде жүріп жатқан процесстерге
бірнеше рет қатысуы. Нақтырақ айтқанда айналымға заттар емес, химиялық
элементтер қатысады. Бір ағзалар пайдаланып болғаннан соң химиялық
элементтер басқа ағзалар қорытатын қозғалыстарға айналады. Бұл процесстерге
қажетті энергия күннен алынады, ал мұнда тірі ағзалар белсенді рөд
атқарады. Көміртегінің биохимиялық циклына органикалық заттардың
өндірушілері (продуценттер), тұтынушылар (консументтер) және ыдыратушылар
(редуценттер) қатысады. Өсімдіктер мен жануарлар өлгеннен соң олардың
ағзалары редуценттердің (бактериялар, саңырауқұлақтар, көптеген
омыртқасыздар) көмегімен ыдырайды.
Мақсаты: далалық зерттеулердің нәтижесінде алынған мәліметтер
негізінде әр түрлі түрлердің зат айналымындағы рөлін анықтау.
Қажетті құрал-жабдықтар: далалық зерттеулердің статикалық өнделген
мәліметтері (3-кесте), микрокаькулятор.
Солтүстік Каспий маңындағы кіші саршұнақтар мен дала суырларының өнімділігі
мың ккал/га
|Түр |Жыл |Қорек |Екінші реттегі |
| | | |өнім |
| | |Пайдаланған |қорытылған |
|кіші саршұнақ |1971 |535 |427 |40 |
| |1972 |355 |283 |28 |
| |1973 |283 |225 |17 |
|Дала суыры |1974 |278 |206 |54 |
| |1975 |318 |239 |65 |
Жұмыстың орындалу барысы
1. Екінші реттегі өнімнің пайдаланылған қорекқе қатынасын (%) есептеңіздер
2. Екінші реттегі өнімнің қорытылған қорекқе қатынасын (%) есептеңіздер
3. Алынған нәтижелерді 4-кестеге еңгізіңіздер.
4- кесте
Әр түрлі жануарлардың өнімінің түзілуінің тиімділігі
|Түр |Жыл |Екінші реттегі өнімнің |Екінші реттегі өнімнің |
| | |пайдаланылған қорекқе |қорытылған қорекқе |
| | |қатынасын (%) |қатынасын (%) |
|Кіші саршұнақ |1991 | | |
| |1992 | | |
| |1993 | | |
|Дала суыры |1994 | | |
| |1995 | | |
Нәтижелерді өңдеу мен қорытындылар
- Алынған мәліметтерді сараптап, әртүрлі жануарлар өнімінің түзілуінің
тиімділігі туралы қортынды жасаңыздар.
- Қандай жануарлар тамақ энергиясын өсуге және май қорын жинауға анағұрлым
тиімді пайдаланатынын анықтаңыздар.
- Әр жылдардағы энергияны пайдалану тиімділігі қалай өзгереді.
Тексеру сұрақтары
3. Зат айналымның анықтамасын беріңіздер.
4. Ағзалардың қоректену әдісі бойынша қандай топтары химиялық элементтердің
айналымына қатысады?
5. Бұл топтардың әрқайсысының зат айналымдағы (химиялық элементтердің) рөлі
қандай?
Практикалық жұмыс № 6 (3 сағат)
Тақырыбы: Ғылымдық экологиялық мәселелердің үлгілерін жасау (модельдеу)
және зерттеу.
Кіріспе. Ғалымдық (глобалды) Экология терминнің жалпы биосфераны
зерттейтін, комплексті ғылым үшін 1977 ж. академик М.И. Будько ұсынды.
Академик С.С. Шварц «Соңғы кезде адам мен табиғаттың өзара әсерінің
ғалымдық мәселелер комплексін анықтау тәжірбиесі, ал бұл мәселені
зерттейтін ғылымдар жиынтығын – ғалымдық экология деп атайды» деді.
Ғаламдық экологиялық мәселелерге озон қабатының бұзылуы, «парниктік
эффект» мәселесі, қышқылдық жауын мәселесі, биологиялық көптүрліліктің
кемуі және т.б. жатады.
Модельдеу – қандай да бір құбылыс, процесс немесе объектіні олардың
модельдерін жасап, қарастыру жолымен зерттеу.
Модель (латын тілінен «moduIus» - өлшем, үлгі) – қандай да бір
процесс немесе құбылыстың негізгі қасиеттерін қайталайтын аналогы.
Ғаламдық экологиялық модельдеудің негізін салушы американ ғалымы Джей
Форрестер. Ол процестерді ЭЕМ-да қайталаған.
Мақсаты: Ғалымдық экологиялық мәселелердің пайда болу механизмдерін
осы процестерді модельдеу арқылы зерттеу.
1 – тапсырма. Атмосфералық жауын-шашындардың қышқылдығын зерттеу (қышқылды
жауын-шашынның мониторингі)
Қажетті құрал-жабдықтар: өлшегіш цилиндр, ертіндінің рН анықтауға
арналған реактивтер.
Жұмысты орындау барысы
1. Өлшегіш цилиндрді ашық аспан астына қойыңыздар.
2. Жауын-шашыннан соң алынған су үлгісінің рН-ын анықтаңыздар.
3. Осы бақылауларды белгілі бір уақыт аралығында (апта, айлар)
жүргізіңіздер.
4. Алынған нәтижелерді 13-кесте түрінде толтырыңыздар.
13-кесте
|Тәжірибе № |Жауын-шашын |Жауын-шашын мөлшері |рН |
| |болған күн |(үлгінің көлемі) | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
Нәтижелерді өндеу мен қортындылар
Жауын-шашынның қышқылдығы топырақ пен су қоймалары ағзаларының
тірішілік қызметіне мүмкін болатын әсері туралы қортынды жасаңыздар
2-тапсырма. «Парниктік эффект» механизмін моденльдеу.
Қажетті құрал-жабдықтар. Мөлдір пластмасса қорап немес е аквариум, құм
(топырақ), суы бар пульверизатор, термометр, қыздырғыш шам.
Жұмыс орындау барысы
1. Мөлдір пластмасса қорап немесе кішкене аквариумеың түбіне 2-3 см
қанындықта қара топырақ немесе құм төсеңіздер. Құм немесе топырақты
пульверизатордағы сумен ылғалдаңыздар.
2. Термометрді картон қойып, дөңгелек басымен жоғары қаратып, грунтқа
орналастырыңыздар. Қорапты мөлдір қақпақпен жабыңыздар. Лампаны
ыдыстан 20-30 см қашықтықта, жарық термометр шаригіне түсетіндей
етіп орналастырыңыздар. Лампаны өшіріп, температураның бөлме
температурасының деңгейінде болуын қамтамасыз етіңіздер. Бөлме
температурасын жазып алыңыздар. Қақпақты ыдысқа қалдырып, лампаны
қосып, термометрдегі температура қөрсеткіштерін әр минут сайыфн 20
минут бойы бақылаңыздар.
3. Лампаны өшіріп, температура бөлме температурасына дейін түскенше
күтіңіздер. Топырақты (грунтты) тағы да сумен ылғандандырып,
экспериментті қақпақсыз қайталаңыздар.
Жұмыстың барлық кезендерін, қара топырақты ашық түсті топырақпен ауыстырып,
қайталаңыздар.
Нәтижелерді өндеу мен қортындылары
Эксперимент нәтижелерін 14 – кестеге толтырып «Температура – уақыт»
координаталарында график (2-сурет) жасаңыздар.
14 –кесте
| |Температура, 0С |
| |Қара топырақ |Ашық топырақ |
| |Қақпақсыз |Қақпақпен |Қақпақсыз |Қақпақпен |
|1 | | | | |
|2 | | | | |
|3 | | | | |
|4 | | | | |
|20 | | | | |
Т,
t, мин
2 – сурет
Алынған нәтижелер негізінде қорытынды жасаңыздар.
Тексеру сұрақтары
1. Қандай экологиялық мәселелер ғалымдық мәселелерге жатады?
2. «Парниктік эффект», қышқылдық жауындар, озон қабатының бұзылуының
механизмдері қандай?
3. Ғалымдық экологиялық мәселелерді модельдеу әдісіне сипаттама беріңіздер.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz