Қарақас тұқымдасы

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ       МИНИСТРЛІГІ             |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                          |
|3 деңгейлі СМЖ құжат       |ПОӘК                    |ПОӘК                |
|                           |                        |042-14-4.04.01.20.20|
|                           |                        |3/ 03-2008          |
|ПОӘК                       |№1  басылым             |                    |
|« Аңдары  биологиясы»      |                        |                    |
|пәнінің  оқу-әдістемелік   |                        |                    |
|құжаттар жиынтығы          |                        |                    |








                   050607-«Биология» мамандығына арналған

                             « Аңдар биологиясы»



                        ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ


                          ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР












                                СЕМЕЙ – 2008



                                   Мазмұны




1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары



































1. Дәрістер
Тақырып 1  Шаруашылық аңдары мен құстардың биологиясының міндеті мен
мақсаты
Сұрақтар:
1. Шаруашылық аңдары мен құстардың биологиясының міндеті мен мақсаты.
2. Басқа пәндермен байланысы.
      Шаруашылық аңдары мен құстардың биологиясы - жануарлар туралы ғылым.Ол
биология  мамандарын  дайындау  саласында  іргелі  пәндердің  біреуі   болып
саналады.  Жануарлар  түрліше   ғылыми   зерттеулердің   әрқашанда   қажетті
материалы болып келеді, сондықтан зоология көптеген биологиялық  ғылымдардың
-  систематиканың,  салыстырмалы  анатомияның,  жануарлар   физиологиясының,
цитологияның, гистологияның, экологияның,    зоогеографияның,
протозоологияның,  гидробиологияның,  паразитологияның   т.б.   жануарлардың
алуан түрлілігін, дамуын,  шығу  тегін,  органикалық  дүниенің  эволюциясын,
заңдылықтарын зерттейді.
    Шаруашылық  аңдары  мен  құстардың   биологиясының   негізгі   мақсаты:
жануарлардың  алуан  түрлілігін,  қүрылыстарының  ерекшеліктерін,  тіршілік
әрекетін, ортаға бөйімдеушілігін,  таралу  заңдылықтарын  зерттеу,  олардың
енімділігін арттыру, тиімді пайдалануы мөн оның табиғаттағы қорын сақтау.
  Шаруашылық  аңдары  мен  құстардың  биологиясы  міндеттері:  жануарлардың
негізгі  типтерінің  және  кластарының   өкілдерімен   таныстыру,   олардың
морфологиясын, физиологиясын, экологиясын,  этологиясын,  көбеюін,  дамуын,
маңызын, филогениясын оқып білу. Халықаралық ғылыми  гөрминдерді  меңгерту.
Лабораториялық  құралдармен  жумыс  істөуді  үйретіп,  тірі   организмдерді
бақылап, объектілөрмен өз Овтімен жүмыс істеуге дағдыландыру.
  Жануарлар әлемінің алуан түрлілігіне және  оларды  зерттву  матодикасының
ерекшеліктеріне   байланысты   зоология   екі   үлкен   бөлімге   бөлінеді:
омыртқалылар зоологиясы - хордалылар  гипіне  жататын  жануарларға  қатысты
деректерді біріктіреді және омыртқасыздар зоологиясы - жануарлар дүниесінің
қалған 22 типтерін зерттеумен айналысады.
Бірінші курс студенттеріне  осы   22  типті   меңгеріп   алу   үшін  оқытуды
жоспарлау,  үйымдастыру,  өз  бетімен  жұмыс  істеуіне  мүмкіндіктер  туғызу
аса қажет. Осыған орай үсынылып отырған оқу қүралы студенттердің өз  бетімен
білім алуына үлкен көмегін гигізеді деп  есептейміз.  1  штт,  омырткасыздар
зоологиясы пәнін оқыған кездестіруге болады.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Шаруашылық аңдарының міндеті.
2 Құстардың биологиясы.
3  Басқа пәндермен байланысы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.
   2 тақырып.  Организмдердің негізгі қасиеттері мен қүрылым зандылықтары,
                                 тіршілігі.
 Cұрақтар: Организмдік адаптациялар.Организмнің тіршілік формаларына
 әсеріне тигізетін факторлар.
Жануарлардың   өсімдіктерден   негізгі   айырмашылық   белгілері:   көпшілік
жануарлар қозғалғыш, ал  өсімдіктер  бекініп  тіршілік  етеді;  жануарлардың
клеткасы жүқа жарғақпен қапталса,өсімдік клеткасы жарғақтан басқа  целлюлоза
қабатымен  қапталады;  жануарлардың   көптеген   мүшелері   дененің   ішінде
орналасып, түрақты пішінде болса, өсімдіктердін мүшелері сыртында жөне  дене
пішіні үнемі өзгермелі; жануарлар белгілі бір  даму  кезеңінен  кейін  өсуін
тоқтатады, бірақ, өртүрлі  тканьдердің  клеткалары  үнемі  жаңарып  (ауысып)
отырады,  ал  өсімдіктер  өмір  бойы   өседі;   сол   сияқты   өсімдіктердің
жануарлардан негізгі айырмашылыгы -  зат  алмасуында.  Жануарлар  өсімдДктер
мен басқа жануарларды жеп, күрделі    органикалық  заттармен    қоректенеді.
Осындай төсілді гетеротрофты қоректену деп атайды жөне зат алмасудың  немесе
метаболизмнің ақтық  өнімдеріне  көмірқышқыл  газ,  су  жөне  несеп  қышқылы
жатады.  Өсімдіктер  көмірқышқыл  газды   ауадан   сіңіреді,   ал   су   мен
бейорганикалық  заттарды  топырақтан  алуға  қабілетті.   Күн   энергиясының
өсерінен  жөне  жасыл  пигмент  хлорофилдің  болуына  байланысты  өсімдіктер
фотосинтез  жолымен  күрделі  органикалық  қосылыстар  жасайды,  нөтижесінде
оттегі қосымша  өнім  ретінде  босап  шығады.  Осындай  өсімдікше  қоректену
төсілін аутотрофты ден атайды.
Айтылъш кеткен айырмашылықгар салыстырмалы. Мысалы,  өсімдіктердің  арасында
да гетеротрофтарды (саңырауқүлақтар,  көптеген  .  бактериялар,  бунакденені
жегіш  өсімдіктер  жөне  т.б.),  ал  жануарлардың'  арасында.  клеткаларының
целлюлоза қабықтары бар қабықтыларды   да кездестіруге  болады.  Эволюциялык
өзгерістер өрқашан да  өзгерген  орта  жағдайларына  бейімделудің  арқасында
пайда болады. Олар өткен гасырдың ортасында ЧДарвин  (1809-1882)  "Түрлердің
табиғи сүрыптау жолы мен шығу тегі  немесе  тіршілік  үшін  күресте  қолайлы
өскен  түқымдардың  сақталып  қалуы"   (1859)   деген   көрнекті   еңбегінде
көрсеткендей табиғи сүрыптаудың нөтижесінде пайда болады жөне  дамиды.КейбІр
бейімделушіліктің  маңызы  жалпылама  болады  да,  жануарға   әртүрлі   орта
жағдайларда тіршілік етуге мүмкіндік беріп қана қоймайды,  сол  сияқты  оның
қүрылысының жоғары дөрежедегі икемділшн анықтайды.
      Мүндай  бейімделулер  А.Н.Северцовтың  атауы   бойынша   ароморфоздар,
маңызды мүшелерді (ас қорыту, тыныс алу, сезім,  жүйке  жөне  т.б.  жүйелер)
қамтиды жөне тіршілік әрекеті мен қүрылысын жалпы  көтеруге  өкеліп  соғады.
Ароморфоз арқылы бір үлкен  топтың  екіншіге  эволюциялық  ауысуы  байқалады
(мысалы, бір кластан немесе тиггген басқасына ауысуы).
Екіншіден, белгілі бір жөне  шектелген  ортаға  байланысты  бейімделулер  де
кездеседі.  Олар  басқа  ортада  тіршілік  ете  алмайды  және  прогрессивтік
эволюцияның  өрі  қарайғы  мүмкіндікгерін  шектейді  де  идиоадаптация   деп
аталады   (А.Н.Северцов).   Кейде   қозғалмай   бекініп   тіршілік    ететін
жануарларды,   өсіресе   паразиттерді   бүл   шектелген    бейімделушіліктер
регрессивті эволюцңяға  өкеледі,  яғни  кейбір  мүшелердің  жойылып  кетуіне
(редукцияға) жөне бүкіл организмнің қүрылысын қарапайымдауға өкеліп  соғады.
Бірақ бүл жағдайлардағы  бір  мүшелердің  регресі  басқалардың  прогрессивті
дамуына жол береді, (бекіту мүшелері, жыныс жүйесі жөне т.б.).
Эволюция -  негізінде  монофилетикалық  проңесс,  яғни  бір  жалпы  тамырдан
дамиды. Ч.Дарвин (1859) көрсеткендей, организмдердің  табиғи  топтары  (түр,
туыс  жөне  т.б.)  жалпы  бағанадан  дивергенция,  яғни  белгілердің  ажырау
жолымен дамыған,  ал  нашар  бейімделген  аралық  формалар  жойылып  кеткен.
Дивергентті дамудың нөтижесі - эволюциялық бүтақтардьщ бір-бірінен  алшақтай
беруі.
      Бір  түрдің  ішіндегі  эволюциялық  процестің  алғашк,ы  кезеңінде  ол
жергілікті  географиялық  жөне  эколо-гиялық  формаларға  бөлінеді  де   өрі
қарайғы  эволюциянын  нөтижесінде  белгілері  онан  сайын  ажырап,  түрлерге
айналады. Түрлердің ішінде де сүрыптау, жіктеу мен дивергенция  жүріп,  олар
енді туыстарға, туыстар тұқымдастарға және т.б. ажырайды. Бірақ  дивергенция
екі жаңа форманың ғана  бөлінуімен  шектелмейді,  сол  сияқты  бірнеше  және
тіпті көптеген филогенетикалық бұтақтар-лі.щ бір мезгілде  бөлініп кетуі  де
жиі байқалады. Сонымен қатар, дивергенция арқылы ажырасып кеткен  туыс  емес
формалардың қүрылысында үқсастықтар  жиі  көрініс  береді.  Бүл  үқсастық  -
белгілердің  жақындасуы,   яғни   кшшергеңция,   үқсас   орта   жағдайларына
бейімділік ретінде даму.
З.Жануар организмі - барлык бөліктері мен мүшелері  бір-бірімен  байланысқан
біртүтас организм. Эволюпия процесінде бір мүшенің  қүрылысы  мен  функциясы
(қызметі) өзгерсе, ол онымен физиологиялық, морфологиялық байланысқан  басқа
мүшелepде де коррелятивті өзгерістерге түқым  қуалаушылық  арқылы  үшырайды.
Корреляция  заңын  немесе  мүшелердің  арақатынасты  дамуьш  Ж.Кювье  (1812)
ашқан. Осы заңға  сүйене  отырып,  қазбалы  бүтін  организмді  бөлшектерден,
мысалы, қаңқа бөлшегі бойынша қайта қалпына келтіруге болады.
Корреляциялы  байланыстарға  мысал   келтірсек:   буынаяқтылардын   эволюция
процесіндегі ең маңызды,  прогрессивті  өзгерістері  мықты  сыртқы  кутикула
қаңқасының пайда болуы. Бүл басқа көптеген мүшелерге өсерін  тигізді;  қатты
сыртқы сауыттың астындағы түтас тері-бүлшықет  капшығының  қызметі  бүзылып,
жеке  бүлшықет  шоғырына  бөлініп  кетгі;  дененің  екінші  кезектегі  қуысы
(целом) өзінің  тірек  қызметін  жойды  да,  оның  орнына  шығу  тегі  басқа
тасымалдаушы (трофикалық) қЫзметін атқаратын аралас дене  қуысы  (миксоцель)
пайда   болды;   дененің   өсуі   түлеу   арқылы   жүзеге   асатың    болды.
Бунакденелілердің тыныс алу мүшесі мен қан тамырларының арасыңда  корреляция
айқьщ байқалады. Оттегін керек жеріне апарып түратын кеңірдектер  өте  күшті
дамыған кезде қан тамырларының қажеті болмайды да жойылып  кетеді.  Эволюция
-  қайталанбайтын  процесс.  Эволюцияның    қайталанбас    заңын     Бельгия
палеонтологы   Долло (1893) ашқан. Егер бір мүше редукцияға  үшырап  жойыльш
кетсе, ол қайтадан еш уақъпта пайда болмайды. Жоғалған мүшенің орнына  соған
үқсас қызмет атқаратын оның ізбасары пайда  болуы  мүмкін,  бірақ  ол  мүлде
басқа мүше жөне шығу тегі де бөлек.
      Организмдердің  эволюциясы  әрқашан  да  бөліктср  мен      мүшелердің
дифференциялануы    (жіктелуі)    арқылы жүзеге    асады.    Дифференциялану
кезінде,  алдымен  организмнің  біркелкі  бөліктері  біртіндеп   бір-бірінен
пішіні   жөне   өрекеті   бойынша   ажыратыла  бастайды    немесе    өртүрлі
қызметгі   бөліктерге   бөлінеді. Белгілі бір қызметгі  атқаруға  бейімделіп
олар бүдан бүрын атқарып   жүрген   қызметін   жойып,   организмнің    басқа
бөліктеріне төуелді болады.  Сонымен,  дифференциялану өрқашанда  организмді
күрделендіріп қана қоймайды, сол сияқты   бөліктерді   бүтінге   бағындырады
   -    бір    мезгілде  организмді      морфофизиологиялық     бөлшектеумен
қатар гармониялық бүтін жасау, яғни интеграция  деп  аталатын  кері  процесс
жүріп жатады.
6.  Жануарлар эволюциясында гомологиялық   мүшелердің олигомерленуі  (санньң
азаюы)  орын   алады.    (ВА.   Догель,    1936,1954).     Ол    көпклеткалы
жануарлардың   барлық   негізгі    филогенетикалық   бағанатарыньң  эволюция
кезеңінде жүзеге асады. Эволюция  кезінде  жануарлардың  ірі  топтары  пайда
болъш, қүрылысы үлкен өзгерістерге үшырап, жаңа мүшелер пайда  болады.  Жаңа
  мүшелердің    пайда болуы олигомерлену  қүбылысы  эволюция  мен  филогения
сүрақтарын  шешуде  өте  маңызды.  ӘртүрлІ  мүшелердің  жағдайларын   таддау
(санының көптігін сақтап қалуы немесе олигомерленуі) олардың  ертеде  немесс
кейін пайда болғандығын анықтайды, ал өртүрлі  жастағы  мүтпелердің  қосылуы
арқылы  жануардың  осы  тобының  шыгу  тегі  туралы  қорытынды   жасалынады.
Метаморфоз   кезінде   судың   түбіне түскен дернәсілдің  құйрығы,  хордасы,
бүлшықетгері жөне сезім мүшелері жоғалып  кетеді,  жүйке  түтікшесІ  кішкене
жүйке  түйіншегіне дейін жойылады, денесінін қүрсақ жағы  үлкейіп,  сифондар
жасалынады және т.б.,  яғни  қозғалмай  тіршілік  етуге  байланысты  қүрылыс
ерекше-ліктері пайда болады.  Пайда  болған  жас  асцидияның  басқа  хордалы
жануарлармен ешқандай ұқсастығы байқалмайды. Вұл мысал  бойынша  дернөсілдің
өзінің қүрылысымен еркін жүзген ата-тегінің негізгі  қүрылыс  ерекшеліктерін
рекаиитуляциялағандығын (қайталағандығьш) көруге  болады.  Осылай  жануарлар
патшалығы жүйесінде асцидияның табиғи орыны табылған.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Организмнің негізгі қасиеттері, міндеттері.
2 Адаптация табиғи сұрыпталуының нәтижесі..
3  Құрылым заңдылықтары.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.

3. тақырып.  Насеком жемділердің биологиясы
   1. Насеком жемділердің сипаттамасы.
   2. Насеком жемділердің  биоилгиясы.
   3. Насеком жемділердің ерекшелігі.
    Насеком жемділер бор дәуірінін, жоғарғы қабатынан  белгілі.  Ми  сауыты
кішірек, тістері нашар жіктелген. Шошақ  тісінін,  өзіндік  формасы  болумен
катар ірі болады. Ми сыңарлары  кіші,  иректері  болмайды.  Түмсығы   сүйір,
қозғалғыш   еріні    болады.  Көпшілігінің  иіс  шығаратын  бездері  болады.
Кішкене  жертесер  және  кішкентай  ақ  тісті  деген  түрлерінін,  денесінің
ұзындығы 4 см, яғни бүкіл сүт қоректілердің ең.  кішкенесі  болып  саналады.
Олар Австралия мен Оң-түстік  Америкадан  басқа  жердін,  барлығына  тараған
жануар-лар. Насеком жемділердін. 900-ге жуық түрлері белгілі және  олар  жер
бетінде, жердің астыңғы қабатында, суда және орман-да тіршілік етеді.
Біздің   фаунамызда    үш    тұқымдасы:     көртышқандар,    кірпілер   және
жертесерлер  кездеседі.  Жертесерлер   түқымдасына  бойы  аласа  және   дене
үзындығы шамалы ғана болатын жануарлар жатады. Олар сырт  жағынан  қарағанда
тышқандарға  ұқсайды  және  көбінесе   шірік   шөптесін   тоғайлы   жерлерді
мекендейді. Бүлар арнаулы ін қазбайды, кемірушілердің  бос  індерін   немесе
ағаш   тамырындағы   қуыстарды   паналайды.    Жертесерлер    насекомдармен,
қүрттармен, кейде үсак тышқан тәрізділермен және қылқан
жапырақты өсімдіктердің  дәнімен   қоректенеді. Бүлар   зиянды  насекомдарды
және олардьщ личинкаларын жеп, ауыл шаруашылығына пайдасын  тигізеді.  Бізде
кездесетін түрлері: кәдімгі   жертесер     және     су    жертесері  кутора.
Көртышқандар       түқымдасы       жердің  астыңғы  қабатында  немесе   суда
тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Мысалы, көртышқан  топырақтьщ  жоғарғы
қабатын мекендейді. Оның барлық өмірі жер астында өтеді. Жер бетіне інін  су
басып кеткенде ғана шығады. Қөртышқанның  денесі  әзінің  тіршілік  тәсіліне
сәйкес өте жақсы бейімделген. Денесі  конус  тәрізді,  мойыны  сырт  жағынан
білінбейді.
Түгі қысқа, барқыт сияқты, тар іннін,   ішінде   ерсілі-қарсылы  қозғалғанда
кедергі келтірмейді. Ін қазатын    органы   күшті  тырнағы  болатын  алдьңғы
аяқтары. Аяғымен  топырақты  босатып,  басымен,  жонымен  босаған  топырақты
сыртқа  шығарады.  Кейбір  түрінің  көзі  сыртынан  тері  қатпармен  жабылып
түрады. Керісінше иіс және дәм сезу органдары жақсы жетілген.  Сыртқы  қүлақ
қалқанының нұсқасы ғана болғанына қарамастан көртышқандар өте жақсы  естиді.
Көртышқандар жер астынан күрделі індер қазады. Олардын, барлығын  бірдей  ін
есебінде  пайдалану  үшін  қазбайды,  көпші-лігі  олардың  топырақ   астынан
жемдерін іздеудін,  нәтижесінде  пайда  болады.  Қейде  жер  бетінде  үйіліп
жатқан  кішкене-кішкене  топырақты  көреміз,  ол  көртышқандардың  індерінен
сыртқа шығарып тастаған топырактары. Көртышқандар  жапырақты  орманның  қара
шірікке   бай   то-пырақты   жерлерін   мекендейді.    Олар    насекомдардың
личинкаларымен,  қүрттармен  қоректенеді.  Көртышқандар   жылына   бір   рет
көбейеді. Баласының саны 2—8-ге дейін жетеді. Жылына үш рет түлейді.
Көртышқандарды әдемі терісі үшін аулайды. Бұлар зиянды  насекомдарды  қырып,
ауыл шаруашылығына   пайда    келтіреді.  Көртышқандар  бізде  орманды  және
ағашты далалы жерде кездеседі.
Жүпар тышқан. Дон,   Еділ,   Жайьи өзендерінде және кейбір  баяу  ағатын  су
қоймаларын мекендт  тін,  жартылай  суда  тіршілік  ететін  жануарлар.  Олар
қоректіі  затын    судан    алады.  Моллюскалармен,    насекомдармен    және
олардың  личинкаларымен,  өсімдіктермен   және   аздап   балықтар   мен   де
қоректенеді. Көбею мерзімі май айынан ноябрьге дейін созылады, бірақ  жылына
бір-ақ рет көбейеді. Бірден беске дейін бала туады. Індерге үялайды.  Інінің
аузы судың түбіне ашылады. Жұпар тышқанды бағалы терісі үшін аулайды.  Қазір
бүлар ды аулауға тыйым салынып, бүрынғы болған  жерлерінде  жаци  облыстарда
қолдан өсіріп, кебейгу шаралары жүргізіліп жатыр.
Кірпілер  тұқымдасы  денесі  инелі  түк  термен  қапталған,  қауіп  тенгенде
жиырылып,  домаланып  қалатын  өзіндік  ерекшеліктері  бар  жануарлар.  Олар
орманды, далл лы және шөлді зоналарға  тараған.  Басқа  насеком  жемділердың
ерекшелігі    кірпілер   қысқа   қарай   үзақ   үйқыға   кетеді.   Негізінен
насекомдармен,    моллюскалармен,     рептилилермен,     кейде     қүстардың
жүмыртқаларымен және  балапандарымен  қоректенеді.  Жалпы  кірпілер  пайдалы
жануарлар болып табылады.

Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Насеком жемділердің систематикасы..
2 Насеком жемділердің экологиясы.
3  Басқа пәндермен байланысы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.

4-5 тақырып    Жыртқыштар отрядының биологиясы.
1. Жыртқыштардың жалпы сиапаттамасы.
2. Жыртқыштардың таралуы мен мекен жайы.
3. Жыртқыштардың көбеюі.
4. Шаруашылық маңызы.
      Сүт  қоректілердің  азды-көпті  болса  да  жануарлар  тектес   азықпен
қоректенетін түрлері бар. Олардын, кепшілігі  тамағын  тірідей  үстап  жесе,
кейде өлекселерді де пайдаланады, ал бір  қатары  өсімдік  тектес    азықпен
де   қоректенеді. Мысалы,мысық өсімдік тектес азықтарды өте  аз  пайдаланса,
қоңыр аюлар мен күзендер көбірек пайдаланады.
Бүл отрядқа дене мөлшері әр түрлі болатын сүт  қоректілер  жатады.  Бүлардың
тістерінін, қүрылысы өз ара үқсас  болады.  Күрек  тістері  кішірек  болады,
керісінше шошақ тістері жақсы ңсетілген. Азу тістерінің үстіңгі  жағы  пышақ
сияқты өткір больш  келеді.  Жоғарғы  жағының  соңғы  жалған  азу  тісі  мен
төменгі жпгынын, бірінші нағыз азу тісі ерекше үлкен, әрі өткір болады,  Бүл
тісті  жыртқыш тістері деп атайды. Бүғанасы  кейбіреуінде  рудимент  түрінде
болады, немесе тіпті болмайды да. Алдыңғы  миы  жетілген,  үстінде  иректері
көп болады. Жыртқыштар Антрактикадан басқа жердің барлығында  да  кездеседі.
Үлкен практикалық маңызы бар.
Иттер тұқымдасы. Дене мөлшері орташа, аяғы үзын болатын жануарлар.  Бүдардық
барлығы да саусақтарымен басып, тез  қозғалады,  Қүйрығы  әдетте  жүндесінді
және онын, үзйндығы кеудесінің үзындығындай болады.  Жыртқыш  тістері  жақсы
жетілген. Бүлар көбінесе  жануар  тектес  азықпен  қоректенеді.  Жануарларды
андып жүріп үстап жейді. Бүлардың жабайы түрлері жылына бір рет көбейеді.
Тундра облысында тундра түлкісі кездеседі. Олардың  көпшілігі  қыста  қардың
түсіндей ақ түсті болады.  Кейде  бұдан  баақа  түстісі  де  кездеседі.  Оны
көгілдір түлкі деп атайды. Өйткені олардың түсі жыл бойы сұр-көгілдір  түсті
болады.  Бұлар  бізде  Командор  аралында  ғана  кездеседі.  Олар  негізінен
леммингалармен  қоректенеді.  Қыста  қорегі  азайса,  сол   түстікке   қарай
ауысады. Олар інде  он  сегізге  жуық  күшік  туады  Қоректік  азық  қорының
өзгеруіне және әр түрлі ауруларға ұшы рап, жыл  сайын  сан  жағынан  өзгеріп
түрады. Осы туысқа жата тын түлкілердің кәсіптік маңызы зор.
Нағыз түлкі бұлар отанымызда    тундрадан  басқа  жерінің  барлығына  дерлік
тараған. Тіршілік еткен ортасына байланысты  нағыз  түлкілердің  түсі,  дене
мөлшері, жүнінің маңыздылығы әр түрлі болып кездөседі.  Солтүстік  Сибирьдің
түлкілерінің түсі ашығырақ, ірі, жүні қалыңырақ  болса,  ал  керісінше  Орта
Азияның,    Қазақстанның    түлкілерінің    түп  ашықтау,  ұсағырақ  болады.
Бұлда  4—8-дей күшік күшіктейді.  Түлкілер  көбінесе  тышқан  тәрізділермен,
қүстармен және бас қа  жануарлармен,  кейде  насекомдармен,  өсімдік  тектес
азык тармен және өлекселермен де қоректенеді.
Түлкілердің терісі ете бағалы және кәсіптік  маңызы  өте  зор.  Қасқырлардың
тундра  түлкісінен  және  нағыл  түлкілерден  айырмашылығы  олар  әдетте  ін
қазбайды, бірақ таса жерлерге күшіктейді.  Қасқыр  мал  шаруашылығына  үлкен
зиянын тигізеді. Олар тышқан тәрізді кемірушілерді аз  пайдаланады.  Қасқы|)
мен аяусыз күрес жүргізеді. Шие  бөрі  Кавказда,  Орта  Азияда,  Қазақстанда
кездеседі. Бұлар пайдалы жануар ларды жеп зиян келтіреді. Жанат  тәрізді  ит
осы түқымдастың баска    түрлерімен    салыстырғанда, өзінше көп  ерекшелігі
бар және қысқы үйқыға жататын жырт кыштар  больш  саналады.  Олар  Кавказда,
Орта Азияда және Сибирьде жерсіндірілген. Жанат  тәрізді  иттің  отаны  Қиыр
Шығыстың оңтүстік облыстары.
Жанаттар тұқымдасы орташа болатын, қысқа табанды,  ұзын  ілмек  кұйрығы  бар
жануарлар Жыртқыш тістері нашар жетілген. Солтүстік және оңтүстік  Америкаға
тараған, Гималайда бір ғана түрі тіршілік етеді. Шайқама  жанат  деген  түрі
Азербайжанда және  Қырғызстанда  жерсіндірілген.  Шайқама  жанат  ағаштардың
басына  жақсы  өрмелеп  шығатын  андар,  бұлар  ағаштардын  қуысына  індерін
жасайды. Қысқы ұйқыға жатады. Әр түрлі заттармен қоректенеді.  Олар  тамағын
алдымен суға шайқаи, одан кейін ғана жейді. Сондықтан да шайқама  жанат  деп
атай ды. Мұның терісі ете құнды болады.
Аюлар тұқымдасы (ІІгзісіае) бұған  ірі,  құйрығы  қыі  қа,  табанымен  басып
жүретін жыртқыштар жатады. Негізіінп олар  солтүстік  жарты  шарға  тараған.
Бізде бұлардың үш түрі бар.
      Ақ аю. Мұзды мұхит жағалауыи  және  оның  аралдарын  мекендейді.  Олар
тюленьдерді жеп тір-240
шілік етеді. Ақ аюлар қысқы  ұйқыға  жатпайды,  бірақ  буаз  ке-аінде,  яғни
қыста ұрғашылары індерінде болады. Қоңыр аю Кавказдын., Орта  Азияның  таулы
және ағашты далаларын мекендейді. Олар жануар тектес және көпшілік  жерлерде
өсімдік тектес азықтармен қоректенеді.  Қыста  қоректік  эатынын,  молдығына
байланысты  шала  үйқыға  кіріседі.  Мыса-лы,  Архангельск  облысында   олар
ноябрьден апрель айына де-йін  қысқы  ұйқыда  болса,  ал  оңтүстік  Кавказда
1—1,5 айдай гана үйықтайды. Қоңыр аюлар қыста, інде күшіктейді.
Қара аю басқа аюлардан кішірек түсі қара, төсінде ақ  теңбілі  болады.  Олар
Азияның оңтүстік-шығысында,  бізде  Уссури  елкесінде  мекендейді.  Бүлардьщ
қоре-гінің негізі  есімдік  тектес  азықтар  болып  есептеледі.  Қара  аюлар
тіршілігін жартылай ағашта өткізетін аңдар,  олар  қыста  үлкен  теректердің
қуысына еніп, қысқы ұйқыға кетеді.
Сусар  түқымдасына  үсақ  және  көлемі  орташа  келген  табандарымен  немесе
жартылай табандарымен жүретін жыртқыштар жатады.  Олардын,  жыртқыш  тістері
айқын керініп  түрады.  Тіс  формуласы  түрліше,  бірақ  нағыз  азу  тістері
болады. Арткы тесігінің маңына орналасқан  сасық  иіс  шығаратын  өте  үлкен
безі  болады.  Австралияда  ғана  қолдан  жерсіндірілген,  ал  басқа  жердің
барлығында да кездеседі. Бізде мынандай түрлері бар:
1.  Бұлғын Сибирь тайгасында кездеседі. Олар негізінен жер бетінде  тіршілік
етеді,  қауіп  төнгенде  іапа  ағаш  басына  шығып  кетеді.   Бүлғын   үясын
ағаштардың және  тастардын,  қуысына  салады.  Өсімдік  және  жануар  тектес
азықтармен қоректенеді. Әйткенмен қорегінің басым  көпшілігі  жануар  тектес
азықтар  (тышқан  тәрізді  кемірушілер)  болады.  Жылына  олар  бір-ақ   рет
кәбейеді,  баласын  230—280  күн  көте-реді.  Олардық  үрықтары   ете   баяу
жетіледі. Мүндай жағдай-ды — буаздықтың латентті фазасы деп атайды.
Бүлғын   бағалы   кәсіптік  аң.  Заповедниктер   мен   аңшылар   шаруашылығы
үйымдастырылды. Аң совхоздарында өсірілді.
2. Орман  сусары—Европалық  бөлігіне  және  Қавказдың  ормандарына  тараған.
Бұлғынға қарағанда, сусар  орманды  жерлерде  жиі  кездеседі.  Олар  індерін
тиініердің ескі үяларына салады.
3.  Ұсак   күзендердің    бірнеше   түрі     және  қара  күзен  жер  бетінде
тіршілік  етіп,  індерде  ұялайды.  Олар  тышқан  тәрізді     кемірушілермеи
қоректенеді. Буаз кезінде латентті фазасыз     болмайды  немесі  фазасы  өте
қысқа  болады.  Сасық  иіс  шығаратын     бездері  өте  жақсы  жетілген,  ол
қорғаныш құралы  болып  саналады.  Сом  дықтан  «сасық  күзен»  деп  атайды.
Жоғарыда көрсетілген түрлерінің кәсіптік маңызы өте үлкен.
Ақ күзен және  ақкіс—  бұлар  сусар  тұқымдасынын,  ең  ұсақ  түрлері  болып
саналады. Бізде көп жерлерде тараған. Олар жерден ін қазып,  ұя  салады.  Ақ
күзен  және  ақкістер  зиянды  кемірушілерді  қырып,  паіі  дасын  тигізеді.
Бұлардың терісі ете құнды, әсіресе ақ күзенніц терісі өте бағалы.  Солтүстік
облыстарда бұлардың екеуі дс қыста ақ түсті болады.
4.  Борсық терең інде тіршілік етеді.  Олардыц  үлкендігі  кіші-гірім  иттей
болады.   Бізде   тундрадан   басқа   жердің   барлығында   да    кездеседі.
Жыртқыштардын, ішіндегі жануар  тектес  азықтарды  көбірек     жейтіндерінің
бірі борсықтар болып саналады.   Бұлардың қорегінің  көпшілігі   насекомдар,
сүт коректілер,  кейде  амфибилер,  қүстар,  сонымен  қатар  өсімдік  тектес
азықтарды да жейді. Олар  зиянды     насекомдарды,  кемірушілерді     қырып,
шаруашылыққа үлкен пайда келтіреді. Қыста ұйқыға жатады.
5.    Өзен камшаты  жартылай  суда  болатын  аң.  Ол  өзеннің,  көлдің  және
теңіздін,  жағалауында  тіршілік  етеді.  Судағы  балықтармен,  амфибилермен
шаяндармен қоректенеді. Теңіз камшатын, немесе   қаланды   камшат    кұндызы
  деп теріс атайды. Бұл түрі ірі, денесінің үзындығы  (құйрығымен  косқанда)
  1,5  метр    болады.   Олар   Тынық    мүхиттың   солтүстік   теңіздерінде
мекендейді,  қорегінің  негізі   —   теңіз   кірпісі,   моллюскалар,   кейде
балықтармен   де    коректенеді.  Бұлар  судың  жағасына  дем   алуға   және
күшіктеуге ғана  шығады.  Олар-дың  терісі  өте  күнды  болатын,  өте  сирек
кездесетін  аңдар.  Көбейту  мақсатымен  бізде  камшаттарды  аулауға   тыйым
салынған.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Шаруашылық аңдарының міндеті.
2 Құстардың биологиясы.
3  Басқа пәндермен байланысы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.


6-7 тақырып.   Мысықтар мен куница отряд үстінің биологиясы
1. Мысықтар тұқымдасына жалпы сипаттама.
2. Мысықтар тұқымдасының өкілдері мен таралу ареалы.
3. Мысықтар тұқымдасынаың көбеюі.
      Мысықтар тұқымдасына ірі  және  орташа  болатын,  саусақтарымен  басып
жүретін,  аяғьі  ұзын  (гепардтан  басқалары)  және  өткір  тырнақтары   бар
жыртқыштар жа-тады.  Тірі  жануарларды  тасаланып  барып,  байқатпай  шабуыл
жасап, ұстап жейді.
Гепард және арыстан мен сілеусін — жануарларды иттерше қуып  жүріп  үстайды.
Бұлардың жырткыш тісі өте жақсы жетілген.  Олар  Австралиядан  басқа  жердің
барлығында да кездеседі, көптеген түрі тропикада тараған.  Бізде  кездесетін
түрлері:  жолпарыс  Қиыр  Шығыста  және  Орта  Азияның   кейбір   жерлерінде
кездеседі.
Қабыланның  негізгі  тараған  жері  Азия  және   Африка,   бізде   Кавказда,
Түркменияда және Қиыр Шы-іыста кездеседі. Барыс  Орта  және    Орталық  Азия
тауларының биік шьщдарында  тіршілік  етеді.  Бүл  түқымдасқа  жататын  үсақ
мысықтардың бірнеше  түрі  бар.  Мысалы,  Батыс    Украинаның.  Бұл  түрлері
кемірушілермен және күстармен қоректенеді.
Сілеусін биік таулардьң  жыл  бойы  қар  басып  жатқан  жерлерінде  тіршілік
етеді. Қары қалын, жерлерде тіршілік етуіне  байланысты  аяқтары  үзын  және
табаны жалпақ болады. Ақ қояндарды үйықтап жатқанда  тап  беріп  немесе  ит-
терше қуып жетіп үстап жейді.
Гепард басқа  мысықтардан  ерекшелігі  табаны  ұзын,  тырнағы  жасырынбайды.
Бүлар негізінен Онтүстік Азиянын, шөлді аудандарында тараған. Бізде  гепард-
тар оңтүстік Туркменияда кездеседі. Олар  ашық  далалы  жердегі  жануарларды
қуып жүріп үстап, жейді. Гепардтарды қолға  үйретіп  ақ  бекендерді  үстауға
пайдаланады.
Мысык,  түқымдастар  сирек  кездесетін  болғандықтан,  кәсіптік  маңызы   аз
жануарлар болып саналады.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Жыртқыштардың таралуы, бейімделуі.
2 Жыртқыштардың систематикасы.
3  Жыртқыштардың экологиясы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.


8-9  тақырып.  Ескек аяқтылар биологиясы.
1. Ескек аяқтылардың жалпы сипаттамасы.
2. Ескек аяқтылардың экономикалық, кәсіптік маңызы
3. Ескек аяқтылардың азықтану ерекшеліктері.
       Ескек аяқтылар суда тіршілік етуге бейімделген  жыртқыш  тарға  жақын
сүт қоректілер болып есептеледі.  Суда  олар  қоректенеді  және  дем  алады.
Бұлар жағаға немесе мұздың үстіне шағылысу, күшіктеу және  түлеу  үшін  ғана
шығады. Құрлықпен  байланысы әрбір түрінде  түрліше  болады.  Суда  тірші.ми
етуіне байланысты, дене құрылысында бірнеше бейімделушілп  тері  бар.  Жалпы
денесі ұзын және үршық  тәрізді  болады.  Мп  йыны  қысқа,  денесінен  айқын
айрылып тұрмайды.    Аяқтары ескек сияқты болады. Денесінде түгі   болмайды.
   Денесіндегі жылуды реттеп отыратын, сыртқы механикалық әсерден  сақтайтын
және жануардың меншікті салмағын азайтатын тері астындағы май  кабаты  жақсы
жетілген.
М. М.   Слепцовтың  зерттеуінің  нәтижесінде,  кейбір  түрлерінің  терісінің
астыңғы қабатында өңешпен жалғасып жататын бір  немесе  екі  ауа  қапшығының
болатыны  анықталған.  Ауа  қапшығындағы   ауаның   біріншіден   организмнің
меншікті  салмағын  кемітуі,  екіншіден  суда  жүзген  кезде   тыныс   алуға
пайдаланылуы мүмкін. Құлак қалқаны редукцияға ұшыраған, бірақ   бұлар    өте
  нәзік   дыбысты   естиді.   Иіс   мүшесі   жақсы    жетілген,    керісінше
 көзі   нашар    көреді.    Тіс    системасы  жер  бетінде  тіршілік  ететін
жыртқыштардың тісінің құрылысына ұқсас.
Ескек аяқтылардың үлкен  кәсіптік  маңызы  бар.  Олардың  майы  мен  терісін
пайдаланады. Кейбір түрлерінің терісі өте  құнды  болады  Құлақты  тюленьдер
тұқымдасы.  Бұлардың  құлақ  қалқанының  нұсқасы  ғана  бар.  Артқы  аяғының
ескегі  алға  қарай  иіліп,  құрлықта  қозғалуына  мүмкіндік  береді.  Шошақ
тістері  жақсы  жетілген.  Бүл  тұқымдасқа  жата-тындар  теңіз  арыстандары,
сивучтар және теңіз мысықтары. Бұл түрлерінің барлығы да  туар  кезінде  жер
бетіне шығады.
Теңіз мысығының маңызы үлкен.. Бұл ұзындығы 2 метрдей  болатын  тюленьдердің
ірі түрі. Тынық мұхиттың солтүстік жағына тараған. Жазда  түлеу  және  көбею
үшін мысықтар кейбір аралдарға жиналады. Жағада  май  айы-нан  август  айына
дейін болады. Бұлардың осы топтанып шоғырланған жерін  «жатақ»  деп  атайды.
Күзде түлеп болған соң  оңтүстікке  миграциялайды.  Теңіз  мысығының  мұндай
жатағы бізде  Командор  аралдарында  және  Тюленье  (Сахалиннің  жа-нындағы)
аралдарында бар. Теңіз мысығы — полигамдар, яғни бір  еркегі  30—80-ге  жуық
ұрғашысын  ұрықтандырады.  Ұрғашысы  қара  түсті  бір  ғана   күшік   туады.
Ересектері қоңыр-сұр түсті болады. Терісі қыска калың  түбітті  және  бірен-
саран ұзын  қылшығы  болады.  Терісін  өңдегенде  осы  ұзын  қылшығын  жұйып
тістап, тегіс етіп қырқып, әдетте қара түске  бояйды.  Теңіз  Мысығын  жазда
жатағында жатқанда аулайды, сонымен  олардьң    санын    арттыруда    ғылыми
жұмыстар   жүргізілінеді.
Нағыз тюленьдер тұқымдасы,  қүлақ  қалқандары  болмайды.  Артқы  аяқтарынын,
ескегі алдына қарай бүгілмейді.  Сондықтан  да  артқы  аяғының  жер  бетімен
қозғалуына көмегі тимейді. Бүлардын,  көпшілік  түрлері  екі  жарты  шардағы
мұзды теңіздерде тараған. Түлеу, шағылысу және күшіктеу үшін  мұздың  үстіне
шығады. Бұл кезде бірнешеуі бірігеді.  Мүны  «залежка»  деп  атайды.  Кейбір
түрлері кеңінен миграцияласа, енді бір түрлері барынша  бір  жерде  т-рақтап
тіршілік  етеді.  Мысалы,  Гренландия  тюленьдері  орһоса  Арктикадан  кыста
оңтүстікке қарай миграциялап, Ақ тетеңіздің жиегінде және тұйықтарына,  Нью-
Фаундленд және Ян-Майен аралдарының мұздарының үстіне топтанып,  күшіктейді,
түлейді және шағылысады. Осы  кезде  оларды  аулайды.  Күшіктері  үш  жүмаға
дейін ақ түсті болады. эалықтармен қоректенеді.
Теңіз қояны.Олардьщ үзындығы екі метрден астам болады. Теңіз қояндары  Мұзды
мүхиттың, Берингов   және  Охот  теңіздерінін  тайыз  жағалауында    түрақты
тіршілік етеді. Су түбіндегі омыртқасыздармен қоректенеді.  Олар  үлкен  топ
қүрамайды. Мүздын, үстінде күшіктейді. Нерпаның   түсі  ала,  ірі  болмайды.
Бұл да миграцияламайды. Атлантика мүхитының  солтүстік  теңіздерінде,  Мүзды
мұхитка және  Тынық  мұхиттың  солтүстігіне,  Ладога  және  Сайма  көлдеріне
тараған. Бүлар қыста мұздан ін жасап, соған  балалайды.  Байкал  мен  Каспий
көлдерінде нерпаға  жа-қын  тюленьнің  ерекше  түрі  тіршілік  етеді.  Нерпа
көпшілігінде балықтармен және шаян тәрізділермен қоректенеді.  Бала-лары  ақ
түсті, үлпілдек жүнді    болады. Оларды «ақ тиіндер»деп атайды.
Морждар түқымдасы Евразия мен Солтүстік Американың поляр жак  жиегінде  және
Мұзды  мүхиттың  Архипелагіндегі  Франц-Иосиф  аралына  тараған,  Морждардың
денесініқ  үзындығы  3-4  м,  салмағы  1000  кг  болады.  Артқы   аяқтарының
ескектері, құлақты тюленьдердікі сияқты, алдына  карай  иіледі  де  қүрлыққа
жүруіне қатысады. Қүлағының сыртқы  қалқаны  болмайды.  Терісінің  түгі  жоқ
деуге де болады. Жоғарғы жағының шошақ тістері үлкен, сойдиып аузынан  шығып
тұрады. Осы тістерінің көмегімен  олар  мұз-дың  үстіне  шығады  және  судың
түбіндегі омыртқасыздарды қазып алып,  қоректенеді.  Судың  жиегіне,  мұздыц
үстіне шығып, бірнешеуі бірігіп топ қүрайды.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Ескек аяқтылардың систематикасы.
2 Ескек аяқтылар шаруашылықтағы маңызы.
3 Ескек аяқтылар түрлері, экологиясы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.

10-11 тақырып  Кеміргіштердің биологиясы
      Кемірушілер сүт қоректілердщ ішіндегі өте  көп  және  кеңінсп  тараған
жануарлар болып саналады. Кемірушілердің үш  мыңі  ;і  жуық  түрі  бар,  жер
шарының барлық бөліміне тараған оргаи  измдер.  Дене  мөлшеріне  қарай  үсақ
немесе орташа болып  келетін  көбінесе  өсімдікпен  қоректенетін  жануарлар.
Осыған  байланысты  тісінің  қүрылысында  өзгешіліктері  болады.  Шошақ  тіс
болмайды, керісінше күрек тістері өте   жақсы   жетілген.  Күрек  тістерімен
шөпті тістеп жүлады, ағаштарды кеміреді, қатты қабығы бар түқымдарды  шағып,
дәнін жейді. Азу тістерінің  үсті бүдірлы болады. Күрек  тістерінің,  кейбір
түрлерінде азу тістерінін, де түбірі болмайды. Сондықтан тістері  өмір  бойы
өсіп отырады. Қатты өсімдік тектес азықтармен қоректенуіне байланысты  ішегі
өте ұзын және барлығында да бүйен болады.  Қорегінің  көпшілігі  шөп  немесе
ағаш  қабықтары  болатындарының  (қоядардың)  бүйені  ұзын  болады  да,   ал
дәндермен қоректенетіндерінің (тышқандардың) бүйені қысқа болады.
        Жыныстық  жағынан  ерте  жетілуі  мен  көп  бала  тууына  байланысты
көпшілігі өте тез көбейіп кете алады.
       Кемірушілердің ішінде жер бетінде, жер астында, орманда және жартылай
суда тіршілік ететіндері бар.
Кемірушілердің көпшілігінің терісі құнды болады. Сондықтан олардың  кәсіптік
маңызы  үлкен.  Бірсыпыра   кемірушілер   ауыл   шаруашылық   өсімдіктерінің
зиянкестері болып есептеледі. Енді біреулері адамға  қауіпті  аурулар  (оба)
таратады. Кемірушілер отрядына көптеген түқымдастар және түрлер жатады.
        Тиіндер  түқымдасы.  Тиіндер  түқымдасы  Евразияда  және   Солтүстік
Америкада тараған. Біздің Отанымыздың барлық облысындағы ормандарда  кәдімгі
тиін  тіршілік  етеді.  Қырым,  Кавказ  және  Тянь-Шаньда  бұл  тиін  қолдан
жерсіндірілген. Тиіндер ағаш қуыстарына  үя  салып,  тіршілік  етеді.  Қыста
үйқыға кетпейді.  Қорегінің  басым  көпшілігі  қылқан  жапырақты  ағаштардың
түқымдары, азда болса жемістермен және саңырауқұлақтармен де қоректенеді.
       Қүнарлы әрі жүмсақ азықтармен қоректенуіне  байланысты  бүйені  нашар
жетілген. Азу тістерінің түбі болғандықтан олар өмір  бойы  өсіп  отырмайды.
Әдетте  олар  қысқа  азық  қорын  жинамайды.    Бірақ,     кейде     тиіндер
саңырауқүлақтарды   жинап, ағашта  кептіреді.  Тиіндер  жылына  екі-үш   рет
көбейеді.  Өсімталдығы  азық  жағдайына  байланысты.  Азықтары  мол  жылдары
көбейіп, ал азық қоры  аз  жылдары  саны  өте  кеміп  кетеді.  Қоректері  аз
жылдары олар ауып  ауыл  шетіндегі  бау-бақшаға,  парктерге  келеді.  Бағалы
терісі үшін аң аулау кәсібінде маңызды орын алады.
       Шұбар тышқандардын бірнеше ерекшелігіне  тоқтап  кетейік.  Біріншіден
олардың денесі жолақ болады,  екіншіден  құйрығының  жүні  тықырлау  келеді.
Олар жерге ін қазып ұя салады.  Негізгі  тіршілігі  жер  бетінде  өтеді  де,
қысқа қарай ұйқыға кетеді. Күзге қарай  самырсын  жаңғақтарынан  және  астық
дәндерінен, бүршақтан қор  жинайды.  Бізде  Сибирьде  және  Европаның  шығыс
бөлігіндегі ормандарда жолақ тышқан деген бір ғана түрі кездеседі.
       Тиіндер түқымдасына жататын саршұнақтар мен  суырлардың  да  кептеген
түрлері жер  бетінде  тіршілік  етеді.  Бұған  жататын  түрлердің  көпшілігі
індерде бірнешеуі бірігіп, топтанып ке-бінесе  далалы  және  таулы  жерлерде
мекендейді. Бүлардың тиіндерден  айырмашылығы  жылына  бірақ  рет  көбейеді.
Олар шөптермен және астықтардың дәнімен қоректенеді. Сондықтан  да  бұлардың
көпшілігі ауыл шаруашылығының зиянкестері.  Сондықтан  оларға  қарсы  аяусыз
күрес жүргізіледі. Сонымен қатар саршұнақтар мен суырлар адамдарға оба  және
басқа    жүқпалы     ауруларды    жұқтырады.      Қысқы     үйқыға  қоректік
шөптері қурап  кеткен  жылдары  жаздың  ішінде  де  жата  береді.  Заволжье,
Қазақстан даласында және Орта  Азия  жартылай  шөлді  даласында  мекендейтін
сары саршұнақтың қысқы ұйқысы ерекше ұзын болады. Сары  саршұнақтар  егістік
жерлерден  қашығырақ  мекендейді,  сондықтан  ауыл  шаруашылығының   қауіпті
зиянкесі болып саналмайды Жыл бойына төрт ай ғана  активті  тіршілік  етеді.
Саршұнақтардың терісі басқа өкілдерінің терісіне қарағанда  өте  құнды  және
сапалы болады.
      Орта   Азияның   құмды   шөлінде    тараққүйрық    саршұнақ   тіршілік
етеді. Олар қысқы ұйқыға жатпайтын, бұталарға тез  өрмелеп     шығатын  және
шөбі  сирек  құмды  жерлерді  мекендейтін    организм.    Індерінен     ұзақ
жерлерге өрістеп жайылып кетеді, өте жүйрік болады.
       Оңтүстік-шығыс Европаның, Қазақстанның, Батыс  Сибирьдің  далаларында
және Орта Азияның тауларында суырлар тіршілік етеді. Суырлар  систематикалық
және биологиялық белгілері бойынша саршұнақтарға  жақын  организмдер,  бірақ
олардан  анағұрлым  ірі  болады.  Олардың  нағыз  өкілі  дала  суыры   болып
есептеледі.
       Қанатты тышқан   тұқымдасы  негізінен  тропиктік  зоналарға  тараған.
Бізде үшатын тиін деген  бір  ғана  түрі  Европа  мен  Сибирьдің  ормандарын
мекендейді. Күндіз  ағаш  қуыстарына  жасырынып,  түнге  қарай  шығатын  түн
жануары. Алдыңғы және артқы  аяқтарының  арасында  болатын  тері  жарғағының
көмегімен ұшатын тиіндер ағаштан-ағашқа секіріп, қалықтай «ұшып»,  10  м-дей
жерге барып түседі. Бұлар сирек кездесетін, кәсіптік маңызы жоқ жануарлар.
       Жайра   тұқымдастары. Жайралардың денесінің  арқа  жағы  ұзын,  өткір
қатты  инелермен    қапталған.  Жайраның   бізде   деген   бір   ғана   түрі
Закавказьенің шығысында  Орта  Азияның  тау  бөктерлерінде  кездеседі.  Ағаш
арасында, інде мекендейді. Кейбір жерлерде бақшаға  зиянын  тигізеді.  Жайра
қорғанғанда арқа жағындағы ұзын, өткір  инелерін   түкситіп,   тез   секіріп
жауына  инелерін төсейді Халық арасында бұлар жауына инелерін атып жібереді-
мыс деген жалған түсінік бар, ол дұрыс емес.
       Құндыз   тұқымдасы. Қазіргі кезде құндыздың екі түрі белгілі.  Біреуі
Солтүстік Америкада тараған, ал екіншісі  бізде  тіршілік  етеді.  Құндыздар
топтанып жүріп ағашты өзендердің бойын мекендейді.  Ағаш  бұтақтарының  және
сабақтарының  кескіндерінен «үйшік» және  ін  жасайды.  Олар  өзен    бойына
орналасқансын,  сол    өзенді  төменгі  жағынан  байлап  бөгеу  жасап,  өзен
суының деңгейінің бір қалыпта болуын реттейді.  Жазда  шөптесін  азықтармен,
ал  қыста  ағаштардың  қабығы  және  бұтақтарымен  қоректенеді.  Олар   ағаш
бұтақтарын кесіп, ұясының маңына қыстық  қор  жинайды.  Жы-лына  бір-ақ  рет
көбейіп, 2—4-ке дейін бала туады. Үш жасқа келгенде  ғана  жыныстық  жағынан
толығады.
        Қарақас  тұқымдасы.  Бұлар  сырт   пішіні   тиіндерге   ұқсас   ұсақ
кемірушілер. Негізінен  Европаның,  Орта  Және  Оңтүстік  Азияның  жапырақты
ормандарына тараған. Олар тіршілігін ағашта да өткізеді  және  қысқы  үйқыға
жатады. Қаракас соня полчак   деген  ірі  түрі  баубақшаларда  жемісті  жеп,
зиянын тигізеді.
       Қосаяқтар түқымдасы . Бүлардың алдыңғы аяқтары қыска,  артқы  аяқтары
ұзын болады. Қосаяқтар далалы, шөлді жерлерде тіршілік етеді. Құйрығы  ұзын,
оның ұшы көпшілік жағдайда шашақты болады.  Артқы  аяқтарымен  секіріп,  өте
тез қозғалады. Кейбір түрлері бақша және техникалық өсімдіктерді жеп  зиянын
тигізеді.
       Соқырлар  түқымдасы.  Бұл  жер  астында  тіршілік  етуге  бейімделген
кемірушілер. Бұл тұқымдасқа  жататын  кемірушілердің  денесі  жұмыр,  мойыны
денесінен айқын бөлінбеген, басы  екі  бүйірінен  қысылыңқы,  құлақ  қалқаны
болмайды. Табандары қысқа, көзі терісінің  астына  жасырынған,  түгі  кысқа,
барқыт сияқты болады. Олар жерді күрек  тістерімен  қазып,  басымен  итеріп,
топырақты сыртқа шығарады.  Соқырлар  өсімдіктердің  тамырымен  қоректенеді.
Қоректерін іздеп жер астынан күрделі ін жолдарын  жасайды.  Кейбір  жерлерде
шаруашылыққа  зиянын  тигізеді.  Соқырлар  Отанымыздың  Европалык  бөлігінің
далалық жерлерінде және Кавказда кең тараған.
       Тышқандар тұқымдасы. Тышқандар көбінесе інде тіршілік ететін, кеңінен
тараған кемірушілер. Бұлар  негізінен  өсімдіктермен,  кейбір  түрлері  ұсақ
жәндіктермен, насекомдармен қоректенеді. Тышқандар  тез  жетілетін,  есімтал
жануарлар. Қоректік азық мол болып, қолайлы жағдай туса  кейбір түрлері  жыл
бойы көбейе береді.
       Тышқан тұқымдастарынан біздің елімізде егеуқұйрықтар  кездеседі.  Бұл
топтың негізгі өкілдері сұр егеуқұйрық немесе қаптесерлер .  Бұлар  көбінесе
қүрылыстарда, адам мекендейтін жерлерде болады. Тышқандардың  көптеген  түрі
барлық жерлерде кездеседі. Мысалы, үй тышқаны , дала тышқаны, орман  тышқаны
т. б. Орман тышқандары  ағаштын,  себілген  түқымын  тасып,  өскінін  жойып,
зиянын тигізеді. Егіс тышқаны басқа тышқандардан азу  тісінің  кұрылысындағы
ерекшелігімен  және  қүйрығының  қысқа  болуымен  ажыратылады.  Бұлар  астық
шаруашылығының зиянкестері. Арктикада  лемминге деген  бір  түрі  кездеседі.
Олардың кейбіреулері қысқа қарай түсін аққа өзгертеді.  Шөлді  жерлерде  құм
тышқандары кездеседі. Бұлардың басқаларына қарағанда ірі,  сүйретілген  ұзын
құйрығы болады.
        Тышқандар  тұқымдасына  терісі    өте  бағалы    ондатра  деген  ірі
кеміргіш   те  жатады.  Оның   отаны  Солтүстік  Америка.  Олар  Отанымыздың
көпшілік жеріне  жерсіндірілген.  Ондатра   жартылай  су  жануары.  Көбінесе
өсімдігі қалың су қоймаларында тіршілік етеді.  Шөптен    және    жапырақтан
жасаған үйшіктері немесе індері болады. Су өсімдіктерімен  қоректенеді.  Өте
есімтал келеді. Әр балалағанда баласының саны 4-12-ге дейін  жетеді.  Жылына
бұлар 2-4 рет кебейеді.    Бір    жылға     жетпей-ақ    жастарының    жыныс
 органдары жетіледі.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Кеміргіштер түрлері.
2 Кеміргіштер систематикасы..
3 Кеміргіштердің шаруашылыққа әсері.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.

12-13 тақырып.  Қоян тәрізділердің биологиясы
Сұрақтар: Қоянның сыртқы құрылысы. Қоянның ішкі құрылысының топографиясы.
Зәр шығару жүйесі.
      Бұлардық жоғарғы  жағындағы  негізгі  жұп  күрек  тісінің  арт  жағына
орналасқан, нашар жетілген тағы да екі күрек тісі болады.
       Пишухалар және қояндар болып екі тұқымдасқа белінеді:
       Шиқылдақтар немесе шөп жинағыштар тұқымдасы. Бұларға бойы аласа, ұсақ
аңдар жатады. Шиқылдақтардың қүлақтары және  табандары  қысқа  болады.  Олар
Азияның таулы  облыстарында  көбірек  кездеседі.  Бізде  Орта  Азияның  және
Сибирьдің   тауларында,   Забайкальенің,   Қазақстанның   және   Заволжьенің
далаларына  тараған.  Бұлар  қысқа  азықтық  қор   жинайды.   Мысалы,   даур
шиқылдақтары шөптерді бір жерге жинап кептіреді,  ал  таулы  жерде  тіршілік
ететін  түрлері   мысалы  солтүстік  шиқылдақтары   жинаған   шөптерін   тас
арасындағы қуыстарға тығып, қысқа сақтайды.
       Қояндар түқымдасы.  Қояндардың  артқы  аяқтары  және  құлақтары  ұзын
болады. Бізде жабайы  қояндардың  төрт  түрі  және  кроликтер  бар.  Көбірек
тараған  түрлері:  ақ  қоян   бүкіл  тундраға,  Европаның  және   Сибирьдін,
ормандарына және далаларына тараған. Қыста түсі ақ болады.
      Ор  қоян   Отанымыздың  Европалық  бөлігінде,  Кавказда,  Қазақстанның
солтүстігінде және Батыс Сибирьдіц даласына тараған.  Бұлар  ағашсыз  далалы
жерді мекендейді. Қысқа қарай олардың денесінін, біраз  жері  ғана  ағарады,
ал Қырымда мүлде өзгермейді. Орта Азияның шөлінде ұсақ  түрі  —қүм  қояндары
кездеседі.
       Қояндар өсімдіктердің вегетативтік  органдарымен  қоректенеді.  Жазда
шөппен, қыста — ағаштың  қабығымен,  жіңішке  бұтағымен  қоректенеді.  Үнемі
осындай  қатты  заттармен  қоректенетін  болғандықтан  олардың  азу  тістері
үздіксіз өседі және бүйені өте ұзын болады. Қыстық қор жинамайды арнаулы  ін
қазып, ұя жасамайды. Олар бұтаның тасасына   немесе   калың   шөптін,арасына
жатып дем алады, көбейеді. Осыған байланысты көжектерін ұзақ уақыт  (50  күн
шамасында) көтереді. Көжектерінің т.үгі жетілген,  ширақ,  туысымен  анасына
ілесіп жүріп кетеді. Қояндар жылына екі-үш рет балалайды.
      Жабайы кролик  батыс  Европаның  барлық  жерінде,  бізде  Одесса  және
Херсон маңайында кездеседі.  Кояндарға  қарағанда  бұлардың  құлақтары  және
табандары қысқарақ болады. Кроликтердін, бірнешеуі бірігіп, топталып  жүреді
және ін қазады.  Көжектерін  отыз  шақты  күн  көтереді.  Туғанда  көжектері
қызылшақа, нашар болады. Жалпы қояндардың кәсіптік маңызы өте үлкен.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Қоян тәрізділерге сипаттама..
2 Қоян тәрізділер құрылысы
3  Зәр шығару жүйесі.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.


14-15 тақырып   Жүп түяқтылардың биологиясы
1. Жұп тұяқтылардың жалпы сипаттамасы мен систематикасы.
2. Жұп тұяқтылардың географиялық таралуы.
3. Жұп тұяқтылардың қәсіптік тиімділігі.
4. Жұп тұяқтылардың шаруашылық маңызы.
      Жұп тұяқтылар  жер бетінде есімдік тектес  заттармен  қоректеніп,  тез
жүгіретін жануарлар. Тек  бегемоттар  ғана  жартылай  суда  тіршілік  етеді.
Осыған байланысты олардың аяғы ұзын және ең соңғы саусағында  тұяғы  болады.
Үшінші  жәні  төртінші  саусақтары  бірдей  жетілген,  осы   екі   саусақтың
ортасынан аяқтарының тірегі өтеді. Екінші және бесінші саусақтары өте  нашар
жетілген, немесе болмайды.  Бұғаналары  да  жетілмеген.  Жұп  тұяқтылар  екі
отряд тармағына бөлінеді.
      Күйыс қайтармайтындар. Бұл отряд тармағына  бегемоттар  және  шошқалар
жатады. Бұлардың екінші және бесінші  саусақтары  жақсырақ  жетілген.  Шошақ
тістері үлкен болады. Азу тістерінің үсті бұдырлы,   тамағын   әбден  шайнап
жұтуға  мүмкіндік береді.  Қарны қарапайым, сондықтан күйіс қайырмайды.
       Біздің оңтүстік облыстарда    жабайы шошқаның  қабан деген бірақ түрі
тараған. Сол жабайы шошқадан осы  кезде  қолда  өсірілетін  үй  шошқаларының
көптеген түрлері шыққан. Бұлар қамысты, тоғайлы жерлерді мекендейді.  Жылына
бір-ақ рет көбейеді де, бір туғанда 4-6 торай туады. Қолдан сұрыптау  арқылы
үй шошқаларын  жақсартудың  нәтижесінде,  жабайы  тегіне  қарағанда  өсімтал
түрлері  шығарылған.  Осыған  байланысты  олардың  емшектерінің   де    саны
көбейген. Оңтүстік Азияда, Африкада және  Америкада  жабайы  шошқаның  басқа
түрлері кездеседі.
       Бегемот ірі, жалаңаш терілі, жартылай суда  тіршілік  ететін  жануар.
Олар  құрлықка  өте  сирек  шығады  да  өзендер  мен  көлдерде  болады.   Су
өсімдіктерімен қоректенеді.  Бегемоттар тропиктік Африкада  тараған.
      Күйыс қайтарушылар. Бұл отряд  тармағына  қарынының  құрылысы  күрделі
жануарлар  жатады.  Бұлардың  карыны  шала  шайналған  жемінің  ашуына  және
олардың күйіс қайырғанда қайтадан  дұрыс  ұсатылып,  жұтылуына  бейімделген.
Бұған жұп түяқтылардың басым көпшілігі жатады.
       Бұлардың шошақ тістері мен II және V саусақтары нашар жетілген немесе
кейбір түрлерінде тіпті  болмайды.  Сымбатты,  көпшілігінің  мүйізі  болатын
жануарлар.
 Көн табандылар тұқымдасына түйелер, ламалар  жатады.  Бүлардың  II  және  V
саусақтары болмайды, тұяғы өте нашар дамыған. II және  IV  саусақтары  келіп
тірелетін, көпшік сияқты кенді жалпақ  табанына  денесінің  салмағын  салып,
қозғалады. Бүларда қарыны басқа күйіс қайыратындармен салыстырғанда  күрделі
емес.
       Осы кезде Орталық Азияның даласында  жабайы  түйенің  бір  түрі   қос
өркешті  түйе  сақталған.  Бір  өркешті  түйенің  нардың  тек   қана   қолға
үйретілген бір түрі белгілі, ал жабайы түрі белгісіз. Нар көбінесе  Африкада
және Оңтүстік  Азияда  кездеседі.  Түйелерде  май  қоры  өркешіне  жиналады.
Мұндай май  өз  тарапынан  артық  су  қоры  болып  есептеледі.  Өйткені,  ол
тотыққан кезде су пайда болып, ол қанға  барады.  Сондықтан  өркешінде  майы
көп түйелер шөлге шыдамды келеді.
        Американың  кен  табандарының  өркеші  болмайды.  Олар  таулы  жерді
мекендейді, мысалы, гуанако және  викунья.  Бұлардың  қолға  үйретілген  екі
түрі белгілі: лама және альпака. Бұларды да түйе сияқты көлік есебінде  және
жүні, еті үшін ұстайды.
       Бұғы тұқымдасына дене құрылысы сұлу, тұяқты, терінің кутис  бөлімінен
өсетін,  бұтақты  сүйекті,  жыл  сайын  ауысып  түсіп  түратын  мүйізі   бар
жануарлар жатады.
 Солтүстік бұғыларынан басқаларында мүйіз тек қана еркектерінде болады.
       Тропиктік Африка мен Австралиядан басқа  құрлықтың  барлығына  дерлік
тараған. Бізде бұлардың 7  турі  кездеседі:  Солтүстік  бұғысының  еркегінде
және ұрғашысында да мүйіз болады. Жас бұғылар  теңбіл  болмайды.  Евразияның
және Солтүстік Американың орманды  далаларының  көпшілігіне  және  тундраның
барлық жеріне  тараған.  Бұғыларды  қолда  үйрету  негізінен  тундрада  іске
асырылған. Ақ марал немесе Батыс Европада, Қырымда,  Кавказда,  Тянь-Шаньда,
Оңтүстік Сибирьдің тауларына тараған. Олар орманды жерлерді мекендейді.
       Теңбіл марал өмір бойы  теңбіл  түсті  болады.  Олар  Қиыр  Шығыстын,
оңтүстік бөлігіндегі ормандарда мекендейді.  Бұл  соңғы  екі  маралдың  өсіп
жетілмеген жас мүйіздерінен  (панто)  пантокрин  деп  аталатын  бағалы  дәрі
жасалады. Бұғылардың ең ірі түрі — бұлан немесе суын  Европаның,  Сибирьдін,
және Оңтүстік Американың орманды бөліктеріне тараған. Басқа  бұғылардан  бір
айырмашылығы бұлар табын құрамайды.  Қыста  жапырақты  ағаштардың  бұтағымен
қоректенеді. Бізде бұландарды қолға  үйрету  тәжірибесі  іске  асуда.  Елік—
мүйізі азғана бұтақталған, бұғының ең  ұсақ  түрі  болып  есептеледі.  Бұлар
Европаның   және   Оңтүстік   Сибирьдің    орманды    және    орманды-далалы
зоналарында,     Қырымда,      Кавказда,      Орта      Азияның   тауларында
кездеседі. Бұлардың бұғылардан ерекше бір түрі құдыр   болып     есептеледі.
Оның мүйізі жоқ, ал  еркектерінің  жоғарғы  жағындағы  шошақ  тістері  жақсы
жетілген, кейде сойдиып    ауызынан шығып    тұрады. Олар  Шығыс  Сибирьдің,
таулы ормандарын мекендейді.
       Бұғылардың барлығының да өнеркәсіптік маңызы зор.  Олардың  еті  және
терісі  пайдаланылады.     Парфюмерия  өндірісінде   пайдаланылатын   жануар
мускусының  негізгі  көзі  құдыр  мускус  безі  болып  саналады.   Солтүстік
бүғылары қолға  үйретіліп,  көлік  есебінде  пайдаланылады.  Олардың  терісі
замшы   (жеңіл  өндірісте)  жасауға  қажет  материал  және  шикі  зат  болып
саналады. Медицинада маралдардың пантасын пайдаланады.
 Қуыс   мүйізділер   тұқымдасы.  Бұлардың маңдай сүйегі  өсіндісінің  сыртын
қаптап түратын қуыс мүйізі болады. Мүйізі эпидермистің  мальпигий  қабатынан
пайда болған, ол бұтақтанбайды және жасына қарай ауысып  отырады.  Тек  қана
Американың айыр мүйізді бөкенінін, мүйізі  екі  айыр  болады  да  жыл  сайын
түлеп отырады.  Мүйіз   басым  көпшілігінде     еркектерінде  ғана   болады.
Жоғарғы жағында шошақ тісі болмайды.
       Бұлардың жабайы түрі Оңтүстік Америка мен Австралиядан  басқа  барлық
жерде кездеседі. Көптеген түрлері қолда өсіріліп, олардан  үй  жануарларының
көптеген жаңа түрлері шығарылады. Бұл  тұқымдастың  негізгі  жабайы  түрлері
мыналар.
        Бекендердің  көптеген  түрлері  Африкада  тараған.  Көбінесе   бізде
кездесетін   қарақұйрық—Закавказьенің   шығысында,   Орта    Азияның    және
Қазақстанның   далалы   және   шөлді   жерлерінде   мекендейді.   Ақ   бөкен
Қазақстанның  далалы  жерлерінде  тараған.  Кавказ  бен  Карпат   тауларында
мүйізінің ұшы ілмек тәрізді артына қайрылған мүйізі бар орман бөкені   серна
 тіршілік етеді.
       Жабайы ешкілер мен қойлардың бірнеше  түрі  Кавказдың,  Орта  Азияның
және Оңтүстік Сибирьдің тауларына  таралған.  Мысалы,  ешкілерден  Кавказдың
турлары,  Сибирьдің  ешкімүйізі.  Жабайы  ешкілер  жартасты  биік   тауларды
мекендейді және олар 20—30-ы бірігіп, топтанып  жайылады.  Жабайы  қойлардан
муфлонды  алуға  болады.  Муфлон   Оңтүстік  Закавказьеде  кездеседі.  Соңғы
жылдары олар Қырым түбегіне жерсіндірілді. Орта  Азияның  тауларында  жабайы
кой — архар деген ірі түрі кездеседі.  Жабайы  қойлардың  жабайы  ешкілерден
бір ерекшелігі  таудың  жартассыз,  барынша  тегіс  жеріне  жайылады.  Қыста
бірнешеуі (100 аса) бірігіп, топтанып  жүреді,  архардан  үй  қойларының  әр
түрлі жаңа түқымдары шығарылған.
       Жабайы  егіздердің  қазіргі  түрлеріне  Оңтүстік  Азия  мен  Африкада
кездесетін Азиялық  және Африкалық  буйволдар, Үндістанда  —  бантенг,  гаял
және гаур  жатады.  Бүлар  орманды  және  ірі  бұталы  жерлерді  мекендейді.
Орталық  Азияда  өзіндік  ерекшелігі  бар  жүндес  як   (қодас),   Солтүстік
Америкада — бизон, ал бізде зубр деген  бір  ғана  түрі  кездеседі.  Бұларды
бұрын  зубрлар  мекендеген  Солтүстік  Кавказдың   ормандарында,   Москваның
түбінде (Серпухов ауданында) табиғат жағдайында көбейту шаралары  жүргізіліп
жатыр.
       Ертеде Оңтүстік Россияның даласында ірі түрі  тур тіршілік еткен. Оны
XVII ғасырда құртып жіберген.
       Жоғарыда керсетілген түрлерден  бантенг, гаял, буйвол, қодас  ертеден
қолда өсіріліп келе жатқан жануарлар. Тур  осы  замандағы  көптеген  мүйізді
ірі қараның арғы ата-тегі болып саналады.
       Жирафтар түқымдасы  тек қана Африкаға тән  жануар.  Олардын,  алдыңғы
аяғы мен мойыны өте ұзын, басында терімен  қапталған  қысқа  мүйізі  болады.
Екі түрі белгілі. Бірінші  окапи   Орталық Африканың  ормандарында  тіршілік
етеді. Бұл аздап та болса мойыны мен аяғы  қыскарақ  жануар.  Екінші   жираф
Шығыс және Орталық Африканың    саванналарында кездеседі. Мойны мен  алдыңғы
аяғы өте ұзын болады. Екеуі де ағаштардың, бұталардың жапырақтарымен,  кейде
шөппен қоректенеді.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Жұп тұяқтылардың сипаттамасы..
2  Жұп тұяқты жануарлардың шаруашылықтағы маңызы.
3  Жирафтар тұқымдасы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.

16-17 тақырып  Тақтұяқтылардың биологиясы.
1. Тақтұяқтылардың систематикасы.
2. Тақтұяқтылардың биологиясы.
3. Тақтұяқтылардың таралуы.

      Бұлар үшінші саусағы жақсы жетілген, ірі түяқтылар.  Басқа  саусақтары
нашар  жетілген  немесе  редукцияланған.  Бүйір   саусакгарының   редукцияға
ұшырауы түрлі топтарында түрліше болады. Жалпы  тез  қозғалуға  бейімделуіне
байланысты бұғанасы болмайды.
      Ертеде тақ- тұяқтылар өте көп болғанымен, қазір олардың  бірінен-бірін
айқын ажыратуға болатын үш бұтағы ғана:  тапирлар,  мүйіз  тұмсықтар    және
жылқылар  сақталған.
       Тапирлар   тұқымдасының  алдыңғы аяғы төрт саусақты,  артқы  аяғы  үш
саусақты болатын ірі жануарлар жатады. Тапирлар тұқымдасының  мұрны  жоғарғы
ерінімен   бірігіп,  қысқа  тұмсыққа   айналған.   Терісі   қысқа   түбітпен
жабылған, қүйрығы қысқа болады. Қазір бұлардын,   бес түрі белгілі.  Олардың
төрт түрі Оңтүстік  Америкада    және    бір  түрі   Оңтүстік  Шығыс  Азияда
тіршілік етеді.  Батпақты тоғайларды мекендейді.  Тапирлар  су  жағасындағы,
судағы су өсімдіктерімен қоректенеді. Іңір немесе түн жануары.
       Мүйіз    тұмсықтар     түқымдасы       мүйіз  тұмсықтылар  өте  сирек
кездесетін жануарлар. Осы заманда тіршілік ететіндерінің алдыңғы және  артқы
аяқтары  үш  саусақты   болады.   Ерте   заманда   тіршілік    еткендерінін,
бірқатарының аяқтары төрт саусақты   болған. Терісі  жалаңаш,   маңдай  және
мұрын сүйегінің үстінде бір немесе  екі  эпидермис  қабатынан  пайда  болған
мүйізі болады. Шошак тістері жойылған.
       Тропиктік Африка мен Оңтүстік Азияда бірнеше түрі кездеседі,  мысалы,
үнді мүйіз тұмсығы және ерінді Африка  мүйіз  тұмсығы,   шөптесін  ірі  бұта
және орманды жерлерді  мекендейді.  Өсімдікпен  қоректенеді.  Мұз  дәуірінде
мүйіз тұмсықтар Европа  мен  Сибирьде  мекендеген.  Бізде  мамонттармен  бір
заманда тіршілік еткен қалың жүнді мүйіз тұмсықтардың     қазба   қалдықтары
табылған. Мүйіз тұмсықтар үшінші дәуір кезінде көп болған.
       Жылқылар   тұқымдасы. Бұлардың үшінші саусағы  жақсы  дамып,  екінші,
төртінші саусағы терінің астында жататын кішкене шаша немесе  шабақ  сүйекке
айналған. Жылқылардың ұзын қүйрығы және өскелең  түгі  болады.  Олардың  осы
кезде үш туысы белгілі. Зебр  немесе  жолақты  ат  ол  Африкадағы  саваннада
тараған.  Оның  құйрығының  үшында  ғана  қылы  болады.  Есектердің     түсі
біркелкі, құйрығы   зебрлердің    қүйрығындай   болады.    Жабайы    есектер
Солтүстік-Шығыс Африкада, Алдыңғы, Ортаңғы  және  Орталык.  Азияда  тараған.
Бізде Түркменияның оңтүстігінде кездеседі, ол жерде оларды өсіретін  арнаулы
қорық ұйымдастырылған.
       Жылқылардың қүйрығы түбінен  ұшына  дейін  ұзын  қылдар  мен  жабылып
тұрады. Олардың түстері   көпшілігінде   біркелкі  болады.  Атақты  саяхатшы
Н. М. Пржевальский ашқан жабайы  жылқылардың  бір  ғана  түрі,  осы  заманда
Орталық Азияның батыс  бөлігінің  таулы  далаларын  мекендейді.  Оларды  осы
ашқан оқымыстының атымен Пржевальский жылқысы деп атайды.
       XIX ғасырдың орта кезінде жабайы жылқылар орыс  дала  сының  оңтүстік
бөлімдерінде    мекен    еткендігі    анықталған.  Ол  жылқьшы  тарпан   деп
атаған.   Гептнердің   (1955)    соңғы  зерттеуіне  қарағанда  тарпандар  өз
алдына жеке түр емес,  Пржевальский  жылқысынан  географиялық  орны  жағынан
жекеленген түр тармағы болып саналады. Тарпандар Днепрдің  төменгі  ағысында
өткен ғасырдың 70 жылдарының басында тіршілік еткен. Сонғы  тарпанды  осында
1876 жылы өлтірген.
       Жылқылардың барлығы  да  үйір  құрап,  тіршілік  етеді.  Ашық  далалы
жерлерді мекендеуіне байланысты  көптеген  бейімделушіліктер  пайда  болған;
тез қозғалу, қүлынын ұзақ уақыт көтеру және құлыны туысымен  анасына  ілесіп
жүріп кету тағы басқалар.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Тақтұяқтылар отрядының шаруашылықтағы маңызы..
2  Тақ тұяқтылар отрядының таралуы.
3  Тақ тұяқтылар мекен жайы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.



18-19  тақырып   Киттәрізділердің биологиясы.
1. Киттәрізділердің жалпы сипаттамасы.
2. Киттәрізділердің өкілдерінің таралуы.
3. Киттәрізділердің экономикалық маңызы.
      Кит тәрізділердің барлық тіршілігі  суда  өтеді.  Бір  себептен  судан
шығып қалса, өздігінен қайтадан суға түсе  алмайды.  Бұлардың  денесі  ұзын,
басы  үлкен  болады.  Мойын  бөлімін  денесінен  айыруға  болмайды.  Алдыңғы
аяқтары  ескекке     айналған,  артқы   аяқтары   мүлде   болмайды.   Жамбас
белдеуінен омыртқа жотасына бекімеген,  бос  жататын  екі  рудиментті  сүйек
сақталған. Денесінде  түгі  болмайды,  тек  қана  басында  бірен-саран  түгі
болады. Терісінде тер және май бездері болмайды. Бір пар  сүт  безі  болады.
Емшегінің ұшы шап маңында болатын қалтта сияқты  қуыска  ашылады.  Емшегінің
ұшының мұндай қалталардың түбінде болуы, балаларын  емізгенде  сүттің  сумен
араласып кетпеуін қамтамасыз етеді.
       Тері астындағы май қабаты өте  жақсы  жетілген,  ірі  түрлерінде  бұл
қабатының қалыңдығы 50 см-ге жетеді. Май денесін салқындап кетуден  сақтайды
және меншікті салмағын  кемітеді.  Ірі  түрлерінід  меншікті  салмағы  судың
меншікті салмағыші  жуық,  яғни  1,025%:  деуге  болады.  Өкпесі  өте  үлкен
болады.. Дельфиндер тыныс алғанда өкпесіне 1-2 литр, ал алып  көк  киттердің
өкпесіне—14000 литр ауа сияды. Кейбір түрлерінің  танау  тесігімен  жалғасып
жататын ауа қуысы болады. Суға сүңгігенде  осы  қуыстағы  ауа  тыныс  алуына
жұмсалады. Көптеген түрлері су астында  15-45  минут  тыныс  алмай  шыдайды,
Киттердің су астында 1 сағаттан артық бола алатыны туралы мәліметтер бар.
       Киттердің есіту органдары жақсы жетілген. Киттер кейбір дыбыстарды 10-
20 км жерден  естиді.  Нашар  көреді.  Иіс  сезу  органының  рудименті  ғана
сақталған.
       Суда көбеюіне байланысты киттерде өзіндік бейімделулер пайда  болған.
Кит тәрізділердің балалары  туысымен  анасының  соңынан  еріп  кетеді.  Жаңа
туған баласының дене мөлшері анасының денесінің 1/4 ,  1/з,  1/2  бөліміндей
болады. Мысалы, Қара теңіздің дельфиндерінің денесінің ұзындығы  160-170  см
болса жаңа туған баласының үзындығы 80-85 см болады.  Кашалоттың  ірілерінің
ұзындығы 7-8 метр болса, оның баласының  ұзындығы  3-3,5  м  ал  көк  киттің
ересектері денесінің ұзындығы 22-23 м болса, олардың балаларының ұзындығы 7-
8 м болады. Осындай ірі бала тууы  жамбас  сүйегінің  болмауына  байланысты.
Екінші бір тамаша бейімделуі - киттер балалағанда баласы  құйрығынан  бастап
шығатыны байқалған. Сондықтан аналық  кит  құйрығын  жоғары  көтеріп,  судан
шығарып, баласының тұншықпауын қамтамасыз етеді. Баласы жоғары ытқып  шығып,
суға түскенінше дем алып үлгіреді. Бүл кезде кіндігі үзіледі  де,  балалаған
соң біраз уақыттан кейін жолдасы түседі.  Баласы  емгенде  анасының  емшегін
жиырылып жатқан түтік тәрізді тілімен     қармап  үстайды,  анасы     кұрсақ
еттерін жиыру арқылы емшегін оньң аузына сауады. Кит  тәрізділердің  барлығы
да бір ғана бала туады. Тіссіз киттер  2-3  жылда  бір  рет,  белуха  -  жыл
аралап, дельфиндер -  жыл  сайын  балалайды.  Сүттері  жұғымды  болғандықтан
балалары  тез  өседі.  Мысалы,  сиыр  сүтінде  4-5%  май  болса,  киттердін,
сүтінін, 23-38 проценті май болады. Жыныс органдары  2-3  жасында  жетіледі.
Тіссіз киттер    20-50 жыл, дельфиндер   25-35 жыл жасайды.  Кит  тәрізділер
екі отряд тармағына бөлінеді.
Тісті  киттер.  Бұл  отряд  тармағына  дельфиндер  және  кашалоттар  жатады.
Бұлардың көптеген (240 жуық) тістері болады. Тістері қарапайым, формасы  мен
күрылысы бірдей болып келеді.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Кит тәрізділерге жалпы сипаттама..
2 Кит тәрізділер отрядының систематикасы.
3 Кит тәрізділер экологиясы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.

20-21 тақырып.  Дельфиндер отрядүстінің биологиясы
Сұрақтар: Дельфиндердің түрлері .Маңызы.Дельфиндердің систематикасы.
       Дельфиңдердін, көпшілігінің ұзындығы 1,5—З  метрге  жетеді.  бұлардың
Қара теңізде бірнеше түрі  тіршілік  етеді.  Мысалы,  нағыз  дельфин,  теңіз
шошқасы.  Дельфиндер  Балтық,  Баренцев  теңіздерінде  және  Қиыр   Шығыстың
теңіздеріне  тараған.  Мұзды  мүхиттьвд  теңіздерінде  және  Тынық  мүхиттың
солтүстік теңіздерінде  ақ  дельфин  деген  түрі  тіршілік  етеді.  Олардын,
үзындығы 6 м-ге жуық болады. Дельфиндердің барлығы балықтармен  қоректенеді.
Балықтардың ауған жағына қарай оларда ауысып отырады.
       Кашалот  тісті киттердің ең үлкен түрі,  олардын.  үзындығы  11—21  м
болады.  Солтүстік  Мүзды  мүхиттан  басқа  мүхиттардың,  жылы  теңіздердін,
барлығында, бізде жазда Қиыр Шығыс  теңіздерінде  кездессді.  Негізінен  бас
аяқты моллюскалармен (сегіз аяқтылармен, кальмарлармен),  кейде  су  түбінде
тіршілік ететін балықтармен де қоректенеді.  Олар  300  м  терендікке  сүнги
алады. Су астында бір сағат, тіпті одан да көбірек уақытқа шыдайды.
Тісті киттердін, кәсіптік маңызы үлкен.
Тіссіз киттер. Бұлардың негізгі өзгешелегі тістері болмайды. Таңдайының  екі
жағына тізіліп орналасқан мүйізді пластинкалары болады. Бүларды «кит  мұрты»
деп  атайды.  Ол  сүзгі  аппараттың  қызметін  атқарады.  Бұлардың  көпшілік
түрлері   планктонды   омыртқасыздармен,   сирек   болса   да    балықтармен
қоректенеді.  Мұртты  киттер  —  барлық  мұхиттарға  тараған,   бірак   суық
теңіздерде көбірек кездеседі. Әрқашан миграциялап отырады.  Солтүстік  жарты
шарда киттер қысты тропикалық суларда өткізеді де, жазда  солтүстікке  қарай
ауысады, өйткені,  бүл  кезде  солтүстікте  планктондар  көп  болады.  Күзде
қайтадан оңтүстікке  ауысады.  Оңтүстік  жарты  шарда  да  осындай  миграция
байқалады.  Киттердің  бір  жарты  шардағы  сулардан  екінші  жарты  шардағы
суларға миграция жасайтыны байқалған.
       Тіссіз киттердің он шақты түрі белгілі.  Олардың  көпшілігі  өте  ірі
болады. Мысалы, жасыл киттің  ұзындығы 33 м, салмағы 160  тонна  болады.  М.
М. Слепцовтып мәліметіне қарағанда бұл киттің салмағы 25 пілдің  немесе  150
өгіздің салмағына тең. Жүрегі 600—700 кг, денесіндегі қаны 8000 л, яғни  8—9
т болады.  Ішегінің  ұзындығы  300  метрдей,  қарнының  сыйымдылығы  3000  л
болады. Бала емізіп жүрген мұндай кит күніне  200—300  литрдей  сүт  береді.
Бір тәулікте көк кит  4—5  т  шаян  тәрізділерді  немесе  балықтарды  жейді.
Тіссіз киттердің кәсіптік маңызы үлкен. Бұлардың  майы,  мұрты  және  терісі
пайдаланылады. Етімен ішкі органдарынан тук деп аталатын жем даярлап,  малға
береді. Совет Одағында кит Қиыр Шығыста және Арктикада ауланады.
      Дамандар систематикалық жағынан тұяктыларға жақын, үсақ жануарлар.
Алдыңғы аяғында төрт, артқы аяғында үш саусағы және тұяғының рудименті
болады. Шошақ тістері болмайды. Күрек тістері үлкен, және бойы өсіп тұрады.
Олар үйірімен жүретін, өсімдіктермен қоректенетін жануарлар. Бірқатары тау
етегінде, далалық жерлерде, басқалары орманда тіршілік етеді. Дамандар
Сирияға, Палестинаға, Аравияға, Орта және Оңтүстік Африкаға тараған.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Дельфиндер ситематикасы.
2 Дельфиндер таралуы.
3  Құрылысы, маңызы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.


24-25 тақырып.  Құстардың биологиясы.

   1. Құстар класының негізгі ерекщеліктері.
   2. Құстардың систематикасы.
   3. Құстардың салыстырмалы морфологиясы.
Қүстар   жоғарғы   сатыдағы   омыртқалылардың   үшуға   бейімделген   ерекше
маманданған бүтағы деуге болады.  Қүстар  генетикалық  жағынан  рептилилерге
жақын, оның прогрессивті бұтағы. Құстарды  рептилилерден  ажыратуға  болатын
белгілері: а) қүстардың орталық нерв системалары жақсы  жетілген,  сондықтан
олар  әр  түрлі  жағдайларға  бейімделіп,  мінез-қылықтарын  өзгертеді.   б)
денесінде зат алмасу процесінің жылдамдығы  мен  дене  жылуының  реттелуінің
дүрыс  болуына  байланысты  температурасының  жоғары  жәнё  тұрақты  болуына
әкеліп соқкан. в) ауа кеңістігінде үшу  кабілеті  көпшілігінің  қозғалу,  не
өрмелеу қабілетін жоймаған. г) көбеюі біршама жетілген (жұмыртқаларын  басуы
және балапандарын қоректендіруі).
Қүстардың көрсетілген прогрессивтік  белгілері,  кластың  жастығына  қарамай
олардың жер шарының алуан түрлі тіршілік  орталықтарына  тарауына  мүмкіндік
туғызған. Қазіргі уақытта құстардың 31 отрядка топтасатын 8000-нан аса  түрі
бар, ал қазіргі кезде  амфибилердің   2800,  рептилилердің  5500  түрі  ғана
тіршілік   ететіні   белгілі.   Құстар   морфологиялық   жағынан   денесінің
кауырсынмен  капталуымен   алдыңғы   аяқтарының   қанатқа   айналғандығымен,
сүйектерінің  ішінде  қуыс  болумен,  ми  сауытының  шүйдесіндегі  бұдырының
болумен жүрегінің терт камералы, оның оң жағында бір  ғана  аорта  доғасының
болуымен сипатталады. Құстардың  тісі  болмайды,  олардың  қызметін  мүйізді
тұм.сықтары                                                        аткарады.

  Құстардың дене құрылысы
Тері жамылғысы және оның туындылары.  Құстардың  терісі  жүқа,  оның  сыртқы
эпидермис қабаты  нашар  жетілген.  Тері  қабатында  ешқандай  бездері  және
сүйекті туындылары болмайды,  тек  қана  күйрық  түбірінің  үстінгі  жағында
құймышақ безі болады. Оның шығарған  секрет  заттары  қауырсындарды  майлап,
оған  су  жүқпайтын  етеді.  Қүймышақ  безі  су  қүстарында  жақсы  дамыған,
құрлықта  тіршілік  ететін   қүстарда   болмайды.   Сүйекті   туындыларынын,
болмауына  байланысты  эпидермистің  түрін   өзгерткен   түрлі   мүйізденген
туындылары  тері  бетінде  көп  кездеседі.  Мысалы,  жоғарғы  және   төменгі
жақтарының үсті азды-көпті болсын мүйізденген қапшықпен  капталып,  түмсықты
қүрайды. Тырнақтары мен сирақтарының сыртын  мүйізді  қабыршақтар  қаптаған.
Қүстардың  кепшілік  түрлерінің  денесі  бір  тегіс   қауырсынмен   қапталып
түрмайды. Қауырсыны бар жерін птерилия, ал денесінің  қауырсыны  жоқ  жерін,
немесе сирек кездесетін жерін аптерия деп атайды.
Қүс қауырсындары құрылысына және атқаратын қызметіне қарай  түрліше  болады.
Денесінің сыртын қалыпты  (контурный)  қауырсын  жауып  түрады.  Ол  негізгі
қаламнан және оның екі жағында симметриялы орналасқан  азды-көпті  пластинка
опахаладан тұрады. Қауырсынның теріге  еніп  тұратын  бөлімін  (очин)  қалам
қауырсын дейді. Қауырсын сабағының жоғарғы пәр  бекіген  белімі  сабағы  деп
аталады. Пәр ұзын бірінші дәрежедегі мұртшалардан және оған орнаған  кішкене
екінші  дәрежедегі  мүртшалардан   қалыптасады.   Екінші   дәрежедегі   кіші
мүртшалардың ұсақ,  көптеген  ілмешектері  болады.  Осы  ілмешектер  өз  ара
байланысып, бір серіппелі тақташа желпеуіш күрайды.
Қалыпты  контурлы  қауырсын  бүкіл  денесін  сыртынан  жауып   тұрады.   Бүл
қауырсындар  қүстың  денесін  сыртқы  мехаңикалық  әрекеттерден  және   дене
жылуының азаюынан сақтайды. Қүстың қанаттары мен құйрығы осы  қауырсындардан
қалыптасады. Бұл қауырсындарды орналасу  жерлеріне  қарай  бірнеше  топтарға
бөледі.   Мысалы,   екі   қанатынық   артқы   жиектеріне   орналасқан   ұзын
қауырсындарды қақпа  (маховые)  қауырсындар,  құйрығындағы  үзьш  қанаттарын
бағыттаушы  (руль) қауырсындар, қанатының үстін жауып жататын  кауырсындары-
қанат  үстін  жабушы,  құйрық  үсті   қауырсындар   деп   аталады.   Калыпты
кауырсындардын.   астьңғы   жағында    үсақ-мамьқ  қауырсындар   орналасады.
Бүл   қауырсындардын,   сабағы жіңішке, екінші  дәрежедегі  үсақ  мүртшалары
жоқ,  сондықтан  олардан  серіппелі  түтасқан  пластинкалар   қалыптаспайды.
Кейбір  мамық  қауырсындардын,  сабағы   ете   жіңішке   болады,   сондықтан
мүртшалары  сабақтын,  жоғарғы  жағында   бір   шоқ   болып      орналасады.
Мүндай     мамық     қауырсындарды нағыз мамық қауырсын  деп  атайды.  Мамық
және нағыз мамық қауырсындар су құстарында, әсіресе  салқын  жақта  тіршілік
ететін қүстарда көбірек болады. Олардың негізгі қызметі организмдегі  жылуды
жоғалтпайды. Мамық қауырсындардың арасында, мүртшалары  жок.  жіпше  тәрізді
қауырсындар да кездеседі. Көптеген қүстардын, езуіне  орналасқан  қылтандары
да  болады  (  қарлығаш).  Ауада  үшып  жүріп   қорегін   үстайтын   насеком
жемділердің түрлерінде аузын  ашқан  кезде  воронка  сияктанып  насекомдарды
қағып   алу   мүмкіндігін   арттырады.   Қауырсындардың   дамуы,    олардын,
рептилилермен   ата    тегі  жағынан  тығыз  байланысты  екенін   байқатады.
Қауырсындары   үздіксіз   түлеп   отырады.   Қөпшілік   қүстар  жылына  1—3-
ке дейін түлейді.
      Ет системасы. Қүстардьң бүлшық  еттері,  олардын,  тіршілік  әрекетіне
байланысты      бірнеше      ерекшелігімен       сипатталады.    Біріншіден,
балықтарға,    амфибилерге  және  рептилилерге  қарағанда  қүстардың  бүлшық
еттері  біршама  жіктеліп,  барып  күрделенген.  Ол  үшу  кезіндегі  күрделі
қозғалысқа,  жүруге,  өрмелеуге  және  тамағын  табуға   мүмкіндік   береді.
Екіншіден, аяқтарын қозғауға икемделген көлемді бүлшық еттер дене  скелетіне
орналасып, екінші сіңір үштарымен  аяқтарға  бекінген.   Үшіншіден,  негізгі
қимылын қанаттары атқаратын болғандыктан, қанаттарын қозғалтатын ірі  бүлшық
еттер  денесінің  арқа  жағына  орналаспай,  қанаттарды  қозғайтындай  болып
кекірек бөліміне, төс сүйегінін, екі жағына орналасқан.  Әсіресе  аяктарының
бүлшық еттері назар аударарлық. Төс сүйегінің қырына бекінген  ірі  төс  еті
қүстын, жалпы салмағының 20 процентіне жетеді де, канаттарын төмен  түсіруге
  қатысады.   Оның   астында жатқан бүғана асты  еттері  келемі  кіші  болса
да, қанатты жоғары көтеруге мүмкіндік береді. Артқы аяқтарын  қозғайтын  35-
ке  жуық  күрделі  бүлшық  еттері  болады.  Бүлардың  ішінде  кебірек  көзге
түсетіні оралымды бұлшық ет. Бұл ет жамбастан басталып, ортан жілік  бойымен
созылып келіп, тізенің үстінен сіңір сияқты, қатты  тарамыс  түрінде  оралып
өтіп,  одан  саусақтарды  иіп  түратын  тарамыстарға  барып  жалғасады.  Құс
бүтаққа  келіп  қонғанда,  тізесі  иіліп,  оралымды   ет   созылады,   соның
салдарьшан  саусақтарын  иіп  тұратын  сіңір  созылады,  саусақтары  бүгіліп
бұтақты бүреді. Қүс неғүрлым теменірек басылып,  орнықтырақ  отырған  сайын,
оралымды бұлшық  ет  күштірек  созыла  түседі  де,  саусақтар  бүтақты  бүре
түседі.  Сондықтан  да,  бұтақта  қонақтап,  үйқтап  отырған  құстар   құлап
кетпейді. Қүстардың басқа  түрлерінде  (торғай  тәрізділерде)  саусақтарының
автоматты  иілуі  басқаша.  Бұл  өзгешелік  саусақтардың  қалыңырақ  қабатта
жатқан  игіш  бұлшық  еттід   әрекетіне   байланысты.   Бұл   еттің   сіңірі
саусақтардың ұшына барып  бекиді.  Сіңірдің  астыңғы  жак  бетінде  көптеген
бұдыры болады,  ол  сіңір  қынаптың  ішімен  өтеді.  Қынаптың  ішкі  бетінде
көлденең  орналасқан  қабырғалар  бар.  Құс  бұтаққа  қонып,   саусақтарымен
бұтақты бүргенде, сіңірдің теменгі бетіндегі  бұдырлары  құстың  салмағымен,
қынап  ішіндегі  қабырғаның  арасына  кіре  түседі  де,  тістеседі.   Осының
нәтижесінде, иілген саусақтар сол қалпында қалады, құс бүтаққа ешбір  бұлшық
еттің жәрдемінсізақ бекиді. Енді құс көтерілгенде, сіңірдің  бұдыр  беттері,
қынаптың  қабырғаларынан  алшақтап  барып  ашылғанда  саусактары   жазылады.
Скелетінің ұшуға  бейімделуіне  және  қүрлықта  жүруіне  байланысты  өзіндік
ерекшеліктері  бар:  біріншіден,  алдыңғы  аяқтарының,   иық   және   жамбас
белдеуінің өзіндік өзгерісінің болуы; екіншіден,  барлық  скелетінің  жеңіл,
әрі мыкты болуы. Сүйектерінің  жеңіл  болуы  көптеген  сүйектерінде  куыстың
болуынан, ал беріктігі даму кезеңінің ерте мерзімінде бірқатар  сүйектерінің
жымдасып, бірігіп кетуінен болады. Тіпті ересек құстардан сүйектердің  жігін
байқау мүмкін емес.
      Омыртқа жотасы мойын, кеуде,  бел,  сегізкез  және  құймышақ,  құйрык.
бөлімдерінен қалыптасады. Бел омыртқалары ересек құстарда күрделі  қүрылысты
сегізкез  қүрамына  енеді.  Бас  күрделі   қимылдар   жасайтындықтан   мойын
омыртқалары ұзын  және  тез  қозғала  алады.  Құстардың  мойын  омыртқаларын
гетероцельдік омыртқалар деп атайды. Себебі,  мойын  омыртқалары  бір-біріне
ер сияқты жалғасады. Мұның өзі  олардъщ  тез  кимыл  жасауын  да  қамтамасыз
етеді. Құстардың мойын омыртқаларының саны 11-ден 25-ке  дейін  болады.  Бас
сүйегімен жалгасатын алғашқы  екі  омыртқасы  амниоттардың  омыртқалыларының
құрылысына ұқсас болып келеді, оларды атлант және эпистрофей деп атайды.
Кеуде омыртқалары (3-тен 10-ға дейін)  бір-бірімен  сегізкөз  және  қүймышақ
омыртқаларымен  бірігіп  кеткен.  Оларда  болатын  қабырғалар  төс  сүйегіне
қозғалмалы болып  бекіген.
      Құстардың  бас  сүйегінің   қүрылысы  рептилилердің   бас   сүйегінін.
қүрылысына үксас. Желке бөлімі төрт сүйектен қүралады  (негізгі,  екі  бүйір
және жоғарғы шүйде сүйектері).  Желке  бүдыры  рептилилердікі  сияқты  біреу
ғана  болады.  Есіту  капсуласы  үш  қүлақ  сүйегінен  қалыптасады.   Ересек
кұстарда бүл сүйектер бірігіп  кетеді.  Бас  сүйегінің  түбі:  негізгі  сына
тәрізді,  алдыңғы  сына  тәрізді,  тандай  және  қанат  тәрізді  сүйектерден
қалыптасады. Бас сүйегін  үстіңгі  жағынан  қос  танау,  төбе,  маңдай  және
кеуілжір сүйектер қаптап түрады. Жоғарғы жағы жақ аралық  және  жоғарғы  жақ
сүйектерінен түрады.
Тіл асты  аппараты  сүйекті  үзын  пластинка  тәрізді  болады,  ол  желбезек
доғасының бірінші парына сәйкес келеді.
      Есту сүйекшесі рептилилердікі сияқты бір  сүйектен  түрады.  Қүстардың
бас сүйегінің рептилилердін, бас сүйегіне үқсас  белгілерімен  қатар  өзінше
көп  өзгешеліктері  де  бар:  қүстардың   миының   көлемінің,   әсіресе   ми
сыңарларының үлкен  болуына  байланысты  ми  сауыты  да  үлкен  болады;  көз
алмасының үлкен
 болуына байланысты, көз ұясының да шұңқыры  үлкен  болады;  құстардың  көзі
маңызды сезім мүшесі болып табылады.
      Ас қорыту  органдары.  Осы  заманда  тіршілік  ететін  кұстардың  тісі
болмайды. Олардың қызметін коректерін  қармап  үстауға  көмектесетін,  сырты
мүйізді затпен қапталған қатты түмсығы атқарады. Әрбір  қүстардың  қоректену
тәсіліне және қабылдайтын азықтарының түріне  қарай  түмсығының  формасы  да
түрліше болады.  Қүстардың  ауыз  куысының  түп  жағына  тілі  бекиді.  Оның
формасы алуан түрлі болып келеді. Мысалы, жыртқыш қүстардың тілі қысқа,  әрі
қатты болса, қаздардың тілі етті,  жалпақ,  тоқылдақтардың  тілі  өте  үзын,
жіңішке болады. Оның үстіндегі желім  тәрізді  заты  қоректік  заттарын  тез
жабыстырып алады.
Сілекей бездері түрлі қүстарда түрліше  дамыған.  Кейбір  қүстардың  сілекей
бездері  жоқтын,  қасында  (мысалы,  ешкіемерде).  Сүр  қарлығаш   өздерінің
сілекей бездерінен шыққан сілекейінен  үя  жасайды.  Оны  жұрт  «қарлығаштьң
үясы» деп дүрыс атамайды. Жыртқыш қүстардың сілекейлері,  қоректік  заттарын
жүмсатып  оның  шыланған  кесегі  өңешінен  кептел-мей,  бөгетсіз   жылжуына
себепкер  болады.  Кейбір  қүстардың  (тауықтардьң,  көгершіндердің  т.  б.)
өңешінде азықтық заттарын уақытша сақтайтын және аздап қорытылатын    (қуыс)
 кеңістік болады,   оны жемсау   деп   атайды. Ас қорыту  системасының  мына
ерекшеліктерін керсетуге болады: 1.  Тістерінің  болмауы,  тісінің  қызметін
бірқатарында  қатты  тұмсықтары,  бірқатарында  ет  қарындары  атқарады.  2.
Ішектерінің қысқарақ болуы (егер шөп жейтін  сүт  қоректілердің  ішектерінің
ұзындығы  денесінен  20  есе  үзын  болады  десек,  ал     өсімдік    тектес
заттармен   қоректенетін тауық тұқымдастарының ішегі ездерінің денесінен  4-
ақ есе ғана ұзын болады). 3.  Құстардың  тісінің  болмауы   ішегінің  қысқа,
карнының екіге бөлінуіне әкеліп соққан. 4. Артқы ішектерінің, тоқ ішек  және
тік ішекке  жіктелмеуі,  денесін  жеңілдетуге  бейімделу  деп  қарау  керек.
Өйткені,  тік  ішектің  негізгі  қызметі  қоректік  зат  қалдығының  уақытша
тоқталып тұру және   оның   ішіндегі артық суды сіңіру болып саналады.
      Тыныс органдарының өзіндік ерекшелігі және  ауада  ұшуға  ыңғайлылығы,
басқа ішкі органдарға қарағанда анағұрлым  күштірек  және  өте  айкын  кезге
түседі.
Көмекей саңылауы кеңірдекпен жалғасады, оның  жоғарғы  бөлімін  көмекей  деп
атайды. Көмекей бір оймақ тәрізді және екі ожау тәрізді шеміршектен  түрады.
Бүл жоғарғы көмекейдің дыбыс шығаруға ешбір қатысы  болмайды.  Дыбыс  шығару
қызметін  төменгі  көмекейдің  атқаруы  тек  кана  құстарға  тән  ерекшелік.
Төменгі көмекей кеңірдектін,  екі  өкпеге  тарамдалатын  жеріне  орналасады,
оған тірек   болатын сүйек тектес сақина бар. Қүстардың екпесі  амфибилердің
және кейбір рептилилердің өкпесі сияқты қуыс қапшық емес,  тығыз  көпіршікті
дене  тәрізді  болып,  көкірек  куысының  арқа   жақ   қабырғасына   бекиды.
Бронхылары екпе ішіне еніп,  бірнеше  ұсак,  тарамдарға  бөлінеді.  Олардын,
кейбір  салалары  екпені  тесіп   өтіп,   ауа   қапшықша-лармен   жалғасады.
Бронхылардың  тарамдары  өз  ара  нәзік   түтіктер   парабронхалар,   аркылы
қосылады. Олардан бірнеше түйық бітетін түтіктер  тарайды,  оны  бронхиолдар
деп  атайды.  Бронхиолдардың  айналасына   қан   капиллярлары   шоғырланадьь
Жоғарыда айтылғандай, бронхылардың тарамдары жүқа қабы бар, ауа  қапшықтарын
құрайды. Мүндай ауа қапшықтарының  көлемі,  өкпенің  көлемінен  бірнеше  есе
үлкен болады. Ауа қапшықтары түрлі ішкі  органдардың  аралығына  орналасады.
Олардың  түтіктері  бүлшық  еттердің  араларынан  өтіп,  тері  астын  қуалап
орналасады  және  сүйектердің  қуыстарына  да  енеді.  Күстардын,  денесінде
болатын ауа  қапшықтары  мойын  белімінде  екеу,  бүғана  аралығында  біреу,
кеудеде 2—3 пар және құрсағында үлкен 1 пар болады.  Ауа  қапшықтарыньщ  ен,
басты маңызының бірі қүстар үшқанда, олардың тыныс алу механизмін реттейді.
       Қырсыз төстілер немесе түйеқұс тәрізділер. Систематикалық шолу.
Бұл топқа жататын қүстардың өзіндік ерекшеліктері бар: бір  жағынан  олардың
қарапайым  құрылыстылығы  болса,  екін-ші  жағынан  үшпай   жердің   бетімен
адьшдап, немесе жүгіріп жүруіне байланысты жоғары  маманданған  белгілерінің
болуы.  Қарапайым  құрылысты  белгілеріне  мыналар  жатады:  аптерий-лерінің
болмауы, қауырсындарының топқа бөлініп жіктелмеуі, желпуіш  қауырсындарынын.
болмауы;  осыған  байланысты  бүлардың  қауырсындарының  тек  қана   денесін
суықтан  сақтау  қызметін   атқаратындығы.   Динозаврлардың   бірқатарындағы
сияқты, төсінде терісінін, қатты сүйелі болады.  Төсі  кішірек  келеді  және
оның қыры болмайды. Жауырыны және коракоидасы бі-рігіп бір  сүйёкке  айналып
кеткен. Бүғанасының жұрнағы қал-ған.  Жамбас  сүйектері  мен  бас  сүйектері
есейе келе бір-бірімен жымдасып  бірігіп  кетеді.  Қүйрық  безі    болмайды.
Бірден   бір қозғалыс мүшесі  басқа  органдарымен  салыстырғанда  әлдеқай-да
үзын әрі мықты болып келетін екі  артқы  аяғы.  Тез  қозғалуы-на  байланысты
саусақтарының саны 3, немесе 2-ге дейін  қыс-қарған.  Сүйектерінің  ішіндегі
ауа қуысы нашар жетілген. Еркектерінің шағылыс мүшесі болады.  Қырсыз  тесті
қүстар осы заманда Африка, Аравия, Австралия, Оңтүстік Америкада  және  Жаңа
Зеландияда тараған. Ерте заманда олар біршама кен. тараған.
             Африка түиеқүстары
Осы замандағы қүстардың  ең  ірісі  деген  бір  ғана  түрге  жатады.  Ересек
еркектерінің бойының биіктігі 260-275 см болады. Орта салмағы 50 кг, ал  өте
ірілерінің салмағы 90 кг-ге жетеді.  Бұлардың  ерекшелігі   аяғының  саусағы
екеу ғана болады (қазіргі кездегі қүстарда  сирек  кездесетін  жағдай  деуге
болады). Шап сүйектері бірігіп кетудің салдарынан  жабық  жамбас  сүйектерін
қүрайды. Қанаттары едәуір үлкен. Оларды катты жүгірген кезде  төмен  түсіріп
жібереді. Жалпы еркектерінің түсі  кара,  ал  үрғашыларының  түсі  коңыр-сүр
болып  келеді.  Қүйрық  қауырсындары  мен  қанаттары   ақшыл   болады.   Бүл
түйеқүстар қазіргі кезде Аравия мен  Африканың  шелді   далалы  аймақтарында
кездеседі.  Осы  түрге  жақын  түрлері  үшінші  дәуірде   Оңтүстік   Азияда,
Солтүстік  Қытайда,   Монғолияда,   Забайкальеде,   Солтүстік   Қазақстанда,
Украинада (далаларда,  шөлдерде,  саванналарда)  тіршілік  еткен.  Бірнешеуі
бірігіп топтанып, жиі өріс ауыстырып отырған. Өте тез  жүгіреді,  жүгіргенде
адымы 2—3 метрді  алады.  Олардың  негізгі  қорегі  өсімдіктер,  кейде  үсақ
жануарлар, кемірушілер, репти-лилер, насекомдар болып табылады.
Бүлар әдетте моногамдар. Еркек особтары шағылысу кезінде,  өзінше  әрленеді.
Ұрғашысы салмағы 1400 г болатын  10—15  жүмыртқа  туады.  Жүмыртқаны  еркегі
түнде,  ұрғашысы  күндіз  кезектесіп  басады.   Бұл   40   күнге   созылады.
Жұмырткадан көзі ашық,  мамық  жүнді  ширақ  балапан  шығады.  Олар  тек  үш
жасында ғана жыныстык жағынан жетіледі.  Бұлардьщ  ақ  түсті  қанаттары  мен
қүйрық қанаттарын әсемдік үшін,  ал  етін  тамақ  үшін  пайдаланады.  Кейбір
жерлерде оларды жартылай үй қүстары есебінде асырайды.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Құстардың систематикасы.
2 Құстардың биологиясы.
3  Құстар класы.Құстардың ұшуға бейімделген амниот ретіндегі құрылысына
   шолу.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.


Тақырып.26  Құстар: пингвиндер, түйеқұс тәрізділер,  қырлы  төсті  құстардың
жүйесі,  экологиясы,  салыстырмалы  морфологиясы,  дамуы  және  филогениясы.
Қүстардың тәжірибелік маңызы.

   1. Қырлы төсті құстардың жүйесі, салыстырмалы морфологиясы.
   2. Дамуы мен филогениясы,экологиясы.
   3. Қүстардың тәжірибелік маңызы
Бүған суда тіршілік етуіне байланысты, өзіндік ерекшеліктері  бар  құстардың
аз ғана тобы жатады. Бұлардың  бір  отряды  оңтүстік  жарты  шарда,  әсіресе
Антрактикада тараған.
Пингвиндер ұша алмайтын, бірақ суда ете  жақсы  жүзетін  және  сүңги  алатын
қүстар. Алдыңғы аяқтары суда жүзуге  ыңғайлы,  ескекке  айналған.  Сирақтары
нашар  дамыған,  табан  сүйектерінің  жоғарғы  белімдері  бір-бірімен  толық
қосылып кеткен.  Төсіндегі  қыр  сүйегі  биік  болады.  Сүйектерінің  ішінде
қуыстары  болмайды.  Қауырсындарының  өзіндік  ерекшелігі  бар,  жіктелмеген
аптериясы  болмайды.  Қауырсындарының  түктері   пәрлері   жіңішке   болады.
Пингвиндердін,  кейбір  түрлерінің  бауырында   (1—2)   жұмыртқа   сақтайтын
қатпарлары  болады.  Балапандары  жүмыртқадан  шыққанда  әлсіз,  соқыр  және
денесі бүтіндей мамықпен қапталып тұрады. ¥зак уақыт ұяларында болады.
Бұлар негізінен  Антарктикалық  материктің  жағалауларында  тіршілік  етеді.
Салқын ағынды қуалай отырып, солтүстікке  карай  тараған.  Мысалы,  оңтүстік
шеңбердің 17°  дейін,  Ба-ыс  Африкаға  38°  дейін,  Австралияға,  Галапагас
аралдарына  дейін  тараған.  Олар  теңіз  жағалауларында  топтанып   жүреді.
Қүрлықта жүргенде тікесінен тік түрып, жайлап қозғалады.  Қауіп  төнсе,  жер
бауырлап жылжып, аяғымен және қанатының жәрдемімеи  жартасқа,  немесе  мүзға
тырмысып шыға алады. Ұяларын жерге салады, кейбір түрлері  ұяларын  тастарды
жинастырып, үйіп жасайды, енді біреулері жерді шүңқырлаи  үя  салса,  үшінші
бір түрлері жерден терең ін  қазады.  Олар  ұяларының  түбіне  шөп  төсейді.
Көпшілігінде бір, кейде екі жмыртқа туады. Жұмыртқаларын  екеуі  де  басады.
Су ішінде  аяғын  және  қанатын  пайдаланып,  жақсы  жүзеді,  сүңгиді.  Олар
балықтармен,   шаян   тәрізділермен,    кейде    басаяқты    моллюска-лармен
қоректенеді.  Пингвиндердің  20  шақты   түрі   белгілі.   Африканың   батыс
жағалауында  көзілдірікті  пингвиндер  тіршілік  етеді.  Антарктикада  корол
пингвиндері   деп аталатын, денесінің үзындығы 90 см (110  см-те  дейін)  ал
салмағы 45 кг  болатын  ірі  пингвиндер  де  кездеседі.  Пингвиндердің  айта
қаларлықтай кәсіптік мадызы жоқ.
 Қырлы төсті құстар
Ұшатын  қүстардың  көпшілігінде  төс  сүйектерінің  қыры   жақсы   жетілген,
контурлық қауырсындарының иілген желпуіштері  және  аптериясы,  сүйектерінің
ауа  қуыстары  болады.  Иық  белдеуінің  қүрылысы  басқа  құстардікі  сияқты
қалыпты түрде қалыптасқан,  ал  сирақ  сүйегі  табан  сүйектерімен  жымдасып
бірігіп кеткен. Құстардың көпшілігі дерлік  осы  отряд  үстіне  жатады.  Осы
мезгілге  дейін,  бүл  отряд  үстінің  систематикасы  бір  женге   келмеген.
Сондықтан көптеген авторлар бүл отряд үстін бірнеше отрядқа бөледі.
Гагар тәрізділер
      Бүл отрядқа суда жақсы жүзетін  және  сүңгитін,  бірақ  нашар  ұшатын,
жүретін нағыз су қүстары жатады.  Аяқтары  артына  қарай  созылынқы  біткен,
сондықтан да жер бетінде, тік түрғанда денесі  алдына  қарай  иіліп  түрады.
Олардың табан еүйектері  екі  бүйірінен  қысыльщқы  келеді  де,  алдыңғы  үш
саусағының арасында жарғағы болады. Мойны үзын, ал түмсығы  біршама  үзындау
екі бүйірінен қысыңқы түзу және өткір болады.  Қанаттары  қысқа  және  сүйір
келеді, ал олар өте шабан  үшады.  Қүйрығы  қысқа  болады.  Қауырсыны  тығыз
орналасқан. Балапандары ширақ және үлпілдек мамықты болады.
Гагар түқымдасына   алдьңғы үш  саусағы  түтасып  жарғақпен  жалғасқан,  ірі
қүстар жатады. Жер бетімен жақсы қозғалып  жүре  алмайды.  Бұлардың  негізгі
қорегі балықтар болып  есептеледі.  Бүлар  суда  жақсы  сүңгіп,  су  астында
бірнеше     минут  бола  алады.     Еркегі  мен  үрғашысының  түсі   бірдей,
айырмасы болмайды. Бүлардың бізде бірнеше  түрлері  кездеседі,  оның  ішінде
қаражемсаулы  гагар көбірек кездеседі.  Қаражемсаулы  гагар  қаздан  кішірек
қүс, үяларын үлкен көлдерге салады, ол негізінен Балтық, Қара,  Каспий  және
Жапон теңіздерінде қыстап шығады.
  Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Құстардың постэмбрионды және эмбрионды дамуы..
2 Құстардың бейімделуі мен миграциясы.
3  Географиялық таралуы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.
 Тақырып; 27 Аңдардың өмір сүру циклі.
Сұрақтар; Көбеюі. Аңдардың қоректенуі.
Аңдардың тіршілік етуі.
Көбеюі. Сүт қоректілердің көбею кезіндегі жалпы белгілері
1)  іште үрықтану, 2) тірі туу (бірлі жарым түрдерінен),  3)  оларды  сақтау
үшін  арнаулы  үя-үйшік  жасау,  4)  жаңа  туған   жас   балаларын   сүтімен
қоректендіріп, кеп уақытқа дейін қамқорлық  жасау.  Көрсетілген  белгілердің
.ішінде   екінші мен төртінші нағыз сүт коректілерге тән белгі,  ал  бірінші
мен үшінпп басқа да жер бетінде тіршілік ететін  омыртқалыларда  да  кездесе
береді.  Көбею  биологиясының  көрсетілген  белгілері  қазіргі  кездегі  сүт
қоректілердің бәріне бірдей тән бола бермейді.  Сондықтан  сүт  қоректілерді
төрт биологиялық топқа белуге болады.
1.   Ұрықтанған  жұмыртқа  туып,  оны  басып   бала   шығаратыпдар   мысалы,
үйректұмсыктар.
2.  Ұрықтанған жүмыртқа туатын кезінде  аналығының  қүрсақ  бөлімінде  пайда
болатын    тері    қалтаға    салып    алатындар.  Осы  калтада  жүмыртқадан
шыққан жас особь сүт безінен  бөліп  сүтпен  қоректеніп,  ересек  организмге
айналады. Бүл ехидналарға тән көбею болып саналады.
3.  Шала тірі  туатындар.  Олардық  баласы  жатында,  нағыз  плацента  пайда
болмай-ақ жетіледі. Жаңа туған ете әлсіз ба-ласын,  көбею  кезінде  анасының
қүрсағында пайда болагын калгаға салып,  аузынан  емшек  шығып  кетпейтіндей
етіп қысып қояды. Ол өз бетінше еме алмайды, анасы аузына қарай  шашырат-қан
  сүтті   жұтып,   осы   қалтада   жетіледі.  Мүндай    тәсілмен  қалталылар
көбейеді.
4.  Өз бетінше қозғалып, еміп кете алатын  толық  жетілген  бала  туатындар.
Толық жетілген бала туу плацентаның  пайда  болуымен  байланысты.  Сондықтан
бүл топқа жататын  жануарларды  —  плаценталы  сүт  қоректілер  деп  атайды.
Жануарлардың  бүл  группаларының  көбеюінде   айырмашылық   болумен   қатар,
жүмыртқаларының сипатында  да  айырмашылық  болады.  Жұмыртқа  туатындарының
жүмыртқасы ірі (10—20 мм), сары уызға бай, жақсы  жетілген  белокты  кабаты,
сыртында тығыз пергамент тәрізді қабы болады.Қалталылардың  жүмыртқасы  үсақ
(0,2—0,4 мм), ал плаценталылардікі оданда үсақ (0,05—0,2 мм) болады.
Сүт қоректілердің буаз болу мерзімі де, соған  байланысты  баласьшың  жетілу
дәрежесі  де  түрліше  болады.  Бүл   бала   туатын   жағдайға   байланысты.
Кемірушілердің көптеген түрлері  балаларын  арнаулы  етіп  жэсаған  үяларда,
немесе індерде  туады.  Олардың  балалары  азды-көпті  болса  да  климаттың,
зиянды факторларынан және жыртқыштардан қорғалады. Бүлар  баласын  аз  уақыт
кетереді, сондықтан  олар  дәрменсіз,  қызылшақа  және  соқыр  болып  туады.
Мысалы, сұр аламан 11—13 күн, үй тышқандары  18—24  күн,  сұр  дала  тышқаны
16—23 күн, ірі ондатралар 25—26 күн, тиіндер 35—40 күн, қара бурыл  түлкілер
52—53 күн көтереді.
      Қарапайым ұяларда немесе жай  үңгірлерде  балалайтындардың  буаз  болу
уақыты үзағырақ болады. Леопардтардың, барыстардың және тағы да  сол  сияқты
мысық  тұқымдастардың  буаз  болу  мерзімі  90—133  күнге  дейін   созылады.
Балаларын жер бетіне туатын және туысымен енесіне ілесіп жүріп  кететін  сүт
қо-ректілердің  буаз  болу  уақыты  оданда  ұзағыраққа   созылады.   Мысалы,
бүғылардың  буаз  болу  мерзімі  8—9  айға,   ешкі   мен   қойлардікі   5—6,
жылқылардікі, есектердікі және құландардікі 10— 11 айға созылады.
Сүт қоректілердің  көбею  жылдамдығы,  яғни  өсімталдығы  олардын,  жыныстық
жетілуіне,  алғашқы  баласымен  соңғы  баласын  көтеру   уақытына,   соңында
жануарлардың дене мелшеріне байланысты  болады.  Ірі  жануарлардың  жыныстық
жетілуі кеші-рек  орындалады.  Мысалы,  пілдерде  10—15,  мүйіз  түмсықтарда
12—20, бұғыларда 2—4, аюлар мен жолбарыстарда 3—4 жасым да жыныстық  жағынан
толығады. Тезірек  ержетіп,   екі   жасі толғанда көбею  дәрежесіне  жететін
иттердің және  сусарлардыі  түрлері.  Әсіресе  тез  ержететіндер—кемірушілер
және қоянтәрізділер, қояндардың ірі түрлері бір   жасқа    жетпей-ақ   көбею
дәрежесіне жетеді, ал ондатралар 5 айлык кезінде күшіктей  бш  тайды.  Тіпті
тез ержететін үсақ тышқан тәрізді кеміргіштер үй тышқандары  2—5  айлығында,
дала және орман тышкандары 3 айлығында, ал кішкене сұр тышқан  2   айлығында
 көбейеді.
Сүт қоректілердің баласының дене  мелшері,  туу  жиілігі  әр  түрлі  болады.
Пілдер, мұртты киттер, жолбарыстар 2—3 жылда бір  рет  балалап,  бірақ  бала
туады. Қуыс мүйізділер, бұғылы дельфиндер жылма-жыл көтеріп, бір  ғана  бала
туады. Ит тәрізділер мен мысық тәрізділер жылына  бір  рет  қана  балалағаны
мен бірнеше  бала  туады.  Мысалы,  күзендер  2—8-ге  дейін,  қасқырлар  мен
түлкілер 3—10-ға дейін, қара бурыл түлкілер -I 18-ге дейін күшік туады.
Әсіресе кемірушілер мен коян тәрізділер өсімтал келеді. Қо яндар  бір  жылда
2—3 рет кебейіп, әрбір көжектегенде 3—12-дси  көжек  туады.  Тиіндер  жылына
2—3 рет балалап, әрбір балал;і ғанда 2—10-ға  дейін,  тышкандар  жылына  3—7
рет балалап, әр бір балалаған сайын 2—10-дан көжек туады.
Көбею жылдамдығы сүт қоректілердің өмірінің ұзақтығыші және оның  түрлерінің
өлу жылдамдығына байланысты. Жалш.і  ереже  бойынша  үзақ  жа-сайтындар  ете
баяу көбейеді. Мысалы пілдер 70—80 жыл, аюлар мен ірі  мысықтар  30—40  жыл,
иттер 10—15 жыл, тышкан тәрізді кеміргіштер 1—3 жылға  дейін  өмі|>  сүреді.
Тіршілік жағдайының езгеруіне байланысты көбею  жылдам  дығы  да  жыл  сайын
өзгеріп отырады. Бүл әсіресе, өсімтал түр лерден  айқын  байқалады.  Мысалы,
ауа райы жақсы, тамақтмі. зат мол болған жылдары  тиіндер  үш  рет  балалап,
әрбір бал.ч лағанда 6—10-ға дейін көжек туады, ал ауыр жылдары  ұрғашы  лары
ашығып, арыктап жылына 1—2 рет  балалап,  2—3-ке  дейін  ғана  көжек  туады.
Туатын үрғашыларының саны азаяды, сөйтім жылдамдығы  күрт  төмендеп  кетеді.
Бұл сияқты жағдайлар барлық андарда да кездеседі.
Сүт  қоректілердің  ішінде  моногамды   және   полигамды   түрлері   болады.
Моногамдыларында бір көбею  мезгілінде  еркегі  мен  ұрғашысы  жұп  қүрайды.
Мүндай жануарларға касқырлар, түлкілер  мен  қүндыздар  жатады.  Ал,  маймыл
дардың. жұбы  көп  жылға  дейін  ажырамайды.  Моногамды  түрлерде  балаларын
өсіруге үрғашысы да, еркегі де қатысады.  Кейбір  нағыз  тюленьдер  шағылысу
кезінде ғана жүп құрайды да, кейін еркегі кетіп қалады.
Полигамдарға бұғылар, есектер, жылкылар, шошқалар, ешкілер, сиырлар,  қойлар
жатады. Сүт қоректілердін, бұл  түрл-рі,  яғни  жылқылар,  бүғылар,  есектер
бірнеше ұрғашыларының басын  қосып,  «үйір»  құрады.  Бір  үйірде  бір  ғана
еркегі және жиырмадан отызға дейін үрғашылары болады.  Қүлакты  тюленьдердің
еркегі үйірге түскенде манына 15—80-ге дейін үрғашыларын жиып, үйір  қүрады.
Кемірушілер  мен  насеком  жемділердің  де  көпшілігі  полигамдарға  жатады.
Бірақ, бүлар  «үйір»  қүршайды.Сүт  қоректілердін,  әрбір  түрінің  шағылысу
мерзімі   түрліше уақытта орындалады. Қасқырлар мен түлкілер кыстың аяқ  ше-
нінде, күзендер мен қояндар көктемніқ басында, бүлғындар, су-сарлар  жаздын,
ортасында, ал түяқтылардын,   кепшілігі  .күзде  шағылысады.  Әрбір  түрдін,
өзіне  қолайлы  және  баласын  сақтай   алатын   жыл   маусымында   балалауы
эволюциялық дамудын, нәтижесінде пайда болған. Осы жағдайға  байланысты  сүт
қоректілерге жататын түрлердің буаз болу мерзімі түрліше  болатыны  жоғарыда
айтылған болатын, мысалы, касқырлардын, буаз болу мерзімі 60 күн  болса,  ал
бүлғындардікі  230—280  күндей  болады.  Сүт  қоректілердің   тіршілігіндегі
жылдық циклі. Сүт қоректілердегі биологиялық  қүбылыс,  олардың  организмінщ
күйі, өзін қоршаған ортамен  қарымқатынасы  маусымдық  завдылыкқа  бағынады.
Басқа жануарлар сияқты   бүлардың да  тіршілік  циклі  бірнеше  периодтардан
немесе фазалардан түрады. Осыған  сәйкес  тіршіліктін,  жылдық  циклінщ  өте
қарапайым схемасын үсынуға болады.
  Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Сүтқоректілердің тіршілік етуі, көбеюі.
2 Сүтқоректілердің экологиясы..
3  Сүтқоректілердің таралуы.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.
                               '

Тақырып:28  Сандардың өзгеруінің биологиялық негізі

Сұрақтар: Сүтқоректілердің экономикалық маңызы.
Зиянды сүтқоректілер. Сүтқоректілер омыртқалылар ішіндегі  жоғарғы класс
Ретіндегі морфо физиологиялық ерекшеліктері.
Сүт  қоректілердің  экономикалық  манызы  өте  зор  және  әр  түрлі.    Егер
олардың  түрге  өте   бай   екенін  және кеңінен ралғанын  ескерсек  өзінен-
өзі     түсінікті     болады.   Көптеген     түрі   орман,    қойма,    ауыл
шаруашылығынын; зиянкестері. Қейбір турлері жұқпалы  ауру  таратып,  адамның
денсаулығына үлкен зиян  келтіреді.  Сүт  қоректілердің  көпшілігі  кәсіптік
объектілер, олардан әр түрлі бағалы енімдер:  ет,  май,  бағалы  тері,  тері
алынады Сонымен қатар адам баласы ерте кезде көптеген жануарлардын  түрлерін
қолға  үйретіп,  қазіргі  ауыл  шаруашылық   малдарыіп.т   жаңа   тұқымдарын
шығарған. Жабайы аңдарды үй малына ай налдыру әлі де  тоқталған  жоқ.  Өнімі
мол жаңа түкымдар шы ғаруда үлкен табысқа жетіп отыр.
Зиянды сүт қоректілер. Көбінесе кемірушілер отрядына жататын  зиянкес  болып
саналады. Әр түрлі дала тышқандары,  сар  шұнақтар  т.  б.  ауыл  шаруашылық
өсімдіктеріне  үлкен  зиян  кел  тіреді.  Олар  егістік  дакылдардың  барлық
стадиясына зиянын ти  гізеді.  Себілген  тұқымды  тасиды,  өскінді  қүртады,
дәнін жейді койманы, үюлі тұрған шепті мекендеп бүлдіреді.
Свириденко    мен    Калабухованың   мәліметі  бойынша  Солтүстік  Кавказдың
кейбір жерлерінде бір гектар же_ де саршүнақтың 80—100 дейін іні, ал  кейбір
жерлерінде бір гектарда— 1450-ге дейін болған. Бір гектар жерде 20—50  саршу
нақтың болатындығы  жиі  кездеседі.  Сибирьдің  ұзын  құйрық  ірі  саршұнағы
жылына 16-ға дейін дәнді азық  жейді.  Агротехіпі  калық   шараларды   нашар
қолданған   жерлерде   саршұнақтың егістің жартысын қүртып жібереді.
.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Сүтқоректілердің тіршілік етуі, қоректенуі
2 Таралуы, көбеюі.
3  Зиянды сүтқоректілер.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.


29-30 тақырып: Фаунының биологиялык толтырылуы

Колесникованың   зерттеуі    бойынша Орта Азияда  мекендейтін  қызыл  құйрық
қосаяқ  дәнді дақыл немесе мақта егісін мекендеп, егіннің түсім  ділігін  10
процентке дейін тәмендетеді. Күзде оның  інінен  12-ға  дейін    астық  қоры
табылған. Осы сияқты   шаруашылыкі > сокырлар да, қосаяқтар да, сусарлар  да
үлкен зиян келтірпи  Бау-бақша      өсімдіктеріне      көбінесе      карақас
  өте      зияндм   Ол   жемісті   түгел   жемегенімен   тістеп   бүлдіреді.
Қарақастардыи  жүзім  жемісінің  30  проценттейін  жойып  жіберген   кездері
болған. Олар отырғызған ағаштарды да зияндайтыны белгілі, мысалы,  тышқандар
  далалы жерге еккен    ағаштың  50  процентке  дейін  тұқымын  ініне  тасып
құртқанын байқаған.
Кемірушілер  шабындық.пен  жайылымға  да  үлкен  зиянын  тигізеді.   А.   Н.
Формозовтын, мәліметі бойынша, кейбір жыл-дары  Дағыстанның  тау  етегіндегі
аудандарында үй тышқандары өте көбейіп кетіп, олардын,  1  га  жердегі  саны
1000-ға дейін жет-кен, яғнй бүлар майдан  сентябрьге  дейінгі  аралықта  бір
гектар шабындықтың 10—30 центнерге  дейін  өсімдігін  жеп,  қүртады.  А.  Г.
Вороновтың байқауы бойынша  Ақтөбе  облысында  дала  теңбіл  тышкандары  бір
жаздың ішінде барлық шөптің 50 про-центін жойып жібереді.
Соқырлар, цокорлар, саршүнақтар және  жалпақ  тісті  тышқандар  жерді  қазып
үңгірлеп, жерден жасалған, құрылысты, каналды,  жолды  істен  шығарады.  Жер
бетіне топырақ үйіп, шөп шабатын машиналарға кедергі  келтіреді.  Ін  қазып,
топырақты қопсыту арқылы арам шөптердің таралуына себепші болады.
Жыртқыштардын, ішінде зияндылары көп емес. Адамға пай-далы жануарларды  жеп,
ауыл шаруашылығына көбірек зиянын тигізетін  қасқырлар.  Бүлар  әсіресе  қой
шаруашылығына үлкен зиян келтіреді, өйткені  жеген  малдарының  55  проценті
қой, 20 проценті сиыр, 15 проценті жылқы, ал 10  проценті  басқа  жануар-лар
болады. Қасқьірлар  тундра  жақта  кебінесе  бұғылармен  коректенеді,  жеген
азығыныц 50—60 проценті бүғынын, еті. Соны-мен қатар бұлар  кәсіптік  маңызы
бар жабайы аңдарды да (бұғылар, киіктер, жабайы қояндар, ешкілер,  шошқалар)
жеп аз-айтады. Америкада қасқырлардың  жылма-жыл  келтіретін  зияны  25  млн
долларға жеткси. Қасқыр құтыру сияқты жұқпалы ауы-рудық  табиғаттағы  таралу
ошағы болып саналады. Сондықтан оларды қүрту жөніндс қазіргі кезде  кептеген
шаралар қолданылады.
Жыртқыш аңдардыц басқа түрлерін зиянды емес деуге бо-лады.  Кейбір  жерлерде
жабайы мысыктар мен шиебөрілер, түлкілер және үсақ  күзендер  қүстарды  жеп,
күс өсіретін ша-руашылыққа зиянын тигізеді. Бірак, бұл андар  ауыл  шаруашы-
лығына зиян келтіретім кеміргіштерді қүртып, пайда да келті-реді.  Қавказдың
орман мысығының   жеген  азығының  қүрамын  зерттегенде,  оның  94  проценті
тышқан  тәрізділер болып, ал 8 проценттейі-ақ қүстар болып шыккан.  Түлкінің
қиын,  қарнындағы  тамақты  тексергенде  тышкан  тәрізділер  60—100%,  кстың
қалдығы 8—35% болған.
Сүт  қоректілердің  жүкпалы  ауру  тарататын   түрлері   де   бар.   Бұларға
саршүнақтар, қосаяқтар, үй тышкандары т. б. жатады. Олар  жүқпалы  ауруларды
бойына  сақтаушы,  әрі  таратушылар  болып  есептеледі.   Жүқпалы   аурудын.
коздырғыш бактериялары адамға да және жануарларға да бірдей  жүғады.  Мүндай
ауруларды —  антропозооноз  деп  атайды.    Антропозооноз    аурулары  на  —
сүзек, шешек, оба, қарасан, туляремия т. б. жұкпалы аурулар жатады.
Ауыл   шаруашылығына   зиян   келтіретін   және   жұқпалы   ауру   тарататын
кемірушілерді құрту үшін бізде казір    көптеген  шаралар  белгіленген.  Бұл
шараларды жүзеге асыру үшін оларді.ін жыл сайын  санының     өзгеруін  біліп
отыру, табиғи    жағдайда адам  мекендерінде  орналасу  ерекшеліктерін  білу
керек. Табиғи жағдайында  кемірушілердің  саны  өте  азайып  кеткен  жылдары
оларға қарсы  қолданған  шараның  тиімді  болатынын  ескеру  керек.  Өйткені
қиыншылық жылдары олар  шағын  жерге  жинали  ды,  сол  жерде  оларды  жойып
жіберуге жеңіл болады.
Қазіргі  кезде  зиянды  кемірушілермен  күресудің  үш  түрлі  әді  сі   бар:
биологиялық, механикалық және химиялық. Биологиялық  әдіс  —  кемірушілермен
қоректенетін сүт коректілерді және жыртқыш  қүстарды  қорғауға  негізделген.
Мысалы кейбір аудандарда жұқпалы аурулар болғандықтан бағалы тері лі  түлкі,
күзен сияқты аңдарды аулауға тыйым салынған. Зиии  кестерге  қарсы  күрестің
бұл әдісі оларды мүлде жойып жібер мегенмен санының азаюына себепші  болады.
Елді мекендері кемірушілерге, адамға  және  малға  зияны  жоқ  бактерияларды
мысалы Исаченко бактериясын жүктырып, кырып жі береді.
Механикалық  әдіс  кемірушілерді  әр  түрлі  кұралмен  ұстауға  негізделген.
Саршұнақтар мен аламандарды інінің  аузына темірден жасалған № 0  және  №  1
доға тәрізді қақпандарды қүрып ұстайды.  Кейде  оларды  ініне  су  қүйып  та
өлтіреді. Бір.м мүндай әдіс көктемде кар суы бар кезде ғана қолданылады.
Химиялық әдіс жануарларды газ тәрізді улармен  не  месе  азыкка  араластырып
берген улармен үлатып, өлтіруге не гізделген. Оларды уландырып  өлтіру  үшін
1000 см3 қүмға 250 хлорпикрин қосып немесе    мақтаға сіңіріп  ініне  тастап
Қояды Мақтаның бір уысына 3 г у сіңіреді, уды індеріне енгізіп тасти  ғаннан
кейін,  оның  аузын  топырақпен  жауып  кетеді.  Уландыру  үшін   цианплавта
қолданылады.
Кеміргіштермен күресуде кейінгі кезде кеңінен колданылыи жүрген  тәсілдердің
бірі — алданыш   тамақтарды:    уландырған  бидайды,  сүлыны,  қара  бидайды
індерінің  маңайына  және  жүретін  жерлеріне  шашып  тастау.   Алдандыратын
дәндерді уландырл тын  затесебінде  мырыш  фосфидін  жәнебарий  фтороцетатын
пайдаланады. Бір гектар жерге 200—300 г  бидайдың  уландырған  іәнін  қолмен
сепкенде  тышкандардьщ  70—80  проценті  қырылып  салады.  Бау-бақшаға  зиян
келтіретін кемірушілерді қыру үшін це  осы  әдісті  қолдануға  болады.  Суда
ерімейтін порошок тәрізді уларды індёріне шандатып шашьш  жіберу  арқылы  да
оларды қыруға болатын жаңа тәсілді де қолданады.
Өзін өзі тексерудің сұрақтары:
1 Қазақстанда кездесетін аңдардың түрлері.
2 Қызыл кітапқа енген жануарлар.
3  Қорықтарда сақталған аңдардың саны.
Әдебиеттер:  Наумов  С.П.  Омыртқасыздар  зоологиясы.,  зоология,  жануарлар
систематикасы.

Зертханалық сабақтардың тақырыбы:

Тақырып  1.    Несеком  жемділерді анықтау
Зертханалық сабақ жоспары

Бір-екі студентке керек материалдар:
   1. Препараттар.
   2. Штативті лупа.
   3. Микроскоп.
Тапсырма.
Препаратты  зерттеп дәптерге қорытынды жазу керек.
Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4

Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары.
   1. Несеком  жемділердің систематикасы.
   2. Несеком  жемділердің экологиясы.


Тақырып 2. Жыртқыштар отрядының биологиясы.
Сабаққа арналған сұрақтар:
                    1. Жыртқыштар отрядының систематикасы
                    2. Жыртқыштар отрядының таралуы
                    3. Құндыздардың шаруашылық маңызы.
                    4. Түлкілердің  экономикалық зияны
                    5. Жыртқыштар отрядының қоректенуі
                    6. Жыртқыштар отрядының көбеюі

Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4
Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары.
1. Жыртқыштар отрядының экр-ономикалық зияны.
2. Жыртқыштар отрядының көбеюі.
3. Түлкңлердің шаруашылық құны.


Тақырып: 3  Ескек аяқтылар биологиясы
Сабақтың жоспары:
1. Ескек аяқтылардың систематикасы.
2. Ескек аяқтылардың мекен жайы.
3. Ескек аяқтылардың экологиясы
4. Ескек аяқтылар шаруашылық маңызы.

Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4
Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары.
1. Тюлендердің шаруашылық маңызы.
2. Нерпаның шаруашылық маңызы.

Тақырып 4. Кеміргіштердің биологиясы
Сабақтың жоспары


1. Кеміргіштердің систематикасы
2. Кеміргіштердің таралуы мен мекен жайы.
3.  Кеміргіштердің қоректенуі.

Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4
Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары.
     1. Құстардың эмбрионды және постэмбрионды дамуы. Құстардың мінез-
        құлығы мен популяцияішілік  құрылысы.
     2. Құстардың миграциясы мен бағдарлауы. Географиялық таралуы.Ұй
        құстары және олардың шығу тегі.
     3. Құстар класы. Құстардың ұшуга бейімделген амниот ретіндегі
        құрылысына шолу.


Тақырып: 5. Кеміргіштерді анықтау.

 Матераиалдық құралдар:
   1. Қоянның өлексесі
   2. Шыны ыдыс
   3. Скальпель-1.
   4. Анатомиялық пинцет-2.
   5. Инелер.-2
   6. Тұйреуіштер-6.
   7. Мақта.
Тапсырма:
Қоянның сыртқы бейнесімен танысу. Қоянның ішкі ағзаларының топографиясын
бақылап сурет салу керек.
   1. Қоянның   сыртқы құрылысын.
   2. Қоянның ішкі ағзаларының топографиясын
   3. Зәр шығару ағзаларының схемасын
   4. Қоянның миынын зерттеу.
Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4
 Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары.
     1. Сүтқоректілер омыртқалылар ішіндегі – жоғарғы класс ретіндегі
        морфофизиологиялық ерекшеліктері.
     2. Ұй сүтқоректілері және олардың шығу тегі. Сүтқоректілердің
        географиялық таралуы.
     3. Сүтқоректілердің  қоректенуі мен қорегін табу әдістері. Жылдың
        қолайсыз жағдайларына бейімделуі: миграция, ұйқыға жатуы, қор
        заттарын жинау.

Тақырып: 6 . Жұп тұяқты отрядының биологиясы.
Сабаққа арналған сұрақтар:
1. Жұп тұяқты отрядына систематикалық шолу.
2. Жұп тұяқты отрядыныңтаралуы мен мекенжайы.
3. Жұп тұяқты отрядының шаруашылық және экономикалық маңызы.
4. Жұп тұяқты отрядының көбеюі.

Ұсынылған әдебиеттер; 1,2,3,4
 Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары.
1. Жұп тұяқты отрядының азықтануы
2. Жұп тұяқтылардың экологиясы.


Тақырып:  7. Тақ тұяқты отрядының биологиясы.
Сабаққа арналған сұрақтар:
1. Тақ тұяқты отрядына систематикалық шолу.
2. Тақ тұяқты отрядының экологиясы.
3. Тақ тұяқты отрядының шаруашылық мақызы.
4. Тақ тұяқты отрядының мекен жайы

Үсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4
 Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары.
1. Тақ тұяқты отрядының таралуы.
2. Тақ тұяқты отрядының көбеюі.


Тақырып: 8. Киттәрізділер отрядының биологиясы.
Сабаққа арналған сұрақтар:
1. Киттәрізділер отрядына систематикалық шолу.
2. Киттәрізділер отрядының таралуы.
3. Киттәрізділер экологиясы.
4. Киттәрізділер отрядының саны.

Үсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4
 Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары.
1. Киттәрізділер отрядының көбеюі
2. Киттәрізділер қоректенуі.
3. Дельфридердің манызы


Тақырып:  9.  Жұп тұяқтыларды анықтау
 Тапсырма:
Анықтамалар белгілі стандартты токсондар арқылы жүргізіледі:
   1. Дене ұзындығы  қоян мен түлкіден кіші жануарларда танау түмсығынан
      қарын жақтан аналь тесігіне дейін өлшенеді, ірі жануарларда танау
      ұшынан арқасы мен кұйрық түбіне дейін өлшенеді.
   2. Құйрық ұзындығы- кұйрық түбінен кұйрықтың ұшына дейін өлшенеді.
   3. Табан ұзындығы-өкшеден ең ұзын саусаққа дейін өлшенеді.
   4. Құлақ ұзындығы-құлақтың түбінен ұшына дейін өлшенеді.
   5. Бас сұйектің ұзындығы – алдыңғы шығыңқы тіспен бастың артқы сүйегіне
      дейің өлшенеді.
   6. Бастың көз аралық еңі -көздің ішкі бұрышының ең кіші ұзындығы.
Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4
Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жаспары.
   1. Сүтқоректілердің жұп тұяқтылар  отрядының өкілдері. Жұп тұяқтылар
      отрядының морфофизиологиялық және биологиялық  сипаттамасы..
   2. Тақ тұяқтылар отряды. Негізгі тұқымдастары. Құрылымы  және биологиясы.
   3. Сүтқоректілер омыртқалылар ішіндегі –жоғарғы клас ретіндегі морфо-
      физиологиялық ерекшеліктері.


Тақырып 10.  Құстардың тері жамылғысы және оның туындылары

 Матераиалдық құралдар:
Құстардың макеті, қауырсандары.
      Тері жамылғысы және  оның  туындылары.  Құстардың  терісі  жүқа,  оның
сыртқы эпидермис қабаты нашар  жетілген.  Тері  қабатында  ешқандай  бездері
және сүйекті туындылары болмайды, тек қана күйрық түбірінің үстінгі  жағында
құймышақ безі болады. Оның шығарған  секрет  заттары  қауырсындарды  майлап,
оған  су  жүқпайтын  етеді.  Қүймышақ  безі  су  қүстарында  жақсы  дамыған,
құрлықта  тіршілік  ететін   қүстарда   болмайды.   Сүйекті   туындыларынын,
болмауына  байланысты  эпидермистің  түрін   өзгерткен   түрлі   мүйізденген
туындылары  тері  бетінде  көп  кездеседі.  Мысалы,  жоғарғы  және   төменгі
жақтарының үсті азды-көпті болсын мүйізденген қапшықпен  капталып,  түмсықты
қүрайды. Тырнақтары мен сирақтарының сыртын  мүйізді  қабыршақтар  қаптаған.
Қүстардың  кепшілік  түрлерінің  денесі  бір  тегіс   қауырсынмен   қапталып
түрмайды. Қауырсыны бар жерін птерилия, ал денесінің  қауырсыны  жоқ  жерін,
немесе сирек кездесетін жерін аптерия деп атайды.
Қүс қауырсындары құрылысына және атқаратын қызметіне қарай  түрліше  болады.
Денесінің сыртын қалыпты  (контурный)  қауырсын  жауып  түрады.  Ол  негізгі
қаламнан және оның екі жағында симметриялы орналасқан  азды-көпті  пластинка
опахаладан тұрады. Қауырсынның теріге  еніп  тұратын  бөлімін  (очин)  қалам
қауырсын дейді. Қауырсын сабағының жоғарғы пәр  бекіген  белімі  сабағы  деп
аталады. Пәр ұзын бірінші дәрежедегі мұртшалардан және оған орнаған  кішкене
екінші  дәрежедегі  мүртшалардан   қалыптасады.   Екінші   дәрежедегі   кіші
мүртшалардың ұсақ,  көптеген  ілмешектері  болады.  Осы  ілмешектер  өз  ара
байланысып, бір серіппелі тақташа желпеуіш күрайды.
Қалыпты  контурлы  қауырсын  бүкіл  денесін  сыртынан  жауып   тұрады.   Бүл
қауырсындар  қүстың  денесін  сыртқы  мехаңикалық  әрекеттерден  және   дене
жылуының азаюынан сақтайды. Қүстың қанаттары мен құйрығы осы  қауырсындардан
қалыптасады. Бұл қауырсындарды орналасу  жерлеріне  қарай  бірнеше  топтарға
бөледі.   Мысалы,   екі   қанатынық   артқы   жиектеріне   орналасқан   ұзын
қауырсындарды қақпа  (маховые)  қауырсындар,  құйрығындағы  үзьш  қанаттарын
бағыттаушы  (руль) қауырсындар, қанатының үстін жауып жататын  кауырсындары-
қанат  үстін  жабушы,  құйрық  үсті   қауырсындар   деп   аталады.   Калыпты
кауырсындардын.   астьңғы   жағында    үсақ-мамьқ  қауырсындар   орналасады.
Бүл   қауырсындардын,   сабағы жіңішке, екінші  дәрежедегі  үсақ  мүртшалары
жоқ,  сондықтан  олардан  серіппелі  түтасқан  пластинкалар   қалыптаспайды.
Кейбір  мамық  қауырсындардын,  сабағы   ете   жіңішке   болады,   сондықтан
мүртшалары  сабақтын,  жоғарғы  жағында   бір   шоқ   болып      орналасады.
Мүндай     мамық     қауырсындарды нағыз мамық қауырсын  деп  атайды.  Мамық
және нағыз мамық қауырсындар су құстарында, әсіресе  салқын  жақта  тіршілік
ететін қүстарда көбірек болады. Олардың негізгі қызметі организмдегі  жылуды
жоғалтпайды. Мамық қауырсындардың арасында, мүртшалары  жок.  жіпше  тәрізді
қауырсындар да кездеседі. Көптеген қүстардын, езуіне  орналасқан  қылтандары
да  болады  (  қарлығаш).  Ауада  үшып  жүріп   қорегін   үстайтын   насеком
жемділердің түрлерінде аузын  ашқан  кезде  воронка  сияктанып  насекомдарды
қағып   алу   мүмкіндігін   арттырады.   Қауырсындардың   дамуы,    олардын,
рептилилермен   ата    тегі  жағынан  тығыз  байланысты  екенін   байқатады.
Қауырсындары   үздіксіз   түлеп   отырады.   Қөпшілік   қүстар  жылына  1—3-
ке дейін түлейді

Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4
Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары.
     4. Құстардың эмбрионды және постэмбрионды дамуы. Құстардың мінез-
        құлығы мен популяцияішілік  құрылысы.
     5. Құстардың миграциясы мен бағдарлауы. Географиялық таралуы.Ұй
        құстары және олардың шығу тегі.
     6. Құстар класы. Құстардың ұшуга бейімделген амниот ретіндегі
        құрылысына шолу.

Тақырып: 11.  Құстарды анықтау
Тапсырма:
   1. Атлас пен анықтамалар бойышна құстардың отрядын,отряд үстін,түрін
      анықтау керек.
   2. Қысқаша түрде ерекше белгілеріне түсіндірме беру қажет.
   3. Құстардың сыртқы пішіні мен құрылысының  тіршілік ортасына байланысты
      дамуын байкау.
Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4
 Студенттердің  оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары.
   1. Басқа, қанатына, кеуде бүлшық еттеріне артериалдық қанды әкелетін  қан
      тамырларының   диаметры  қолқа   диаметрымен   бірдей   болуын   немен
      түсіндіруге болады.
   2.  Құстардың  қай  түрлері   насекомдармен   қоректенеді?   Қай   құстар
      жерде,ағаш үстінде қоректенеді?
   3. Орманда мекендейтін құстарды атаңыз.





Студенттердің өзіндік жұмыстары негізіндегі тақырыптар жоспары.

   1. Адаптация -табиғи сұрыпталу әсерінің нәтижесі. Адаптацияның
      классификациясы. Организмдік адаптациялар мен конгруэнциялар.
   2. Популяция санын реттеуде және түрлердің эволюциялық таратуындағы
      жыртқыш-құрбан,паразит-ие қатынастарының маңызы.
   3. Организмнің тіршілік формаларына әсерін тигізетін сыртқы факторлар.
      Жануарлардың тіршілік формалары туралы ұғым. Тіршілік формаларындағы
      бейімделу ерекшеліктерінің пайда болуы және маңызы. Жануарлардың
      негізгі тіршілік формалары.
   4. Құстардың  экономикалық маңызы.
   5. Жұмыртқа салушылар  класс  тармағы. Жұмыртқа салушылар класының сыртқы
      құрылысы мен биологиялық ерекшелігі.
   6. Жыртқыштар отряды. Негізгі тұқымдастары. Морфофизиологиялық және
      биологиялық ерекшеліктері.
   7. Эволюциядағы прогресс және регресс.А.Н.Северцов, И.И. Шмальгаузен
      бойынша биологиялық прогресстің шегі. Жеке топтардың эволюциясындағы
      кезеңдерінің ауысуы.
   8. Кит тәрізділер отряды. Негізгі тұқымдастары. Сыртқы және ішкі
      құрылысы.
   9. Құстардың систематикасы.
  10. Қазақстанның  өсімдіктер және жануарлар әлемін қорғау. Оларды тиімді
      пайдалану. Қазақстанның қорықтары.
  11.  «Макроэволюция» ұғымының анықтамасы. Макроэволюция процестеріндегі
      ара қатынас. Макроэволюцияның жолдары: дивергенция, конвергенция және
      параллелизм. Осы процестердің биологиялық маңызы.
  12. . Кемірушілер отряды. Морфофизиологиялық және биологиялық сипаттамасы.
  13. Эволюцияның жалпы зандылықтары. Эволюцияның прогрессивті бағытталуы.
      Эволюциялық әрекеттің ауысуы заңдылықтары. Эволюцияның қайтымсыздығы
      мен бір қалыпты еместігі.
  14. Тақ тұяқтылар отряды. Негізгі тұқымдастары. Құрылымы  және биологиясы.
  15. Табиғаттағы тірі организмдердің бірлестіктері. Биоценоздағы түр
      қатынастарының мөлшері.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс