Карталар масштабы

           Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
          Семей қаласының Шәкәрім атындғы  мемлекеттік университеті

                      Жаратылыстану ғылымдар факультеті

   Дене мәдениеті және бастапқы әскери дайындық ілімдері мен әдістемелері
                                  кафедрасы







  «ӘСКЕРИ – ИНЖЕНЕРЛІК ДАЙЫНДЫҚ, ӘСКЕРИ ТОПОГРАФИЯ, БАСҚАРУ ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС »
                     ПӘНІ БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ



                    «5В010400- Бастапқы әскери дайындық»
                                 мамандығына














                                 Семей 2014
                   Құрастырушы: Ибраев Б.М. – аға оқытушы

Бастапқы  әскери  дайындығы  оқытушы-ұйымдастырушысы  міндеттерін  орындауға
студенттерді арнайы дайындайтын негізгі пәндердің бірі «Әскери –  инженерлік
дайындық, Әскери топография, басқару және  байланыс».  Аталған  пән  бойынша
студенттер оқу жоспарында көрсетілген мерзім бойынша емтихан тапсырады.
    Студентер бастапқы әскери дайындығынан сабақты сапалы өткізу  үшін  және
оқушыларды  жергілікті жерді зерделену тәсілдерін, ондағы  бағдарлауды  және
ұрыс қимылдары мүддесіндегі жергілікті жерді бағалаумен байланысты басқа  да
мәселелерді қарастырады, Қазақстан Республикасы   Қарулы  Күштерінде  қызмет
етуге дайындау. ҚР МЖМБС-2006 сәйкес келеді,  міндетті  компоненттер  пәндер
тізіміне кіреді.
    Аталған пәнді оқу барысында студенттер  мынаны  білу  керек:  жергілікті
жерде картасыз бағдарлану,  топографиялық  элементтерді,  бағдарлану  туралы
жалпы түсінік, көкжиек тұстарын анықтау тәсілдері, азимут бойынша  қозғалыс,
топографиялық картамен жұмыс,  карта  бойынша  қашықтықты  өлшеу,  әр  түрлі
типті жергілікті жерлер мен карта масштабтары үшін  түзету  коэффиценттерін,
географиялық координаталар жүйесін, жазық тікбұрышты  координаталар  жүйесі,
азимуттар мен дирекциондық бұрыштарды анықтау, топографиялық  карта  бойынша
жергілікті  жерді  зерделеу,  жергілікті  жерде  карта  көмегімен  жасалатын
қозғалысты.



1. ОҚУ ПӘНІНІҢ СИПАТТАМАСЫ – SYLLABUS

1. Оқытушылар туралы мәліметтер:
   Ибраев Болатқали Мұқанұлы, байланыс телефоны:
    жұмыс 63-33-39
    Кафедрада 08.00 – 17.00 дейін.

1.2 Пән туралы мәлімет:
Бастапқы әскери дайындық негіздері
Барлығы 3 кредит
Өткізу орны –3 ғимарат 240 аудитория

|Оқу түрі                |Курс               |
|Ағымдық бақылау         |20       |10       |
|Аралық бақылау          |30       |20       |
|Үй жұмысы               |10       |30       |
|Қорытынды бақылау       |40       |40       |
|Барлығы:                |100      |100      |

Білім бағалау критериялары

|%-тік       |критериялар                    |
|тақырыптар  |                               |
|0  - 49     |Жоспар бойынша сабақ           |
|            |тақырыптарын толық білмейді.   |
|            |Көп қателіктер жібереді.       |
|50 - 74     |Жауабы дұрыс, бірақ толық емес.|
|            |Жоспар бойынша сабақ тақырыбын |
|            |және мағанасын терең түсінбеуі.|
|            |Алған білімінен қорытынды      |
|            |шығара алмайды.                |
|75 – 89     |Жауабы толық дұрыс. Ұсынылған  |
|            |әдебиеттерге сәйкес  тақырып   |
|            |мазмұнын түсініп, дұрыс        |
|            |талқылайды. Өз ойына қорытынды |
|            |жасап, түсінгенін жеткізе      |
|            |біледі.                        |
|90 – 100    |Жауабы толық дұрыс. Ұсынылған  |
|            |әдебиеттер бойынша тақырыпты   |
|            |жақсы талқылайды, өз ойына     |
|            |қортынды жасап,  алған білімін |
|            |дұрыс жеткізе алады. Барлық    |
|            |сұрақтарға дұрыс толық жауап   |
|            |береді.                        |


    1.9  Курстың саясатымен процедурасы:
    Студенттер міндеті сабақтарға  үзбей қатысу, пән  бойынша  тапсырмаларды
кестеге  сәйкес  орындау  және  әдебиетпен  кітапхана  мен  интернет-залында
өзіндік жұмыстар орындау.
    Сабаққа кешігу, келмеу және аудиторияда басқа  адамдардың  білім  алуына
кедергі келтіретін жүріс-тұрыс үшін жауапкершілік   «Академик  Е.А.  Бөкетов
атындағы  ҚарМУ-дың  ішкі  ережелерімен»   анықталады.   Студенттің   өзінің
қатысуынсыз қорытынды  бақылау  өткізілмейді.  Емтиханға  келмеу  жағдайлары
ҚарМУ-дың оқу процесін ұйымдастыру ережелерімен реттеледі.
    Зерттеу барысында студенттерге қойылатын әкімшілік талаптар:


    |1. |Мерзімінде рефераттың|5 балл шегеріледі.   |
|   |дайын болмауы        |                     |
|2. |Мерзімінде қосымша   |2 балл шегеріледі    |
|   |баяндаманың болмауы  |                     |
|3. |СОӨЖ болмауы         |Сабақ тақырыбына     |
|   |                     |сәйкес балдар        |
|   |                     |шегеріледі           |
|4. |Аралық бақылауда     |8 балл шегеріледі.   |
|   |болмауы              |                     |
|5. |Сабаққа кешігулер,   |Ағымдық бақылаудан   |
|   |сабаққа қатыспаулар  |балдар  шегеріледі   |

2. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

2.1 Күндізгі бөлімнің тақырыптық жоспары
Барлығы (несиелер) 3 кредит

|Рет|Тақырып  аттары          |Сағат саны        |
|№  |                         |                  |
|   |                         |Дәр|Сем |СОӨ|СӨЖ |
|   |                         |іс |    |Ж  |    |
|1. | 1-тақырып: Әскери       |4  |2   |4  |4   |
|   |құрылым жүйесіндегі      |   |    |   |    |
|   |әскери-инженерлік        |   |    |   |    |
|   |дайындық                 |   |    |   |    |
|   |Әскери-инженерлік        |   |    |   |    |
|   |дайындықтың мәні және    |   |    |   |    |
|   |міндеттері. Далалық      |   |    |   |    |
|   |фортификациялық          |   |    |   |    |
|   |құрылымдар.              |   |    |   |    |
|2. |2-тақырып: Инженерлік    |4  |2   |4  |4   |
|   |бөгеттер.                |   |    |   |    |
|   |Инженерлік бөгеттердің   |   |    |   |    |
|   |(ИБ) атқаратын қызметі,  |   |    |   |    |
|   |классификациясы.         |   |    |   |    |
|3. |3-тақырып: Инженерлік    |2  |1   |4  |4   |
|   |бөгеттерден өту.         |   |    |   |    |
|   |Инженерлік бөгеттерден   |   |    |   |    |
|   |өту тәсілдері.           |   |    |   |    |
|4. | 4-тақырып:              |2  |1   |4  |4   |
|   |ҚазақстанРеспубликасы    |   |    |   |    |
|   |Қарулы күштерінің        |   |    |   |    |
|   |инженерлікминиалары.     |   |    |   |    |
|   |Инженерлік миналардың    |   |    |   |    |
|   |атқаратын қызметі,       |   |    |   |    |
|   |классификациясы, жалпы   |   |    |   |    |
|   |құрылысы.                |   |    |   |    |
|5. |5-тақырып: Әскери құрылым|2  |1   |4  |   4|
|   |жүйесіндегі әскери       |   |    |   |    |
|   |топография.              |   |    |   |    |
|   |Әскери топографияның мәні|   |    |   |    |
|   |және міндеттері.         |   |    |   |    |
|6. | 6-тақырып: Жергілікті   |2  |1   |3  |3   |
|   |жерде картасыз бағдар    |   |    |   |    |
|   |алу.                     |   |    |   |    |
|   |Бағдар алу туралы жалпы  |   |    |   |    |
|   |түсінік. Аспандағы жарық,|   |    |   |    |
|   |жергілікті жер заттары   |   |    |   |    |
|   |белгілерімен, компас     |   |    |   |    |
|   |көмегімен көкжиек        |   |    |   |    |
|   |тұстарын анықтау         |   |    |   |    |
|   |тәсілдері.               |   |    |   |    |
|7  | 7-тақырып: Азимут       |2  |1   |4  |4   |
|   |бойынша жергілікті жерде |   |    |   |    |
|   |қозғалу.                 |   |    |   |    |
|   |Азимутты анықтау.        |   |    |   |    |
|   |Жергілікті заттар мен    |   |    |   |    |
|   |азимутты анықтау тәртібі |   |    |   |    |
|   |және азимут бойынша      |   |    |   |    |
|   |қозғалыс бағытын анықтау.|   |    |   |    |
|8  |8- тақырып: Топографиялық|2  |1   |4  |4   |
|   |карта.                   |   |    |   |    |
|   |Топографиялық карта      |   |    |   |    |
|   |турылы түсінік.          |   |    |   |    |
|9  |9-тақырып: Карталы       |2  |1   |4  |4   |
|   |жұмысқа дайындау.        |   |    |   |    |
|   |Жұмыс картасын таңдау,   |   |    |   |    |
|   |бағалау. Координаттың    |   |    |   |    |
|   |географиялық жүйесі.     |   |    |   |    |
|   |Координаттық жазық тік   |   |    |   |    |
|   |бұрыш жүйесі. Пункттің   |   |    |   |    |
|   |картада шамамен          |   |    |   |    |
|   |орналасқан жерін көрсету.|   |    |   |    |
|10 |10-тақырып: Жергілікті   |2  |1   |4  |4   |
|   |жерде карта бойынша      |   |    |   |    |
|   |бағдар алу.              |   |    |   |    |
|   |Жұмыс картасын жүргізудің|   |    |   |    |
|   |негізгі тәртіптері.      |   |    |   |    |
|   |Жергілікті жерді         |   |    |   |    |
|   |топографиялық карта      |   |    |   |    |
|   |бойынша зерттеу.         |   |    |   |    |
|11 |11-тақарып: Әскери       |2  |1   |2  |2   |
|   |құрылым                  |   |    |   |    |
|   |жүйесіндегібасқару және  |   |    |   |    |
|   |байланыс.                |   |    |   |    |
|12 |12-тақырып: Радио        |2  |1   |2  |2   |
|   |байланысты ұйымдастыру.  |   |    |   |    |
|   |Радиобайланысты          |   |    |   |    |
|   |ұйымдастыру түрлері,     |   |    |   |    |
|   |тәсілдері.               |   |    |   |    |
|13 |13-тақырып: Радиобайланыс|2  |1   |2  |2   |
|   |құралдары.               |   |    |   |    |
|   |Р-107, Р-107М  радио     |   |    |   |    |
|   |станциясының атқаратын   |   |    |   |    |
|   |қызметі, ТТС және жұмыс  |   |    |   |    |
|   |істеу тәртібі.           |   |    |   |    |
|14 |Барлығы                  |30 |15  |45 |45  |

Сырттай оқу бөлімнің тақырыптық жоспары:

|Рет|Тақырып  аттары          |Сағат саны        |
|№  |                         |                  |
|   |                         |Дәр|Сем |СОӨ|СӨЖ |
|   |                         |іс |    |Ж  |    |
|1. | 1-тақырып: Әскери       |6  |3   |6  |6   |
|   |құрылым жүйесіндегі      |   |    |   |    |
|   |әскери-инженерлік        |   |    |   |    |
|   |дайындық                 |   |    |   |    |
|2. |2-тақырып: Инженерлік    |6  |3   |6  |6   |
|   |бөгеттер.                |   |    |   |    |
|3. |3-тақырып: Инженерлік    |2  |1   |6  |6   |
|   |бөгеттерден өту.         |   |    |   |    |
|4. | 4-тақырып:              |2  |1   |4  |4   |
|   |ҚазақстанРеспубликасы    |   |    |   |    |
|   |Қарулы күштерінің        |   |    |   |    |
|   |инженерлік миниалары.    |   |    |   |    |
|5. |5-тақырып: Әскери құрылым|2  |1   |4  |   4|
|   |жүйесіндегі әскери       |   |    |   |    |
|   |топография.              |   |    |   |    |
|   |Оқыту әдістемесі.        |   |    |   |    |
|6. |6-тақырып: Жергілікті    |2  |1   |3  |3   |
|   |жерде картасыз бағдар    |   |    |   |    |
|   |алу.                     |   |    |   |    |
|7  |7-тақырып: Азимут бойынша|2  |1   |4  |4   |
|   |жергілікті жерде қозғалу.|   |    |   |    |
|8  |8- тақырып: Топографиялық|2  |1   |4  |4   |
|   |карта.                   |   |    |   |    |
|9  |9-тақырып: Карталы       |3  |1   |4  |4   |
|   |жұмысқа дайындау.        |   |    |   |    |
|10 |10-тақырып: Жергілікті   |3  |2   |4  |4   |
|   |жерде карта бойынша      |   |    |   |    |
|   |бағдар алу.              |   |    |   |    |
|11 |Барлығы                  |30 |15  |45 |45  |

2.2 Дәріс тақырыптарының тезистері.


№1тақырып.  Әскери құрылым жүйесіндегі әскери-инженерлік дайындық

Әскери-инженерлік дайындықтың мәні және міндеттері.  Инженерлік жасырылу іс-
шаралары. Оқыту әдістемесі.
    1.Инженерлік бөгеттердің классификациясы,арналуы.
    2.Мина-жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер.
    3. Минаның әрекет ету принципі
    4. Белгі беруші миналар
    1.  Қәзіргі  заманғы  ұрыста  инженерлік  бөгеттер  бөлімшелердің   ұрыс
қимылдарын қамтамасыз етуде бұрыңғысынша маңызды рол атқаратын болады.
    Инженерлік бөгеттер қарсыластың  ілгерілеуін  бөгеу,  маневрін  қиындату
адам күшімен техникасын шығынға ұшырату өз  әскерлеріне  қарсыласты  қарудың
барлық  түрлерімен  жою  үшін  неғұрлым  қолайлы  жағдай  туғызу  мақсатында
жасалады.  Инженерлік  бөгеттер   әскерлердің   ұрыс   қимылдарының   барлық
түрлерінде  қолданылады,  оларды  табиғи   бөгесіндермен   ұштастырып   атыс
жүйесіменде әскердің іс-қимылымен де тығыз ұштастырып командирдің  шешімімен
сәйкесм жасайды. Инженерлік бөгеттерді шептер бойынша және бағыттар  бойынша
жасайды; олар қарсылас  үшін  күтпеген  жерде  болуы  және  өз  әскерлерінің
маневрін шектемеуі керек.
    2.Инженерлік бөгеттер мина жарылғыш, жарылмайтын  және  аралас  бөгеттер
болып сараланады, танкке  қарсылары  және  жаяу  әскерге  қарсылары  болады.
Өзендер (су қоймалары) болған кезде судағы бөгеттер қойылуы мүмкін.
    Мина жарылғыш  бөгеттер  инженерлік  бөгеттердің  негізін  құрайды  және
миналанған алаң, миналар тобы (шоғыры) мен жеке миналар түрінде жасалынады.
    Мина жарылғыш бөгеттер жасауы үшін  танкке  қарсы  (ТҚМ),  жаяу  әскерге
қарсы  (ЖҚМ)  миналар,   сондай-ақ   жарылғыш   заттардың   (ЖЗ)   зарядтары
қолданылады, мина жарылғыш бөгеттермен бір кешенде  сигналдық  миналар  (СМ)
қойылуы мүмкін.
       Танкке қарсы миналар танктерді және басқа  да  ұрыс  машиналарын  жою
үшін қолданылады, олар танк және басқа ұрыс  техникасы  жүріп  келіп  басқан
кезде жарылатын шыншыр табанға қарсы, түп астыға қарсы болып бөлінеді.
    Жалпы  құрылысы.  Танкке  қарсы   миналар   корпустан   (металл,   ағаш,
пластмасса)  жарылғыш  зат  зарядынан  жарғыштан  және  аралық  детонатордан
тұрады. Танкке қарсы кейбір миналардың түбінде және бүйір бетінде  миналарды
алынбайтындай  жағдайға   койған   кезде   жарылғышқа   арналған   бұрандалы
тұтандырғыш ұялары болуы мүмкін.
    Танкке қарсы ТМ-62 миналары, МВЧ жарғышымен қолданылуы мүмкін.
    Танкке қарсы ТМ-62 миналарының құрылысы:
    Корпус   2)тығын  3) төсем  4) заряд 5) түп  6) қосымша детонатор
    7) тұтқаны бекітетін құлақша
    Танкке қарсы ТМ-57 миналары МВЗ-57 жарғышымен қолданылады.
    Минаның әрекет принципі қойылған минаның  үстінен  басқан  кезде  қақпақ
майысады жарғының соққы  тетігі  төмен  түсіп  КД-МВ  капсюль  детонаторлары
төлкесімен минаның диафрагмасына тіреледі одан  әрі  басқан  кезде  мұрындық
қиылады,шарлар соққышты босатады;соққы серіппенің  әсерімен  соққыш  капсюль
детонаторды теседі де, ол да, минада жарылады.
    МВЗ  –57  жарғышты  ТМ-57  минасы  құрылысы:              1)  корпус  2)
қалқанша  3)  НВЗ-57  жарғышы  4)  диафрагма  5)  заряд   6)түп  7)  орталық
детонатор 8) бүйірлік детонатор 9) тығын
    Танкке қарсы ТМК-2  кумулятивтік  минасы  танктің  не  басқадай  ұрыстық
техниканың астында жарылады.
     Жаяу әскерге қарсы миналар. Адам күшін жою үшін қолданылады. Олар фугас
(ПМД-6  М,  ПМН)  және  жарықшақты  (ПОМЗ-2М,  ОМЗ-72  және  МОН-50)   болып
сараланады.
    Жаяу әскерге қарсы ПМД-6М миналары МУВ, МУВ-2 және  МУВ-3  жарғыштарымен
қолданылады.
    Жаяу әскерге қарсы ПМД-М минасының құрылысы: 1) қақпағы 2)МУВ-2  жарғышы
3) резеңке қалпақша  4) металл элемент  5) тескіш 6)  сақтандырғыш  мұрындық
7) Т тәрізді ұрыстық мұрындық 8) соққыш 9) соққы серіппе 10) жарғыш  корпусы
11) МД-5М тұтандырғышы 12)металл тілімше 13) мина корпусы 14) ЖЗ заряды  15)
бүпкеніш қабат (жапырақтар)
    Минаның әрекет принципі минаны басқан кезде қақпақ төмендеп  Т  тә-різді
мұрындықты жарғыштан суырады соққыш соққы серіппенің әсерінен  МД-5М  (МД-2)
тұтандырғышын теседі, ол жарылып миналар жарылады.
    Жаяу әскерге қарсы ПМ  минасының  пластмасса  корпусы  болады.  Мина-ның
әрекет принципі минаны басқан кезде қақпамен қалқанша  төмен  түседі,  соққы
серіппенің әсерімен тұтандырғышты теседі де ол жарылып, минаны жарады.
    Жаяу әскерге қарсы ПМН минасының құрылысы:  1)  корпус  2)ЖЗ  заряды  3)
резеңке қалпақ 4)қалқанша 5) кеспе шығыршық 6)соташық  7)  металл  таспа  8)
резеңке төсем 9) калпақша 10) кескіш  11)  металл  элемент  12)шығыршық  13)
сақтандырғыш мұрындық 14) төлке 15) соққы серіппе 16)  соққыш  17)  сота-шық
серіппесі 18) ұрыстық томпешік 19) капсюл детонаторы  20)  тетрил  құты  21)
пластмасса гильза 22) тығын 23) резеңке төсем.
    Жаяу әскерге  қарсы  Фугас  миналар  топыраққа  үстіңгі  беттен  3-5  см
тереңдікке, қысқы жағдайда қардың қалыңдығы  10  см  болғанда  жерге,ал  қар
қалың болғанда үсіңгі бетінен 5 см аспайтын бүркеніш  қабаты  бар  тапталған
қарға қойылады. Орнатылған жаяу әскерге қарсы Фугас миналарды алуға  үзілді-
кесілді тыйым салынады.
    Жаяу әскерге қарсы ПОМЗ-2М жарықшақты миналарыы МУВ,МУВ-2  немесе  МУВ-з
жарғышымен қолданылады.
    Жаяу әскерге қарсы ПОМЗ-2М жарықшақты минасының құрылысы: 1)  корпус  2)
ЖЗ заряды (75 грамм тротилды құты) 3) МУВ-2 жарғышы  4)  Р  тәрізді  ұрыстық
мұрындық 5) кесінді сымы бар  карабин  6)  сым  керме  7)  қазықша  8)  МД-М
тұтандырғышы
    3. Минаның әрекет  ету  принципі:  сым  керме  тартылған  кезде  ұрыстық
мұрындық жарғыштан жұлынады соққыш босайды  да,  соққы  серіппенің  әсерімен
тұтандырғышты   теседі   ол   жарылып   минаны   жарады,   минаның   корпусы
жарықшақтарға бөлшектеліп жан-жаққа ұшып жаралайды.
    Минаны  сым  керменінің  бір  не  екі  тармағымен   орнатады   .Керменің
қазықшалары топыраққа жер бетінен 12-15  см  биіктікке  қағылады,ал  орнатпа
қазықша топырақ бетінен 5-7 см-ге қағылады.Сым керме минадан 5 м-ге  дейінгі
қашықтықта орнатылады,  ал  екі  тармақпен  орнатқан  кезде  екі  қазықшаның
арасындағы сым керме бір-бірінен 8 метрге дейін болуы керек.
    4. Белгі беруші  миналар  өз  әскеріне  қарсыластар  бөгеттер  ауданына,
позицияларға  немесе  қорғаудағы  объектіге  келгенін  ескерту  үшін  қолда-
нылады.
    Белгі  беруші  минаның  әрекет  принципі  жарғыштың  ұрыстық  мұрын-дығы
жұлынған  кезде  (сым  керменің   тартылуынан)   соқыш   КТ-   11   капсюль-
тұтандырғышты тесіп оқ-дәрі заряды тұтанады,ал одан дыбыстық белгі  блогының
татанғыш құрамы жанады да дыбыс шығады (ысқырық);  дыбыстық  сигнал  әрекеті
аяқталғаннан кейін жарық сигналының бірінші жұлдызшасынынң  тұтанғыш  құрамы
жанады, бұдан соң от жұлдызшаның тұтанғыш құрамынан айдама оқ-дәрі  зарядына
тиеді;  айдама  заряд  жанға  кезде  түзілетін  газдардың  қысымымен  жанған
жұлдызша гильзадан атылады;жанған айдама заряд осымен бір  мезгілде  кезекті
белгі беруші жұлдызшаны жандырады;нәтижеде барлық жұлдызшалар  (12-15)  дана
бірінен кейін бірі кезектесе жаныпминаның  корпусының  10-12  секунд  ішінде
атылып шығады.
    Белгі  беруші  миналар  жерге   орнатылуы   және   жергілікті   заттарға
(ағашқа,қазыққа және т.б.)байлануы мүмкін. Мина іске қосылған  кезде  жанған
жұлдызшалар мина орнатылған жерден 20 метрге дейінгі  радиуста  жерге  түсіп
жанып бітеді. Одан құраған шөп,егін өртенуі мүмкін;миналарды орнатқан  кезде
мұны ескеру керек.


№ 2 тақырып. Минажарылғыш бөгеттерді білдіретін белгілер:

    1. Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы миналанған алаңдар
    2.Жою әдістері.
    3.Жарылмайтын инженерлік бөгеттер
    4. КМТ-6 сипаттамасы


    1.Танкке  қарсы  және  жаяу  әскерге  қарсы  миналанған  алаңдар,   мина
шоғырлары  мен  жеке  миналар:  миналар   орнатылғаннан   кейін   топырақтың
жинастырылмағандығы;    миналар     мен     жарғыштардың     ұмыт     қалған
(шашылған)орамалары, қағаз зат белгілері;қалып қойған құрал-сайман,  миналау
құралдары; сілтемелер  мен  қоршаулар;төмпешіктердің,  қылтиған  қадалардың,
орнатпа және  керме  қазықтардың,  баулардың,  сымдардың  болуы;  миналардың
үстін бүркемелеген қабаттың төңірекке тән көріністен  өзгешілігі;  мина  қою
кезінде  жүрген  минаорнатқыштардың   шынжыртабандарының   (доңғалақтарының)
бороздалары мен іздері.
    Тұзақ- миналар: қару-жарақ құралдары мен жергілікті заттарға  бекітілген
керме   сымдарын,   сондай-ақ   электр   сымдарының   болуы;   қабырғалардың
қаламасындағы, жолдардың қаптамасындағы кінәраттар;  ғимараттардың  не  жеке
құрылыстардың ішінара қирағаны; ғимараттар, қоймалар, оқ-дәрі, ұрыстық  және
көлік машиналарының маңындағы әр түрлі заттардың үйіліп жатуы.
    Миналанған  алаңдар  жасалуын  тәуліктің  жарық  уақытында  ұшақтар  мен
тікұшақтардың ұсақ заттардың (контейнерлердің) тасталуын  және  снарядтардың
(ракеталардың) әуеде неғұрлым ұсақ бөліктерге бөлшектенуін  көріп  анықтауға
болады.  Миналанған  алаңдарда  қандайда  бір   сыртқы   әсерсіз   жекелеген
миналардың  жарылуы  болуы  мүмкін,  мұның  өзі  миналардың   өзін-өзі   жою
элементтерінің іске қосылуынан немесе миналанған алаңдардан  өтуді  қиындату
мақсатында орнатылған баяу жарылатын мина бомбалардың жарылуынан болады.
    Қашықтықтан орнату жүйелерімен миналанған  алаңдардың  білдіріп  тұратын
мынадай белгілері болады;төңіректе шашылып тасталған  миналар  контейнерлері
(касеттер), тұрақтандырғыш құрылғылар, парашюттер, сым кермелер және т.б.
    2.Жою  әдістері.  Сым  кермелермен   орнатылған   жаяу   әскерге   қарсы
қолданылатын  жарықшақты  миналарды  жою   бауының   ұзындығы   30-50   метр
тарбақтармен  жүзеге  асырылады.  Тарбақты  тексерілетін  жерге  (миналанған
алаңға)  кезектеп  алға  лақтырып  кейін  сүйрейді.  Миналардың  бар  екенін
жарылғандарына қарап анықтайды.
    Танкке қарсы миналанған  алаңдарда  кермелері  бар  жаяу  әскерге  қарсы
миналар миналар орнатылған болуы мүмкін. Миналарды  тралдау  және  жою  үшін
инженерлік – саперлік  бөлімшелерден  іздеу  және  жою  құралдары  сайма-сай
неғұрлым дайындалған  бөлімше  тағайындалады;  олар  әуелі  жаяу  әскерлерге
қарсы миналарды тралдайды, одан соң  танкке  қарсы  миналарды  іздеп  тауып,
жоюды бастайды. Танкке қарсы  миналар  тарбақтармен  белгілен-ген  орындарға
жиналып, бастырма зарядтармен жойылады.
    3.Жарылмайтын инженерлік бөгеттер мақсатына қарай танкке қарсы және жаяу
әскерге қарсы бөгеттер деп сараланады.
    Танкке қарсы бөгеттерге  танкке  қарсы  орлар,эскарптар,контрэ-скарптар,
бағандар  (ағаш,  металл,  темірбетон,   тас)   орманда   бөренелерден,   су
қоймаларында мұздан жасалған тосқауылдар, елді  мекендерде  металл  арандар,
баррикадалар, қар үйінділері, тау беткейлерінде мұз жолақтары,  өзендер  мен
су қоймаларында суаттар, су жаймалары, сондай-ақ ағаш үйінділері,  тауларда,
елді мекендерде жасалған үйінділер жатады.
    Жаяу әскерге қарсы бөгеттер ауыстырмалы және тұрақты болады.
    Ауыстырмалы  сым  бөгеттер  негізінен  өтпелерді,  бөгеттердің  бұзылған
тұстарын жылдам жабу үшін, сондай-ақ басқадай  бөгеттер  жасау  қиын  болған
жағдайларда  қолданылады.  Оларды  әдетте  күнілгері  жасап,  дайын  күйінде
орнатылған жерлерге жеткізіп қояды  (онша  еленбейтін  сым  торлар,  тікенді
және тегіс сымнан жасалған тез орнатылған бөгеттер, шиыршықтар, арандар).
    Тұрақты бөгеттерге биік және аласа қазықтармен  бекітілген  сым  торлар,
сым қоршаулар, ілмектер  мен  тұзақтар,  ормандағы  бөгеулер,  түбірлер  мен
бұталарды тікенді сыммен шалмалау т.б. жатады.
    Шөл дала  және  елсіз  таулы  жерлерде,  қыста  беткейлерге  мұз  қатыру
қолданылады.
    Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы  жарылмайтын  бөгеттер  бөлек-бөлек
те, бір-бірімен ұштастырып та  қолданылады,оларды  минажарылғыш  бөгеттермен
және белгі беретін құралдармен күшейтуге болады.
    Жарылмайтын  бөгеттер  жасаған  кезде  оларда  өз  әскерлерін   өткізуге
арналған  өтпелер  қалдырады,  ал  бұл  өтпелерді  тез  бітеу  үшін  қажетті
құралдарды (ауыстырмалы бөгеттер не миналар) дайындап қояды.
    Жарылмайтын   бөгеттерді   бүркемелеу   үшін   бөгеттердің    негіздерін
(бағандарды, арандар мен қазықтарды)  бүркемелеп  сырлау,  жасанды  перделер
қолдану, алдамшы бөгеттер жасау пайдаланылаады.
      .Қарсыластың инженерлік бөгеттерін, соның ішінде дистанциялық  миналау
жүйелерімен  орнатылғандарын  шабуылдаушы  әскерлер   орағытып   өтеді,   ал
орағытып өтуге болмайтын кездерде тралдаудың  штаттық  құралдарын   қолданып
не болмаса  өтпелер  жасап  өтеді.
    Инженерлік  бөгеттерде   өтпелерді  миналық  тралдармен,  минасыздандыру
құрылғыларымен  және  шектеулі  инженерлік машиналармен жасайды.
     Табанжолдық миналық  трал КМТ- 5М  (24  б-  сурет)  танктердің  арнаулы
жабдығы болып табылады және танкке қарсы  миналанған   алаңдарды   барлауға,
тралдары   жоқ  ұрыс   машиналары  мен  шабуылдаушы  бөлімдердің  өтуі  үшін
табанжол өтпелер жасауға арналған.Трал оң және  сол  бөліктен  тұрады,  олар
танкке  жеке-жеке  қосылады  және  бір-бірінен  бөлек  іске  қосылады.  Трал
жинақтамасына екі аунақтық бөлік , оң және сол жақтау,  ұстастырма  құрылғы,
екі пышақтық бөлік, оң және  сол  көтеру  тетіктері  қамтылады.Бұларға  қоса
трал түпкік  қадалық  миналарды  тралдауды,  жасаған  өтпені  белгілеудіжәне
қажет болған жағдайда аунақтық бөліктерді автоматты  түрде  ағытып  тастауды
қамтамасыз ететін құрылғылармен жарақталған.
    Табанжолдық КМТ-5М миналық трал.
    1-түптік қадалық миналарды тралдайтын құрылғы.
    2-аунақтық бөлік.
    3-пышақтық бөлік.
    КМТ-5М сипаттамасы


    |Тралддау жылдамдығы, км/сағ        |6-12          |
|Тралданатын табанжол ені,м         |0,73-0,81     |
|Тралды танкке экипаж күшімен       |30-45(8-13)   |
|тіркеу(танктен ағыту) уақыты, мин  |              |
|Тралдың массасы,т                  |7,3-7,5       |
|Тралды тасымалдайтын автомобильдер |1-КРАЗ-2556 не|
|саны,дана                          |2-ЗИЛ-131     |




    КМТ-6 миналық тралы орташа танктердің аспалы жабдығы болып табылады және
олардың  танкке  қарсы миналанған  алаңдардан  өтуі  үшін  арналған.Құрылымы
жөнінен трал қазып алғыш, табанжолдық; миналарды тралдау  оларды  топырақтан
қазып алып, танктен былайғы жаққа қою арқылы орындалады.
       Трал  жинақтамасы  екі  пышақтық  бөліктен,  тралды   танкке   ілетін
ұстастырма құрылғыдан, пышақтық бөліктерді  көтеру  тетігінен,  түпке  қарсы
қадалық миналарды тралдауға арналған құрылғыдан тұрады.
    Урал-375, ЗИЛ-131 не КрАЗ-2556 автомобильдерімен тралдың үш жинақтамасын
тасымалдайды.


    4. КМТ-6 сипаттамасы


    |Тралдау жылдамдығы км/сағ |14-ке дейін            |
|Әр пышақтық бөлік         | 0,62                  |
|тралдайтын табан жолдың   |                       |
|ені, м                    |                       |
|Тралы бар танктің қара    |50-ге дейін            |
|жолдағы орташа жылдамдығы |                       |
|км/сағ                    |                       |
|Тралды танкке экипаж      | 5                     |
|күшімен қосу              |                       |
|Тралдың массасы, т        | 1                     |


    Минасыздандыру  қондырғысы   миналанған   алаңдарда   әскерлердің   ұрыс
қимылдарының   барысында   жару   әдісімен   өтпелер    жасауға    арналған.
Минасыздандыру қондырғысында  бар  екі  минасыздандыру  жиынтығы  миналанған
алаңда әрқайсысы ұзындығы 100 метрден астам, ені 6  метрге  дейінгі  өтпенің
жасалуын қамтамасыз етеді .
    Минасыздандыру зарядтары ауамен 900 метрге  дейінгі  қашықтыққа  атылады
да, одан соң өзіне қарай тартылып, зарядты қарсыластың  миналан-ған  алаңына
аунытпай салады,  оның  тежеу  арқандарының  электр  кабелі  арқылы  базалық
машиналық басқару пультінде тұрып жарады.
    Минасыздандыратын УЗР-3р ұзартылған зарядтары әскерлердің ұрыс қимылдары
барысында жару әдісімен  қарсыластың  миналанған  алаңында  өтпелер  жасауға
арналған. Инженерлік–саперлік бөлімшелер  шабуылға  шыққан  бойда  риактивті
двигательді іске қосады, оны қарсыластың бөгеттерінің бүкіл  тереңіне  салып
электр кабелі бойынша жарады, 100 метрден  астам,  ені  6метрге  дейін  өтпе
жасалуын қамтамасыз етеді.
    Мотоатқыш бөлімшелер табанжолдық миналық трал жасаған өтпемен бірден  не
екіден тұрған лек түзеп, ал минасыздандыру  қондырғысымен  жасалған  өтпемен
үштен тұрған лекпен минажарылғыш бөгеттерден өтеді.Тралдары бар  жаяу  әскер
ұрыс машиналары миналанған алаңнан  өздері  өтеді.Тралдары  жоқ  жаяу  әскер
ұрыс машиналары мен бронетранспортерлер алаңдардан танктер жасаған  не  жару
әдісімен жасалған өтпелер арқылы ғана өтеді.
    Жарылмайтын  бөгеттерден   өту.Қарсыластың   танкке   қарсы   орларынан,
эскарптары   мен   контрэскарптарынан   танктер,   бронетранспортерлер   мен
артелерия көпірлер не өткелдер  арқылы  өтеді.  Өткелдер  СВТУ  танктерінің,
жолтөсегіштердің   (бульдозерлердің),   инженерлік   шектеу    машиналарының
көмегімен бөгеттерге топырақ үйме жасау арқылы өтеді.
    Танке қарсы ор арқылы жару әдісімен  өткел  жасау  үшін  топырақ  бетіне
салынатын әрқайсысы 25 кг төрт  заряд  немесе  топыраққа  1  метр  тереңдіке
орнатылатын әрқайсысы 6-8кг төрт заряд жару қажет. Баған қандай  материалдан
болуына қарай әр баған үшін заряд массасы мынадай  болуы  мүмкін:  рельстен-
0,5-1   кг»;   швеллерден,   қоставрдан-3-5   кг,   бөренеден   –0,5-1   кг,
темірбетоннан-3-5 кг.
    Ормандағы  үйіндіден  өтпе  жасау  үшін  құрамында  СВТУ  танкімен,  БАТ
жолтөсегішімен  не   инженерлік   шектеу   машинасымен,   сондай-ақ   екі-үш
мотоарамен күшейтілген кемінде бір  бөлімше  команда  тағайындалады.  Өтпені
құлатылған   ағаштарды-   оның   өсінен   сыртқа   қарай   жылжыту    арқылы
жасайды.Бөлімше екі есептопқа бөлінеді. Құрамында  үш  адам  болатын  біреуі
барлау мен минасыздандыру жүргізеді, екіншісі өтпені тазалап ашады.
    Үйіндіні тазалау мен онда оратылған  миналардың  жойылуын  тездету  үшін
әрбір 6-8 метр сайын  шоғырланған  (20-25кг-нан)  не  погондық  массасы  6-8
кг/м, ұзындығы  6  метр,  құлаған  ағаштарға  не  олардың  астына  салынатын
ұзартылған зарядтармен жарылыс жасау қажет.Үйнідідегі ені біржақты  қозғалыс
үшін кемінде 4 метр болуға тиіс.
    Елді    мекендердегі    үйінділер    негізінен    бульдозерлермен     не
жолтөсегіштермен тазаланады.Қираған елді мекенде көшелерді  тазартқан  кезде
жасалатын өтпеге жақын жерде құлау қатері бар  жартылай  қираған  ғимараттар
қалуына  жол  беруге  болмайды.Мұндай  ғимараттарды  жарып  не   механикалық
әдіспен құлатады.
    Сым  бөгеттерде  өтпелерді  танктермен   (онша   елеусіз   кедергілерден
басқаларын), жару әдісімен не қайшы және саперлік құралдарды пайдаланып  қол
күшімен жасайды. Сым бөгеттерде жару әдісімен өтпелер жасау үшін  ұзартылған
зарядтарды қолданады. Зарядтарды қазықтар түбінде  сымның  астына  не  сымға
салып жарады. Жару нәтижесінде ені 4-5 метр өтпе жасалады.
    Сым   бөгеттерден   сондай-ақ   бұта    не    сабаннан,    тақтайлардан,
сырғауылдардан,сатылардан және шинельдерден өткелек жасау арқылы да өтеді.
    Онша елеусіз және ауыстырмалы сым бөгеттерден өтпелер жасағанда арқанмен
танктерге,  тартқыштарға   сүйреткен   тарбақтар   мен   ілмектерге   байлап
бөгеттерді жан-жаққа бөлшектеу арқылы жасауға болады.
    Электрленген бөгетерден өтпелер арқылы не тоқсыздандырып барын  әдеттегі
сым  бөгеттерден  өту   әдістерімен   өтеді.Электрлендірілген   бөгеттердегі
өтпенің ені электрленбеген бөгеттердегіден 2-3 метр аралық болуы керек.
    Родиоактивтік не химиялық тұрғыда зақымдалған  аймақтағы  үйінділер  мен
қирауларды  аршу  кезінде  жеке  құрам  жүктелген  міндетті  жеке   қорғаныш
құралдарын пайдаланып орындайды.

    3-тақырып.  « Әскери топография» « Топографиялық карта»


    1.Топографиялық карта жайлы түсінік.
    2.Картамен жұмыс жасау.
    3.Карталар масштабы.


    1.  Карта-бұл  жер  бетінің  белгілі  бір  шарттар  бойынша   жазықтықта
(қағазда)  кішірейтіліп  бейнеленуі.  Халық  шаруашылығы  мен  әскери  істің
қажеті үшін түрлі қарталардың  көп  мөлшері  дайындалады.  Оларды  масштабы,
әлеуметтік  мазмұны,  қолданылуы   (мысалы,   географиялық,   топографиялық,
өндірістік,   орман,   жол,   геологиялық,   топырақты,   оқулық)   бойын-ша
топтастырады.  Топографиялық  картаның  географиялық  картаның  географиялық
картадан негізгі  айырмашылығы  -  оның  масштабында.Оларға-1:25000-1:100000
масштабына дейінгі карталар жатады.
    2. Әскери істе карталар кеңінен қолданылады. Олар жергілікті жер  туралы
мәліметтің  қайнар  көзі,  әскерлердің  ұрыс   қимылдарын   қамтамасыз   ету
құралдарының  бірі   болып   табылады.   Ол   мотоатқыштар,   артиллеристер,
ракеташылар, танк әскерлері, ұшқыштар және басқа мамандарға қажет.  Картамен
бейтаныс жерлерде бағдарлану жасаланылады, ұрыс бөлек қимыл-дарын  жүргізуге
шешім қабылданады: марш жасалады: ракета жіберу мен  артиллерия  атысы  үшін
мәліметтер дайындалады, жергілікті жерде инженерлік жабдықтау  бойынша  есеп
айыру мен өлшеулер жүргізіледі; нысана  координаттары  анықталады,  нысананы
көрсету жүзеге асырылады.
    3. Картада жергілікті жер  кішірейтілген  түрде  көрсетіледі.  Картадағы
ұзындық сызығының жергілікті жердегі  сәйкес  сызықтың  ұзындығына  қатынасы
карта масштабы деп аталады.  Топографиялық  картаның  көмегімен  орындалатын
тапсырмалардың әр түрлі болуына орай, масштабтары әр  түрлі  карталар  қажет
болады: 1:10000- он мыңдық,  1:25000-ж  жиырма  бес  мыңдық,  1:100000-  жүз
мыңдық, 1:200000- екі жүз мыңдық, 1:500000- бес  жүз  мың-дық,  1:1000000  -
миллиондық.  Қабылданған   масштабтық   қатар   ел   қорғанысы   мен   халық
шаруашылығын қанағаттандырып, бір масштабтан келесіге жеңіл  ауысады(көшуді)
қамтамасыз етеді.
    1: 25 000 (1 см-ге 250 м) масштабтағы карта -  ең толық, әрі дәл  карта,
бөлім мен бөлімше командирлерінің су тосқауылдарын  бұзуда,  қалаларда  ұрыс
әрекеттерін жүргізу, инженерлік ғимараттар салу  кезінде  жергілікті  жердің
шағын  жекеленген  учаскелерін  мұқият  зерттеп,  бағалауға  арналаған.   Ол
артиллерияның  атысқа  даярлануы   кезінде   жергілікті   жерді   инженерлік
жарақтандыру жөнінде  шараларды  орындау  мен  жоспарлауды  дәл  өлшеу  және
есептеу үшін қолданылады.
    1: 50 000 (1 см-ге 500  м) масштабты  карта  жергілікті  жерді  зерттеп,
бағалауға,  бағдарлауға,  нысананы  көрсетуге  арналған  және  оны,  әдетте,
бөлімшелер мен бөлімдер әр түрлі ұрыстарда, әсіресе  қорғаныс  ұйымдастыруда
қоданады. Шабуыл кезінде ол қарсылас қорғанысын, су тосқауылын  бұзуда,  әуе
және  теңіз  десанттарын  түсіруде,  сондай-ақ   елді-мекендер   үшін   ұрыс
әрекекттерін жүргізуде жергілікті жерді  зерттеп,бағалау  үшін  қолданылады.
Бұл  карта  сондай-ақ   артиллерияны   атысқа   даярлау,   әскери-инженерлік
имараттарды жобалау және жергілікті жерді  инженерлік  жарақтандыру  бойынша
есептеулерді орындау үшін де қолданылады.
    1: 100 000 (1 см-ге 1  км)  масштабты  карта  жергілікті  жерд  зерттеп,
ұрысты жоспарлау, әскерлерді  басқару  және  өзара  іс  қимылды  ұйымдастыру
кезінде оның  тактикалық  қасиетін  бағалау,  жергілікті  жер  мен  нысананы
көрсетуге    бағдарлануға,    қарсылас    объектілерінің     (нысаналарының)
координаттарын   анықтауға   арналған,   сонымен   бірге   әскери-инженерлік
имараттарды жобалау мен жергілікті жерді инженерлік  жабдықтауға  байланысты
шараларды орындауға қоладнылады.
    1: 200 000 (1см-ге 2 км) масштабты   карта   жергілікті  жерді  зерттеп,
бағалауға  арналған.  Ол  әскердің  ұрыс  әрекеттерін  жоспарлау  және   оны
қаматамасыз   ету   шараларында,   әскерді   басқаруды   жоспарлау   кезінде
қолданылады.  Жол  картасы  ретінде  жиі  қолданылады,  өйткені   онда   жол
тораптары мен оның ұрыстық және басқа техникамен жүруге жарамдылығы  көрнекі
әрі жеткілікті дәрежеде толық бейнеленген. Жол торабынан басқа  бұл  картада
жер бедерінің жалпы сипаты, негізгі су тосқауылдары, ірі ормандар  мен  елді
мекендер жақсы бейнеленген. Сондықтан ол жолдан тыс  жерлердің  өтпелілігін,
оның қорғаныш және бүркемелеу қасиетін зерттеуде қолданылады.
    1: 500 000 (1 см-ге 5 км) масштабты карта операцияға  дайындық  пен  оны
жүргізу кезінде  жергілікті  жердің  жалпы  сипатын  зерттеу  мен  бағалауға
арналған. Ол  әскерлердің  өзара  әрекеттері  мен  басқаруды  ұйымдастыруда,
әскер  қозғалысы  мен  нысананы  көрсетудің  бағдарлауда,  сондай-ақ   жалпы
ұрыстық жағдайдың бағыттарын жазу үшін қолданылады.
    1: 1000 000 (1 см-ге 10  км)  масштабты  карта  жергілікті  жерді  жалпы
бағалауға және ірі географиялық аудандардың  табиғи  жағдайларын  зерттеуге,
ұрыс әрекеті театрын әскери-географиялық бағалауға, әскерді  бағалауға  және
басқа  міндеттерді  шешуге  арналған.   Жергілікті   жердің   картографиялық
бейнелену мөлшері мен картаның толықтығы, өлшеулер дәлдігі карта  масштабына
байланысты болады.
    Карта масштабы кішірейтудің  төменгі  дәрежесінде  аса  ірі  болады.  Ол
жергілікті жерді толықтай бейнелеуге мүмкндік  жасайды.  Карта  масштабы-ның
кішірейтілуімен бірге оған салынатын жергілікті жер бөлшек-терінің  саны  да
кішірейтіледі. Картада бейнеленген аумақтық кішірейту дәрежесі неғұрлым  көп
болса, карта масштабын соғырлым ұсақ деп атайды.
    Карта шетінің  оң  (төменгі)  жағында  сандық  және  сызықтық  масштабы,
масштаб көлемі көрсетіледі.
    Сандық масштабы алымы бірге тең бөлшекті көрсетеді, ал бөлшектің  бөлімі
картада  жергілікті  жер  сызығының  ұзындығы   қанша   ретке   кішірейгенін
көрсетеді. Мысалы, 1:50000 масштабында карта сызықтық өлшемдер  50000  ретке
кішірейтілген, яғни картаның 1 см-і жергілікті жреде 50000 см-ге немесе  500
м-ге, болмаса, 0,5 км-ге сәйкес келеді. Сандық масштабпен жұмыс істеу  карта
сызығының ұзындығынан  жергілікті  жер  ұзындығына  және  керісінше  ауысуға
келтіріледі.
    Бірнеше масштабтарды салыстырғанда, қай масштабтың бөлімі кіші – сол аса
ірісі керісінше. Мысалы, 1: 10000  масштаб  1:  50000  масштабына  қарағанда
едәуір ірілеу.
    Сызықтық масштаб – бұл сандық масштабтың графикалақ мәнері. Түзу сызықта
масштаб негізі деп аталатын кесінді бірнеше  рет  салынған.  Масштаб  негізі
жергілікті жердегі жүздеген метр  немесе  километрдің  бүтін  санына  сәйкес
келеді. Қағида бойынша, оның ұзындғы 2 см-ге  тең.  Бірінші  негіз  ұсағырақ
бөліктерге бөлінеді.
    Сызықтық  масштаб  карта  бойынша  өлшеу  үшін  және  оған  қашықтықтағы
есептеусіз салу үшін тағайындалады.
    Артаның  1  см-ге  сәйкес  келетін  жергілікті   жердегі   метр   немесе
километрдегі қашықтық масштаб шамасы деп аталады.
    Естеріңде болсын! Егер сандық масштабтың бөлімінде екі соңғы нөлді сызып
тастасақ, онда қалған сандар  1  см-ге  неше  метр  сәйкес  болатынын,  яғни
масштаб шамасын көрсетеді. Мысалы, 1:25000 масштабты карта картаның 1  см-не
жердің 250 м шамасына сәйкес келеді.


    №4.Тақырып. Карта бойынша қашықтықты өлшеу


    1. Карта бойынша қашықтықты өлшеу.
    2. Маршрут ұзындығын өлшеу.
    3. Географиялық координаттар жүйесі.
    4. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі.


    1. Карта бойынша қашықтықты өлшеу
    Өлшеуіш – циркульмен өлшеу. Циркульді өзінен  сәл  еңістеу  ұстап,  оның
иелері өлшейтін кесіндінің шеткі  нүктелеріне  қойылады,  циркульдің  адымын
өзгертпей, оны  сызықтық  масштапқа  қойып,  сол  аяғы  нөлдің  оң  жағынан,
бөлулердің бірінде дәл тұруы  тиіс,  сонан  соң  ізделінетін  қашықтық  неше
метрге немесе километрге сәйкес келетіні жазылу бойынша есептелінеді.
    Картаның  сызықтық  масштабына  сыймайтын  ұзын   сызықтар   бөлшектеніп
өлшенеді. Қисық сызықтағы  қашықтық  циркуль  адымымен  (кішігірім  адыммен)
өлшенеді. Әдетте, циркуль адымының ұзындығы 1 немесе 0,5 см-ге тең.
    2.Маршрут ұзындығын өлшеу
    Картада  маршрут  ұзындығын,  әдетте,  курвиметрмен   өлшейді.   Қалыпты
курвиметрде карта бойынша  қашықтықты  өлшеу  үшін  екі  шкала  болады:  бір
жағынан – метрлік (0-ден 100 см-ге дейін),екінші жағынан  -  дюймдік  (0-ден
39,4 дюймге дейін). Бұлш аспаптың төменгі  жағындағы  йналдыру  дөңгелекшесі
тісті  берілістер  жүйесі  арқылы  меңзермен  жалғанған.   Картадағы   сызық
ұзындығын  өлшеу  үшін  алдымен  дөңгелекшені  айналдыра   отырып   меңзерді
шкаланың бастапқы(нөлдік)  бөлініске  қойып,  дөңгелекшені  өлшенетін  сызық
бойымен сырғанату керек.  Курвиметр  шкаласы  бойынша  алынған  санды  карта
масштабының шамасына көбейту керек.
    Курвиметр  жұмысының  дұрыстығын  сызықтың  белгілі  ұзындығын,  мысалы,
картадағы  километрлік   тор   сызықтарының   арақашықтығы   өлшеу   жолымен
тексереді. 50 см ұзындықты өлшеу кезінде курвиметрдің қателігі  0,25  см-ден
аспайды. Маршрут ұзындығы өлшеуіш циркульмен де өлшен алады.
    Карта бойынша өлшенген маршрут ұзындығы нақтылы ұзындықтан біршама қысқа
болады, өйткені  картаны,  әсіресе  ұсақ  масштабты  картаны  құрастырғанда,
жолдар  түзуленеді.   Таулы-жоталы   жерлерде   сонымен   бірге   маршруттық
горизонталь  жүргізу  мен  оның  шынайы  ұзындығының  арасында   өрлер   мен
еңістерге байланысты елеулі айырмашылықтар болды.  Осыған  байланысты  карта
бойынша өлшенген маршрутқа  түзетулер  енгізген  жөн.  Түзету  коэфиценттері
жергілікті жерлердің әр түрлі типі мен карта масштабтары үшін бірдей емес.
    Әр түрлі типті жергілікті  жерлер  мен  карта  масштабтары  үшін  түзету
коэффиценттері


    |Жергілікті |Карта масштабы үшін түзету           |
|жердің     |коэффиценті                          |
|сипаты     |                                     |
|           |1: 50 000|1: 100   |1: 200   |1: 500   |
|           |         |000      |000      |000      |
|Жазық      |1,0      |1,0      |1,05     |1,05     |
|Жоталы     |1,05     |1,10     |1,15     |1,20     |
|Таулы      |1,15     |1,20     |1,25     |1,30     |


    Кестеде  көрсетілгендей,  жоталы  және  таулы  жерлердің  карта  бойынша
өлшенуі мен шынайы қашықтығының айырмашылығы айтарлықтай үлкен. Мысалы: 1  :
100 000 масштабты картада тулы аудан маршрутының ұзындығы 150 км-ге тең,  ал
оның шынайы ұзындығы 150 x 1,20 = 180  км-ге тең.
    Маршрут ұзндығына түзетуді, циркульдің «адымын»  түзету  коэфицент-терін
ескере отырып алып, карта бойынша өлшеуіш циркуль мен өлшеу кезінде  тікелей
енгізуге болады.
    Қағаз жолағы көмегімен  өлшеу  үшін  –  оның  тегістеу  шетін  картадағы
нүктелер арасындағы  анықталатын  қашықтықпен  беттестіріп,  оларға  қарама-
қарсы қағаз жолағында жіңішке сызықтармен  белгілер  жасайды.  Осы  белгілер
арасындағы кесіндіні сызықтық мастабқа қойып, қашықтықта есептейді.
    Егер  сызғыш  пайдаланылса,  онда  оның  көмегімен  картадағы   нүктелер
арасындағы  қашықтықты  сантиметрмен  (миллиметрмен)  өлшейді,   сонан   соң
алынған мән масштаб шамасына көбейтіледі.
    Картадағы сызықты өлшеудің  нақты  дәлдігі  (өлшеу  нақтылығы,  картаның
қателігі, қағаздың деформациясы) 0,5 – 1мм арасында ауытқиды, ол  жергілікті
жердің 1 : 10000 масштабы үшін 5 – 10 м, 1:  25000  масштабы  үшін  12-25-м,
1:50000 масштабы үшін 25-50м қашықтыққа сәйкес келеді.
    3. Географиялық координаттар жүйесі.
    Топографияда географиялық және  жазық  тікбұрышты  координаттар  кеңінен
қолданылады. Бұл координаттар жүйесі жұмыс істеуде өте ыңғайлы; олар  арқылы
объектілердің тікелей жергілікті жерде картада  қалай  орналасуы,  сондай-ақ
оңай анықталады.
    Географиялық координаттар дегеніміз – жер бетіндегі кез келген  нүктенің
экватор  жазықтығы  мен  меридиан  жазықтығына  қатысты   орнын   анықтайтын
бұрыштық шамалар (бойлық пен ендік).
    Топографиялық карталарда меридиандар мен параллельдердің сызықтары карта
бетінң ішкі жақтаулары қызметін  атқарады.  Карта  бетінің  ішкі  жақтауының
бұрыштарында  оның  қабырғаларын  құрйтын   меридиандардың   бойлылығы   мен
параллельдердің ендігі жазылады.
    Сыртқы және ішкі  жақтаулардың  арасында  минуттық  жақтау  беріліп,  ол
кесінділерге  бөлінген,  кесінділер  сәйкестігі  бір  минутқа  тең  карталар
масштабы 1 : 10 000 – 1 : 100 000 карталар үшін бір минутқа  сәйкес  келеді.
Әрбір минуттық кесінділер нүктелермен алты теңдей бөлікке бөлшектенген  (бір
бөлігі  10,,  сәйкес).  Топографиялық  картаның   ішінде   меридиандар   мен
параллельдер жүргізілмейді. Сондықтан да ендік нүктелермен анықтау үшін,  ол
арқылы параллель жүргізу қажет, яғни шығыс және батыс жақтарындағы  минуттық
шкаласында  бір  атаулы  бөлшектерді  біріктіретін  түзу,  сонан   соң   осы
шкалалардың  біреуі  бойынша  ендікті  есептейді.  Бұл  кезде  парақ  бойына
параллель  жүргізу  қажет  емес,  тек  ендік  есептеуі  жүргізілетін   минут
шкаласымен қиылысу нүктесін қысқа штрихтармен белгілеп  шығу  қажет.  Бойлық
нүктесі де осыған ұқсас  анықталады,  бұл  кезде  жақтаудың  солтүстік  және
оңтүстік жақтарындағы минут шкалаларын пайдаланады.
    Географиялық кординаттар  бойынша  картаға  нүктелер  түсіру  үшін  кері
есепті шығарады. Жақтаудың батыс  және  шығыс  жақтарында  ендік  нүктелеріе
сызықшаларымен, солтүстік және оңтүстік  жақтарын  –  бойлықпен  белгіліейд,
алынған  қарама-қарсы  таңбалар  арқылы  түзу  сызықтар   жүргізіледі.   Осы
сызықтардың қиылысуы ізделінетін нүктенің орнын анықтайды.
    4. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі.
    Жазық тікбұрышты координаттар жазықтықтағы координаталар  осіне  қатысты
нүктенің орнын анықтайтын сызықтық шаманы білдіреді.
    Топографияда жазық  тікбұрышты  кординаттар  жүйесі  төмендегідей  түрде
салынған. Жер  шарының  беті  алты  градустық  аймақтар  бойынша  жазықтыққа
жазылады. Олардың есебі Гринвич меридианынан шығысқа  қарай  бірден  алпысқа
дейін жүргізіледі.
    Абсцисса осі х  (тік  ось)  ретінде  әрбір  аймақта  осьтік  меридианның
бейнесі, ал ордината осі у (горизонтальды ось)  –  ретінде  экватор  бейнесі
қабылданады. Олардың қиылысуы – 0, координат басы.
    ТМД елдері үшін х абсциссалары оң шаманы, ал у ординатасы – оң да, теріс
те  шамада  болады.  Ординатаның  теріс  шамасын  жою  үшін  әрбір  аймақтың
меридиандағы осьтік у ордината шамасын 500 км-ге тең деп  қабылданған,  яғни
х осі батысқа 500 км-ге ауысады. Сондықтан да у координаты 500 км-ден  артық
барлық нүктелер, у координаты осьтік меридианннан шығысқа қарай,  ал  шамасы
500 км-ден кішісі батысқа қарай орналасқан.
    Әрбір аймақта тік  және  көлденең  сызықтарға  өзара  перпендикуляр  тор
салынады, олардың алғашқысы х осіне, екіншісі у  осіне  параллель.  Бұл  тор
тікбұрышты координаттық тор деп аталады,  картада  ол  квадраттар  жүйесімен
көрсетіледі.  Оны  сондай-ақ  километрлік  деп  атайды,   өйткені   сызықтар
тұтастай километрлер саны арқылы жүргізіледі.
    Километрлік тор салынған алты градустық аймақ  картаның  жеке  парақтары
түріндегі бөлімдерге бөлінеді.  Картаның  әрбір  парағы  барлық  аймақ  үшін
бірдей кординаталық торлар бөлімдерімен жабылған.
    Жақтау сыртына шыға берісте  шақырымды  тор  сызықтарында  абсцисса  мен
ординаталарының  шамасы  жазылады.  Жақтау   бұрыштарына   таяу   координата
сызықтары толығымен, ал қалғандары қысқартылып (соңғы екі саны) жазылады.
    Шақырымдық тор карта  бойынша  нүктелердің  координатын  анықтауға  және
белгілі координаттар бойынш  объектілерді  салуға,  дирекциондық  бұрыштарды
өлшеуге,  сондай-ақ  объектілірді  көрсету  немесе  табу  үшін  қолданылады.
Сонымен  бірге,  «көз  мөлшерімен»   қашықтықты   және   ауданды   бағалауға
көмектеседі.
    Картада пункттің орналасу орнын жуықтап көрсету.
    Квадраттық оңтүстік-батыс (сол жақ төменгі) бұрышының  пункт  орналасқан
қысқартылған координаттарын атау керек, алдымен х координаты, ол  сонан  соң
у координатасы аталады. Мысалы, егер 235,0  белгісімен  биіктіктің  орналасу
орнын көрсетк керек болса, «Квадрат жиырма бір он  жеті,  биіктік  –  235,0»
деп айтылуы тиіс.
    Карта бойынша координат нүктесін  анықтау.  Масштаб  көмегімен  берілген
нүктеде ол орналасқан квадраттың көлденең жағының  сол  жақтағы  (батыстағы)
тік  және  төменгі  (оңтүстіктегі)  нүктесіне   дейінгі   қашықтық   метрмен
(перпендикуляр бойынша) өлшенеді.  х  мәні  экватордан  квадраттың  оңтүстік
жағына дейінге тұтас шақырымдық мән мен сол жақтан нүктеге дейінгі  өлшенген
қашықтықтың қосындысынан тұрады, ал у мәні – тік сызықтың  сандық  мәні  мен
сол сызықтың нүктеге дейінгі метр санынан тұрады.
    Картаға нүктені түсіру. Нүкте орналасуы тиіс кординаттар бойынша квадрат
анықталады. Табылған квадраттың оңтүстік сызығының  бүйір  жақтарынан  карта
масштабына кесінді салынады. Ол квадраттың төменгі  жағы  мен  х  нүктесінің
айырымына  сәйкес  келу  керек.   Алынған   таңбалар   жіңішке   сызықтармен
біріктіріледі.  Осы  сызыққа  квадраттың  батыс  жағынан  масштабта  кесінді
салады. Ол квадраттың сол жағы мен У нүктесінің айырымы сәйкес  келуі  тиіс.
Бұл ізделіп отырған нүкте болып табылады.

№5-тақырып. Азимуттар мен дирекциондық бұрыштарды анықтау.
    1. Топографиялық карта бойынша жергілікті жерді зерделеу.
    2. Дирекциондық бұрышты өлшеу.
    3. Жергілікті жерде карта бойынша бағдарлау.
    4. Шартты белгілер
    5. Картада горизонтальдар негізгі қима белгілері.


    1. Азимуттар мен дирекциондық бұрыштарды анықтау.
    Ам магнитті азимут – магнитті меридианның сағат  тілі  бағытымен  солға
бағытталуынан есептелетін көлденең (горизонтальды) бұрыш.
    α дирекциондық бұрышы – берілген нүкте арқылы өтетін бағыт пен  абцисса
осінің сағат тілі бағытымен  сол  жақ  бағытқа  қарай  есептелетін  абсцисса
осіне параллель сызықтың арасындағы бұрыш.
    Жоғарыда берілген бұрыштардың  бәрі де 0º - ден 360º - қа дейінгі мәнге
ие болуы мүмкін.
    2. Дирекциондық бұрышты өлшеу. Картада жергілікті  затқа  бағыт  сызығы
жүргізіледі. Бастапқы пункті жақын жерінен жүргізілген сызықтың  кординаттық
торы тік сызықтарының бірімен қиылысқан нүктесін алады және оны  транспортир
ортасына, ал  оның  сызғышының  шетін  (0-180  градус  сызығы)  тік  ызықпен
беттестіреді. Транспортир шкаласымен шқырымдық сызықтың  солтүстік  бағытына
анықталатын бағытқа дейінгі бұрыш сағат тілінің  бағытымен  есептеледі.  180
градустан астам бұрыштар кезінде  тордың  батыс  бағытынан  есептеледі  және
алынған мәнге 180 градус қосады.
    Дирекциондық бұрыш  бойынша  бағытты  картаға  түсіру.  Бастапқы  нүкте
арқылы параллель тік тор сызығына түзу  сызық  жүргізу  керек.  Осы  сызыққа
ортасы бастапқы нүктемен беттесетіндей етіп транспортирді қояды. Ал  шкаласы
оңға  бағыталған  бұрыштар   кезінде  180  градусқа  дейін  және  солға  180
градустан көбірек болуы тиіс. Тронспортирдегі  өлшемге  қарсы,  дирекциондық
бұрышқа  сәйкес  картада  белгі  жасайды.  Ол   бастапқы   нүктемен   түзуді
біріктіреді.
      Ақиқат азимутты картамен өлшеуге болады. Бірақ оны дирекциондық бұрыш
арқылы,  меридиандардың  гамма  жақындауымен  А  формуласы  бойынша  есептеп
шығару жеңілдеу болып табылады:  А =α + ( +-).
    Топографиялық карталардағы торлардың  тік  сызығы  ақиқат  меридиан-дар
бағытымен сәйкес келмейді және меридиандар  жақындасуы  деп  аталатын  бұрыш
жасайды. Егер вертикальды сызық торының солтүстік  ұшы  ақиқат  меридианынан
шығысқа ауытқыса, онда меридиандардың жақындасуы шығыстық ("+"  белгісімен),
қарама-қарсы жаққа ауытқуы – батыстық (''-'' белгісімен ) болып саналады.
    Дирекциондық бұрыш магнитті азимутта мына формула бойынша Ам = α –  (+-
Бт)  қайта  есептелінеді,  мұнда  Бт  –  бағыттың  түзетілуі  немесе  магнит
нұсқараның  ауытқуы,  яғни  координаттық   тор   тік   сызығының   солтүстік
бағытымене  арасындағы  бұрыш  және  магниттік  меридиан  бағытымен   түзету
магниттік бұрылудың және меридиандардың жақындасуының белгілерімен  алынған:
Бт = (+-δ) - (+-γ) айырымы ретінде анықталады.
    Бағыт түзетілуінің көлемі және оның көлемдерін қосатындар карта  парағы
сыртындағы жақтаудың төменгі сол жақ бұрышында сызба және  түсіндірме  мәтін
түрінде орналастырылады.
    3. Топографиялық карта бойынша жергілікті жерді зерделеу. Топографиялық
карталар жергілікті жер  бейнелеуін  дәл  және  толықтай  бере  алады.  Олар
жергілікті заттардың өзара орналасуын, олордың  пішінін,  мөлшерін  ,биіктік
жағдайын және басқа көптеген сандық және сапалық  сипаттамаларын  көрнекілік
түрінде бере алады.
    Топографиялық картада жергілікті жер  шартты  белгілермен  белгіленеді.
Топографиялық,  картаның  шартты  белгілері-бұл  графикалық,  әріптік   және
сандық  белгілеудің  жүйесі.Олардың   көмегімен   картада   жергілікті   жер
объектілерінің орналасқан орны көрсетіледі және олардың сапалық және  сандық
сипаттамалары беріледі.
    Бір затты бейнелейтін шартты белгілер түрлі мастшабтағы  карталарда  өз
сызбасы бойынша бірдей болады және тек мөлшерімен ғана өзгешеленеді.
    Карта жасау кезінде жергілікті жер элементтерінің бәрін көрсету  мүмкін
болғандықтан, кейбір екінші  кезектегі,  аса  маңызды  емес  жергілікті  жер
элементтері мүлде көрсетілмейді, ал басқалары жалпылай бейнеленеді.
    4. Шартты белгілер – карта әліппесі. Бұл әліппені білмей, картаны оқуға
үйрену, демек, ол бойынша жергілікті  жерді  зерделеу  мүмкін  емес.  Шартты
белгілер масштабты, масштабтан тыс және түсіндірмелі болып бөлінеді.
    Масштабты шартты белгілер аталған карта масштабында көлемі  мен  пішіні
салынуы мүмкін жергілікті заттарды бейнелеу  үшін  қызмет  етеді.  Масштабты
шартты белгілер контурлы және сызықты болып бөлінеді.
    Контурлы  белгілер  аталған  объектінің  шекарасын   белгілеуден   және
объектінің сапалық сипатын бейнелейтін қосымша  белгілері  бар  ауданын  бір
түсті белгілеуден (штрихтеу, түсті бояу) тұрады.  Сызықтық  шартты  белгілер
картада сызықтық сипаттағы – жолдар,  шекаралар,  байланыс  желілері,  құбыр
өту  жолдары,  т.б.  жергілікті  заттарды  бейнелеу  үшін  пайдаланады.  Бұл
белгілер масштабта объектілердің тек ұзындығы мен формасын бере алады.
    Масштабтан тыс шартты белгілермен карта масштабында айқындалмайтын ұсақ
жергілікті заттар бейнеленеді. Шартты белгілерді  зерделегенде  мынаны  есте
сақтау  керек:  жергілікті  жердің  бір  объектісі  ірі  масштабты   картада
масштабты шартты белгімен,  ал  ұсақ  масштабты  картада  –  масштабтан  тыс
шартты белгімен бейнелеуі мүмкін.
    Түсіндірмелі шартты  белгілер  жергілікті  жер  объектілерінің  қосымша
сипаттамасы үшін қолданылады.
    Картада шартты белгілермен бірге толық, қысқартылған жазулар, сондай-ақ
графикалық бейнелеуге болмайтын  объектілердің  сандық  сипаттамалары,  елді
мекендер , өзендер, көлдер,  таулар,  сайлар  және  т.б  .  объектілер  жеке
атауларының жазулары да беріледі.
    Көрнекілікті айқындау, оқуды жеңілдету және  картаның  мазмұнын  байыту
үшін жергілікті заттар мен бедерлер картада қандай да бір  дәрежеде  олардың
табиғи түсін еске  саланытындай  етіп  түрлі  бояулармен  басылады.  Мысалы,
жасыл бояумен орман, бұталар, бақшалар,  саябақтар,  көк  бояумен  теңіздер,
өзендер, көлдер және гидрографияның басқа объектілері,  қарамен-  жекеленген
жергілікті заттардың шартты белгілері, сандық сипаттамалар  және  жазулардың
көпшілігі, жолдар, сарымен-жақсартылған  топырақты  жолдар  төсемі,  қызғылт
сары- тас жол төсемі, қызғылт сары- тас жол  төсемі,  қоңырмен-  жер  бедері
бейнеленеді.
    Картаны оқи білу- барлық  шартты  көрсеткіштердің  картадағы  мәні  мен
мазмұнын жақсы түсіну.
    ТМД-да топографиялық карталар  Балтық  биіктігі  жүйесінде  жасалынады.
Яғни бұл биіктікті санау  алдында  Балтық  теңізінің  орта  деңгейі  алынады
(кронштадттық су өлшеу постының нөлдік белгісі). Теңіз деңгейінен  қарағанда
жер беті нүктелерінің биіктігі абсалюттік биіктік деп аталады, олар  күрделі
геодезиялық және топографиялық жұмыстар нәтижесінде анықталады.
    Картада жер бетінің  тегіс  емес  кеңістік  суреті  шартты  белгілердің
үйлесуіндегі  гаризонтальдар  көмегімен  және  жергілікті  жер  нүктелерінің
сипатты жазылуымен беріледі.
    Деңгейлік  беттегі  құламаның  проекциясы  құлама  жатысы  деп  талады.
Картада жатыс горизонтальдар арасындағы қашықтықпен  бейнеленеді.  Жатыс  аз
болса,  соғұрлым  құлама  құлдилау  болады  және  керісінше   бедер   қимасы
биіктігінде жатыс көп болса, құлама жайпақ келеді.
    Әрбір  масштаб  үшін  бедер  қимасының  негізгі   биіктігі   масштабтың
графикалық мүмкіндіктерін (нақтылығын) ескере отырып белгіленген . Ол  карта
жақтауының оң жақ астына сызықтық масштабтан төмендеу  жазылады  және  карта
парағының  тұрақты  мөлшері  болып  табылады.  Масштаб  ірі  болған   сайын,
соғұрлым қима биіктігі кішірейеді. Сондықтан  да  ірі  масштабты  карталарда
бедер ұсақ масштабты карталармен салыстырғанда толықтау бейнеленеді.
    5. Картада  горизонтальдар  негізгі  қима  биіктігіне  сәйкестендіріліп
тұтастай жіңішке сызықтармен жүргізіледі және негізгі  немесе  тұтастай  деп
аталады.
    Қиюшы беттердің арасында қалып қоюына байланысты негізгі горизонтальдар
картасында  бейнелеуге  мүмкін  болмағандықтан  ,   кейбір   сипатты   бедер
пішіндерін  (жеке  шыңдар,  қазан-шұңқырлар   )   белгілеу   үшін   жартылай
горизонтальдар (жартылай ,  қосымша  горизонтальдар  )картада  негізгі  қима
биіктігінің жартысы арқылы өткізіледі және үздік сызықтармен сызылады.
    Әрбір бесінші  негізгі  горизонталь  бедері  оқуға  ыңғайлы  болу  және
нүктелер биіктігін анықтауда горизонтальдарды  есептеуді  жеңілдету  үшін  –
жуандау  сызықтармен  сызылады.  Горизонтальдар  жергілікті  жерде  бағыттың
жоғарылау немесе төмендеуін  анықтауға  мүмкіндік  бере  алмайды.  Сондықтан
олардың кейбіреуіне бедердің сипатты жерлерінде , ылдидың төмендеу  бағытына
қарай сызықша түрінде ылди көрсеткіштері (бергштрихтер ) қойылады.
    Бедердің горизонтальдармен бейнелеуі кейбір тұтастай  горизонтальдардың
абсалюттік  биіктігі  мәні  жазулармен  және  жергілікті  жердің  жекеленген
сипатты нүктелерімен толықтырылады.
    Абсалютті нүктелер биіктігі мен горизонтальдардың картадағы жазуы белгі
деп аталады. Горизонтальдармен  бейнелеуге  келмейтін  (мысалы,  жар,  жыра,
жырмалар,  қорғандар  ,   шұңқырлар)   бедер   элементтері   арнайы   шартты
белгілермен көрсетіледі. Олардың кейбіреулері сандық сипаттарымен беріледі.
    Карта бойынша жергілікті жер бедерін зерделеу  –  яғни  бұл  жазвқтықта
горнизонтальдар суреті бойынша ой жүгірте отырып жер  бетіндегі  тегіс  емес
кеңістік көрінісін елестету және  бедер        (  ылди  құлдилығы,  нүктелер
биіктігі және т.б.) сипатын анықтау бойынша есептеу мен өлшеуді жүргізу.
    Бедердің жалпы сипаттамасы горизонтальдарды қалыңдығы мен сызылуына көз
жүгірте қарау ,биіктік белгілері мен бедер бөлшектерінің шартты  белгілеріне
қарай анықталады. Бұл белгілерді қолдана отырып, бірніші кезекте негізгі  су
бөліністері, жазықтар мен ойпаттар ,жергілікті жерлердің төмендеу  бағыттары
айқындалады. Бедер сипатымен танысып болған соң, қойылған міндетке сай  он.ы
мұхият  зерттей  бастайды,  сондай-ақ   қажеті   өлшеулер   мен   есептеулер
жүргізеді.
    Жер бетінің абсолютті биіктігін  картада  горизонтольдар  мен  белгілер
бойынша анықтайды. Горизонтольды жатқан нүкте  биіктігі  осы  горизонтольдың
белгісіне сәйкес келеді. Егер нүкте горизонтальдар  арасында  жатқан  болса,
онда оған жақын жатқан төменгі горизонтальдың биіктігін  тауып,  бұл  шамаға
бұл нүктенің горизонтоль үстіндегі артығын  қосады.  Бұны,  әдетте,  «көзбен
қосу» жолымен анықтайды.
    Бедерлердің қажетті дәйектері негізгі және жартылай  горизанталь-дармен
бейнеленбеген  жекелей  жерлерде  олардың  арасында  қосалқы  горизонтальдар
жүргізіледі. Ол қысқа  үзік  сызықтармен  сызылады.Қатысты  көтерілу  артығы
(қатысты  биіктік,  яғни  жергілікті  жердің  бір   нүктесінің   екіншісінен
биіктігі) олардың абсалютті биіктіктерінің айырмашылығы ретінде  есептеледі.

    Ылдилар құламасы арнайы график – шөгінді шкаласымен өлшенеді, ол  карта
жақтауының оңтүстік астына, сызықтық масштабын оңға қарай орналасады.

№ 6-тақырып:  Жергілікті жерде картасыз бағдар алу.
     Гидрография
    1.  Елді мекендер
    2.  Өндірістік, ауылшаруашылық және әлеуметтік-мәдени объектілерге
    3. Өсімдіктер жамылғысынан


    1. Гидрография белгілі бір  дәрежеде  жергілікті  жердің  жалпы  сипатын
анқтайды. Оның барлық объектілері картада  белгіленеді:  теңіздер,  өзендер,
су  қоймалары,  құдықтар,  бастаулар,  көлдер,  бұлақтар,  арықтар,   орлар,
тоғандар және гидротехникалқ имараттар.
    Карта бойынша теңіздер мен өзендердің жағалау сызығын анықтауға  болады.
Жағалау сызығынан кейін теңіз жағына шартты  белгілермен  су  үсті  және  су
асты тастары,  жартастар,  рифтер,  аймақтар,  жағалау  құрылыстары,  толқын
бұзарлар,   сондай-ақ   теңіз   навигациялық   жағдайларының   белгілері   –
шамшырақтар, алаулар, қарақшылар, қадалар көрсетіледі.
    Теңіз, көл және ірі өзен түптерінің бедері тереңдік және  изобат  белгі-
лерімен – тең тереңдік сызықтарымен бейнеленеді.
    Өзендер мен бұлақтар еніне және карта масштабына байланысты бір  не  екі
сызықпен көрсетіледі. Барлық  өзендерде  су  кесіндісі  белгілері  беріледі,
нұсқаулар арқылы ағыс бағыты көрсетіледі.  Екі  сызықпен  бейнеленген  өзен-
дерге ені, тереңдігі,  ағыс  жылдамдығы,  түбінің  грунты  (Т(К)-тасты,Қ(Т)-
қатты, Қ(П)-құмды, Ж(В)-жабысқан) жазылады.  Өзендер  мен  арналарда  арнайы
шартты белгілермен көпірлерді, аймақтарды, өткелдерді, шлюздерді және  басқа
да гидротехникалық имараттарды көрсетеді.
    Көпірлерге сипаттамалар жазылады: әріптермен құрылыс материалы  (А(Д)  –
ағаш, ТБ(ЖБ) – темір  бетонды,  М-  металл),  алымына  –  ұзындығы  мен  ені
метрмен, бөліміне жүк көтергіштігі  тоннамен  беріледі.  Кеуіп  бара  жатқан
өзендер  мен  жылғалар  үзік  сызықтармен  беріледі.  Картада  басқа  да  су
объектілері бейнеленді (су арналары, құдықтар, бұлақтар)
    Жол торабына темір, тас жол және  топырақты  жолдар  жатады.  Әр  жолдың
бейнеленуі оның сызылуын, типі мен сипаттамасын білдіреді.
    Темір жолдар біртұтас қалың сызықтармен көрсетіледі:  көлденең  сызықтыр
жол санын, ал Г әрпі тәріздес белгімен электрленген жолдар көрсетіледі.
    Тар темір жолдар ұзына бойына көлденең таяқшалары бар  мейлінше  жіңішке
сызықтармен бейнеленеді.
    Тас жолдарға автостардтар, жетілдірілген тас жолдар мен қарапайым тас
    жолдар жатады. Олардың алғашқылары  –  үш  сызықпен,  екіншілері  –  екі
сызықпен,  үшіншісі  –  бір  сызықпен  бнріледі.  Жол  қызғылт  сары  түспен
боялады. Шартты белгінің бойына отырғызылған  өсімдіктер,  қуыстар,  үймелер
және басқа объектілер көрсетіледі, сондай-ақ олардың техникалық  сипаттамасы
жазылады. Мысалы, жетілдірілген тас жолдың шартты белгісінде 12  (16)  жазуы
бар. Ол жол жабындысының ені – 12 м, жол бойы  ордан  орға  дейін  –  16  м,
жабындысы – асфальт (басқаша болуы да  мүмкін)  дегенді  білдіреді.  Салынып
жатқан жолдар белгілі бір ұзындық буындармен көрсетіледі.
    Жетілдірілген топырақты жолдар  –  екі  сызықпен  беріліп,  сары  түспен
боялады; топырақ жолдар – екі сызықпен; дала  және  орман  жолдары  –  үздік
сызықпен беріледі.
    Арнайы шартты белгілермен ---- керуен жолдары, мал және жаяу сүрлеулері,
қысқы жолдар көрсетіледі.
    2. Елді мекендер картада қала, қала  типтес  кент,  саяжай  типті  кент,
квартал,  қатар,  жүйесіз  және  бытырап  орналасқан  құрлысты  ауыл   типті
кенттерге бөлінеді.
    Картада олардың әрқайсысына  толық  сипаттама  беріледі,  соның  ішінде:
көлемі мен типі, саяси әкімшілік  маңызы,  жоспары  мен  квартал  құрлысының
отқа  төзімділігі,  бас  көшелері  мен  көрнекті  ғимараттарының  орналасуы,
сондай-ақ қоғамдық, өндірістік  ғимараттар  мен  үйлер,  бағдарлар  (мысалы,
мұнаралар, ескерткіштер, зауыт, фабрика құбырлары ),  айналаның  бедері  мен
өсімдіктерінің сипаты беріледі.
    Саяси - әкімшілік маңызы мен олардың көлемі  сызбалар  және  атауларының
жазбасы шрифт көлемімен бейнеленеді. Салалық және саяжайлық кенттер  аталымы
астында онда бар үйлердің саны көрсетіледі.
    1 : 25 000 және  1  :  50  000  масштабты  картада  отқа  төзімді  тығыз
кварталдарды бар құрылыстар  (  тас,  кірпіш,  темір  бетонды)  сары-қызғылт
түспен, ал отқа төзімсіз құрылыстары барлар (ағаш, саздан тұрғызылған)  сары
түспен боялады.
    3.  Өндірістік,  ауылшаруашылық  және   әлеуметтік-мәдени   объектілерге
зауыттар,  фабрикалар,  шахталар,  электр  стансалары,   диірмендер,   мұнай
мұнаралары,  шіркеулер,  мешіттер,   мектептер,   ауруханалар,   шипажайлар,
ескерткіштер,  байланыс  желісі,  электр  бергіш  желісі,  мұнай  және   газ
құбырлары жатады. Негізінен олар  масштабтан  тыс  белгілермен  бейнеленеді.
Қағидаға  сәйкес,   олар   бейнеленген   объектінің   маңызын   түсіндіретін
жазбалармен толықтырылады.
    4. Өсімдіктер жамылғысынан топографиялық  картада  ормандар,  жекеленген
тоғайлар, аласа және сирек ормандар, жеке ағаштар, орманның жас  өсінділері,
орманның  жіңішке  алаңдары,  тал-шіліктер,  бұталар  және  цитрус  бақтары,
жүзімдіктер  ,  шай   плантациялары,   өртенген   ормандар   мен   шапқындар
көрсетіледі.
    Орман алаңы жасылмен боялады. Ормандар хош иісті, жапырақты және  аралас
бөлінеді. Шартты белгінің сол жағынан ағаштардың   басым  түрлері  ,  ал  оң
жағына ағаштардың орташа сипаттамасы метрмен (алымына- биіктігі, бөліміне  –
кеуде деңгейіндегі қалындығы және бөлшектің оң жағына –  ағаштар  арасындағы
қашықтық ) жазылады.
    Орманды бейнелегенде  ондағы  жолдар,  байланыс  желіісі  мен  әкімшілік
шекаралар көрсетіледі.
    Сирек тоғайлар бояусыз, шартты белгімен, ал орман өскіндері - ашық жасыл
түспен боялып, жиі кездесетін ағаштар мен  ағаш  биіктігін  көрсете  отырып,
шартты белгімен беріледі.
    Тұтас тал- шіліктер алаңы  ашық  жасыл  түспен,  сирек  бұталар  бояусыз
беріледі.
    Картада  кейбір  грунттар  (тасты,  аңғарлы,құмды,   т.б.),   сортаңдар,
батпақтар,  сондай-ақ  мелекеттік,  көрші  мемлекеттердің   және   автономды
республиклардың, өлкелер мен облыстардың шекарасы бейнеледі


    №7-тақырып.  Жергілікті жерде карта бойынша бағдарлану.
   1. Жергілікті жерді бағдарлану.
   2.   Картаны жергілікті жер сызығы бойынша бағдарлау
   3. Компас бойынша картада бағдарлану
    4. Жергілікті жерде карта көмегімен жасалатын қозғалыс.


    Қазіргі   жағдайда   жергілікті   жерде   бағдарланудың   негізгі   түрі
топографиялық  карта  бойынша  бағдарлану  болып  табылады.  Карта   бойынша
бағдарлану  –  картада  бағдарланудан,  ондағы  тұру   нүктесіне   берілетін
анықтамадан және картаны жергілікті жермен салыстырудан тұрады.
    Картаны  бағдарлау  –  горизонтоль  тегістік  жағдайын  ондағы  бағыттар
жергілікті  жердегі  тиісті  бағыттарға  параллель  болатындай  ету.  Мұндай
жағдайда  карта  жақтауының  жоғарғы  (солтүстік)  жағы  –  солтүстікке,  ал
төменгі  жағы  –  оңтүстікке,  оң  жағы  –  шығысқа,  сол  жағы  –   батысқа
бағытталады. Картаның бағдарлануы жуықтап, көзбен  не  сызғыш  не  компастың
көмегімен дәл орындалуы мүмкін.
    Жуықтап бағдарлану үшін  белгілі  тұру  нүктесінен  картада  бейнеленген
қоршаған жақын бағдарларға ойша жүргізілген бағыттар жергілікті жердегі  осы
заттардағы  бағыттармен  шамамен  сәйкес  келетіндей  етіп   картаны   бұрса
жеткілікті.
    Картаны шамамен горизонт жағына қараған бағытпен бағдарлайды. Алдына ала
горизонт жағын анықтайды, сосын картаның жоғарғы жақтауы –  солтүстікке,  ал
оң  жағын,  төменгі  және  солтүстігі-  шығысқа,  онтүстікке  және   батысқа
қарайтындай етіп етіп бұрады.
    Картаны жергілікті жер сызығы, бағдар мен компас бағыты бойынша неғұрлым
толық бағдарлауға болады.
    2. Картаны жергілікті жер сызығы бойынша бағдарлау  картада  бейнеленген
түзу сызықты  жергілікті  заттар  болған  жағдайда  қолданылады.  Жергілікті
жердің қандай да бір  сызығында  тұрып,  картадағы  сызықты  зат  бейнесінің
бағыты оның жергілікті жердегі бағытымен сәйкес келетіндей, ал оның  сол  не
оң  жағындағы  басқа  объектілердің  бейнесі  картаның  да  сондай   жағында
болатындай етіп картаны бұру керек .
    Егер тұру нүктесі белгілі және картада бейнеленген бағдарлар болса  және
тұру  нүктесінен  көрініп  тұрса,   онда   картаны   сол   бағытты   бойынша
бағдарлайды.  Сызғышты  картадағы  жүру  нүктесіне  қойып,  қандай  да   бір
көрінетін бағдармен сызғыш бойын нысаналап,  таңдалған  бағдар  нысаналанған
сызықтың бойында болатындай етіп картамен бірге  бұрады.  Нысаналау  кезінде
сызғыштың соңын  өзіне  қаратып,  картада  бағдарға  қарап  тұратындай  етіп
ұстайды.
    3. Компас бойынша картада бағдарлануда алдымен оны шамамен  бағдарлайды.
Сосын компасты картаға оның лимбасының нөлдік диаметрі карта жақтауының  сол
жақ бүйірімен сәйкес етіп қояды. Үстіне компас  қойылған  картаны  нұсқардың
солтүстік ұшы бөлініске жеткенше  бұрады,  ол  магнитті  нұсқардың  ауысуына
сәйкес келеді, оның көлемі жақтаудың оң жағының  астында  көрсетіледі.  Егер
ауысу компас бөлінісі бағасынан (30) кіші болса, оны есептемейді.
    Өзінің  тұру  нүктесі  картада  бейнеленген  бедерге  тән  формалар  мен
бөліктер бойынша төмендегі тәсілдердің бірімен : көзбен  жуықтап  бағдарлау,
жүрілген қашықтықты өлшеу, бағдар бойынша белгіленген таңбалар анықталады.
    Жақын бағдар бой   ынша тұру нүктесін анықтау үшін картаға қарап, ондағы
және  жергілікті  жердегі  екі-үш  жақын   жергілікті   заттар   мен   бедер
элементтерін тану керек.  Сосын  таңылған  бағдарға,  оған  дейінгі  бағытқа
сондай-ақ  олардың  өзара  орналасуына  дейінгі  “көзбен”  өлшеп  анықталған
қашықтықты  картадағы  тұру  нүктесінің  масштабын  ескере  отырып  белгілеу
керек.
    Тұру  нүктесін  жүріп  өткен  қашықтықты  өлшеу  арқылы  анықтауда   бұл
қашықтықты картадағы дәл танылған жергілікті  жер  нүктесінен  бастап  өлшеу
керек және оны карта масштабындағы қозғалыс бағытына қою керек.
    Бағдар бойынша белгіленген таңбалар әдісінің мәні  мынада:  бағдарланған
картада сызғышпен екі-үш  жергілікті  затқа  белгі  қойылып,  одан  бағыттар
жүргізіледі;  бұл  сызықтардың  қиылысы  тұру  орны  болып   шығады.   Мұнда
бағдарлардың дәл танылуы, ал  сызғыш  шеті  оның  картадағы  бейнесінің  дәл
ортасынан өтуі маңызды.
    Картаны  жергілікті  жермен  салыстыру.  Жергілікті  заттар  мен   бедер
элементтерінің тұру нүктесінің  айналасында  орналасқандардың  бәрін  тауып,
сондай-ақ  картада  көрсетілген  жергілікті  жер  объектілерін  тану   болып
есептеледі.
    Картада бейнеленген затты табу үшін картаға  қарап,  ондағы  өзнің  тұру
орнын анықтау керек. Карта бағдарына ығыстырмай бетін затқа  қаратып  тұрады
да, жергілікті жерден оған дейінгі қашықтықты  көзбен  бағалап,  ойша  карта
масштабындағы бұл қашықтықты  өзінің  тұру  нүктесінен  зат  бағытына  қарай
қояды. Қойылған қашықтықтан көрінетін жергілікті заттың  картадағы  бейнесін
табу керек.
    Картада бейнеленген жергілікті жердегі затты табу картаға қарап,  ондағы
өзінің  тұру  орнын  анықтағаннан  кейін  орындалады.  Картада  бағдарланған
жағдайда  тұру  нүктесінің  жергілікті  затқа   бағытын   табады   (сызғышты
картадағы тұру нүктесіне және заттың шарты белгісіне қою  арқылы  табуға  да
болады), бұл бағытқа картада өлшенген  бұл  нүктелер  арасындағы  қашықтықты
апарып, жергілікті жердегі затты іздестіреді.
    4.  Жергілікті жерде карта көмегімен жасалатын қозғалыс.
    Ұрыс жағдайында да, бейбіт уақытта да карта көмегімен түрлі жағдайларда:
жолмен және жолдан тыс, жабық жерлерде, түнде және көруге  қиыншылық  туатын
басқа да жағдайларда қозғалыс жасауға тура келеді. Берілген маршрут  бойынша
бағытты қателеспей ұстап жүру үшін қозғалысқа мұқият  дайындалу  және  жолда
үнемі өзі тұрған жерін анықтап отыру қажет.
    Жол бойымен қозғалыс кезінде алдын ала картамен жақсылап зерделеп  алып,
қозғалыс маршрутын : жол сипатын ,  жол  бойындағы  құрылыстарды  ,  көкжиек
тұсына қатысты жалпы бағыт жолын , өтеуге қиын учаскелердің орналасуын  және
оларды айналып өтуге болатын жолдары , жол айрығы мен  жол  қилыстарын  есте
сақтау керек. Сонан  соң картада қозғалыс дұрыстығын  бақылау  үшін  қажетті
маршрут  бойынша  негізгі   бағдарлар   таңдалынып   ,   іріктеледі.   Бүкіл
маршруттардың  ұзындығы  мен   таңдалынып   алынған   бағдарлар   арасындағы
қашықтықтар өлшенеді және жазылынып алынады.
    Қозғалыс уақыты картада бағдарналған болуы тиіс.  Бұл  бағдардан  келесі
бағдарғы жылжи отырып, картаны жергілікті  жермен  жүйелі  түрде  салыстырып
отыру,  жүріп  өткен  қашықтықпен  бағдарлар  бойынша  қозғалыс   дұрыстығын
бақылау кез келген нүктеде таңдалып алынған бағдар  қатынасындағы  маршрутта
өз тұрған жерінде және қозғалыстың соңғы пунктін айқын біле алу үшін  қажет.
Әсіресе бағдарлану дұрыстығына  күмән  туғызатын  жерлерде  қорғану  кезінде
мұқият болу керек.
    Жолдан тыс қозғалыс жасау үшін маршрут  картада  жолдың  әрбір  бұрылысы
жақсы  танылатын  жергілікті   жер   бағдарларымен   көрсетілетіндей   болып
белгіленеді.  Маршрут  бағыты  мүмкіндігінше  жергілікті  заттардың  (орлар,
байланыс желілері т.б.) түзу сызықты бағыттарымен сәйкес  келуі  керек.  Бір
бағдардан келесі бағдарға қозғалу  кезінде,  жолдағы  қозғалысқа  қарағанда,
карта бойынша жиі бағдарланып, оны жергілікті  жермен  сәйкестендіріп  отыру
қажет.
    Жабық жерлерде қозғалыс бағыты компас бойынша  бағдарланып,  ұсталынады.
Сондықтан  да  қозғалыс  маршрутын  зерделеп,  таңдағанда   азимут   бойынша
қозғалыс үшін мәліметтер  міндетті  түрде  дайындалады.  Ормандағы  қозғалыс
кезінде бағдар ретінде тоғай жолдарын, өзендерді, т.б. пайдалануға болады.
   Түнгі қозғалыста бағдарлар жол бойындағы  бір-біріне  жақын  қашықтықтағы
   нысандардан таңдап алынады. Бағдар ретінде  мүмкіндігінше  көрнекті  және
   қараңғыда тану оңай болатындай  заттарды,  мысалы,  биіктікте  орналасқан
   заттар, көпірлер, ұшы көрінетін биіктіктер пайдалану қажет.


    №8 тақырып. Әскери-инженерлік дайындық, әскери топография, басқару және
байланыс бойынша сабақ өткізу әдістемесі. 2 сағат
    Қазақстан Армиясының танкіге  қарсы  және  жаяу  әскерге  қарсы  негізгі
миналары, олардың техникалық – тактикалық мәліметтері, жалпы  құрылысы  және
әрекет ету прниципі. Олардың орнатылатын орны және тәртібі, жасыратын  жерін
анықтайтын белгілері.
    Мақсат.  Танкіге  қарсы  және  жаяу  әскерге  қарсы   миналардың   жалпы
құрылысымен, әрекет  ету  принцпімен  және  орнатылу  тәртібімен  оқушыларды
таныстыру. Минаның қарсыласпен  күресудегі  әсерлілігі  туралы  сенімділікті
тәрбиелеу және оларды ұрыс кезінде пайдалану дағдыларын қалыптастыру.
    Оқу сұрақтары. 1. Танкіге қарсы миналар.  Олардың  тактикалық-техникалық
мәліметтерді жалпы құрылысы және әрекет ету принципі. 2. Жаяу әскерге  қарсы
миналар. Олардың тактикалық-техникалық мәліметі, жалпы құрылысы және  әрекет
ету принциптері.  3.  Танкіге  қарсы  және  жаяу  әскерге  қарсы  миналардың
орнатылатын орны және тәртібі, жасырынатын жерін анықтайтын белгілер.
    Уақыт. 45 мин.
    Өткізілетін орны. Әскери бөлме және тактикалық дайындық  және  азаматтық
қорғаныс бойынша сабақ өткізетін қалашық.
    Әдіс. Әңгімелеу және көрсету.
    Материалдық  қамтамасыз  етуі.  2-танкіге  қарысы   оқу  минасы,  3-жаяу
әскерге қарсы миналар.
      Сабақтың өткізілу тәртібі және әдістемелік кеңестер. Сабақ басталардын
бұрын танкіге қарсы және жаяу әскерге қарсы миналар бейнеленген плакат  және
миналардың негізгі сипаты берілген кестені  дайындап  қою  ұсынылады.  3-оқу
сұрағын талдау үшін тактикалық дайындық  және  азаматтық  қорғаныс  алаңында
мина орнатуға арналған екі ұяшық дайындап қою керек. ПОМЗ –  2  немесе  оның
макетін орнатып, сондай-ақ орнатылған миналарды анықтау белгілерін  дайындау
қажет.
    Кіріспе бөлім. 3мин
    Сабақ басында оқытушы оқушыларға инженерлік  бөгеттер,  олардың  ұрыстық
барлық түрінде қолданылатынын, жауды жоюда және олардың қозғалысына  кедергі
келтіру туралы айтқаны дұрыс .
    Инженерлік бөгеттер  мина  жарылатын,  жарылмайтын  және  қоспалы  (мина
жарылатын  және  жарылмайтын)   болып   бөлінеді.   Осы   жерде   оқушыларға
қарсыласпен күресуде ең  әсерлісі  болып  мина  жарылатын  инженерлік  бөгет
екені туралы айтып өткен дұрыс.  Олар  тек  қарсыласты  бөгеп  қана  қоймай,
олардың  техникасына  зақым  келтіріп,  тірі  күшін  жоюда  әсерлі.   Екінші
дүниежүзілік  соғыс  кезінде  Кеңес  армиясы   мина   жарылған   бөгеттердің
көмегімен жаудың 10 мыңнан аса көлігін жойғаны туралы айтуға болады.
    Одан әрі оқытушы-ұйымдастырушы оқушыларға  жарылатын  мина  бөгеттерінің
негізін мина алаңдары құрайтыны туралы  айтуы  керек.  Сосын  мина  алаңының
белгілі жерлерге тәртіп бойынша мина орналасқан жергілікті жер екені  туралы
айтады. Осы жерде машиналардың танкіге, жаяу әскерге қарсы және арнайы  түрі
болатынын айтқаны дұрыс.
    1-оқу сұрағы. 12 мин. Алғашында  танкіге  қарсы  миналардың  қарсыластың
танкілерін және басқа да ұрыстың көліктерін зақымдау үшін  жергілікті  жерді
миналауға қолданылатыны туралы әңгімелеу  ұсынылады.  Олар  шынжыр  табанға,
танкі астын зақымдауға және бортын зақымдауға қарсы болады.  Шынжыр  табанға
қарсы миналар шынжыр табан тікелей оған жанасқан да жарылып, негізінен  оның
қозғағыш  бөлігін  ғана  зақымдайды.  Танктің  астын  жаратын  миналар   тек
қозғағыш  бөлігін  ғана  зақымдап  қоймай,  оның   моторын   және   экипажын
зақымдайды. Бортты зақымдайтын миналар танктің бортын теседі.
    Сосын оқытушы-ұйымдастырушы плакаттын  танкіге  қарсы  миналардың  ТМ-57
немесе  ТМ-62  сияқты  кең  тараған  түрлерін  көрсетіп,   олардың   негізгі
сипаттары, жалпы салмағын, жарылғыш заты, детокетор туралы айтуы қажет.
    Одан әрі оқытушы-ұйымадстырушы танкіге қарсы миналардың жалпы  құрылысын
қарастыруға көшеді. Осы жерде  ол  оларды  атап  өтіп,  ТМ-57  немесе  ТМ-62
миналарының корпусын, бөліктерін көрсетеді.  Минаның  әрекет  ету  принципін
жылдам меңгеру үшін оқушыларға  жарғының  корпустан,  соққы  механизмі  және
ұрғысынан тұратын жалпы құрылысы көрсетілуі тиіс.
    Оқытушы  одан  кейін  оқушыларды  миналардың  әрекет   ету   принципімен
таныстырады. Алдымен ол оқушыларға ТМ  –  57  және  ТМ  –  62  фугасты  әсер
ететіні,   яғни,   нысананы   жарылған   өнімдерімен   зақымдайтыны   туралы
хабарлайды. Сосын жартылай бейнеленген мина кескіні  бар  суретті  пайдалана
отырып минаға шынжыр табанмен немесе 150-160 кг жүк  мина  қақпағына  жанмен
әсер еткенде ол төмен түсіп, жарғышпен  бірге  жарғыштың  соққы  механизміне
дейін аралық детонаторға төмен  түсетіні  туралы  айтады.  Басқыш  қақпақтың
басылуы нәтижесінде соққы  механизмі  іске  қосылады.  Дектонатордың  жаққыш
қапшығы қызып, оның жарылуын тудырады. Жаққыштың жарылуы мен минаның  заряды
жарылады.
    Сабақты бекіту сұрағы. 1. Танкіге қарсы мина  не  үшін  қолданылады?  2.
Минаның негізгі бөліктерін атаңыз. 3. Мина іске қалай қосылады?
    2-оқу сұрағы. 15 мин. Мазмұндалу әдістемесі 1-оқу сұрағымен бірдей. Жаяу
әскерге қарсы минаның  жалпы  құрылысы  туралы  әңгімелеу.  Оларлың  негізгі
құрамын плакаттан көрсетумен жалғасады. Сосын оқытушы – ұйымдастырушы  ПОМЗ-
2М – құрылысының ерекшеліктері туралы оқушыларға айтып береді.
    Жаяу  әскерге  қарсы  миналардың  іске   қосылу   принциптерін   мынадай
реттілікпен беру  ұсынылады.  Сақтандырғышты  жарғыштан  алған  соң  ұрыстық
пружинаның әсер етуімен кескіні темір элементті кесіп, мина ұрыстық  қалыпқа
көшеді. Кесуге кететін уақыт 2,5 минут. Бұл уақыт минаны  қауіпсіз  жағдайда
орналастыруға мүмкіндік береді.  ПМД  –  6  және  ПМН  миналарының  қақпағын
басқанда және ПОМЗ – 2 минасының сым  тартқышын  тартқанда  соққыш  босайды.
ПМД – 6 және ПОМЗ – 2  сенімді  миналарда  соққыш  ұрыстық  жолақты  босаған
соққыш  ұрыстық  пружинаның  әсерімен  жаққышты  қыздыра   отырып,   жарылыс
тудырады.
    3-оқу сұрағы. 12 мин. Ол тактикалық  дайындық  және  азаматтық  қорғаныс
сабағын өткізетін қалашықта өткізіледі.
    Алдымен оқушыларға танкіге қарсы  және  жаяу  әскерге  қарсы  миналармен
маңызды  рубеждері:  тірек  бөлімі,  артиллерия   позициясы   және   басқару
бөлімдері  қоршалады.  Миналар  қарсыластың  танкілері  мен  жаяу  әскерлері
жолдарына орнатылады.
    Сосын оқытушы-ұйымдастырушы оқушыларды танкіге қарсы миналардың орналасу
тәртібімен таныстыруы керек. Содан кейін ол алдын ала орнатылған ПОМЗ – 2  м
миналық көрсетеді. Оқушылардың назарын орнатылған танкіге қарсы мина 5-8  см
топырақпен, ал жаяу әскерге қарсы мина 1-2 см  топырақтан  жасырын  атылуына
аударғаны жөн. Оларға ПМД-6 және ПМН миналарын алуға және  зарарсыздандыруға
тиым салынатыны туралы хабарлау қажет.
    Негізгі бөлімді қорыта келіп, оқытушы қазіргі уақыттағы ұрыста  жарылғыш
мина бөгеттерді маңызды рөл ойнайтынын атап өткені дұрыс. Сондықтанда  әрбір
сарбаз негізгі  миналардың  құрылысын  біліп,  орната  және  зарарсыздандыра
білуі қажет.
   Қорытынды бөлім – 3 мин.


№ 9-тақырып.  «Байланыс және Басқару» «Радиобайланысты ұйымдастыру»


    Дәріс жоспары:
    1. Радиобайланысты ұйымдастыру реттілігі, түрі.
    2. Радиобайланыс құралына жалпы мінездеме.
    3. Радиоқабылдағыштан қорғану
    4. Оқыту әдістемесі.


    1. «Радиобайланысты ұйымдастыру» Радиобайланыс-бұл  электорлы  байланыс,
екі немесе бірнеше нүкте жолдарымен қамтамасыз  етіледі,  және  радиостанция
көмегімен электр магниттік толқындар арқылы қабылданады.
    Электрмагнитті толқындар кеңістікке, жарық жылдамдығындай таралады.
     Радио құрастырушысы орыс ғалымы Александр Степанұлы Папов, ол «7» мамыр
1895 жылы бірінші рет  электрлі  белгілерді  сымсыз  қабылдануын  қамтамасыз
етті. Радио термині латын сөзінен шыққан, сәуленену деген ұғымды білдіреді.
      Бұл керемет оқиға 19-жүз жылдықтың аяғында электромагниттік  білімінің
дамуына үлесін қосты. Әр түрлі салада қарастырылып,  радиобайланысты  дамыта
отырып, прв-актикада қолданды.Қазіргі уақытта «радиоэлектр»  түсінігі-  жеке
салада  радиобайланыс  ұғымын  құрады:   радиоқабылдағыш,   радиохабарлағыш,
телекөрсетілім,     радиолокация,      радионавигация,      радиоастрономия,
радиотелемеханик,    электрленген    техника,    компьютерленген    техника,
видиотехника.
    Радиобайланыс үшін қолданылатын жиілік диапозоны  жинақтау,  күшейтужәне
тарату  кезінде  әртүлі  қасиеттерді  қамтиды.  Электромагниттік   толқындар
жиілігі,  спектрі  халықаралық  радиобайланыстыру   регламенті   бойынша   9
диапозонға  бөлінеді  (4  тен  12  реттік  санға  дейін).   Радиожиеліліктер
килогерц(КГц) мегагерц(МГц) және гигагерц (ГГц).
    2.  Радиобайланыс  өте  ұзын,  ұзын  орташа,  қысқа  және  ультра  қысқа
толқындар қолданылады. Жоғар ұзын  толқындар  және  ұзын  толқынды  байланыс
сүңгуір  қайықтармен  байланыс   кезінде   қолданылады,   байланыс   антенді
құрылғылардың үлкен  қуаттылығын  қажет  етеді.  Халық  шаруашылығында  және
әскери жұмыста көбіне қысқатолқынды байланысты  қолдану  кең  тараған.  Оның
мүмкіншілігі – үлкен  арақашықтықта  байланысты  іске  асыруына  негізделген
(оның ішінде байланыс нашар аудандармен).
    УҚТ  диапозоны   радиобайланыс   үшін   өзге   диапозондарға   қарағанда
артықшылықтары бар.Онда мәліметтің сиымдылығы жоғары және байланыс  арналары
көп.  Дегенмен  радиобайланыс  ұзақтығы  УҚТ  диапозонында   антенаға   тіке
байланыста шектеулі, УҚТ диапозонын әскери істе қолдану тактикалық  басқару,
радиосызықтық, тропосфералық және ғарыштық байланыс арқылы жүргізіледі.
    Басқарудағы тактикалық звенода  өзінің  жақсы  сапасына  байланысты  кең
қолданысқа енеді.
    Радиоқондырғылар маңызы,  көп  жағдайда  жалғыз  байланыс  құралы  болып
табылып, байланыс ауырлаған  жағдайда  әскерді  үздіксіз  басқарып  отыруға,
қозғалыс барысында командирлерді табудағы негізгі құрал болады.
    Радиоқондырғылар арқылы орналасқан  аймағы  белгісіз,  жау  басып  алған
жерлермен,    залалданған    аймақтармен    байланыс    орнатуға     болады.
Радиоқондырғылар  әскери  бұйрық,  баяндаулар,  белгілерді  әрекет   радиусы
көлемінде таратуға, сонымен қатар бірнеше инстанциялар  арқылы  жоғары  және
төмен байланыс орнатуға мүмкіндік береді.
    Радиоқондырғылар   қолдануына    байланысты    көшіруге    ыңғайландырып
автокөліктерге,  БТР,  БМП,  танк,  тікұшаққа  орналастырылады.   Тактикалық
басқару  звеносына  (буынына)  УКВ  және   КВ   диапозонды   радиқондырғылар
қолданылады. Олар негізгі, ал аса  ауыр  әскери  жағдайда  әскери  басқаруды
үздіксіз басқаруды қамтамасыз ететін бірден-бір құрал болып  табылады.  Оның
артықшылығы   корреспонденттермен   байланыс   ұстау    және    қалыптастыру
мүмкіншілігі,   олардң   орналасқан   жерін   және   белгісіздігін    жоюға,
мәліметтерді бір уақытта бірнеше корреспонденттерге беруге,  байланысты  тез
орнатуға, оны белгілі бір жерде ғана емес  қозғалыс  барысында  да,  сонымен
бірге өтуге мүмкіндік жоқ  территорияларға,  жау  қолында  қалған  жерлермен
байланыс жасауға мүмкінідік береді.
    3. Радиобайланыспен қамтамасыз ету және ұйымдастыру барысында жау қолына
мәліметтердің   түспеуін   ескеру   керек,    қасақана    кедергі    орнату,
радиостанцияның орналасқан жерін табу,мәліметпен жұмыс істеген және  белгілі
бір штабқа тән жеке белгілерін игеру қажет.
    Радиобайланыстың нақтылығы радиотолқынды тарату жағдайына, сонымен қатар
атмосфералық және жергілікті кәсіптік кедергілерге  байланысты.  Одан  басқа
бір бекетте жұмыс істеуші радиостанциялар өзара  кедергі  туындатуы  мүмкін.
Радиобайланыс жұмысына жоғарғы ядролық жарылыстар да әсер етеді.  Қозғалыста
жұмыс істеуші радиостанциялар ұзақтығы қысқаратындығын ете сақтау қажет.
    Мәлімет  бір-біріне   берілген   уақытта,   жеке   жағдайда   яғни   бір
коппеспонденттен  келесі  біреуге  арнайы  қайтақабылдау  пунктінен  мәлімет
берген уақытта, корреспонденттер  арасындағы  радиобайланыс  екіжақты  болуы
мүмкін.
    Қайтақабылдау барысында қайта қабылдау пунктіне орналастырылатын  аралық
радиостанция    қондырғылар    пайдаланылады.    Белгі    арадағы     радист
арқылыбіреуінен қабылданып, келесісіне беріледі.
    Ретрансляция  барысында  пунктке  екі  радиостанция  орнатылып,  олардың
көмегімен автоматты немесе қолды ретрансляция екі бағытта жүргізіледі.
    Радиобайланыс  арқылы  ауыстыру  симплексті   және   дуплексті   болады.
Симплексті радиобайланыста корреспонденттер беру  және  қабылдауда  кезекпен
жүргізеді. Тасымалдау  жұмысын  жасап  отырған  радистің  жұмысының  тоқтауы
мүмкін емес.
    Дплексті радиобайланыста корреспонденттер бір-бірінен дербес бір уақытта
жұмыс істей алады.
    Радиобайланысты ұйымдастырудың екі негізгі тәсілі бар.  Радиобағыт  және
радиожүйе  арқылы.  Тәсілді  таңдау  байланыстың  маңыздылығы,  әскери   іс-
әрекетті жүргізудің ерекшелігіне байланысты.  Радиоқондырғымен  батальондағы
байланыс  радиожүйе  арқылы  ұйымдастырылады,  ал   бөлімшелердегі   маңызды
міндеттерді орындауда радиобағыт арқылы ұйымдастырылады.
    Радиобағыт – екі басқарма пункті (командир,  штаб)  арасындағы  байланыс
орнату  түрі.  Оның  барысында  әрқайсысында  радиостанция  бөлініп   шығып,
радиомәліметтерімен ол үшін белгіленген радиобағыттармен жұмыс істейді.
    Радиожүйе  –  бірнеше  (үш  немесе  одан   да   көп)   басқарма   пункті
(командирлер, штабтар) арасында байланыс  орнату  әдісі,  ол  үшін  әрбіріне
радиомәліметтермен жұмыс істеуші, радиожүйелерге орнатылған  радиостанциялар
беріледі.
    Радиожүйе және  раиобағыт  радиостанциялары  арасында  аға  командирдікі
(штаб)  негізгі  болып  табылады.  Оның  тапырмалары  мен   бағыт-бағдарлары
бағынышты радиостанциялар үшін міндетті  болып  табылады.  Бас  радиостанция
шақыруынсыз   және   рұқсатынсыз   (төтенше   жағдайдан   басқа)   бағынышты
радиостанциялар жұмыс істемейді.
    Радиожүйе мен радиобағыттағы өзара іс-әрекет штабпен бекітіледі.
    Радиобайланысты орнату және қамтамасыз ету  үшін,  әрбір  радиостанцияға
радиомәліметтер беріледі.
    Радиостанцияның  жұмыс  тәртібіне  байланысты   ұйымдастырушы,   жоғарғы
штабтың тапсырмасы мен жағдайға байланысты штаб анықтайды.
    КВ және УКВ –  радиостанцияның  іс-әркет  қашықтығы  қабылдағыш  қуатына
байланысты. Сонымен бірге радиотолқынның таратылуына, арна  жұмысы,  антенна
түріне, қабыладу нүктесіндегі кедергі деңгейіне,  қабылдағыштың  қасиеттері,
радиостанцияның  орналасқан   жеріне   байланысты.   Баланыстың   қашықтығын
радиостанцияның  телефонды  тәртіптен   телеграфтыға   көшіруге   байланысты
ұлғайтуға болады.
    4. Белглі бір деңгейге радиобайланыс  жолауда  антеннаның  түрін  таңдай
білу де маңызды рөл атқарады.  Көп  жағдайда  штырлы  антенналар,  «жүгіруші
толқын» және тәріздес λ антенналар қолданылады.
    Штырлы антенналар ішіндегі жақсысы 4 метрлік, себебі ол 2,7 метр  штырлы
антенналарға қарағнада 1,5 есе жақсы жұмыс істейді.
    «Жүгіруші толқын» антеннасы жер бетіне 1 метр биіктікте  арнайы  құралға
орнатылады.  Антеннаның  басты   бағытағы   мәлімет   таратуы   радиостанция
желілерінің бағытына байланысты.  Көбіне  антенна  желілері  корреспондентке
бағытталуы тиіс.
    Лямбда - тәріздес антенна «жүгіруші толқын» антена түрлерінің бірі. Оның
радиостанцияға жақын бөлігі ағаш бекітпеге көтеріліп қойылады (бөлек  тұрған
ағаш, баған, биікқоршау және темір мочта).
    Антенна  жұмысының  нтижелілігі  трассаға,  жергілікті   рельеф   жердің
антеннаға жақындығына байланысты.
    Ымқыл жерде штырлы антенналар, құрғақ  жерде  «жүгіруші  антенна»  жақсы
жұмыс істесе,  лямбда  тәрізді  антенна  кез  келген  жағдайда  жақсы  жұмыс
істейді. Штырлы антенналарды көбіне таулы аймақта  қолданған  дұрыс,  себебі
қолайлы әрі бағытталмаған.  Сонымен  қатар,  бағтталған  антенналарды  дұрыс
қолданған  жағдайда  әскерді  басқарудағы  құпияны   сақтауға   және   жауға
радиокедергі жасауға мүмкін болады.
    Радиостанцияларды  орнату  үшін  жер  рельефін,   радиотолқынды   тарату
ерешелігін,  жақын   жердегі   радиокедергі,   биік   ғимараттар,   электро-
тасымалдағыш жүйелер және байланыс ескерілуі  тиіс.  Міндетті  түрде  құрама
мен апаратураны жау қаруынан сақтау мүмкіндігін ескеру қажет.
    Радиобайланысты жаудың  радиокедергілерінен  қорғау  мүмкіндігі  болмаса
дұрыс ұйымдастырды деп айтуға болмайды.  Жау  тарапынан  радиокедергі  жасау
радиоқабылдаушы, яғни  мәлімет  алу  мақсатында  жүргізілген  кедергі  болып
табылады.
    Сондықтан  радиобайланысты  орнату  және  ұйымдастыру  барысында  жаудың
радиобақылау жұмыстарын ауырлататын  іс-шараларжүргізу  керек.  Оған  әскери
әркеттерге дейінгі радиоқондырғы жұмысында бекітілген  тәртіп  пен  байланыс
жасау тәртібінің сақталуы, мәлімет беру жұмысы уақытын  қысқарту,  шақырусыз
жұмыс және бағытталған антенналарды қолдану.
    Радиобайланысты  жаудың  радиокедергілерімен  қорғау  үшін   бағытталған
антенналарды  олардың   биіктігін   қайта   қарау   қажет.   Сонымен   бірге
қабылдағыштардың мәлімет беру қуатын ұлғайту



2.3  Іс жүзіндегі сабақтың жоспары


1-тақырып: Әскери құрылым жүйесіндегі әскери-инженерлік дайындық

1. Әскери-инженерлік дайындықтың мәні және міндеттері.
2. Далалық фортификациялық құрылымдар. Шұңқырлар.
3. Траншеялар.
4. Блиндаждар.
5. Тығылатын орын.
6. Таса.
7. МАВ, танкі взводының тірек пункті.
8. Инженерлік жасырылу іс-шаралары.


      Негізгі әдебиеттер:    [5, 9,10,17,18].


2-тақырып: Инженерлік бөгеттер.


1. Инженерлік бөгеттердің (ИБ) атқаратын қызметі, классификациясы.
2. Миналық-жарылғыш, жарылмайтын, құрама бөгеттер,
3.  Танкіге  қарсы,танкіге  қарсы  қорғанатын   ошақтық,   тактикалық   мина
жазықтықтары.
4. Мина далаларын орнату мүмкіншілігі.
5. Орнатылған мина даласын тіркеу және құжаттық бекіту.
6. Инженерлік бөгеттердің дайындық деңгейі.


   Негізгі әдебиеттер: 2,3,4.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


3-тақырып: Инженерлік бөгеттерден өту.
1. Инженерлік бөгеттерден өту тәсілдері.
2. Миналық жарылатын бөгеттерді залалсыздандыру тәртібі. 3.  Мина  далаларын
өту тәсілдері.
4. Өткелдердегі коменданттың қызметі.

   Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
Қосымша әдебиеттер: 2,3.


      БӨЛІМ II. ӘСКЕРИ ТОПОГРАФИЯ


4-тақырып: Әскери құрылым жүйесіндегі әскери топография.

1. Әскери топографияның мәні және міндеттері.
2. Әскерді ұрыстық дайындау құрылысындағы  әскери  топографияның  рөлі  және
орны.
3. Жергілікті жер түрлерінің тактикалық классификациясы.


    Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


5-тақырып: Жергілікті жерде картасыз бағдар алу.


      1. Бағдар алу туралы жалпы түсінік.
      2.  Аспандағы  жарық,  жергілікті  жер  заттары  белгілерімен,  компас
көмегімен көкжиек тұстарын анықтау тәсілдері.
      3.Өзінің тұрған жері туралы баяндау.


   Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


6-тақырып: Азимут бойынша жергілікті жерде қозғалу.


1. Азимутты анықтау.
2. Шынайы, магнитті және қайтарма азимут.
3. Жергілікті заттар  мен  азимутты  анықтау  тәртібі  және  азимут  бойынша
қозғалыс бағытын анықтау.
4. Маршрут бойынша қозғалыстың  схемасын құру.
5. Кедергіні айналып өту тәртібі.


   Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


7- тақырып: Топографиялық карта.
      1. Топографиялық карта турылы түсінік.
      2. Жұмыс картасының анықтамасы және атқаратын қызметі.
      3. Карта масштабы.
      4. Сандық және сызықтық масштаб.
      5. Циркуль өлшегіш,  курвиметр,  қағаз  және  сызғыш  көмегімен  карта
бойынша қашықтықты өлшеу.


   Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


8-тақырып: Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.
      1. Жұмыс картасын жүргізудің негізгі тәртіптері.
      2. Жергілікті жерді топографиялық карта бойынша зерттеу.
      3. Масштабты және масштабтан тыс шартты белгілер.
      4. Шартты түсіндірме белгілер.
      5. Елді мекен, өсімдік шабынды, өндіріс және басқада объектілер.
      6. Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.
      7. Жергілікті жерде карта бойынша қозғалу.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 2,5.




      Бөлім III. БАЙЛАНЫС ЖӘНЕ БАСҚАРУ

9-тақарып: Әскери құрылым жүйесіндегі басқару және байланыс.


      1. Әскери бөлімдегі байланыс және  басқарудың мәні және міндеттері.
      2. Байланыс бөлімдері.
      3. Байланыс құралдары.
      4. Қозғалмалы және белгі құралдары байланысы


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

10 - тақырып: Радио байланысты ұйымдастыру.


      1. Радиобайланысты ұйымдастыру түрлері, тәсілдері.
      2. Радиобайланыс құралдарының жалпы сипаты.
      3. Радио кедергілерден қорғану.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.


11-тақырып: Радиобайланыстыорнату тәртібі.


   1. Келіс сөздер жүргізу тәртібі.
   2. Радиобайланыс құралдары бойынша командалар (белгілер)  беру  және  қою
міндеті.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.


 12 - тақырып: Сымдық құралдармен байланысты ұйымдастыру.


      1. Сымдық құрал байланысын ұйымдастыру түрлері, тәсілдері.
      2. Сымдық құрал байланысының жалпы сипаты.
      3. Байланыс желісін өткізу.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,7.
       Қосымша әдебиеттер: 5,6,9.


13-тақырып: Радиобайланыс құралдары .


      1. Р-107, Р-107М  радио станциясының атқаратын қызметі, ТТС және жұмыс
істеу тәртібі.
      2. Р-123М радио станциясының атқаратын қызметі, ТТС және  жұмыс  істеу
тәртібі.
      3. Р-111, Р-130М радио  станцияларының  атқаратын  қызметі,  ТТС  және
жұмыс істеу тәртібі.
      Негізгі әдебиеттер: 2,5,8.
       Қосымша әдебиеттер: 5,7,10.


2.4  Лаботориялық сабақ жоспары


Лаботориялық сабақ типтік бағдарламада жоспарланбаған .
2.5 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын  студенттердің  өзіндік  жұмыстары
бойынша өткізілетін сабақтар жоспары
Өткізу түрі. Сұрақ-жауап, тапсырманы өз бетінше орындау, реферат  қорғау.  п
2.6.1 № 1,2,4,6,9,17,18.

Өзіндік жұмысты орындауға көмекші әдістемелік нұсқаулар.

Әскери – инженерлік  дайындық,  Әскери  топография,  басқару  және  байланыс
пәніне арналған курстық кейстер мен электрондық  дәрістер,  К.  Аманжолов  .
Алғашқы  әскери  дайындық  оқулығы,  І..Б.  Нысанқұловтың   Атыс   дайындығы
оқулығы.  Қарағанды.  Болашақ-Баспа  2008,  Бағдарламалар   Алғашқы   әскери
дайындық  10-11  Алматы  2006  Қ.Р.  Аманжолов,   Основы  начальной  военной
подготовки: Учеб.пособие/ Дошаков С.Х., Каргин  С.Т..  -  Караганда:  Изд-во
КарГУ, 2002г.
 ҚарМУ- кітапханасында.


№ 1-тақырып Әскери құрылым жүйесіндегі әскери-инженерлік дайындық

Әскери-инженерлік дайындықтың мәні және міндеттері.  Инженерлік жасырылу іс-
шаралары. Оқыту әдістемесі.
    1.Инженерлік бөгеттердің классификациясы,арналуы.
    2.Мина-жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер.
    3 Минаның әрекет ету принципі
    4 Белгі беруші миналар


Негізгі әдебиеттер:    [5, 9,10,17,18].

Әдістемелік нұсқаулар:  тапсырмаларды  орындау  үшін  әдебиет  тізімінен  17
әдебиетте 8-12 беттен қараңыз.

№ 2 тақырып. Минажарылғыш бөгеттерді білдіретін белгілер:

    1. Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы миналанған алаңдар
    2.Жою әдістері.
    3.Жарылмайтын инженерлік бөгеттер
    4. КМТ-6 сипаттамасы

Негізгі әдебиеттер:    [5, 9,10,17,18].

Әдістемелік нұсқаулар:  тапсырмаларды  орындау  үшін  әдебиет  тізімінен  18
әдебиетте 154 беттен қараңыз.

    3-тақырып.  « Әскери топография» « Топографиялық карта»


    1.Топографиялық карта жайлы түсінік.
    2.Картамен жұмыс жасау.
    3.Карталар масштабы


 Негізгі әдебиеттер:   [5, 9,10,17,18].
Әдістемелік нұсқаулар:  тапсырмаларды  орындау  үшін  әдебиет  тізімінен  18
әдебиетте 164 беттен қараңыз.

    №4.Тақырып. Карта бойынша қашықтықты өлшеу


    1. Карта бойынша қашықтықты өлшеу.
    2. Маршрут ұзындығын өлшеу.
    3. Географиялық координаттар жүйесі.
    4. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі.


Негізгі әдебиеттер:    [5, 9,10,17,18].
Әдістемелік нұсқаулар:  тапсырмаларды  орындау  үшін  әдебиет  тізімінен  18
әдебиетте 164 беттен қараңыз.

5-тақырып: Жергілікті жерде картасыз бағдар алу.


      1. Бағдар алу туралы жалпы түсінік.
      2.  Аспандағы  жарық,  жергілікті  жер  заттары  белгілерімен,  компас
көмегімен көкжиек тұстарын анықтау тәсілдері.
      3.Өзінің тұрған жері туралы баяндау.


   Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


6-тақырып: Азимут бойынша жергілікті жерде қозғалу.


1. Азимутты анықтау.
2. Шынайы, магнитті және қайтарма азимут.
3. Жергілікті заттар  мен  азимутты  анықтау  тәртібі  және  азимут  бойынша
қозғалыс бағытын анықтау.
4. Маршрут бойынша қозғалыстың  схемасын құру.
5. Кедергіні айналып өту тәртібі.


   Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


7- тақырып: Топографиялық карта.
      1. Топографиялық карта турылы түсінік.
      2. Жұмыс картасының анықтамасы және атқаратын қызметі.
      3. Карта масштабы.
      4. Сандық және сызықтық масштаб.
      5. Циркуль өлшегіш,  курвиметр,  қағаз  және  сызғыш  көмегімен  карта
бойынша қашықтықты өлшеу.


   Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


8-тақырып: Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.
      1. Жұмыс картасын жүргізудің негізгі тәртіптері.
      2. Жергілікті жерді топографиялық карта бойынша зерттеу.
      3. Масштабты және масштабтан тыс шартты белгілер.
      4. Шартты түсіндірме белгілер.
      5. Елді мекен, өсімдік шабынды, өндіріс және басқада объектілер.
      6. Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.
      7. Жергілікті жерде карта бойынша қозғалу.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 2,5.




      Бөлім III. БАЙЛАНЫС ЖӘНЕ БАСҚАРУ

9-тақарып: Әскери құрылым жүйесіндегі басқару және байланыс.


      1. Әскери бөлімдегі байланыс және  басқарудың мәні және міндеттері.
      2. Байланыс бөлімдері.
      3. Байланыс құралдары.
      4. Қозғалмалы және белгі құралдары байланысы


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

10 - тақырып: Радио байланысты ұйымдастыру.


      1. Радиобайланысты ұйымдастыру түрлері, тәсілдері.
      2. Радиобайланыс құралдарының жалпы сипаты.
      3. Радио кедергілерден қорғану.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.


11-тақырып: Радиобайланыстыорнату тәртібі.


   1. Келіс сөздер жүргізу тәртібі.
   2. Радиобайланыс құралдары бойынша командалар (белгілер)  беру  және  қою
міндеті.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.


 12 - тақырып: Сымдық құралдармен байланысты ұйымдастыру.


      1. Сымдық құрал байланысын ұйымдастыру түрлері, тәсілдері.
      2. Сымдық құрал байланысының жалпы сипаты.
      3. Байланыс желісін өткізу.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,7.
       Қосымша әдебиеттер: 5,6,9.


13-тақырып: Радиобайланыс құралдары .


      1. Р-107, Р-107М  радио станциясының атқаратын қызметі, ТТС және жұмыс
істеу тәртібі.
      2. Р-123М радио станциясының атқаратын қызметі, ТТС және  жұмыс  істеу
тәртібі.
      3. Р-111, Р-130М радио  станцияларының  атқаратын  қызметі,  ТТС  және
жұмыс істеу тәртібі.
      Негізгі әдебиеттер: 2,5,8.
       Қосымша әдебиеттер: 5,7,10.


2.6 Студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша сабақтар жоспары.
Өзіндік жұмысты орындауға көмекші әдістемелік нұсқаулар.

Әскери – инженерлік  дайындық,  Әскери  топография,  басқару  және  байланыс
пәніне арналған курстық  кейстер  мен  электрондық  дәрістер,  К.  Аманжолов
.Алғашқы  әскери  дайындық  оқулығы,  І..Б.  Нысанқұловтың  Атыс   дайындығы
оқулығы. Қарағанды. Болашақ-Баспа 2008
    Основы начальной военной подготовки: Учеб.пособие/ Дошаков С.Х.,  Каргин
С.Т.. - Караганда: Изд-во КарГУ, 2002г.
 ҚарМУ- кітапханасында.


№ 1-тақырып Әскери құрылым жүйесіндегі әскери-инженерлік дайындық

Әскери-инженерлік дайындықтың мәні және міндеттері.  Инженерлік жасырылу іс-
шаралары. Оқыту әдістемесі.
    1.Инженерлік бөгеттердің классификациясы,арналуы.
    2.Мина-жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер.
    3 Минаның әрекет ету принципі
    4 Белгі беруші миналар


Негізгі әдебиеттер:    [5, 9,10,17,18].

Әдістемелік нұсқаулар:  тапсырмаларды  орындау  үшін  әдебиет  тізімінен  17
әдебиетте 8-12 беттен қараңыз.

№ 2 тақырып. Минажарылғыш бөгеттерді білдіретін белгілер:

    1. Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы миналанған алаңдар
    2.Жою әдістері.
    3.Жарылмайтын инженерлік бөгеттер
    4. КМТ-6 сипаттамасы

Негізгі әдебиеттер:    [5, 9,10,17,18].

Әдістемелік нұсқаулар:  тапсырмаларды  орындау  үшін  әдебиет  тізімінен  18
әдебиетте 154 беттен қараңыз.

    3-тақырып.  « Әскери топография» « Топографиялық карта»


    1.Топографиялық карта жайлы түсінік.
    2.Картамен жұмыс жасау.
    3.Карталар масштабы


 Негізгі әдебиеттер:   [5, 9,10,17,18].
Әдістемелік нұсқаулар:  тапсырмаларды  орындау  үшін  әдебиет  тізімінен  18
әдебиетте 164 беттен қараңыз.

    №4.Тақырып. Карта бойынша қашықтықты өлшеу


    1. Карта бойынша қашықтықты өлшеу.
    2. Маршрут ұзындығын өлшеу.
    3. Географиялық координаттар жүйесі.
    4. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі.


Негізгі әдебиеттер:    [5, 9,10,17,18].
Әдістемелік нұсқаулар:  тапсырмаларды  орындау  үшін  әдебиет  тізімінен  18
әдебиетте 164 беттен қараңыз.

5-тақырып: Жергілікті жерде картасыз бағдар алу.


      1. Бағдар алу туралы жалпы түсінік.
      2.  Аспандағы  жарық,  жергілікті  жер  заттары  белгілерімен,  компас
көмегімен көкжиек тұстарын анықтау тәсілдері.
      3.Өзінің тұрған жері туралы баяндау.


   Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


6-тақырып: Азимут бойынша жергілікті жерде қозғалу.


1. Азимутты анықтау.
2. Шынайы, магнитті және қайтарма азимут.
3. Жергілікті заттар  мен  азимутты  анықтау  тәртібі  және  азимут  бойынша
қозғалыс бағытын анықтау.
4. Маршрут бойынша қозғалыстың  схемасын құру.
5. Кедергіні айналып өту тәртібі.


   Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


7- тақырып: Топографиялық карта.
      1. Топографиялық карта турылы түсінік.
      2. Жұмыс картасының анықтамасы және атқаратын қызметі.
      3. Карта масштабы.
      4. Сандық және сызықтық масштаб.
      5. Циркуль өлшегіш,  курвиметр,  қағаз  және  сызғыш  көмегімен  карта
бойынша қашықтықты өлшеу.


   Негізгі әдебиеттер: 2,3,5.
   Қосымша әдебиеттер: 2,3.


8-тақырып: Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.
      1. Жұмыс картасын жүргізудің негізгі тәртіптері.
      2. Жергілікті жерді топографиялық карта бойынша зерттеу.
      3. Масштабты және масштабтан тыс шартты белгілер.
      4. Шартты түсіндірме белгілер.
      5. Елді мекен, өсімдік шабынды, өндіріс және басқада объектілер.
      6. Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.
      7. Жергілікті жерде карта бойынша қозғалу.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 2,5.




      Бөлім III. БАЙЛАНЫС ЖӘНЕ БАСҚАРУ

9-тақарып: Әскери құрылым жүйесіндегі басқару және байланыс.


      1. Әскери бөлімдегі байланыс және  басқарудың мәні және міндеттері.
      2. Байланыс бөлімдері.
      3. Байланыс құралдары.
      4. Қозғалмалы және белгі құралдары байланысы


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.

10 - тақырып: Радио байланысты ұйымдастыру.


      1. Радиобайланысты ұйымдастыру түрлері, тәсілдері.
      2. Радиобайланыс құралдарының жалпы сипаты.
      3. Радио кедергілерден қорғану.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.


11-тақырып: Радиобайланыстыорнату тәртібі.


   1. Келіс сөздер жүргізу тәртібі.
   2. Радиобайланыс құралдары бойынша командалар (белгілер)  беру  және  қою
міндеті.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,6.
   Қосымша әдебиеттер: 5,6,7.


 12 - тақырып: Сымдық құралдармен байланысты ұйымдастыру.


      1. Сымдық құрал байланысын ұйымдастыру түрлері, тәсілдері.
      2. Сымдық құрал байланысының жалпы сипаты.
      3. Байланыс желісін өткізу.


   Негізгі әдебиеттер: 2,4,7.
       Қосымша әдебиеттер: 5,6,9.


13-тақырып:       Әскери-инженерлік  дайындық,  әскери  топография,  басқару
және байланыс бойынша сабақ өткізу әдістемесі.
Тапсырмалар:
1. Жергілікті жерді картасыз бағдарлау
2. Азимут бойынша қозғалыс

Негізгі әдебиеттер: [5, 9,10,17,18].
   Негізгі әдебиеттер: 2,5,8.
       Қосымша әдебиеттер: 5,7,10.

     1. Курс бойынша жазбаша жұмыстар тақырыптары
 Реферат тақырыптары:


    1. Далалық фортификациялық құрылымдар.
    2. Шұңқырлар. Траншеялар. Блиндаждар.
    3. Тығылатын орын. Таса.
    4. МАВ, танкі взводының тірек пункті.
    5. Инженерлік жасырылу іс-шаралары.
    6. Миналық-жарылғыш, жарылмайтын, құрама бөгеттер.
    7. Танкіге қарсы,танкіге  қарсы  қорғанатын,  ошақтық,  тактикалық  мина
жазықтықтары.
    8. Мина далаларын орнату мүмкіншілігі.
    9. Инженерлік бөгеттерден өту тәсілдері.
    10. Миналық жарылатын бөгеттерді залалсыздандыру тәртібі.
    11. Мина далаларын өту тәсілдері.
    12.     Инженерлік миналардың атқаратын қызметі, классификациясы,  жалпы
құрылысы. ТМ-57, ТМ-62П, ТМ-62Д,  танкіге қарсы миналарының ТТС.
    13.  Инженерлік миналарды орнату тәртібі.
    14.     Инженерлік миналардың атқаратын қызметі, классификациясы,  жалпы
құрылысы.
    15. ПМД-6М, ПМН, ПМН-2,  ПОМЗ-2М,  ОЗМ-72,  МОН-50  жаяу  әскерге  қарсы
миналарының ТТС.
    16. Инженерлік миналарды орнату тәртібі.
      17.     Барлау  және  инженерлік  миналарды   істен   шығару   кезінде
қолданылатын құралдар.
     18. Бағдар алу туралы жалпы түсінік.
    19.  Аспандағы  жарық,  жергілікті  жер  заттары  белгілерімен,   компас
көмегімен көкжелек тұстарын анықтау тәсілдері.
    20. Өзінің тұрған жері туралы баяндау.
    21. Шынайы, магнитті және қайтарма азимут.
    22.Жергілікті заттар мен азимутты анықтау тәртібі  және  азимут  бойынша
қозғалыс бағытын анықтау.
    23. Маршрут бойынша қозғалыстың  схемасын құру.
    24. Сандық және сызықтық масштаб.
    25. Циркуль  өлшегіш,  курвиметр,  қағаз  және  сызғыш  көмегімен  карта
бойынша қашықтықты өлшеу.


     2. Курстық жұмыстар тақырыбы
Оқу жұмыс жоспарында курстық жұмыс жоспарланбаған

2.7 Оқу сабақтарына бағдарламалық және мультимедиалық ілеспе

|Тақырып     |Сабақ |Бағдарл|Қолайлы  |Арнайы       |
|            |түрі  |амалық |орын     |дәрісхана    |
|            |      |өнім   |         |атауы        |
|            |      |түрі   |         |             |
|5-тақырып:  |Дәріс |Мультим|Инновация|№7 оқу       |
|Жергілікті  |      |едия-лы|лық білім|корпус,  №   |
|жерде       |      |қ      |бөлімі,  |105          |
|картасыз    |      |       |кафедра  |лингофондық  |
|бағдар алу. |      |       |         |дәрісхана    |

 2.8 Өзіндік бақылау үшін тесті сұрақтары.

$$$ 1
Миналардың  қандай түрлерін білесіңдер ?
A) Бөлшекті.
B) Фугасты.
C) Бөлшекті - фугасты.
D) Танкіге қарсы, жаяу әскерге қарсы.
E) Кумулятивті.

$$$ 2
Жауға әсер етуші қандай инженерлік қорғандарды білесіңдер ?
A) Табиғи, қолдан.
B) Бату зонасы.
C) Жарылғышты миналы, жарылмайтын, комбинациялы.
D) Қирау зонасы.
E) Бөлінген зона.

$$$ 3
Танкіге қарсы қандай миналарды білесің ?
A) Бөлшекті.
B) Астына қарсы,түп асты.
C) Фугасты.
D) Шапшаң және жай жарылғыш.
E) Бөлшекті-фугасты.

$$$ 4
Танкіге қарсы мина қандай бөліктен тұрады ?
A) Денонатор, жарылғыш заряд.
B) Детонатор, жарылғыш.
C) Мина корпусы, жарылғыш заряд.
D) Корпус, детонатор, жарылғыш.
E) Корпус, жарылғыш зат, аралық детонатор.

$$$ 5
Танкігге қарсы ТМ-57 минаның жалпы массасы.
A) 9 кг.
B) 7,5 кг.
C) 6,8 кг.
D) 5,4 кг.
E) 4,2 кг.

$$$ 6
Танкіге қарсы миналардың жарылуында қандай зақымдаушы факторлар болады ?
A) Екпін толқыны.
B) Жарық сәулесі және екпін толқыны.
C) Зарядтың жағымсыз әрекеті және кумулятивті ағым.
D) Екпін толқыны және жоғары қысым.
E) Жоғары қысым және қызу (температура).

$$$ 7
Танкіге қарсы жер қамал қалай аталады ?
A) Эскарп.
B) Кедергі.
C) Траншея.
D) Контрэскарп.
E) Қазба.

$$$ 8
Жауға шығын келтіру немесе оның  әскерінің  қозғалысын  кедергі  жасау  үшін
жасалған кедергі құрылым қалай аталады?
A) Құлдырау.
B) Фортификациялы құрылым.
C) Қопарылу аймағы.
D) Қамал.
E) Бүркемелеу.

$$$ 9
Зеңбірек,  артиллериялық  оқты  ату   үшін,   берік   материалдан   жасалған
фортификациялы құрылыс қалай аталады ?
A) ДОТ.
B) ДЗОТ.
C) ДЗОС.
D) ДОС.
E) Блиндаж.

$$$ 10
Бұрышы 30-45 танкіге қарсы жер қамалды қалай атайды ?
A) ДЗОС.
B) ДОС.
C) Эскарп.
D) ДЗОТ.
E) ДОТ.

$$$ 11
Жая әскерге қарсы қандай мина білесіңдер ?
A) Жылдам және жай әрекет.
B) Фугасты әрекет және бөлшекті.
C) Баспалы және дистанционалды.
D) Радиобасқару.
E) Оқ тәрізді және жарылмалы.

$$$ 12
Жаяу әскерге қарсы минаның (ПОМЗ-1м) жалпы массасы қандай
A) 2,9 кг.
B) 2,2 кг.
C) 1,8 кг.
D) 1,5 кг.
E) 1,2 кг.

$$$ 13
Жаяу әскерге қарсы минаның (ПОМЗ - 2м) жалпы зақымдау радиусы қанша ?
A) 1 м. Дейін.
B) 4 м. Дейін.
C) 6 м. Дейін.
D) 10 м. Дейін.
E) 15 м. Дейін.

$$$ 14
Жаудың жерінде танкіге қарсы қондырылатын миналардың  бір-бірінен  қашықтығы
қандай ?
A) 0,5-1,5 м.
B) 1-2 м..
C) 1,5-2,5 м.
D) 4-5,5 м.
E) 6-12 м.

$$$ 15
Жау жерінде жаяу әскерге қарсы қойылатын  миналардың  бір-бірінен  қашықтығы
қандай ?
A) 8 м. Дейін.
B) 5 м. Дейін.
C) 4 м. Дейін.
D) 3 м. Дейін.
E) 1 м. Дейін.

$$$ 16
Пулеметтен   және   артиллериялық   қарудан   оқ   атуға   арналған    жабық
фортификациялы, ағаштан, тастан жасалған құрылыс.
A) ДОТ.
B) ДЗОС.
C) ДЗОТ.
D) Эскарп.
E) Блиндаж.

$$$ 17
Оқ, жарылғыш заттардан қорғауға  арналған  оқпаналарда  салынатын  қарапайым
жасыру орны қалай аталады ?
A) Блиндаж.
B) Паналау.
C) Ниша.
D) ДОТ.
E) ДЗОТ.

$$$ 18
Фильтровентиляция,  электроқұралдар,   байланыс,   сумен   қамта-масыз   ету
жүйесімен жабдықталған, жоғары сапалы материал-дан  жасалған  фортификациялы
құрылыс қалай аталады ?
A) Блиндаж.
B) Бүркемелеу.
C) ДОТ.
D) ДОС.
E) ДЗОТ.

 $$$ 20
Жарылғыш заттардың және миналардың ұшқындарына қорға-ныс болатын құрал.
A) Траншея.
B) Ақпарат жолы.
C) Бүркемелеу.
D) Қуыс.
E) Жабылғыш.


Тактикалық  дайындық  пәні  бойынша  дайындалу   тест   сұрақтарының   дұрыс
жауаптары

|Сұрақтар    |Жауабы      |Сұрақтар  |Жауабы    |
|1           |C           |11        |B         |
|2           |D           |12        |D         |
|3           |E           |13        |D         |
|4           |B           |14        |E         |
|5           |A           |15        |C         |
|6           |E           |16        |B         |
|7           |C           |17        |C         |
|8           |D           |18        |B         |
|9           |D           |19        |C         |
|10          |B           |20        |D         |

 2.9 Курс бойынша емтихан сұрақтары
    1. Далалық фортификациялық құрылымдар.
    2. Шұңқырлар. Траншеялар. Блиндаждар.
    3. Тығылатын орын. Таса.
    4. МАВ, танкі взводының тірек пункті.
    5. Инженерлік жасырылу іс-шаралары.
    6. Миналық-жарылғыш, жарылмайтын, құрама бөгеттер.
    7. Танкіге қарсы,танкіге  қарсы  қорғанатын,  ошақтық,  тактикалық  мина
жазықтықтары.
    8. Мина далаларын орнату мүмкіншілігі.
    9. Инженерлік бөгеттерден өту тәсілдері.
    10. Миналық жарылатын бөгеттерді залалсыздандыру тәртібі.
    11. Мина далаларын өту тәсілдері.
    12.     Инженерлік миналардың атқаратын қызметі, классификациясы,  жалпы
құрылысы. ТМ-57, ТМ-62П, ТМ-62Д,  танкіге қарсы миналарының ТТС.
    13.  Инженерлік миналарды орнату тәртібі.
    14.     Инженерлік миналардың атқаратын қызметі, классификациясы,  жалпы
құрылысы.
    15. ПМД-6М, ПМН, ПМН-2,  ПОМЗ-2М,  ОЗМ-72,  МОН-50  жаяу  әскерге  қарсы
миналарының ТТС.
    16. Инженерлік миналарды орнату тәртібі.
      17.     Барлау  және  инженерлік  миналарды   істен   шығару   кезінде
қолданылатын құралдар.
     18. Бағдар алу туралы жалпы түсінік.
    19.  Аспандағы  жарық,  жергілікті  жер  заттары  белгілерімен,   компас
көмегімен көкжелек тұстарын анықтау тәсілдері.
    20. Өзінің тұрған жері туралы баяндау.
    21. Шынайы, магнитті және қайтарма азимут.
    22.Жергілікті заттар мен азимутты анықтау тәртібі  және  азимут  бойынша
қозғалыс бағытын анықтау.
    23. Маршрут бойынша қозғалыстың  схемасын құру.
    24. Сандық және сызықтық масштаб.
    25. Циркуль  өлшегіш,  курвиметр,  қағаз  және  сызғыш  көмегімен  карта
бойынша қашықтықты өлшеу.
    26. Пункттің картада шамамен орналасқан жерін көрсету.
    27. Нүктені карта бойынша координатын анықтау. Нүктені картаға түсіру.
    28. Дирекцияны картаға түсіру.
    29. Жергілікті жерде карта бойынша бағдар алу.  Жергілікті  жерде  карта
бойынша қозғалу .
    30. Қозғалмалы және белгі құралдары байланысы.
    31.  Келіссөздер  жүргізу  тәртібі.  Радиобайланыс   құралдары   бойынша
командалар (белгілер) беру және міндет қою.
    32. Байланыс желісін өткізу.
    33. Р-107, Р-107М  радио станциясының атқаратын қызметі, ТТС және  жұмыс
істеу тәртібі.
    34. ТА-57 далалық телефон  аппаратының  атқаратын  қызыметі.  ТТС  жұмыс
істеу тәртібі.
    35. Р-145 КШМ атқаратын қызметі, ТТС, ұрыстық мүмкіндігі.
   36. Болуы мүмкін қарсыластың радиобайланысын ұйымдастыру .
  37. Шетел атмиясының радиобайланысын орнату тәртібі.
   38. Шетел армиясының сымдық байланыс құралдарын ұйымдастыру.
   39. Шетел армиясының радиобайланыс құралдары.
40. Шетел армиясының штабтық басқару машинасы (ШБМ).

                                   Мазмұны


1. ПӘННІҢ ОҚУ – БАҒДАРЛАМАСЫ - SYLLABUS
1.                 Оқытушы                 туралы                 мәліметтер
   .....................................................3
2.                  Пән                  туралы                   мәліметтер
   ...............................................................3
3.                                                            Пререквизиттер
   ..........................................................................
   ..3
4.                                                           Постреквизиттер
   ..........................................................................
   .3
5.                  Пәннің                  қысқаша                  мазмұны
   ...........................................................4
6. Пән бойынша тапсырмаларды орындау және өткізу кестесі...7
7.                             Әдебиеттер                             тізімі
   ..........................................................................
   8
8.        Баға        туралы         ақпараттар         білім         бағасы
   .......................................9
9.               Курстың               саясатымен                процедурасы
   ...........................................10

2. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
2.1                Курстың                тақырыптық                 жоспары
.................................................10
2.2                Дәріс                 сабағының                 тезистері
........................................................14
2.3                  Іс                   жүзіндегі                    сабақ
жоспары........................................................53
2.4 Лаботориялық сабақ жоспары (жоспарда жоқ)........................57
2.5 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын  студенттердің  өзіндік  жұмыстары
бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары..58
2.6     Студенттердің      өзіндік      жұмыстары      бойынша      сабақтар
жоспары.....................................................................
.........................62
2.6.1 Курс бойынша жазбаша жұмыстар тақырыптары ................67
2.6.2                Курстық                жұмыстар                тақырыбы
................................................68
2.7     Оқу     сабақтарына      бағдарламалық      және      мультимедиалық
ілеспе......................................................................
.............................68
2.8       Өзіндік        бақылау        үшін        тест        тапсырмалары
...............................68
2.9           Курс           бойынша            емтихан            сұрақтары
...........................................73

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс