Файл қосу
Азаматтық құқықтық қатынастар
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ГАЗИЗОВА Н.С.
ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
1. Пән бойынша
глосарийлер..........................................................
16
2. Қысқаша дәрістер
курсы.............................................................. 23
3. Семинар сабақтарды өткізуге арналған
әдістемелік
нұсқау.................................................................
........ 82
4. Студенттің оқытушымен жүргізетін өздік
жұмыстарына (СОЖӨЖ) әдістемелік нұсқау..............................
94
5. Студенттің өздік жұмыстарына (СӨЖ)
әдістемелік
нұсқау.................................................................
....... 102
6. Құқық негіздері бойынша емтихан сұрақтары...........................
105
7. Таратпа
материалдар............................................................
........107
8. Тестілік емтихан
материалдары...................................................115
ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ПӘНІ БОЙЫНША ГЛОССАРИЙЛЕР
Абайсыздық – кінәнің нысаны, адам қоғамға қауіпті ,құқыққа қарсы әрекет
жасағанда, алдын-ала қауіпті нәтиже болатындығын көре біледі, бірақ
жеңілдікпен оңдай нәтижені болғызбауға сенеді, не болмаса ондай қауіпті
нәтиженің болтатындығын алдын-ала білмейді, істің мән-жайына байланысты ол
алдын-ала көре білуге міндетті болатын.
Асолюттік монархия - монархиялық басқару нысандарының түрі. Бір адамның
монархтың шексіз мемлекеттік билігін жүргізу.
Автономия - мемлекет жерінің бір болігінің өзін-өзі басқпру нысандарының
түрі. Бір адамның –монарахтың шексіз мемлекеттік билігін сипаттайды.
Авторитаризм - саяси режим түрлерінің бірі, онда саяси билік белгілі
адаммен жүзеге асырылады (тап,партия ерекше топтар т.с.с.) халықтың
қатынасы аз болады және оларға қоғамды бюрократтық –пәрменмен басқару әдісі
тән сипат алады.
Адам құқығы - құқықтың маңызды принциптерінің бірі, адамның жоғарғы
бағаланатындығын мойындау көрсетіледі, оның құқығын бостандығын, заңды
мүдделерін бекітіп, жеке адамның қадір–қасиетін бағалап адамдар арасындағы
шын мәніндегі адамдық қатынастардың жан-жақты еркін дамуына қолдау көрсету.
Азаматтық – адам мемлекет арасындағы тұрақты қатынас, оны бір-біріне тығыз
байланысты құқықтарынан міндеттерінен және жауапкершіліктеріне байқауға
болады
Азаматтық қоғам – адамгершілік, діни, ұлттық, әлеуметтік–экономикалық,
отбасы қатынастарының және институттарының жиынтығы, сол арқылы тұлғалар
мен олардың мүдделері қанағаттандырылады.
Атқарушы билік - қабылданған заңдарды іске асыратын және жедел-шаруашылық
қызметтерді орындайтын, тағайындалатын не болмаса сайланған атқарушы–иелік
етуші билік органдары.
Әкімшілік – атқарушы-әкімші мемлекеттк органдар жүйесі, барлық елдің не
болмаса белгілі аймақ көлемінде заңдардың орындалуын іске асыратын орган.
Әлеуметтік нормалар – қоғамдық қатынастарды реттеуге пайдаланылатын
тәртіп жолы
Референдум - бүкіл халықтың дауыс беруі (референдум) ең жоғарғы заңдылық
күші бар, аса маңызды мемлекеттік және қоғамдық өмірдің мәселелері бойынша,
азаматтардың тікелей басқару шешімін қабылдануы.
Вето – парламент қабылдаған заң жобасына мемлекет басшысының қол қоюға
қарсылығы.
Дәлелдеу - заңға сай келетін, заңды істің обьективтік шындығын белгілейтін
қажетті деректер.
Декларация - құқықтық құжат , ұсынушы күші бар негізгі принциптерді
жариялау.
Демократиялық режим - мемлектік билікті іске асырудағы халықтың жаппай
қатынасуымен тікелей және өкілеттік демократия, азшылықтың мүддесін есептей
отырып көпшілік шешімді қабылдау.
Заң - ерекше жағдайда, заң шығару органдарының билігімен не референдуммен
қабылданған, халықтың еркін көрсететін аса маңызды қоғамдық қатынастарды
реттейтін, жоғарғы заңдылық күші бар нормативті акт.
Заңдар - мемлекттің белгілі-тарихи кезеңіңдегі ,әрекет жасайтын заңдардың
және соған негізделген қосымша заң актілерінің жүйесі
Заңдылық – қоғамның және мемлекеттің құқық нормаларын іске асырудағы
барлық адамдардың, ұйымдардың, дәл және бұлтарықсыз оындауға қажет
талаптарының жиынтығы.
Заңды мүдде - обьективті кқұқықта көрсетілген, не оның жалпы мәнінен пайда
болатын, белгілі деңгейде кепілдігі бар заңды рұқсат, ол субьектінің
белгілі әлеуметтік иглікпен пайдалануға ұмытылғанынан көрінеді, сонымен
қатар, оны қорғайтын мемлекеттің құзіретті органдарына, қоғамдық ұйымдарға
жүгінуи мүкіндігі.
Заңды тұлға - меншігінде мүлкі бар ,сол мүліктерін басқару процесінде, өз
атынан мүліктік емес міндеттерге ие болып, міндеттері бойынша жауап
беретін, сотта талапкер және жауапкер бола алатын заңмен тіркелген ұйымдар,
тұлғалар, қоғамдық бірлестіктер.
Кодес- бір жүйеге келтірілген , заңды және логикалық тұтас , ішкі жағынан
келсімді тікелей әрекеттегі заңды акт, қоғамдық қатынастардың белгілі бір
бөлігін реттейді.
Конституция - мемлекеттің және тұтасымен қоғамның негізгі заңы , оның ең
жоғарғы заңдылық күші бар, қоғамдық және мемлекеттік негізгі құрлымдарды
басқару нысанын, жеке адамдар мен мемлекеттің арасындағы қарым–қатынасының
принциптерін бекітеді.
Конфедерация - мемлекеттердің уақытша одағы, олар саяси, әскери,
экономикалық және басқа да мақсаттар үшін бірігеді.
Кінә - заң бұзушының өзі жасаған әрекетіне психикалық қатынасының жағдайы
(қасақана және абайсыздық)
Қоғам – тарихи қалыптасқан адамдардың өмір ортасы ,бірігіп жасайтын
қызметтерінің жиынтығы.
Құқық нормасы - жалпыға міндетті, нақты қоғамдық қатынастарды реттеуге
бағытталған мемлекетпен қамтамасыз етілетін формалды белгіленген тәртіп
жолы.
Құқық саласы - белгілі қоғамдық қатынастардың аясын реттейтін, тәртіпке
келтіретін заңды нормалардың жиынтығы.
Құқық - жалпыға міндетті, формальды түрде анықталған заң нормалары,
қоғамдық , таптық ерікті көрсетеді қоғамдық қатынастарды реттеуге
бағытталған мемлекет пен белгіленеді және қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік аппарат - мемлекеттің алдыңдағы негізгі мақсаттарды,
қызметтерді іске асыруға қажетті мемлекет органдарының жүйесі.
Мемлекет - белгілі аумақ көлеміндегі саяси биліктің ұйымы, мүдделердің іске
асырылуына тікелей ат салысады.
Мемлекет нысаны - саяси биліктің ұйымдастырлуы жолы ,мемлекеттік нысанды,
мемлекеттік басқаруды, мемлекеттік құрлымды қамтиды және
мемлекеттік–құқықтық тәртіп
Монархия - мемлекеттік басқару жүйесінің нысаны, онда жоғарғы билік
сайланбайды және тағайындалмайды, мұрагерлік жолмен жүзеге асады.
Мораль - адамдардың тәртібін, жақсылық, әділдік, адалдық жағынан реттейтін
нормалар мен принциптері.
Нормативтік келсім - құқықтық–шығармашылық субьектілерінің арасындағы
келсім, оның нәтижесінде жаңадан құқық нормасы пайда болады.
Нормативтік акт - құқықтық акт, мемлекеттің шығармашылық субьектілерімен
қабылданады, ерекше ресми жазба нысаны бар және белгілі қоғамдық
қатынастарды реттеуге бағытталған.
Саяси режим - тәсілдердің ,амалдардың, құралдардың жүйесінің негізінде
саяси билік жүргізіледі және сол қоғамның саяси жүйесі сипатталады.
Тәртіп - қоғамдағы қалыптасқан әлеуметтік нормалардың талаптарына
субьектілердің тәртіптерінің сай болуы.
Еңбек - адам мен қоғамның өміріне және қажеттіліктерін қанағаттандыруға
қажетті материалдық, рухани және басқа да құндылықтарды жасауға бағытталған
адам қызметі.
Еңбекке ақы төлеу - осы Кодекске және Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтік құқықтық актілеріне, сондай-ақ келісімдерге, еңбек шартына,
ұжымдық шартқа және жұмыс берушінің актілеріне сәйкес қызметкерге еңбегі
үшін берілетін сыйақының міндетті төлемін жұмыс берушінің қамтамасыз етуіне
байланысты қатынастар жүйесі.
Еңбек жағдайлары - еңбекке ақы төлеу, нормалау, жұмыс уақыты мен тынығу
уақытының режимі жағдайлары, кәсіптерді (лауазымдарды) қоса атқару, қызмет
көрсету аймағын ұлғайту, уақытша жұмыста болмаған қызметкердің міндеттерін
атқару, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау тәртібі, техникалық,
өндірістік-тұрмыстық жағдайлар, сондай-ақ тараптардың келісуі бойынша өзге
де еңбек жағдайлары.
Еңбек қатынастары - Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында, еңбек
шартында, ұжымдық шартта көзделген құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру
үшін қызметкер мен жұмыс берушінің арасында туындайтын қатынастар.
Еңбек міндеттері - қызметкер мен жұмыс берушінің Қазақстан Республикасының
нормативтік құқықтық актілерінде, жұмыс берушінің актілерінде, еңбек
шартында, ұжымдық шартта келісілген міндеттемелері.
Еңбек стажы - қызметкер еңбек міндеттерін жүзеге асыруға жұмсаған,
күнтізбемен есептелген уақыт.
Жұмыс беруші - қызметкер еңбек қатынастарында болатын жеке немесе заңды
тұлға.
Жұмыс берушінің актілері - жұмыс беруші шығаратын бұйрықтар, өкімдер,
нұсқаулықтар, ережелер, еңбек тәртіптемесінің ережелері.
Қызметкер - жұмыс берушімен еңбек қатынастарында тұратын және жеке еңбек
шарты бойынша жұмысты тікелей орындайтын жеке тұлға.
Мереке күндері - Қазақстан Республикасының ұлттық және мемлекеттік мереке
күндері.
Іссапар - жұмыс берушінің өкімі бойынша қызметкерді тұрақты жұмыс орнынан
тыс жерге белгілі бір мерзімге еңбек міндеттерін орындау үшін жіберу,
сондай-ақ қызметкерді басқа жерге оқуға, біліктілігін арттыруға немесе
қайта даярлауға жіберу.
Ұжымдық шарт - ұйымдағы әлеуметтік-еңбек қатынастарын реттейтін,
қызметкерлер ұжымы мен жұмыс берушінің арасындағы жазбаша келісім
нысанындағы құқықтық акт.
Өтемақы төлемдері - жұмыстың ерекше режимі мен еңбек жағдайларына,
жұмысынан айрылуына, қызметкерлердің еңбек міндеттерін немесе Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген өзге де міндеттерді орындауына
байланысты шеккен шығындарын өтеуге байланысты ақшалай төлемдер.
Үстеме жұмыс - қызметкер жұмыс берушінің бастамасы бойынша орындайтын,
жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығынан тыс жұмыс.
Негізгі жалақы - жалақының тарифтік ставка, лауазымдық айлықақы, кесімді
бағалау бойынша төлемді қамтитын, салыстырмалы түрде тұрақты бөлігі және
еңбек заңнамасында, салалық келісімде, ұжымдық шартта және (немесе) еңбек
шартында көзделген тұрақты сипаттағы төлемдер.
Отбасы- некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды
тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту
мен дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы.
Неке– ерлі – зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес қатынастарды
туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен
тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен
әйелдің арасындағы тең құқықты одақ.
Жалған неке – отбасын құру ниетінсіз заңда белгіленген тәртіппен жасалған
және ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін туғызбайтын неке.
Неке жасы – адамның некеге тұру құқығына жеткендегі жасы.
Қорғаншы(қамқоршы) –қорғаншылық пен қамқоршылық жөніндегі міндеттерді
жүзеге асыру үшін заңда белгіленген тәртіппен тағайындалған адам.
Қорғаншылық(қамқоршылық) – кәмелетке толмағандардың және сот әрекетке
қабілетсіз (әрекет қабілеттілігі шектеулі) деп таныған адамдардың құқықтары
мен мүдделерін қорғаудың құқықтық нысаны.
Суррогат ана - суррогат ана мен ықтимал ата –ана арасындағы шарт бойынша
бойға бала бітіру, оны көтеру және туу.
Суррогат ана шарты-өндіріс құрал- жабдығының құрамдас бөлігі; адамның
еңбегімен өңделетін нәрселер.Ол табтғаттың тартуы (мыс.,көмір, мұнай,
кентас) немесе (металл, мақта, ағаш, т.б.) болып табылады.Олар тозғыш,
арзан бағалы болып келеді және кейбір еңбек құралдарымен бірге өндірістік
айналым қорларын құрайды.
Патронат – уәкілетті мемлекеттік орган мен баланы тәрбиелеуге алуға тілек
білдірген адамның (патронат тәрбиешінің) жасасқан шарты бойынша ата-
анасының қамқорлығынсыз қалған балалар азаматтардың отбасына тәрбиелеуге
берілетін тәрбие нысаны.
Алименттер – алуға құқығы бар екінші адамға бір адам беруге міндетті
болатын асырау қаражаты.
Отбасылық жағдай- некеде тұрғандағы немесе айырылысқандағы жағдай,
балалардың немесе отбасының басқа да мүшелерінің болуы немесе болмауы.
Азаматтық хал актілері - адамның құқықтары мен міндеттерінің пайда болуына
және тоқтатылуына байланысты оны дараландыратын заңдық ресімделген мән –
жайлар.
Материалдық жағдай – жалақының, зейнетақының, басқа да табыстардың болуы
немесе болмауы; олардың мөлшері; мүліктің болуы; еңбек қабілетін жоғалту
дәрежесі; отбасының басқа мүшелерінен материалдық көмек алу немесе алмауы.
Жақын туыстары – ата-аналар , балалар, асырап алушылар, асырап алғандардың
туыстары, ағалары-інілері мен апалы – сіңілілер,ата, әже, немерелер.
Қорғаншы және қамқоршы орган- республикалық маңызы бар қаланың, астананың,
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы орган.
Репродукциялық денсаулық- адамның толымды ұрпақ туғызуға қабілетін
көрсететін денсаулығы.
Мүліктің шарттық режимі – ерлі- зайыптылардың және олардың осы некеден
туған баларының неке шартымен белгіленген меншігінің режимі.
Мемлекеттік басқару - негізгі заңда баянды етілген міндеттерді жүзеге
асыруға бағытталған мемлекеттік басқару органдарының атқарушылық қызметі;
Басқару - адамдар ұжымының біріккен қызметіне жетекшілік ету, оны бағыттап,
ұйымдастыру;
Басшылар - кадрларды таңдап талғауда байқалатын заңдық биліктік өкілеттікке
ие қызметкерлер; Субьекті - мемлекеттік биліктік құқыққа ие мемлекеттік
басқару органдары, лауазымды тұлғалар, қоғамдық ұйымдар және азаматтар;
Мемлекеттік билік - мемлекеттік құқықтық құралдар, әдістер мен тәсілдер
жүйесі;
Мемлекеттік орган - белгіленген тәртіппен құралған азаматтар ұжымы,
біріңғай мемлекеттің аппараты..
Мемлекеттік аппарат-мемлекеттік міндеттерді шешу мемлекет функциясын
орындау мақсатында мемлекеттік билікті жүзеге асыру үшін өкілеттіліктер
жүктелген құзыретті органдар мен мекемелер жүйесі жүргізеді;
Заң шығарушы – Парламент, ал жергілікті жерлерде-аумақтық өкілді органдар;
Сот билігі- Жоғарғы Сот және төменгі буын соттары;
Құқық қабілеттілік- адамның туғаннан бастап, өмірінің соңына дейін күші
болатын субьективтік құқықтарының кепілдігі;
Әрекет қабілеттілік- құқықтық қатынастар аясындағы құқықтарды нақтылы
жүзеге асыру және өзіндік міндеттерді орындау әрбір жеке жағдайда заңда
көрсетілген жасқа толған кезеңде пайда болады.
Басқару әдісі- заңдық-биліктік өкілеттігі бар органдардың бағыныштыларға
және басқа адамдарға ықпал етуімен іске асатын мемлекеттік басқару
органдарының міндеттерінің жүзеге асуының әдіс-тәсілдері;
Құқықтық нысан- лауазымды орынға нақты бір тұлғаны тағайындау немесе
мәжбүр ететін ықпалды шараларды жүзеге асыру, әкімшілік жаза қолдану;
Әкімшілік құқық- билік пен бағыну негізінде құрылған және ұйымдастыру
жұмысын қамтамасыз ететін мемлекеттік басқару органдарының атқару-өкімдік
қызметі аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың
жиынтығы.
Мемлекеттік қызмет- азаматтардың мелкеттік органдар мен олардың
аппарттарында конституциялық негізде жүзеге асырылатын және мемлекеттік
басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де міндеттері мен функцияларын
іске асыруға бағытталған кәсіби қызметі;
Мемлекеттік лауазым- мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілермен
белгіленген лауазымдық өкілеттік пен лауазымдық міндеттердің ауқымы
жүктлген құрылымдық бірлігі;
Лауазымды адам- ұдайы, уақытша немесе арнайы өкілеттік бойынша өкімет
өкілінің міндеттерін жүйеге асыратын не мемлекеттік органдарда
ұйымдастырушылық-өкім берушілік немесе әкімшілік-шаруашылық қызметтерді
орындайтын адам;
Лауазымдық өкілеттілік- заңдарда белгіленген құқықтары мен негізгі
міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын
мемлекеттік органдардың алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерге жауап
беретінін, нақты мемлекеттік лауазыммен көзделген өкілеттік.
Мемлекеттік әкімшілік қызметші- мемлекеттік саяси қызметшілердің құрамына
кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық
өкілеттікті жүзеге асыратын мемлекеттік қызметші;
Мемлекеттік әкімшілік қызмет санаты- мемлекеттік әкімшілік қызметшілер
атқаратын, лауазымдық өкілеттіктің көлемі мен сипатын көрсететін әкімшілік
лауазымдар жиынтығының саралаушылық сипаттамасы;
Мемлекеттік саяси қызметші- тағайындалуы, босатылуы және қызметі саяси-
айқындаушы сипатта болатын және саяси мақсаттар мен міндеттерді іске асыру
үшін жауап беретін мемлекеттік қызметші.
Біліктілік талаптары- мемлекеттік әкімшілік қызметті атқаруға үміткер
азаматтарға оның кәсіби даярлығының деңгейі, құзіреттілігін және нақты
әкімшілік қызметке сәйкес келуін анықтау мақсатында қойылатын талаптар;
мемлекеттік әкімшілік қызметшілерді аттестациялау, жұмыс уақыты,
мемлекеттік қызмет өткеру.
ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ПӘНІ БОЙЫНША ҚЫСҚАША ДӘРІСТЕР КУРСЫ
ДӘРІС 1
МЕМЛЕКЕТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ МӘНІ
Мақсаты: Студенттерге мемлекет туралы, оның билік саласындағы ерекше ролі
туралы түсінік беру. Мемлекеттің негізгі белгілері арқылы мәнін анықтап
беру.
Жоспар:
1. Мемлекеттiн түсінігі және белгiлерi.
2. Мeмлекеттiк бuлiк әлеуметтiк бuлiктiң ерекше түpi ретiиде.
3. Мемлекеттiң мәні.
1. Мемлекеттiң түciнiгi және белгiлерi. Мемлекет - бұл арнайы баскару
және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкiлi бола тұра оны 6аскаратын және
оның дамуын камтамасыз eтетін бұқаралық билiктiң саяси-аумактық егемендi
ұйымы. Мемлекеттi рулык құрылымдағы әлеуметтiк билiктен ажырататын
төмендегiдей белгiлерi болады:
1. Бұқаралык 6илiктiң болуы. Мiндеттi түрде мемлекеттiң басқару және
мәжбүрлеу аппараты болуы тиiс, себебi, бұқаралық билік - бұл
шенеунiктер, әскep, полиция, түрме мен басқа да мекемелер.
2. Аумақтык бөлiнiс. Мемлекет өз аумағында өмip сүрушi барлық
адамдарды өз билiгiмен және қорғау арқылы бiрiктiредi.
3. Салыктар жүйесi. Олар мемлекеттiк аппараттың өмip cүрyiн қамтамасыз
ету ушiн кажет.
4. Егемендiк. Бұл мемлекетке тән өз аумағындағы үстемдiк пен халыкаралык
қатынастардағы тәуелсiздiк.
5. Құқықтың болуы. Мемлекет құқыксыз өмip сүре алмайды, себебі құқық
мемлекеттiк билiктi заңдастырады.
2. Мемлекеттiк билiк әлеуметтiк билiктiң ерекше түpi ретінде. Мемлекеттiк
билiкке сипаттама берместен бұрын әлеуметтік билiкке аныктама берiп алу
кажет. Әлеуметтiк билiк- бұл адамдардың кез-келген бiрiгуiне тән устемдiк
пен багынушылык қатынастары. Бұл кезде бip тұлғалардын - билiк
құрушылардың еркі мен әрекеттерi баска тұлғалардын - бағынушылардың –
epкі мен әрекеттерiне үстемдiк құpaды. Әлеуметтiк билiк кез-келген
ұйымдacқaн, белгiлi бip дәрежеде тұрақты адамдар тобына - руға, тайпаға,
отбасына, қоғамдык ұйымға, партияға, мемлекетке, қоғамғa және т.б. тән.
Мемлекеттiк билiк әлеуметтiк билiктiң ерекше бiр түpi ретiнде көрініс
табады. Бұл мемлекеттiк мәжбүрлеуге сүйенген, субъектілер арасындағы
үстемдiк және бағынушылык сипаттағы бұқаралық-саяси қатынас.
Мемлекеттiк билiктiң ерекшелiктерi:
1. Бұқаралық билiк. Ол бүкiл қоғамның, халықтың атынан қызмет етедi және
өз қызметiнде бұқаралық, негiзге – казына мүлкіне, өз кipicтеріне,
салықтарға ие.
2. Аппараттық билік. Ол аппаратка. мемлекетгiк органдар жүйесіне сүйенедi
және олара арқылы жузеге асырылады.
3. Заң қолдайтын билік. Сол себептi. ол аппарат пен заң нормаларының
көмегімен елдегi барлык халық үшiн мiндеттi сипатты иеленеді.
4. Егемендi билiк- ол кез-келген билiктен дербес және тәуелсiз.
5. Заңдастырылған билiк. Яғни, ал заңды негiздi және қоғамдык тануды
иеленген.
Мемлекетте енбек бөлiнiсi болған жағдайда ғана, яғни, ерекше қызмет түpiнe
негiзделген дербес билiк түрлерi қалыпасқан жағдайда ғана, мемлекеттiк
билiктiн тиiмдiлiгi артады. Мұндай билiктiң үш тypi бар: заң шығарушы
билiк, атқарушы билiк және сот билiгi.
3. Мемлекеттiң мәнi. Мемлекеттiң мәнін түсіну мемлекетжәне құқық
теориясының негiзгi мiндеттерiнiң бiрi болып табылады. Мемлекеттiң мәні -
бұл онын- мазмұнын, мақсаттарын, қызмет eтуін анықтайтын басты қасиетi.
Мемлекеттiң мәнін бұл түсініктің кен және тар мағынасында анықтауға
болады.
Кең мағынада мемлекеттiң әлеуметтiк мәнін билiктiк-саяси
ұйымдасқан қоғам, құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар бiрлестiгi
ретiнде анықтауға болады. Мұндай бiрлестiктердiн тұтастығы сәйкес
мемлекеттiк-құқықтық институттар мен қатынастарда көрінic тапқан бұқаралык-
билiктiк құрылымдар негiзiнде калыптасады.
Тар мағынада мемлекеттiң әлеуметтiк табиғатын қоғамнан бөлектенген,
жекелеген таптар мен әлеуметтiк топтардың да, қоғамның да мүддесiн
бiлдiрушi әpi қорғаушы басқару аппараты, бұқаралык билiктiң әр түрлi
мекемелерiнiң жүйесi ретiнде анықтайды.
Жоғарыда аталғандардың негiзiнде, мемлекеттiн мәнін
қарастыруда екі аспектiнi ескерудiң маңызы зор:
1) формальды - кез-келген мемлекеттiң саяси билiктiң, ұйымы
екендігі;
2) мазмұнды - осы ұйымның кімнің мүдделерiне кызмет
ететiндiгi.
Мемлекеттiң мәнiн aнықтayдa келесi бағыттарды атап өтуге
болады:
• таптық, бұған сәйкес мемлекеттi экономикалық, үстемдiк құрушы топтың
саяси билiгiнiң ұйымы ретiнде анықтауға болады;
• жалпы әлеуметтiк, бұған сәйкес мемлекеттi әртүрлi таптар мен
әлеуметтiк топтардың мүдделерiн ескеру үшiн жағдай жасайтын саяси
билiктiң ұйымы ретiнде анықтауға болады.
Сонымен, мемлекеттiн мәнi саяси билiк аппаратынын көмегімен қоғамның
тұтастығы және қалыпты қызмет eтуін қамтамасыз етуден көрiнедi.
Талқылау сұрақтары:
1. Мемлекеттің мәнін түсіндіріп беріңіз?
2. Мемлекет туралы анықтамаға талдау жасаңыз.
3. Мемлекеттің негізгі белгілерін атап беріңіз?
4. Мемлекеттің қосымша белгілерін атаңыз.
5. Мемлекеттік биліктің ерекшелігін анықтап беріңіз.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Ибраева А.С., Ибраев Н.С. Теория государства и права: Учебное пособие.-
Алматы, Жеты Жарғы, 2003.
2. Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики
Казахстан. – Алматы, 1997.
3. 11\-",';''
4. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Авторлар алқасы: Жоламанов Ж.,
Таукелов А.Н., Мұхтарова А.К., Алматы, 1998.
5. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
6. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
7. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
8. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
9. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
ДӘРІС 2
ҚОҒАМДА ҚҰҚЫҚТЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
Мақсаты: Студенттерге қоғамдық қатынастарды реттеуде құқықтың алатын
ролін ашып түсіндіру. Құқықтың тар және кең мағынасымен таныстыру. Өз
құқықтарын жүзеге асыра білуге үйрету.
Жоспар:
1.Құқықтың түсінігі және белгілері.
2.Құқықтың мақсаmы.
3.Құқықтың құндылығы.
4. Құқықтың мәні.
5. Құқықтың объективтік және субъективтік мағынадағы түсінігі. Табиғи
құқық. Бұқаралық және жеке құқық.
6. Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші ретінде.
1. Құқықтың түсінігі және белгілері. Құқық - бұл қоғамдық қатынастарды
реттеуге бағытталған, мемлекетпен орнықтырылатын және қамтамасыз етiлетiн,
жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.
Құқықтың белгілері:
1) еріктiлiк сипаты;
2) жалпыға міндеттілiгi;
3) нормативтілiгi;
4) мемлекетпен байланысы;
5) формальды анықталғандығы;
6) жүйелілiгi.
2. Құқықтың мақсаты. Құқықтың қоғамдық жоғары мақсаты қоғамдагы
бостандықты нормативтік тәртіпте қамтамасыз етуінен және кепілдеуiнен,
әдiлеттiлiктi қалыптастыруынан қоғамдық өмірден қателіктер мен өз бетiмен
кетушіліктерді жоя отырып, қоғамдағы экономикалық және рухани факторлардың
әрекет етуіне мейлiнше жағдай жасауынан көрініс табады.
3. Құқықтың құндылығы – бұл құқықтың азаматтардың және жалпы қоғамның
әлеуметтiк әдiлеттi қажеттіктeрi мен мүдделерiн қамтамасыз ету құралы мен
мақсаты peтlндe қызмет ете алу қабiлетi. Құқықтьң әлеуметтiк құндылығының
төмендегiдей негiзгi көріністерін атап етуге болады:
1) Құқық адамдардың әрекеттерiне ұйымдастырушылықты, тұрақтылықты
үйлесiмдiлiктi дарыта отырып, олардың бақылалануын қамтамасыз етедi, Осы
арқылы ол қоғамдық қатынастapғa реттеушiлiк элементiн енгiзе отырып,
оларды өркениетгi құбылысқа айналдырады;
2) құқық тұлғалардың ерекше мүдделерiн yйлестіpy арқылы олардың жүрiс-
тұрысы мен қызметiне әcepiн тигiзедi, яғни, құқық жеке мүдделердi басып-
жаншымайды, керiсiнше, оны қоғaмдық мүддемен үйлестiредi;
3) құқық тұлғаның қоғамдаrы бостандығын көpceтуші және анықтаушы болып
табылады және осы бостандықтың шегін, шамасын анықтайды;
4) құқық әдiлеттiлiк идеясын көрсету қабiлетiне ие, яғни, құқық
материалдық игiлiктердiң дұpыc және әдiлеттi бөлiнуiнiң талаптарын
орнықтырады, барлық азаматтардың заң алдындағы тендiгiн бекiтедi;
5) құқық қоғамдық дамудың тарихи кезектiлiгiне сәйкес коғамның
жаңаруының қайнар көзi болып табылады, әcipece, оның құндылығы
тоталитарлық режимдердiң құлауы мен жаңа нарықтық механизмдердiң
бекiтiлуi жағдайларында өсе түседi;
6) құқықтық тәсiлдер халықаралық және ұлтаралык сипаттағы
мәселелердi шешудiң негiзi және жалғыз құралы болып табылады.
4.Құқықтың мәні өркениеттілік жағдайында қоғамдық қатынастарды реттеуден,
нормативтік негізде қоғамның тұрақты ұйымдастырылуына жете
отырып, демократияның экономикалық бостандықтың, тұлға бостандығын жүзеге
асырылуынан көрінеді.
Құқықтың мәнін қарастыруда екі аспектіні ескерудің маңызы
зор: 1) формальдық - кез – келген құқықтың ең алдымен реттеуші
екендігі; 2) мазмұндық – осы реттеушінің кімнің мүдделеріне қызмет
ететіндігі.
Құқықтың мәнін түсінуде келесі тәсілдерді бөліп атауға болады:
- Таптық, мұның шегінде құқық экономикалық үстемдік құрушы таптың заңда
көрініс тапқан мемлекеттің еркін білдіретін, мемлекетпен кепілденген
заң нормаларының жүйесі ретінде анықталады;
- Жалпыәлеуметтік, мұның шегінде құқық қоғамдағы әртүрлі таптардың,
леуметтік топтардың арасындағы келісімнің көрінісі ретінде
қарастырылады.
5. Құқықтың объективтік және субъективтік мағынадағы түсінігі. Табиғи
құқық. Бұқаралық және жеке құқық. Объективтік құқық – бұл қоғамдық
қатынастарды реттеуге бағытталған, мемлекетпен орнықтырылатын және
қамтамасыз етілетін, жалпыға міндетті, формальды анықталған заң
нормаларының жүйесі. . Объективтік құқық – бұл нақты бір мемлекеттегі
белгілі бір кезеңдегі заңнама, заң әдеттері, заңды прецеденттер және
нормативті шарттар. Оның объективтілігі жеке тұлғаның еркі мен санасынан
тәуелсіз болып, оның тиесілі болмауынан көрініс табады.
Субъективтік құқық – бұл тұлғаның жеке мүдделерін қанағаттандыруға
бағытталған, заңды мүмкін жүріс – тұрыстың шамасы. Субъективтік құқықтар
ретінде адамның нақты құқықтарын (еңбек етуге, білім алуға т.б.) атауға
болады, олардың субъективтілігі тұлғамен байланыстылығынан, оған
тиесілігінен және оның сапасы мен еркінен тәуелділігінен көрінеді.
Заңды мағынадағы құқықпен (объективтік және субъектитік құқықтар)
өатар табиғи құқық та болады, ол өмір сүруге, бостандыққа және т.б.
құқықтарды қамтиды. Табиғи құқықтың қатарына жататын құқықтар бір жерде
бекітілген – бекітілмегеніне қарамастан өмір сүреді, олар өмірдің өзінен
тікелей туындайды.
Табиғи құқыққа қарағанда заңды мағынадағы құқық позитивтік құқық
ретінде көрініс табады, яғни олар заңдар мен басқа да қайнар көздерде
бекітілген.
Позитивтік құқықтың негізгі сипаттары:
а) оны адамдар немесе қоғамдық құрылымдар, заң шығарушылар, соттар, құқық
субъектілері қалыптастырады, яғни, олардың шығармашылығын, мақсатты ерікті
қызметінің нәтижесі болып табылады;
б) ол заңдар немесе басқа да қайнар көздер түрінде, яғни, жәй ой, идея
түрінде ғана емес, нақты сыртқы көрінісі бар ақиқат ретінде өмір сүреді.
Құқықтың пайда болу кезінен бері және оның дамуы барысында оның бір
мезетте әрі қарама – қайшы, әрі өзара байланысқан екі жағы анықталды.
Бірінші жағы – бұқаралық – құқықтық жағы, екінші жағы – жеке – құқықтық
жағы.
Бұқаралық құқық – бұл мемлекеттік істер саласы, яғни билік пен
бағыныстылық қатынастарына негізделген мемлекеттің бұқаралық билік
ретіндегі және барлық бұқаралық институттардың құрылымы мен қызметі.
Жеке құқық – бұл жеке істер саласы, яғни дербестік, субъектілердің
заңды теңдігі бастамаларына негізделген еркін тұлға, институттар мәртебесі.
6.Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші ретінде. Құқықтың
түсінігіне кірген аса маңызды белгілерінің бірі болып оның мемлекетпен
тығыз байланысы табылады. Бұл белгі мыналардан көрініс табады:
- мемлекет құқықты ресми түрде орнықтырып, оның орындалуын мемлекеттік
мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етеді;
- құқық мемлекеттік еріктің нормативтік көрінісі бола тұра, қоғамдық
қатынастарды таптық, жалпы әлеуметтік және басқа да мүдделерге сәйкес
реттейді.
- құқық жалпыға міндетті сипатқа ие, бұл оның ерекше әлеуметтік
реттеуші, заңды және заңсыз ірекеттерді өлшеуші ретінде көрініс
табуына мүмкіндік береді;
- басқа әлеметтік нормаларға қарағанда құқықтың реттеушілік рөлінің
ерекшелігі оның нормаларының өкілдік – міндеттеуші мазмұнымен
байланысты.
Талқылау сұрақтары:
1.Құқықтың кең және тар мағынасы қандай?
2.Қоғамдық қатынастарды реттеуде құқықтың алатын рөлі қандай?
3.Заңды немесе заңсыз деген ұғымдарды қалай түсінесіз?
4.Объективті және субъективті құқықтардың арақатынасы қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Авторлар алқасы: Жоламанов Ж.,
Таукелов А.Н., Мұхтарова А.К., Алматы, 1998.
2. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
3. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
4. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
5. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
6. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
ДӘРІС 3
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ – ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАНЫЗДЫ ҚҰҚЫҚ САЛАСЫ
РЕТІНДЕ
Мақсаты: ҚР-ның Конституциялық құқығының –құқық және ғылым саласы
жүйесіндегі алатын орны, ашу,бастауы ретінде қарастырып ұғымды
қалыптастыру.
Жоспар:
1.Конституциялық құқық құқық саласы ретінде.
2.Конституциялык құқықтың бастаулары мен жүйесі.
3.Конституциялық құқық ғылым саласы ретінде.
1. Конституциялық құқық құқық саласы ретінде. Конституциялық құқық-
Қазақстан республикасы құқық жүйесі салаларының бірі. Ол өзінің ішкі
тұтастығымен сипаталатын құқықтық нормалар жүйесін білдіредіжәне басқа
құқық жүйесінің номаларынан ерекшеленеді. Ішкі тұтастық конституциялық
нормалардағы қоғамдық қатынастардың ерекшеліктерімен белгіленетін, солар
арқылы реттелетін жалпы белгілердің болатындығын білдіреді. Конституциялық
құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатыныстароның пәнің
құрайды.Конституциялық құқық пәнінің өзіндік ерешеліктері бар.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатыныстар мемлекет
және қоғам құрылымының негізін құрайды және мемлекеттікбиліктін жүзеге
асуымен тікілей байланасты жүргізідеді.
Конституциялық құқық пәнінің түсіндірудың теориялық сондай-ақ
практикалық мәні бар. Онсыз конституциялық құқықтың нормалары мен
институттарына тән мәнін дұрыс түсінүге болмайды, олардың құқықтық
реттеудегі мәні мен рөлін ашып көрсету, құқықтық жүйедегі орнын анықтау
мүмкін емес. Конституциялық құқық пәнінің білмейінше оның номаларын қолдану
саласын да анықтау мүмкін емес.Өйткені, нақты құқықтық әрекеттерді талдау
кезінде, ең алдымен қай саланың нрмасын қолдану қажеттігін анықтап алу
керек. Ал ол үшін, реттеудін нысаны болып табылатын қоғамдық қатыныстар
сипатын белгілеу қажет.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қатыныстар аясы
мейлінше кең.Ол мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси,
экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа салаларды қамтиды. Әрине
конституциялық құқық нормалары аталған салаларды барлық көрінестері бойынша
және жан-жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі, базалық
қабаттарды ғана реттейді. Бұл қабаттар мемлекет пен қоғамдығы кейін кең
дамитын саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни байланыстардың негізін
қалайды.
Конституциялық құқық тұтас алғанда, құқықттың реттеу әдістердің
көмегімен мемлекеттік және қоғамдық қатыныстарды реттейді. Конституциялық-
құқықтық қатыныстарды реттеу үшін төмендегідей:1) міндеттеу әдісі; 2)
тыйым салу әдісі 3). рұқсат ету әдісі 4) тану әдісі қолданылады.
Міндеттеу әдісі; мемлекеттік органға сияқты, жеке тұлғаларға да қатысты,
олардың барлық қызмет саласында қолданылады. Қазақстан Республикасы
Конституцияның 18- бабында: « Мемлекеттік органдар қоғамдық бірлестіктер,
лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралары әрбір азаматқа өзінің
құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат
көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті» деп жазылған.
Қазақстан Республикасы Конституцияның 6-бабы бұл әдісті қолданудың тағы бір
мысалы болып табылады. Яғни: « Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану
сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс». Аталған қағида
мемлекеттік меншікке сияқты, жеке меншікке де қатысты.Тиысыншы,
конституциялық норма мемлекеттік органдарды да, жеке меншік иелерін де
меншікті тек өз мүддесіне ғана емес, сондай-ақ қоғам мүддесіне де
пайдалануға міндеттейді.
Конституциялык құқықта тыйым салу әдісі де кең қолданылады. Бұл
әдіс, көбіне мемлекеттік органдарға, қоғамдық құрылымдарға қатысты
қолданылады. Тыйым салу әдісі азамат-тарға катысты шектеулі жағдайларда
ғана колданылады. Қазакстан Республикасы Конституциясынын, 39-бабының 3-
тарма-ғында былай делінген: «Саяси себептер бойынша азаматтардык құқыктары
мен бостандыктарын кандай да бір түрде іиектеуге жол берілмейді».
Конституиия занда каралмаған әскерилендірілген күрамалар кұруға тыйым
салады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқы демократияның шынайы
көрінісі болып табылатын рүқсат ету әдісін де кең колданады.
Мүндай әдіс қол жағдайда адамның жоне азамаітың мәртебесін белгілеу
үшін колданіылады. Мысал ретінде әркімнін,заңмен белгіленгеннен баска
ретте, Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұруын және тұратын орнын еркін
тандауын айтуға болады. Рүқсат ету әдісінің өзіндік ерекшелігі мынада,
Конституция белгілі бір аукым, шекке дейін еркін әрекет ету мүмкіндігін
бере отырып, субъектінің әрекетін айтарлықтай шектей алады.
Рұқсат ету әдісі мемлекеттік органдардын, өкілеттігін белгілеу
кезінде де қолданылады. Айталык, Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-
бабының 4-тармағына сәйкес Парламент Палаталардың бірлескен отырысында
Президентке, оның бастамасы бойынша, әр Палата депутаттары жалпы санының
үштен екі даусымен бір жылдан аспайтын мерзімге зан шығару екілеттігін
беруге хакылы.
Қазақстан Республикасының конституциялык құкығы құқықтық реттеудің
тағы бір әдісін - тану (таны-мау) әдісін де колданады. Кеңестік кезеңнен
кейінгі конституциялық құқық женіндегі әдебиеттерде мүндай әдістің
қолданылу мүмкіндігі байқалмайды. Оның үстіне бүл әдіс объективті фактордан-
адамдардың табиғи құкығын заң түрғысынан танудан туындайды. Мемлекет
адамдардың табиғи құқығына рүксат етеді емес, дәлірек айтканда,таниды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 2-тармағында былай деп
жазылған: "Адам кұқықтары мен бостандыктары әркімге тумысынан жазылған,
олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен езге
де нормативтік құқықтық актілердің мазмүны мен қолданылуы осыған карай
анықталалды". Құкыктық реттеуді әдіс ретінде тану да конституциялық
құқықтың демократиялық және адамгершілік мәнін сипаттайды.
2. Конституциялык құқықтың бастаулары мен жүйесі. Кұқық ғылымында
кұқыктың заңдык, бастаулары үғымы қалыптасқан. Бүл орайда кұкыктың
бастаулары ретінде кұкык нормалары көрініс беретін нысандар үғынылады.
Кұқықтык,нормалар нормативтік құкықтык, актілерде белгіленеді. Қазақстан
Республикасы Конституциясында қүкық бастауларын анықтауға катысты біркдтар
ерекше белгілер бар. Біріншіден, Конституцияда құқық нысандары (бастаулары)
аталады. "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның,
соған сай келетін заңдардың, өзге де нормативтік қүкықтық актілердін,
халықаралық шарттың және өзге де Республиканың міндеттемелерінің сондай-ак,
Республика Конституциялык Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік
каулыларының нормалары болып табылады" (Казақстан Республикасы
Конституциясы 4-бабының 1-тармағы).
Көрсетілген конституциялық кағида құқык бастауларын жалпылай
сипаттайды, Конституцияда көрсетілген нормативтік құкықтық актілердің
нысандарының бәрі бірдей оның бастаулары болып табылмайды. Қазақстан
Республикасының конституциялық құқығының негізгі кайнар кезі, тұтас
алганда, Конституция болып табылады. Мүндай жәйтті боліп айтуымның себебі,
ұлттық кұкыкты калыптастырудын қайнар көзі ретінде тек Конституциянын
құқықтық нормалары ғана емес, сондай-ақ оның баска да элементтері:
принциптері, жалаң кағидалары, міндеттері мен мақсаттары да кызмет етеді.
Тарихи фактіні бүлайша сипаттаудын мемлекеттің тек көп үлттық қана емес
халыктық сипатын үғынуда да айрыкша мәні бар. Ал бүл идея мемлекеттің
барлық көп үлттымемлекеттіңатыпан қызмстетуді, ұлттық белгілері бойынша
кемсітілуге және басқаларына жол бермеуді көздейді. Әрине, бұл идсялардын
бәрі тиісті зандардың қайнар көзі ретінде қызмет етуі тиіс. Қазақстанды
әлеуметтік мемлекет ретінде тануда конституциялык. идеяның бастаулық мәні
қызметін атқарады. Бүл кағида Республика аза-маттарын әлеуметтік жағынан
қамтамасыз етуге арналған заңдардың негізгі қайнар көзі болуы тиіс,
Қазакстан Республнкасы Конституциясы жариялаған мемлекет қызметінін
принциптері: коғамдык келісім және саяси тұрақтылық, бүкіл халыктың
кажетіне орай экономикалык даму, қазақстандық патриотизм, мемлекет өмірінің
мейлінше манызды мәселелерін демократиялық әдістермен шешу казақстандық
құқыктын. қайнар көзі қызметін аткарады.
Мемлекет және оның органдары қызметінін негізіне алын-бастан бүрын, ол
принциптер әр мемлекеттік органның ерекшеліктері ескеріле отырып, тиісті
нормативтік құқыктық актілермен бекітілуі тиіс.
Конституцияның кұкыктық нормалары сала ретінде конституциялык,
құқыктың тура және тікелей кайнар көзі болып табылады. Қазакстан
Республикасы Конституциясының күкықтық нормалары калайша күқықтын кайыар
көзі ретінде сипатталады?
1.Қазақстан Республикасы Конституциясында бүкіл конституциялық заңдардың
негізі болыпта болатын құқыктық нормалар орнықтырылады. Басқаша айтканда,
Конституцияның құкықтык нормалары конституциялык-кұкыктық катынастарды
реттейтін барлық нормативтік кұкыктық актілерді калып-тастыру мен дамытудың
негізі болып табылады.
2. Казакстан Республикасы Конституциясының құқыктық нормалары мемлекет
пен коғам өмірінің барлык, салаларын: саяси, экономикалык, әлеуметтік,
мәдени салаларділ қамтиды. Әрине Конституцияның құқықтык нормалары аталған
салалардағы коғамдык қатынастарды егжей-тегжейлі және жан-жақты реттемейді.
Ол тек коғамдық қатынастардың мәнді, басты бағыттарын ғана реттейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының құкықтық нормалары кұқықтың баска
салаларының құқыктык нормаларынан осынысымен ерекшеленеді.
3. Конституциялык кұкыктың басқа бастауларымеи салыстырғанда Қазақстан
Республикасы Конституциясынын жоғары заңдық күші бар және Қазақстанның
барлық аумағында қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданған заңдар
және басқа нормативтік актілер Конституциядаң бастау алуы және оған қайшы
келмеуі тиіс. Егер олар Конституцияға қайшы келсе, онда олар заңсыз деп
таиылады және қолдануға жатпайды. Қазақстан Республикасының
Конституциясында оның қағидаларынын жоғары занлык күшін қамтамасыз етудің
кепілдігі белгіленген.
4.Қазакстан Республикасы Конституциясының тек конституциялык құқықтың ғана
емес, сондай-ақ құкықтык баска да салаларының бастауы ретіндегі мәні
мынада, онда халықтын мемлекеітік еркі, олардың құкықтық демократиялык
мемлекет құру, дүниежүзілік қауымдастықка оның тең құқылы мүшесі ретінде
косылу жоніндегі табандылығы тікелей корініс тапқан.
5. Конституция құқықтың басқа бастауларындай, сондай-ақ тек мемлекеттің
ғана емес, сонымен бірге тұтастай қоғамның да негізгі заңы екендігімен
ерекшеленеді. Баска нормативтік құқықтық актілер коғам өмірінің жекелеген
тараптарын қамтиды. Ал, Қазақстан Республикасы Конституииясының идеялары,
принциптері, құқықтық нормалары бүкіл коғам өмірінің мейлінше мәнді
бағыттарын реттейді: жекелеген адамды, азаматты, қоғамдық қызметтің барлық
субъектілерін (бірлестіктерді, қозғалыстарды, өзін-өзі баскару органдарын,
және баскаларын) қамтиды.
6. Сондай-ақ Конституция конституциялық құқықтың басқа бастауларынан
өзгерістер мен толықтырулар қабылдаудың ерекше тәртібін белгілеуімен де
ерекшеленеді. Мұндай тәртіп Конституцияның мемлекет пен қоғамның негізгі
заңы ретіндегі және олардың тұрақтылығын камтамасыз ету кажеттігімен
туындайтын мәнімен сипатталады.
7. Қазақстан Республикасы Конституциясының конституциялық құқықтық қайнар
көзі ретіндегі тағы бір өзіндік қыры онда оның басқа қайнарларының
нысандары: конституциялық жәй заңдары, Президенттің нормативтік жарлықтары
мен қаулылары, Қазақстан Республикасы Үкіметінін қаулылары, сондай-ақ
заңдық күшінің деңгейі, қабылдау, жариялау, күшін жою тәртібі көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы конституциялық құқының мемлекеттік
(республикалық) мәні бар құқықтық нормаларды белгілейтін қайнар көзінің
қатарына конституциялық зандар жатады. "Конституциялық заңдар" атауы
Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген. Қазақстанның
конституциялық заңдарының өзіндік ерекшелігі - олар Конституцияға
өзгерістер мен толықтырулар енгізбейді, тек Конституцияның құқықтық
нормаларын нақтылайды. Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарын
қабылдаудағы іс жүргізу Конституцияаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы шешім қабылдаудағы іс жүргізуден осынысымен ерекшеленеді.
Жай заңдар да конституциялық кұқықтын қайнар көзі болып табылады. Жай
заңдарды Қазақстан Республикасыиык Парламенті қабылдайды. Қазақстан
Республикасы Конституциясында каралған жағдайда жай заңдарды Президент те
кабылдай алады. Казақстаннын конституциялық қүқының кайиар көзіне
азаматтықтуралы, кеші-қон туралы жоне баска жай заңдар жатады.
Қазақстан Республикасы Мәжілісінің Регламенті, Сенатынын. Регламенті,
Парламентінін Регламенті, Парламент Пала-талары күрған үйлестіруші және
көмекші органдар туралы ереже конституциялық құқық салаларының кайнар көзі
болып табылады.
Қазақстан Республикасы конституциялық құқының қайнар көзіне Қазақстан
Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары да жатады. Президенттін
нормативтік жарлыктары үш топқа:І) конституциялык, заң күші бар
жарлықтарға, 2) жай заң күші бар жарлыктарға, 3) занға сәйкес нормативтік
жарлықтарғабөлінеді. Әрине,тәртіп бойынша, Президент өзінің заң
шығармашылық қызметін занға сәйкес нормативтік жарлықтар қабылдау жолымен
жүзеге асырады. Парламент өзінің заң шығармашылық өкілеттігін Президентке
берген жағдайда ол зандық күші бар жарлықтар қабылдауға қүқылы. Заңдық күші
бар жарлықтардың заңдық күші Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаған
заңдардың заңдык, күшімен тең.
Республикада заң шығаратын орган жүмыс істемеген кезеңде
Президент конституциялық-құкықтык нормалардан тұратын конституциялық және
жай заңдық күші бар біркатар жарлықтар қабылдады. Олар әлі де күшінде және
Қазақстан Республикасы конституциялық құқының қайнар көздері болып
табылады. Олардың қатарына Президенттің Парламент және депутаттар туралы,
референдум туралы, Президент туралы, Үкімет туралы, Конституциялық Кеңес
туралы және баска жарлықтары жатады.
Президенттің нормативтік жарлықтарының бәрі бірдей конституциялық
кұкықтың қайнар көзі болып табылмайды. Ондай жарлықтар конституциялық-
құқықтық нормалардан тұратын нормативтік жарлықтар.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік құқыктық актілері
конституциялық құқыктың, конституциялық - құқыктық нормалардан тұратын сала
ретіндегі қайнар көзі болып табылады.
Қазак КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның
конституциялық қүқыктың қайнар көзі ретіндегі мәні ерекше зор. Аталған
декларация Кеңестер Одағы кезінде кабылданғанымен, ол кейін егемендіктің
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңда, 1993 жылғы
және 1995 жылғы Конституцияларда жәнс басқа конституциялық актілерде
бекітілген принциптерін жариялады.
Казақстан Республикасы таныған халықаралық-құқыктық актілердін
нормалары да конституциялық құқыктың қайнар көзіне жатады. Ол адам кұқы,
қоғамдық күрылымдар және бас-калар туралы конституциялык мәні бар құқықтық
нормалардан тұруы мүмкін.
Саланың кайнар көзіне жергілікті өкілетті органдардын, сондай-ак
конституциялық-құқыктык, нормалары (шешімдер, жарғылар, ережелер) бар
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының нормативтік-құқықтық актілері де
жатады. Олардың кеңістіктегі заңдық күші шектеулі және олар жергілікті
сипатта болады.
3. Конституциялық құқық ғылым саласы ретінде. Конституциялық құқық
құқықтық ғылымнын бір саласы ретінде оқытылады. Ғылым ретінде
конституциялык, құқыққа өз пәні, өз бастаулары, оны оқып-үйренуге озіндік
бағыт-бағдар тән. Ғылым конституциялық кұқықты кұқыктық ғылымның бір бөлігі
ретінде қарастыратындыктаң ол салалық ғылымдардың қатарына жатады.
Конституциялыкқұқық ғылымы конституциялық құқықтың қалыптасу, даму, қызмет
ету зандылығын зерттеуге бағытталған, конституциялық заңдылыққа сүйенетін
негізгі үғымдар мен санаттарды қалыптастырады және конституциялық құқыктың
құқыктық ғылым жүйесіндегі орны мен рөлін анықтайды. Конституциялық құқық
ғылымы мемлекеттік басқару және мемлекеттік құрылыс нысандарың Қазақстан
мемлекеті тетігін (механизмін), мемлекеттік органдардың өзара қарым-
қатынасының нысандарын, әдістері мен тәсілдерін зерттейді. Ол
конституциялык құқықтың мәнін, нормалары мен институттарының бағыттарын
және оны жүзеге асыруға байланысты процестерді зерттейді. Осымдай
жүмыстарды жүзеге асырудын нәтижесінде конституциялық-құқықтық қатынастар
туады, езгертіледі және тоқтатылады. Сондықтан конституциялық құқық ғылымы
конституциялык-құқықтық қатынастардың сипатын және табиғатын, олардын басқа
салалық құқықтық қатынастармен салыстырғандағы ерекшеліктерін зерттейді.
Конституциялық құқық ғылымы реттелетін қоғамдық қатынастардың
конституциялық-қүкыктық нормалар әрекетінің тиімділігін
зерттейді, ондай тиімділік әлсіреген жағдайда оны күшейту үшін үсыныстар
жасайды.
Аталған ғылым мәртебесі конституциялық заң арқылы белгіленетін мемлекеттік
органдардын қызметін зерттсйді. Сөйтіп, бүл мемлекеттік органдар, әрине,
оқшауланған күйде емес, олардын өзара байланысы деңгейінде зерттеледі.
Мүнда, сондай-ақ. Конституциялык құқық ғылымы қүқыктык, нормалардың
тиімділігін ғана қарастырып қоймайды, сонымен
бірге коғамдық қатынастардын құқықтық реттелу шегін объективті түрде
зерттейді. Былайша конституииялық-құқықтық нормалармен реітелуі мүмкін
қоғамдық қатынастарды жалпылама анықтауға болғанмен, іс жүзінде олар
реттейтін қоғамдық қатынастар шегін белгілеу оңай да емес. Нәтижесінде
конституциялық-құқықтық нормалар өз табиғатында құқықтық басқа салаларының
нормаларымен реттелуі тиіс қатынастарды қоса барынша кен көлемдегі
қатынастарды реттеуі мүмкін немесе, керісінше, айталық, өзінің әлеуметтік
мәніне орай солар арқылы реттелуі тиіс қоғамдық қатынастар конституциялық-
құқықтық нормалардын назарынан тыс қалдырылуы мүмкін. Ғылым мүндай
мәселслердін жауабын іздеп, табуы тиіс.
Конституциялық құқық ғылымы халық екілдігі, ұлттық, халықтық және
мемлекеттік егемендік, мемлекеттік басқару мен құрылым, әкімшілік-аймақтық
белініс нысандары сияқты кешенді проблемалардын тұжырымдамасын жасайды.
Жергілікті өкілетті және жергілікті езін-озі баскару органдары жүйесі де
осы ғылым зерттейтін пән. Ғылым сайлау жүйесіне демократияның қайнар кезі
ретінде айрықша назар аударады. Аса маңыздылардың қатарына мемлекеттік
органдардың үйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық принциптері
зсрттеу жатады.
Конституциялық құқық ғылымы адам мен азаматтын құқы, шетел азаматтары,
конституциялық нормалардың адам құқұының халықаралық құкық нормаларымен
өзара байланысы проблемаларын зерттеуге айрықша назар аударуы тиіс.
Конституциялық құқық ғылымы оның пәні болып табылатын аталған объектілерді
зерітейді. Ол оларды әлеуметтік, тарихи, логикалық және басқа әр түрлі
әдістерді қолдана отырып, ғылыми ме-тодологиялық принциптерге сүйене отырып
зерттейді. Конституциялық заңдылықты оқып-үйрену, оның әлеуметтік
табиғатын, бағытын ашып көрсету, іс жүзінде қолданылуын қарау негізінде
ғылым теориялық ережелерді, тұжырымдарды, түжырымдамаларды қалыптастырады.
Бұл ережслер тек ғылымның дамуы үшін ғана емес, сонымен бірге зандылықты
жетілдіру, мемлекеттік органдардың қызметін жақсарту үшін де маңызды.
Конституциялық құқық ғылымы тұтас кұбылыс болғандықтан оның
тұжырымдамалары, теориялық ережелері өзара байланыста болып қана қоймайды,
сондай-ак, біртұтастығымен ерекшеленуі тиіс. Конституциялық құқық ғылымының
бірлігі мен тұтастығы теориялық кешендердің шартты түрдегі дербестігін
жоққа шығармайды. Ол дербес зерттелетін мынадай айтарлықтай кешендерден
тұрады. Олардың қатарына, мысалы, билікті бөлісу, парламентаризм,
президенттік басқару нысандары, сайлау жүйесі, азаматтық, егемендік,
мемлекеттіліктін сипаты мен мәні, халық билігі, азаматтық қоғам
тұжырымдамасы, саяси плюрализм және басқа теориялар жатады. Осы теориялар
мен тұжырымдамалардын қай-қайсысы болсын дербес қалыптасады, бірақ сонымен
бірге олар бір-біріне ыкпал етеді.
Ғылым "конституциялық құқық" деп аталғандыктан, оның негізгі
бастауы - Конституция болып табылады. Ол Конституцияның негізінде өзінің
басты теориялык ережелерін қалыптастырады. Сонымен бірге жинақталып келіп
конституциялық заңдылықты құрайтын: конституциялық заңдар, жай заңдар,
Президенттің нормативтік жарлықтары, Үкіметгің каулылары, жергілікті
өкілетті органдардың шешімдері де конституциялық құқық ғылымының қайнар
кездері болып табылады. Бұл — конституциялық құқық ғылымының нормативтік
құқықтық қайнарлары. Конституциялық құқық гылымының басқа бір бастауы -
конституциялық - құқықтық нормаларды іс жүзінде жүзеге асыру. Нақ іс
жүзінде зерттеу ғана конституциялық-кұқықтық нормалардың сыртқы табиғатын
ғана емес, сондай-ақ ішкі мәнін, қолданылу ақиқаттығын түсінуге де
мүмкіндік береді. Конституциялық-кұқыктық нормаларды нақ осылай кешенді
зерттеу ғана ғылыми ілім, тұжырымдамалар, идеялар туғызудың негізі болып
табылады. Конституциялық құқық ғылымының келесі бір кайнар кезі — отандық,
сондай-ақ шетелдік ғалымдардың конституциялық, құрылыстын философиялық,
заңдық, саяси, әлеуметтік және басқа мәселелеріне арналған, осы салаға
тікелей немесе жанамалай қатысты еңбектері.
Қазақстанда қазіргі заманғы конституциялық құқық ғылымы тақыр жерде
калыптасып отырған жоқ. Біріншіден, кеңестік кезеңде ол Қазақстанда шартты
түрде кен дамыды. Алайда, Қазак КСР-ы КСРО-ның құрамында болғандықтан
Қазақстанның дербес конституциялық құқық ғылымы болған жоқ. Ол Кеңестер елі
конституциялық құқық ғылымынын құрамдас бір белігі болды. Екіншіден,
дербес, егеменді Қазакстан Республикасы құрылғаннан кейін мүнда өзінін
конституциялық. құқық ғылымы қалыптаса бастады. Қазақстанда аталған
ғылымның теориялық бастаулары дербес конституциялық даму мәселелерін
қазірдің езінде зерттейтін республика ғалымдарының еңбектері болып
табылады. Әрине, Казақстанның конституционал-ғалымдары "кереметтср жасау"
туралы ойдан мүлдем аулақ. Қазақстан әлемдік өркениет жетістіктеріне,соның,
ішінде конституциялық құқық саласында да игілікке қол жеткізе бастады.
Талқылау сұрақтары:
1. Конституциялық құқықтың зерттеу аясын атаңыз?
2. Конституциялық құқықтың құқық саласының негізгі бастамасы екенін
дәлелдеңіз?
3. ҚР Конституциялық құқығының қайнар көздерін атаңыз?
4. Өзіңіздің конституциялық құқықтарыңызға сипаттама беріңіз?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы.
Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 480б.
2. Амандықова С.Қ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы: Оқу
құралы. – Астана: Фолиант. 2001. – 176б.
3. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
6. Хропанюк В.Н. Теория государства и права. М.: 1997.
7. Малько А.В. Теория государства и права в вопросах и ответах. М.: 1997.
ДӘРІС 4
МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ ЖҮЙЕСІ
Мақсаты. Жалпы қоғам жүйесіндегі ең күрделі қызметтің бірі саяси жүйе
атқаратын болса екіншісін мемлекет деген үлкен аппарат атқарады осы
мемлекеттің алатын орны мен ролін ашу және билік жүйесін анықтау.
Жоспар:
1. Мемлекеттік биліктің ұғымы және Қазақстан Республикасында
оны ұйымдастырудың қағидаттары.
2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының
жүйесі.
3. Қазақстан Республикасының Президенті.
4. Қазақстан Республикасының Парламенті.
1. Мемлекеттік биліктің ұғымы және Қазақстан Республикасында оны
ұйымдастырудың қағидаттары. Мемлекеттік билік – бұл мемлекеттік-құқықтық
құралдар, әдістер мен тәсілдер жүйесі. Осылардың көмегімен билік етуші
субьектілердің ерік-жігері іске асырылады немесе қоғам өмірінің
экономикалық, әлеуметтік және рухани салаларын басқару жүзеге асырылады.
Билік мемлекеттік буындар жүйесі арқылы көрінеді. Мемлекет органы дегеніміз
– белгіленген тәртіппен құрылған азаматтар ұжымы, ол біріңғай мемлекеттік
аппараттың бөлігі болып табылады. Оған мынадай белгілер тән: бірінішден,
орган мемлекет орнатқан тәртіпте құрылады; екіншіден, органға мемлекет өз
міндеттері мен қызметін жүзеге асыруы үшін уәкілеттік береді; бұл орайда ол
жекелеген қызметті де, қызметтер жиынтығын да орындауы мүмкін; үшіншіден,
органға мемлекеттік билік берілген. Ол басқа мемлекеттік органдар,
лауазымды адамдар, азаматтар орындауға тиісті міндетті актілер шығара алады
және өздері шығарған актілердің орындалуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мемлекеттік қызметті іске
асыру нысаны бойынша - өкілді, атқарушы, сот, прокуратура және өзге де
бақылаушы-қадағалаушы органдарға бөлінеді. Бұл органдар заң швғарушы,
атқарушы және сот билігіне бөлу қағидатына негіздлген; дәрежесіне қарай –
орталық және жергілікті болып жіктеледі, өкілеттіктің мерзімі бойынша –
тұрақты және уақытша; құзыретін жүзеге асыру тәртібі бойынша – алқалы
(Парламент) және дара (Президент) басшылы; қызметінің құқылық нысаны
бойынша – құқық шығарушы, құқық қолданушы және құқық қорғаушы; құзіретінің
сипатына қарай – жалпы (Үкімет) және арнаулы(министрліктер) органдар болып
бөлінеді. Билікті бөлу қағидаты Конституцияның Президент (ІІІбөлім),
Парламент(ІVбөлім), Үкімет(Vбөлім), және соттар (VІ бөлім) мәртебелерін
белгілейтін нормаларда іске асырылып нақтыланған. Бұл қағидаттардың мазмұны
олардың өзара іс-қимыл жасау қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылуын
білдіреді.
2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының жүйесі.
Жоғары аталған өлшемдер негізінде мемлекеттік билік органдарының мынадай
төрт негізгі түрі ерекшеленеді: Қазақстан Республикасының Үкіметі және
Қазақстан Республикасы соттарының жүйесі. Осы органдардың бәрі жинақтала
келе Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының біріңғай
жүйесін құрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттің сыртқы
және ішкі саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы
лауазымды тұлға. Республиканың Президенті – халық пен мемлекеттік билік
бірлігін, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрі кепілі.
Қазақстан Республикасының Парламенті – Қазақстан Республикасының заң шығару
қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Парламент
тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан – Сенттан және Мәжілістен
тұрады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі – атқарушы биліктің маңызды тармағы болып
табылады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне
басшылық жасайды. Оны Қазақстан Республикасының Президенті құрады.
Сот билігін – сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен
белгіленген өзге де нысандары арқылы тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен
құрылған Республиканың Жоғарғы соты және Республиканың жергілікті соттары
Республиканың соттары болып табылады. Қандай да бір атаумен арнаулы және
төтенше соттар құруға жол берілмейді.
Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция мен
Заңға бағынады. Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай
да болсын араласуға жол берілмейді.
3. Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы, мемлекеттiң
iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел iшiнде және
халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең жоғары
лауазымды тұлға. Республиканың Президентi - халық пен мемлекеттiк билiк
бiрлiгiнiң, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрi кепiлi. Республика Президентi мемлекеттiк
билiктiң барлық тармағының келiсiп жұмыс iстеуiн және өкiмет органдарының
халық алдындағы жауапкершiлiгiн қамтамасыз етедi. Қазақстан Республикасының
Президентiн конституциялық заңға сәйкес жалпыға бiрдей, тең және төте
сайлау құқығы негiзiнде Республиканың кәмелетке толған азаматтары жасырын
дауыс беру арқылы бес жыл мерзiмге сайлайды. Республика Президентi болып
тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған,
мемлекеттiк тiлдi еркiн меңгерген әрi Қазақстанда соңғы он бес жыл бойы
тұратын Республика азаматы сайлана алады. Республика Президентiнiң кезектi
сайлауы желтоқсанның бiрiншi жексенбiсiнде өткiзiледi және ол мерзiмi
жағынан Республика Парламентiнiң жаңа құрамын сайлаумен тұспа-тұс келмеуге
тиiс. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың елу процентiнен астамының
дауысын алған кандидат сайланды деп есептеледi. Егер кандидаттардың бiрде-
бiрi көрсетiлген дауыс санын ала алмаса, қайтадан дауысқа салынады, оған
көп дауыс алған екi кандидат қатысады. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың
ең көп дауысын алған кандидат сайланды деп есептеледi. Қазақстан
Республикасының Президентi Қазақстан халқына ант берген сәттен бастап
қызметiне кiрiседi. Республика Президентiнiң өкiлеттiгi жаңадан сайланған
Республика Президентi қызметiне кiрiскен кезден бастап, сондай-ақ Президент
қызметiнен мерзiмiнен бұрын босатылған немесе кетiрiлген не ол қайтыс
болған жағдайда тоқтатылады. Қазақстанның Тұңғыш Президентінің мәртебесі
мен өкілеттігі Республика Конституциясымен және конституциялық заңмен
айқындалады. Қазақстан Республикасының Президентi науқастануына байланысты
өзiнiң мiндеттерiн жүзеге асыруға қабiлетсiздiгi дендеген жағдайда
қызметiнен мерзiмiнен бұрын босатылуы мүмкiн. Республика Президентiн
қызметiнен кетiру туралы мәселе ол Республика Парламентiнiң немесе
Парламент Мәжілісінің өкiлеттiгiн мерзiмiнен бұрын тоқтату жөнiнде мәселе
қарап жатқан кезде қозғалмайды. Қазақстан Республикасының Президентi
қызметiнен мерзiмiнен бұрын босаған немесе кетiрiлген, сондай-ақ қайтыс
болған жағдайда Республика Президентiнiң өкiлеттiгi қалған мерзiмге
Парламент Сенатының Төрағасына көшедi; Сенат Төрағасының өзiне Президент
өкiлеттiгiн қабылдауы мүмкiн болмаған ретте ол Парламент Мәжiлiсiнiң
Төрағасына көшедi; Мәжiлiс Төрағасының өзiне Президент өкiлеттiгiн
қабылдауы мүмкiн болмаған ретте ол Республиканың Премьер-Министрiне көшедi.
4. Қазақстан Республикасының Парламенті. Парламент - Қазақстан
Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары
өкiлдi органы. Парламенттiң өкiлеттiгi оның бiрiншi сессиясы ашылған сәттен
басталып, жаңадан сайланған Парламенттiң бiрiншi сессиясы жұмысқа кiрiскен
кезден аяқталады. Парламенттiң өкiлеттiгi Конституцияда көзделген реттер
мен тәртiп бойынша мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы мүмкiн.
Парламенттiң ұйымдастырылуы мен қызметi, оның депутаттарының құқықтық
жағдайы конституциялық заңмен белгiленедi.
Парламент тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенаттан және
Мәжiлiстен тұрады. Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр
облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының
астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенатта
қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін
қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика
Президенті тағайындайды. Мәжіліс конституциялық заңда белгіленген тәртіппен
сайланатын жүз жеті депутаттан тұрады. Парламент депутаты бiр мезгiлде екi
Палатаға бiрдей мүше бола алмайды. Сенат депутаттарының өкiлеттiк мерзiмi -
алты жыл, Мәжiлiс депутаттарының өкiлеттiк мерзiмi - бес жыл. Мәжілістің
тоқсан сегіз депутатын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы
негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Мәжілістің тоғыз
депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. Мәжіліс депутаттарының
кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің
мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі.
Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру жолымен
сайланады. Сайланған Сенат депутаттарының жартысы әрбiр үш жыл сайын қайта
сайланып отырады. Бұл орайда олардың кезектi сайлауы бұлардың өкiлеттiк
мерзiмi аяқталғанға дейiнгi екi айдан кешiктiрiлмей өткізiледi. Парламент
немесе Парламент Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауы тиісінше
Парламент немесе Парламент Мәжілісінің өкілеттігі мерзімінен бұрын
тоқтатылған күннен бастап екі ай ішінде өткізіледі. Қазақстан
Республикасының азаматтығында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда
тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жасы отызға
толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті
облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының
аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола
алады. Жасы жиырма беске толған адам Мәжіліс депутаты бола алады. Парламент
депутатын оның өкiлеттiк мерзiмi iшiнде тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, сот
тәртiбiмен белгiленетiн әкiмшiлiк жазалау шараларын қолдануға, қылмыс
үстiнде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған реттердi қоспағанда, тиiстi
Палатаның келiсiмiнсiз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Парламент
депутатының өкілеттігі орнынан түскен, ол қайтыс болған, соттың заңды
күшіне енген шешімі бойынша депутат іс-әрекетке қабілетсіз, қайтыс болған
немесе хабарсыз кеткен деп танылған жағдайларда және Конституция мен
конституциялық заңда көзделген өзге де жағдайларда тоқтатылады. Парламент
депутаты: ол Қазақстаннан тысқары жерге тұрақты тұруға кеткен; оған қатысты
соттың айыптау үкімі заңды күшіне енген; Қазақстан Республикасының
азаматтығын жоғалтқан кезде өз мандатынан айырылады. Парламент Сенатының
тағайындалған депутаттарының өкілеттігі Республика Президентінің шешімі
бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент: Қазақстан Республикасы
Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар
енгізеді;Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі
есеп комитетінің республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептерін
бекітеді. Үкіметтің республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есебін
Парламенттің бекітпеуі Парламенттің Үкіметке сенімсіздік білдіргенін
көрсетеді; Президентке оның бастамасы бойынша әр Палата депутаттары жалпы
санының үштен екісінің даусымен бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару
өкілеттігін беруге хақылы; соғыс және бітім мәселелерін шешеді; Республика
Президентінің ұсынысы бойынша бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау
жөніндегі халықаралық міндеттемелерді орындау үшін Республиканың Қарулы
Күштерін пайдалану туралы шешім қабылдайды; Конституциялық Кеңестің
Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы
жолдауын тыңдайды;палаталардың бірлескен комиссияларын құрады, олардың
төрағаларын сайлайды және қызметтен босатады, комиссиялардың қызметі туралы
есептерді тыңдайды; Парламентке Конституция жүктеген өзге де өкілеттіктерді
жүзеге асырады. Парламент палаталардың бөлек отырысында мәселелерді әуелі -
Мәжілісте, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы конституциялық
заңдар мен заңдар қабылдайды, оның ішінде: республикалық бюджетті бекітеді,
оған өзгерістер мен толықтырулар енгізеді;мемлекеттік салықтар мен
алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды; Қазақстанның әкімшілік-
аумақтық құрылысы мәселелерін шешу тәртібін белгілейді; мемлекеттік
наградаларды тағайындайды, Республиканың құрметті, әскери және өзге де
атақтарын, сыныптық шендерін, дипломатиялық дәрежелерін белгілейді,
Республиканың мемлекеттік рәміздерін айқындайды.Республиканың халықаралық
шарттарын ратификациялайды және олардың күшін жояды. Егер Мәжіліс пен Сенат
әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екі көпшілік даусымен бұрын
қабылданған шешімді растайтын болса, Президент бір ай ішінде заңға қол
қояды. Егер Президенттің қарсылығын ең болмаса палаталардың бірі еңсермесе,
заң қабылданбайды немесе Президент ұсынған редакцияда қабылданды деп
есептеледі. Парламент қабылдаған конституциялық заңдарға Мемлекет
басшысының қарсылығы осы тармақшада көзделген тәртіппен қаралады. Бұл ретте
Парламент Президенттің конституциялық заңдарға қарсылығын әр Палата
депутаттарының жалпы санының кемінде төрттен үшінің даусымен еңсереді.
Сенаттың ерекше қарауына мыналар жатады: Қазақстан Республикасы
Президентiнiң ұсынуымен Республиканың Жоғарғы Сотының Төрағасын және
Жоғарғы Сотының судьяларын сайлау мен қызметтен босату, олардың анттарын
қабылдау; Республика Президентінің Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын,
Бас прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына
келісім беру; Республиканың Бас Прокурорын, Жоғарғы Сотының Төрағасы мен
судьяларын оларға ешкiмнiң тиiспеуi жөнiндегi құқығынан айыру; Мәжілістің
өкілеттіктері мерзімінен бұрын тоқтатылуына байланысты, ол уақытша болмаған
кезеңде Республика Парламентінің конституциялық заңдар мен заңдар қабылдау
жөніндегі функцияларын орындау; Конституциямен Парламент Сенатына жүктелген
өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мәжілістің ерекше қарауына мыналар жатады: Парламентке енгізілген
конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және осы
жобаларды қарау;Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен
Республика Президентіне Республика Премьер-Министрін тағайындауға келісім
беру;Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау;Конституциямен
Парламент Мәжілісіне жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру. Мәжіліс
депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен, Мәжіліс депутаттарының
жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша Мәжіліс Үкіметке
сенімсіздік білдіруге хақылы. Мәжiлiс Төрағасы: Парламент сессияларын
ашады;
Палаталардың кезектi бiрлескен отырыстарын шақырады, Палаталардың кезектi
және кезектен тыс бiрлескен отырыстарына төрағалық етедi. Палаталардың
төрағалары өз құзыретiндегi мәселелер бойынша өкiмдер шығарады. Парламент
сессиясы оның Палаталарының бiрлескен және бөлек отырыстары түрiнде
өткiзiледi.
Талқылау сұрақтары:
1. Мемлекеттік билік ұғымына сипаттама беріңіз?
2. ҚР мемлекеттік билік органдарын атаңыз?
3. Биліктің бөліну принипін дегеніміз не?
4. ҚР Конституциясы бойынша ҚР Президенті және ҚР Парламенті
құзіреттілігін атаңыз?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. Алматы:
Жеті жарғы, 2003. – 480б.
2. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Авторлар алқасы: Жоламанов Ж.,
Таукелов А.Н., Мұхтарова А.К., Алматы, 1998.
3. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 5
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫ
Мақсаты: Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдарының құзіреттері
мен әрекет ету қағидаттары, түрлері туралы мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Қазақстан Республикасының Прокуратурасы мен ішкі істер органдарының
жүйесі.
2. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары.
3. Қазақстан Республикасының соттары.
1. Қазақстан Республикасының Прокуратурасы мен ішкі істер органдарының
жүйесі. Республикада Конституция, заңдар, Президент жарлықтары және басқа
нормативтік актілер талаптарының орындалуын қамтамасыз етуге тиісті құқық
қорғау органдары құрылған. Құқық қорғау органдарына жататындар:
прокуратура, ішкі істер органдары, ұлттық қауіпсіздік комитеті.
Құқық қызметіндегі маңызды бағыттардың бірі прокурорлық қадағалау.
Прокурорлық қадағалауды жүзеге асыратын орган прокуратура болып саналады.
«Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы» 1995 жылғы 21
желтоқсандағы Жарлыққа сәйкес Республика Прокуратурасы:
1)Республика аумағында заңдардың, Президент жарлықтарының, өзге де
нормативтік-құқықтық актілердің бірізділікпен қолданылуына, жедел
іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық
іс жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асырады;
2)сотта мемлекеттің мүддесін қорғайды;
3)қылмыстық қудалауды іске асырады.
Прокурорлық қадағалау-заңдардың бірізділікпен қолданылуын бұзуды
анықтап, кемшілікті түзетіп отыру және кіналы адамдарды жауапқа тарту
арқылы прокуратура қызметін мемлекет арқылы жүзеге асыру.
Прокурорлық қадағалаудың салалары:
• Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар
мен мемлекеттің мүдделерін сақтауды қадағалау;
• Жедел іздестіру қызметін қадағалау;
• тергеу мен анықтаудың заңдылығын қадағалау;
• әкімшілік іс жүргізудің заңдылығын қадағалау;
• атқарушы іс жүргізудің заңдылығын қадағалау.
Осы бағыттардың мақсаты Конституция мен заңдардың үстемдігін қамтамасыз
ету, адамның азааттың құқықғы мен бостандығын және құқықтық ықпал ету
әдісін қорғау.
Қадағалау әрқашан тексеру жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Оған
• Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасы;
• Заңдардың бұзылғандығы жөнінде арыздар, шағымдар, хабарлау және басқа
да деректер;
• Заңдардың бұзылғандық белгілерін тікелей айғақтау;
• Жоғары тұрған прокурордың тапсырмасы немесе сұрау салуы.
Прокуратура жүйесіндегі ең жоғарғы орган-Бас прокуратура. Бас
Прокурорды Парламент Сенатының келісімімен 5 жыл мерзімге Президент
тағайындайды.Орталық аппарат Бас прокурордың ұсынысы бойынша Президент
қызметке тағайындайтын және жұмыстан босататын 1-ші орынбасардан, 3-4
орынбасарлардан, секретариаттан, басқармалардан, бөлімдерден тұрады. Бас
Прокуратура прокуратураның бүкіл жүйесіне басшылық етеді, басқа құқық
қорғау органдарымен өзара қарым-қатынаста болады.
Бас прокуратурада және облыстық прокуратураларда ұйымдық мәселелермен
қоса заңдардың бұзылғандығын айғақтайтын елеулі фактілерді қарайтын кеңесші
органдар – алқалар құрылады.
Прокуратура жүйесіндегі төменгі буынға жергілікті жерлерде өз
құзіреті шегінде заңдардың дұрыс қолданылуын қаматамасыз ететін, қылмыстық
қудалауды ұйымдастыратын және сот жүйесі негізгі тармағының соттарындат
мемлекет мүддесін қорғайтын қалалық, аудандық және соларға теңестірілген
прокуратуралар жатады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 21 желтоқсандағы
«Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы» заң күші бар жарлығына
сәйкес мыналар прокурор бола алады:
• Республиканың Бас прокуроры, оның 1-ші орынбасарлары,
• Аға көмекшілері мен көмекшілері, ерекше тапсырмалар жөніндегі
көмекшілері
• Прокуратура басқармалары мен бөлімдерінің бастықтары және олардың
орынбасарлары,
• Барлық төмен тұрған прокурорлар, олардың орынбасарлары, көмекшілері
• Қадағалау саласының прокурорлары
• әскери, өкілетті және мамандандырылған прокурорлар.
Осылардың барлығы Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен прокуратура
органдарында қызметтен өту туралы Ереже негізінде прокуратура органдарында
қызметтен өтеді.
Прокуратура қызметкерлері үшін қойылатын міндетті талаптар:
1) Қазақстан Республикасының азаматтығы;
2) Заңгерлік жоғарғы білімі бар;
3) Сотталмағандық, мемлекеттік қызметтен теріс себептермен
босатылмағандық;
4) Денсаулық жағдайы;
5) Іскерлік және моральдық қасиеттері.
6) Әскери прокурорлар міндетті түрде әскери қызметкерлер болуы керек.
7) Прокуратураның басшы құрамына қосымша талаптар қойылады-жасы 25-тен
кем болмауы және прокуратурадағы еңбек стажы 3 жылдан кем болмауы
керек.
8) Прокуратураның барлық қызметкерлері 3 жылда бір рет аттестациядан
өтуге тиіс.
Ішкі істер органдарының қызметі Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 21
желтоқсандағы «ҚР-ның ішкі істер органдары туралы» заң күші бар Жарлығымен
және оларға қайшы келмейтін өзге де нормативтік актілермен реттеледі.
Ішкі істер органдарының негізгі міндеттері:
• Қоғамдық тәртіпті қорғау және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
• Қылмыстың және өзге де құқық бұзудың алдын алу, айғақтау, жолын кесу;
• Қылмыстық істер бойынша анықтауды және алдын ала тергеу жүргізуді
жүзеге асыру;
• әкімшілік құқық бұзу істері бойынша іс жүргізу;
• кәмелетке толмағандардың панасыздығын және құқық бұзуын айғақтау және
болдырмау;
• жол қауіпсіздігін сақтауға және қамтамасыз етуге бақылау жасау;
• төлқұжат және визалық жұмыстарды іске асыру, шетел азаматтарының және
азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан аумағында болу ережелерін
сақтауына бақылау жасау;
Заң белгілеген басқа да мәліметтер.
Ішкі істер органдарының принциптері:
• заңдылық
• дара басшылық
• біржүйелілік
• жариялылық
• басқа да құқық қорғау органдарымен қарым-қатынас
• ұйымдармен және азаматтармен бірлесіп қызмет істеу.
Ішкі істер органдарының жүйесін ҚР-ның Ішкі істер Министрлігі,оның
құрамына кіретін департаменттер және өзге де құрылымдық бөлімшелер, оған
бағындырылған облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және
республика астанасының ішкі істер басқармалары, көліктегі, қалалық,
аудандық, поселкелік, жол ішкі істер органдары, ішкі әскерлер оқу орындары,
мекемелер және басқа ұйымдар құрайды. Бүкіл жүйені ішкі істер Мнистрі
басқарады. Оны премьер-министрдің ұсыныс бойынша Президент тағайындайды.
2.Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары.Ұлттық қауіпсіздік
органдарының міндеттері:
• жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
саласында мемлекет саясатын жасауға және оны іске асыруға қатысу;
• щет мемлекеттердің және адамдардың ҚР-ның аумағында барлау және өзге
де дұшпандық қызметпен айналысуын ашу және оған жол бермеу бағытында
жұмыс жүргізу;
• конституциялық құрылысты күшпен өзгертуге, шекара тұтастығын бұзуға
және мемлекет қауіпсіздігіне қатер төндіруге бағытталған терроризмді
және өзге де әрекеттерді ашу, алдын алу және олардың жолын қию;
• олардың қарауына жатқызылған қылмыстарды ашу, болдырмау, әшкерелеу
және тексеру;
Ұлттық қауіпсіздік органдары тікелей Қазақстан республикасының Президентіне
бағындырылған.
Ұлттық қауіпсіздік жүйесін Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Комитеттің
облыстық, республика қарамағындағы қалалық, астаналық департаменттері,
оларға бағындырылған қалалық, аудандық бөлімдері, барлау органдары,арнайы
жасақталған бөлімшелер құрайды. Ұлттық қауіпсіздік комитетін Парламент
Сенатының келісімімен ҚР-ның Президенті тағайындайт ын және қызметтен
босататын Төраға басқарады.
3.Қазақстан Республикасының соттары. Өздерінің құзіретіне және алдарына
қойылған міндеттері мен мақсаттарына сәйкес орналасқан соттар жиынтығы сот
жүйесін құрады. Республикадағы сот жүйесін Жоғарғы Сот және жергілікті
соттар құрайды.
Жергілікті соттарға жататындар:
1)облыстық және соған теңестірілген соттар (Астана және республикалық
мәні бар қалалардың соттары, әскерлердің Әскери соты);
2)аудандық (қалалық) соттар, біріккен күштердің (гарнизондардың,
құрамалардың, армиялардың) әскери соттары;
Сот жүйесін шартты түрде 3 буынға бөлуге болады:
1)негізгі (аудандық, қалалық соттар, гарнипзондардың, құрамалардың,
армиялардың әскери соттары);
2)орта (облыстық соттар, астананың және республикалық маңызы бар
қалалардың соттары, әскерлердің әчкери соттары);
3) жоғары )Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты).
Судьялар мыналарға құқығы жоқ:
• депутат болуға
• ғылыми-оқытушылық немесе өзге де шығармашылық қызметтерді
есептемегенде, басқа ақылы қызмет атқаруға
• кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға
• коммерциялық ұйымдардың басшы органының немесе бақылау кеңесінің
құрамына енуге
• партия, кәсіптік одақтар мүшесі болуға
• қандай да бір партияны қолдауға немесе оған қарсы шығуға.
Мынадай жағдайларда судьялар қызметінен босатылады:
• өз қалауы бойынша;
• денсаулығына байланысты;
• осы судьяға айыптау үкімі заңды күшіне енгенде.
Судьялар өз қызметіне есеп бермейді және бақылауға алынбайды, алайда
заңда белгіленген жағдайларда олар тәртіптік жауапкершілікке тартылады.
Судья мынадай жағдайларда тәртіптік жауапкершілікке тартылуы мүмкін:
• сот істерін қараған кезде заңдылықты өрескел бұзғаны үшін;
• атына кір келтіретін теріс қылығы үшін;
• істі қараудың заңда белгіленген процессуалдық мерзімін өрескел
сақтамағаны үшін;
• еңбек тәртібін бұзғаны үшін.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Кеңесі сот жүйесінің құрамына
кірмейтін тәуелсіз, автономды орган болып табылады. Оның құрамына
мемлекеттік биліктің барлық 3 тармағы да кіреді: Конституциялық Кеңестің
Төрағасы; Бас прокурор; Әділет министрі; Сенаттан екі депутат; Жоғарғы
Соттың Пленумына сайланған 6 судья; Президент тағайындаған 2 мүше.
Талқылау сұрақтары:
1. ҚР құқық қорғау органдары қызметтеріне жалпы сипаттама жасаңыз.
2. ҚР құқық қорғау органдарын атқаратын қызметтеріне қарай жіктеңіз.
3. ҚР сот органдарының адам құқығын қорғаудағы алатын орны қандай?
4. ҚР құқық қорғау органдары құзіреттерін айқындайтын нормалардлы
атаңыз?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. «Қазақстан Республикасы ішкі істер органдары» туралы» 1995 жылғы 21
желтоқсандағы Президенттің Жарлығы.
2. «Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы» Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы.
3. Алиев М.М. Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау
органдары. Оқу құралы: Астана. 2004. – 403 б.
4. Туманов В.А. Европейский суд по правам человека. Очерк организации и
деятельности. – Москва: Издательства Норма, 2001. – 304с.
5. Тусупбеков Р.Т. Деятельность системы органов прокуратуры в Республики
Казахстан: надзор за законностью и соблюдением прав человека и
гражданина //Развитие механизмов защиты прав человека в Казахстане. –
Астана: LEM,2004. – 51с.
6. Положение об Уполномоченном по правам человека: Утвержден Указом
Президента Республики Казахстан от 19 сентября 2002г. № 947 // СААП РК.
– 2002. - №30№ - с.59-65.
7. Положение о Национальном центре по правам человека: Утвержден Указом
Президента Республики Казахстан от 10 декабря 2002г. / Официальная
газета. – 2002.- 28 дек. – с.2.
8. Дулатбеков Н.О. Мемлекет және құқық негіздері. Оқу құралы. Астана:
Фолиант, 2001. – 252 б.
ДӘРІС 6
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ
Мақсаты: Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі туралы мағлұмат беру,
жастардың саяси мәдениеті туралы түсіндіру.
Жоспар:
1. Сайлау жүйесінің ұғымы.
2. Азаматтардың сайлауға қатысу принциптері.
3. Сайлау органдары.
4. Сайлау алдындағы үгіт.
1. Сайлау жүйесінің ұғымы. Дүние жүзі мемлекеттерінде сайлау жүйесінің тепе-
тең және мажорлық екі жүесі бар.
Қазақстанда мажорлық сайлау жүйесі қабылданған. Бұл орайда мажорлық
жүйеде, 1) егер оларға сайлаушылар тізіміне енгізілген бірінші тур сияқты,
екінші турда да азаматтардың 50 проценттен астамы қатысса, сайлау өткен
болып есептеледі; 2) егер кандидатқа берілген дауыстар саны дауыс беруге
қатысқан сайлаушылар санының 50 процентінен асса, ол сайланған болып
есептеледі.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі деп Қазақстан Республикасы
Конституциясының және Президенттің «Қазақстан Республикасындағы сайлау
туралы» Конституциялық заң күші бар Жарлығында көзделгендей Қазақстан
Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі
мен Сенатының депутаттарын, Мәслихат депутаттарын Қазақстан Республикасының
азаматтары тікелей де, сондай-ақ жанама да сайлайтын сайлау тәртібі
түсініледі.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі мен сайлау құқығы халықтық
егемендіктің бір көрінісі болып табылады, өйткені оларды пайдалана отырып,
азаматтар мемлекеттің жоғары өкілді органдарын қалыптастырады.
Президент пен Парламент депутаттарын сайлау кезінде дауыс беруді
есептеудің мынадай жүйесі қолданылады:
1) егер дауыс беруге сайлаушылардың не Парламент Сенаттың
депутаттарын сайлаған кезде тандаушылардың елу проценттен астамы қатысса,
сайлау өткен деп есептеледі;
2) дауыс берудің бірінші турында дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың
(тандаушылардың) елу проценттен астам дауысын жинаған;
басқа кандидатпен салыстырғанда кайтадан түскен кезде сайлаушылардын
(тандаушылардың) елу проценттен астамы болуға тиіс дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың (тандаушылардың) көп санын алған;
бір ғана кандидат дауысқа түскенде қайтадан дауыс беру кезінде дауыс
беруге қатысқан сайлаушылар (таңдаушылар) санының елу проценттен астам
дауысын жинаса, ол кандидат сайланған болып есептеледі.
Мәслихат депутаттарын сайлаған кезде дауыстарды есептеудің мынадай
жүйесі қолданылады:
1) егер дауыс беруге сайлаушылардың елу проценттен астамы қатысса
сайлау өткен болып есептеледі;
2) егер оның кандидатурасына дауыс беруге қатыскан сайлаушылардың елу
проценттен астамы қатысса, ал қайтадан дауыс берген кезде – басқа
кандидатпен салыстырғанда сайлаушылардың елу проценттен астамы болуға
тиісті сайлаушылардың көп санын жинаған кандидат сайланған болып
есептеледі;
3) егер сайлауға бір кандидат дауысқа түссе, егер оның
кандитатурасына дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың кемінде елу проценті
қатысса, ол сайланған болып есептеледі. Қазақстан Республикасы сайлау
құқығының көздері нормативтік құқықтық актілер болып табылады, оларда
Қазақстан Республикасының сайлау органдарын қалыптастыруға бағытталған
қоғамдық қатынастарды реттейтін конституциялық-құқықтық актілер болады.
2. Азаматтардың сайлауға қатысу принциптері. Қазақстан Республикасындағы
сайлау Республика азаматының сайлау және сайлану құқығын еркін жүзге
асыруына негізделеді.
Сайлау құқығы принциптері Қазақстан Республикасының Конституциясымен,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 28 қырқүйектегі
«Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заң күші бар
Жарлығымен бекітілген. Ол мынадай принциптер.
Жалпыға бірдей сайлау құқығы принципі жынысына, ұлтына, нәсіліне,
дінге көзқарасына, әлеуметтік шығу тегіне және тағы басқаларына қарамастан
Қазақстан Республикасының белгілі бір жасқа толған барлық азаматы
мемлекеттк биліктің сайлау органдарына сайлауға және сайлануға құқығын
білдіреді. Жалпыға бірдей сайлау құқығы белсенді сайлау құқығына және бәсең
сайлау құқығына бөлінеді.
Белсенді сайлау құқығы – ол Республиканың 18 жасқа толған азаматының
сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы.
Бәсең сайлау құқығы – ол Қазақстан Республикасы азаматтарының
Қазақстан Республикасы Президенті, Қазақстан Республикасы Парламентінің,
мәслихатының депутаты немесе жергілікті өзін-өзі басқару органына мүше
болып сайлану құқығы.
3. Сайлау органдары. Қазақстан Республикасындағы сайлауға әзірлік пен оны
өткізуді мемлекеттік сайлау органдары ұйымдастырады. Бұл органдар бірыңғай
жүйе құрады. Мемлекеттік органдарың бірыңғай жүйесіне:
Республиканың Орталығы сайлау комиссиясы; аумақтық сайлау комиссиясы;
округтік сайлау комиссиялары; учаскелік сайлау комиссиялары кіреді.
Сайлау комиссияларының өкілеттіктерінің мерзімі бес жыл.
Орталық сайлау комиссиясы (ОСК) республиканың сайлау комиссиясының
бірыңғай жүйесін басқарады және тұрақты жұмыс істейтін орган болып
табылады. ОСК Республика Президентінің ұсынысымен Парламент Мәжілісі
қызметке сайлайтын және кызметтен босататын төрағадан, төраға
орынбасарларынан, хатшыдан және комиссия мүшелерінен тұрады. ОСК
төрағасының және хатшысының жоғары заң білімі болуы тиіс.
ОСК –на мынадай өкілеттер берілген:
Республика аумағында сайлау туралы заңдардың атқарылуын бақылауды
жүзеге асырады; осы заңның бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етеді;
Президент пен Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауға әзірлік пен
оның өткізілуін ұйымдастырады; Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау
жөніндегі сайлау округтерін құрады;
Президент және депутат сайлаулары бойынша дуыс беру үшін
бюллетеньдердің, сондай-ақ Президенттікке кандидатты қолдаушы
сайлаушылардың қолын жинау, сондай-ақ Сенат депутаттығына кандидатты
қолдаушы таратқыштардың қолын жинау үшін қол қойылатын парақтың нысандары
мен мәтінін, басқа да сайлау құжаттарын белгілейді;
Сайлауды әзірлеу мен өткізуге байланысты мәселелер бойынша
мемлекеттік органдар мен ұйымдардың есебін тыңдауға, сондай-ақ қоғамдық
бірлестіктер органдарының сайлау туралы заңдарды сақтауы мәселелері
жөніндегі ақпараттарды тыңдауға құқылы;
Президенттікке кандидаттарды, оның сенімді өкілдері мен бастамашылық
топтарды тіркейді; бұқаралық ақпарат құралдарында кандидаттарды тіркеу
туралы хабарларды жариялайды;
Президент және Парламент депутаттары сайлауының қорытындысын
шығарады, сайланған Президентті және Парламент депутаттарын тіркейді, осы
туралы хабарларды жариялайды;
Мәслихаттардың кезекті және кезектен тыс сайлауларын шақырады;
Қайтадан дауыс беруді және қайтадан сайлау өткізуді тағайындайды және
ұйымдастырады;
Өз құзыретіндегі мәселелер бойынша барлығына бірдей міндетті шешімдер
қабылдайды.
Аумақтық сайлау комиссиялары 9-дан 15 мүшеге дейін құрамда
белгіленген сайлау күнінен жеті күннен кешіктірілмей құрылады.
Аумақтық сайлау комиссиясының өкілеттігін шартты түрде екі топқа
бөлуге болады:
ОСК-ның өкілеттігін қамтамасыз етумен байланысты топ. Оған, атап
айтқанда, әкімшілік бірлік аумағында сайлау туралы заңдардың орындалуына
бақылауды жүзеге асыру, Президент, Парламент және мәслихат депутаттары,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелері сайлауын әзірлеу мен
өткізуді қамтамасыз ету, Сенат депутаттығына кандидаттарды, олардың
сенімді өкілдері мен бастамашылық топтарды тіркеу, пункттерді дауыс
беруге әзірлеу, Сенат депуттары сайлауындағы берілген дауыстың нәтижесін
шығару және оны ОСК-на беру; мәслихат депутаттары сайлауы бойынша сайлау
округтерін құру, сайлау комиссияларын хабарландыру, мәслихат депутаттары
сайлауының қорытындысын шығару, Сенат пен мәслихаттың шығып қалған
депутаттарының орнына қайтара дауыс беру мен қайтара сайлау өткізуді
ұйымдастыру жатады. Аумақтық сайлау комиссияларының ерекше өкілеттігіне,
сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлау да
жатады. Олар тиісті әкімшілік бірліктер (қалалар, аудандар) аумағында
орналасқан жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау
комиссиясның қызметін орындайды.
Тиісті әкімдердің шешімдерімен құрамында 9 -15 мүшесі бар округтік
сайлау комиссиялары құрылады. Олар сайлау округтерінде Парламент Мәжілісі
мен мәслихаттарының депутаттары сайлауын ұйымдастырып, өткізуді қамтамасыз
етеді. Округтік сайлау комиссияларына олардың жүктелген міндеттерді
орындауын қамтамасыз ететіндей өкілеттіктер берілген. Олар Парламент
Мәжілісі мен мәслихаттарының депутаттары сайлауын өткізуді ұйымдастырады,
учаскелік сайлау комиссияларының қызметін үйлестіреді, олардың шешімдерін
кері қайтарады және тоқтата тұрады; учаскелік сайлау комиссияларының
шешімдері мен әрекеттеріне түскен өтініштер мен шағымдарды қарайды;
Парламент Мәжілісі депутаттығына ұсынылған кандидатураларды, олардың
сенімді өкілдері мен бастамашылық топтарды тіркейді, оларға тиісті
куәліктер береді; сайлаушылар тізімінің уақытында және дұрыс жасалуын
бақылайды.
Учаскелік сайлау комиссиялары құрамында 9-15 адамнан тиісті әкімдердің
шешімдерімен құрылады. Олар тиісті сайлау учаскелерінде Прзидент, Парламент
Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарының, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары мүшелерінің сайлдауын ұйымдастыру және өткізуді қамтамасыз
етулері тиіс.
Учаскелік сайлау комиссиялары учаскеде сайлау шараларын өткізеді:
сайлаушылардың тізімін жасайды, учаскелік комиссиялардың орналасқан жері
туралы хабарлайды, сайлаушыларға дауыс беру күнін, уақытын және дауыс
беретін орнын хабарлайды, дауыс беруді ұйымдастырады, берілген дауыстың
есебін шығарады және дауыс берудің қорытындысын анықтайды, дауыс беруді
әзірлеу және ұйымдастыру және басқа мәселелер бойынша түскен өтініштер
мен шағымдарды қарайды.
4. Сайлау алдындағы үгіт. Сайлау алдындағы үгіт үшін жағдай жасау сайлауды
ұйымдастыру мен өткізудің демократиялық кепілі болып табылады. Сайлау
алдындағы үгіт кандидаттарды тіркеумен басталады және сайлау алдындағы күні
жергілікті уақыт бойынша 00 сағатта аяқталады. Қазақстан Республикасының
белменді сайлау құқығы бар азаматтары, қоғамдық бірлестіктері сайлау
алдындағы үгітті жүргізуге құқылы. Мемлекет қай кандидаттың болсын
кедергісіз үгіт жүргізуіне кепілдік береді. Сайлау алдындағы үгіт әртүрлі
жолдармен жүргізіледі. Бұқаралық ақпарат құралдары пайдаланылады, сайлау
алдындағы жария шаралар (жиналыстар, сайлаушылармен (таңдаушылармен)
кездесулер, сайлау алдындағы айтыстар мен тартыстар, митингілер, шерулер,
демонстрациялар) өткізіледі. Баспа, дыбысжазу және басқа үгітшілік
материалдар шығарлады және таратылады.
Талқылау сұрақтары:
1. Сайлау құқығы және сайлау жүйесі деген ұғымдардың мағынасы неде?
2. ҚР сайлау жүйесіне жалпы сипаттама беріңіз?
3. Сайлау органдарының құзіреттілігіне тоқталыңыз?
4. Сайлау жүйесін реттейтін нормаларды атаңыз?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Бикенов М.А. Демократизация политического процесса в Республики
Казахстан. – Астана: Акад. Гос. службы, 2003. – 210 с.
4. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы. Алматы: Заң
әдебиеті, 2004. – 106 б.
5. Даниленко Г.М. Международная защита прав человека: Вводный курс.
Учебное пособие. Москва: Юрист, 2000. – с.256.
6. Дулатбеков Н.О. Мемлекет және құқық негіздері. Оқу құралы. Астана:
Фолиант, 2001. – 252 б.
ДӘРІС 7
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Мақсаты: Қоғамда еңбектік құқықтық қатынастарды реттейтін құқық
нормаларының маңызын, еңбек құқығы теориясын, еңбек заңдары мен еңбек
құқығы нормаларын қолдану тәжірибесін студенттердің игеруі үрдісі болып
табылады.
Жоспар:
1. Еңбек құқығының түсінігі
2. Еңбектік құқықтық қатынастар
3. Жеке еңбек шартының ұғымы, мазмұны, тоқтату негіздері
1. Еңбек құқығының түсінігі. Еңбек құқығы – бұл жұмыс беруші мен қызметкер
арасындағы тараптардың еңбек қызметін іске асыруы бойынша жеке және ұжымдық
шарттардың негізінде, азаматтардың конституциялық құқықтарын жүзеге асыру
үрдісінде пайда болатын еңбек қатнастарын реттейтін құқық саласы.
Еңбек құқығының нормалары еңбек құқықтық қатнастарының туындауы мен
тоқтату тіртібін, қызметкерлердің ортақ еңбек тіртібін анықтайды,
еңбекақының ең төменгі көлемін және қауіпсіздік гигиена талаптарына жауап
беретін еңбектің үйлесімді жағдайларын белгілейді. Осылайша, еңбек
құқығының еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы қатнастардың ең маңызды
реттеушісі болып табылады.
2.Еңбек құқықтық қатынастар. Еңбек құқығы саласындағы құқық қатынастары
жүйесі өзіне мыналарды қамтиды: еңбек құқықтық қатнастары; ұйыдастыру -
басқару құқықтық қатнастары; ұжымдық – шарттық құқықтық қатнастар; еңбекке
орналастыру жөніндегі құқықтық қатнастар; тікелей өндірісте қызметкерлерді
кәсіптік даярлау және олардың біліктілігін арттару жөніндегі құқықтық
қатнастар; еңбектің қорғалуын және еңбек заңдарына сақталуын қадағалау
жөніндегі құқықтық қатнастар; еңбек дауларын қарау жөніндегі құқықтық
қатнастар.Аталған барлық құқықтық қатнастар қызметкердің еңбегіне
байланысты туындайды, бірақ пайда болу, өзгеру, тоқтатылу негіздері мен
мазмұны жағынан ерекшеленеді.
Еңбек құқықтық қатынастарының мынындай үш елеулі белгілері бар:
1.олар жеке еңбек шартының негізінде нақты кәсіпорынның еңбек ұжымына
қызметкердің кіруімен туындайды;
2.еңбек құқықтық қатнасы бойынша қызметкерді белгілі бір
мамандық(кәсіп), біліктілік немесе қызмет бойынша жқмыс атқару міндетін
өзіне алады, ал кәсіпорын аталған жұмыстың орындалуы үшін қажетті жағдай
жасау міндетін алады;
3.еңбек құқықтық қатнасының екі тарабы- қызметкерлер де, жұмыс беруші
де ішкі еңбек тәртібіне бағынады.
3. Жеке еңбек шартының ұғымы, мазмұны, тоқтату негіздері. Еңбек шарты
–қызметкерлер мен жұмыс берушінің арасында жазбаша нысанда жасалатын екі
жақты келісім,ол бойынша қызменкер жұмыс берушінің актісін атқара отырып,
белгілі бір мамандық,біліктілік немесе лаузым бойынша жқмыстары орындауға
міндеттеледі,ал жұмыс беруші қызметкерге жалақысын және заңдар мен
тараптардың келісімінде көзделген өзге де ақшалай төлемдерді уақытында
және толық көлемінде төлеуге,еңбек туралы заңдар мен ұжымдық шартта
көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге мінтеттенеді.
Тек қана еңбек шартын жасасқаннан кейін қызметкер тап осы
кәсіпорын,мекеме,ұйымның өндіріс ұйымына қосылады және оның ішкі тәртәбәне
бағынады.
Еңбек шартының мазмұны тараптардың яғни жұмыс беруші мен
қызметкерлердің толық деректемелері:
Белгілі бір мамандық,біліктілік немесе лауазым бойынша жұмысы(еңбек
функциясы); Жұмыстың атқарылатын орны; еңбек шартының мерзімі; жұмыстың
босатылу күні; жұмыс уақыты мен тынығу уақытының режимі; еңбекке ақы төлеу
мөлшері мен өзге де шарттары.
Егер жұмыс ауыр жұмыстарға жататын болса және зиянды (ерекше зиянды)
және қауіпті жағдайларда орындалатын болса, еңбек жағдайларының
сипаттамасы, кепілдіктер мен жеңілдіктер;қызметкерлердің құқықтары мен
міндетттері; жұмыс берушінің құқықтары мен міндеттері;еңбек шартын өзгерту
мен тоұтату тәртібі;кепілдіктер мен өтемақы төлемдері,олпрды төлеу
тәртібі;сақтандыру жөніндегі талаптар; тарптардың жауапкершілігі; жасалу
күні мен реттік номері болуға тиіс.
Тараптардың келісімі бойынша еңбек шартына Қ.Р-заңнамасына қайшы
келмейтін өзге де талаптар енгізілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен салыстырғанда
қызметкердің жағдайын нашарлататын еңбек шартының ережелері жарамсыз деп
танылады.
29-бап. Еңбек шартын тоқтату негіздері
Мыналар:
1) тараптардың келісімі бойынша еңбек шартын бұзу;
2) еңбек шарты мерзімінің аяқталуы;
3) жұмыс бастамасы бойынша еңбек шартын бұзу;
4) қызметкердің бастамасы бойынша еңбек шартын бұзу;
5) тараптардың еркінен тыс мән-жайлар;
6) қызметкердің еңбек қатынастарын жалғастырудан бас тартуы;
7) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларды
қоспағанда, ұызметкердің сайланбалы жұмысқа (лауазымға) ауысуы немесе еңбек
қатынастарын жалғастыру мүмкіндігін болғызбайтын лауазымға тағайындалуы;
8) еңбек шартын жасау талаптарының бұзылуы;
9) жұмыс берушінің атқарушы органы басшысымен жасалған еңбек шартында
көзделген негіздер еңбек шартын тоқтату негіздері болып табылады.
Талқылау сұрақтары:
1. Еңбек құқығы пәнінің жалпы ұғымына тоқталыңыз.
2. Еңбек құқығы қандай қатынастарды реттейді?
3. Жеке еңбек шартының еңбек қатынастарды реттеудегі рөлі қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Жампеисов Д.Ә. «Еңбек құқығы және әлеуметтік қамсыздндыру құқығы».
Семей, 2008
Ахметов А., Ахметова Г. Еңбек құқығы. Алматы, 2005
2. Қағазов О. ҚР еңбек құқығы. Алматы, 2003
Уваров В.Н. ҚР еңбек құқығы. Алматы, 2002 Гусов К.Н., Толкунова В.Н.
Трудовое право России. Москва, «Юрист», 2000
Скала В.И. Трудовые отношения в РК. Алматы, 2001
3. Смирнов О.В. Трудовое право. Москва, «Проспект», 1999
4. Сотов П.В. Сборник трудовых документов. М., 1997
ДӘРІС 8
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Мақсаты: ҚР азаматтық құқығы пәнінің зерттеу аясын айқындап, азаматтық
құқықтық қатынасқа түсудің құқықтық тәртіптерін түсіндіру.
Жоспар:
1. Азаматтық құқықтың пәні: жалпы ұғымы.
2. Азаматтық құқықтық қатынастар.
3. Азаматтық құқықтық қатынастардың жүзеге асырылу барысындағы кедергілер
және оның алдын алу.
1.Азаматтық құқықтың пәні: жалпы ұғымы. Басқа құқық салалары сияқты
азаматтық құқық қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардан
тұрады. Сондықтан “пән” ұғымы азаматтық құқық нормасымен қандай қоғамдық
қатынастар реттейді деген сұрақпен байланысты. Азаматтар мен ұйымдар
кәсіпкерлік іс - әрекетпен айналысуда қоғамдық қатынастарға түседі.
Азаматтар күнделікті өмірлерінде әр түрлі ұйымдардың қызмет үлгілерін
пайдаланады ( шаш қию, театр, киноға бару, т.с.с). Қоғамдық көлікті
пайдалануда азаматтар белгілі бір ұйыммен қатынасқа түседі. Азаматтар
заттарын киімдерін сақтау камераларына немесе киім ілгішке өткізеді,
қажетті азық – түліктерін алады, яғни осындай қатынастарды атай беруге
болады. Міне, бұл аталған қатынастардың барлығы азаматтық құқық нормасымен
реттеледі. Қорыта айтсақ, азаматтық құқықтық қатынастар тұлғалардың заңмен
тиым салынбаған әрекеттері нәтижесінде күнделікті өмірде жүзеге асырылып
жатады. Азаматтық құқық нормалары өз әрекетін аталған қатынастарға
байланысты іске асырады. Мысалы: несие, жалға беру – жалдау, сыйға беру,
сатып алу – сату, т.б. келісім – шарттар. Азаматтық құқық пен азаматтық ар
– намысы, қадір – қасиеті, іскерлік репутациясы т.с.с. қатысты қатынастар
да реттеледі.
Азаматтық құқықты «Азаматтық құқық» деп аталуына қарап «азамат»
деген ұғыммен байланыстыруға болады және оның тамыры өте ертеде жатыр,
егер ол тек азаматтардың құқығына қатысты десек қателескен боламыз.
Ертедегі Римде екі құқық әрекет еткен: біреуі шет елдіктерге,
екіншісі – тек Рим азаматтарына тарады. Соңғысына қатысты «азаматтық
құқық» ұғымы пайда болды және ол қазіргі түсінік бойынша азаматтық құқықтың
ғана емес, сонымен бірге еңбек, жер, отбасы т.б. құқықтардың нормаларын
қамтыды.Құқықтың әлеуметтік мәні, оның нормалары қоғамдық қатынастарды яғни
адамдардың өмірі мен әрекетінің жан – жақты қырларынан реттеуінде.
Азаматтық құқықтың негізгі сипаты болып оның әртүрлі материалдық
игіліктерді иеленуіне, пайдалану мен билік етуіне байланысты қоғамдық
қатынастарды реттеуі табылады. Басқаша айтқанда оның мүліктік сипат алуы.
Ал, «мүлік» термині азаматтық құқықта үш мағынада түсіндіріледі. Біріншіден
заттардың жиынтығы, екіншіден бағалы қағаздар, үшіншіден осы екеуіне
қатысты құқықтар мен міндеттер.
Азаматтық құқық тек мүліктік қатынастарды ғана емес, сонымен бірге
жеке мүліктік емес қатынастарды да реттейді. Оған жататындар: адамның
өмірі, денсаулығы, ар – намысы, қадір – қасиеті, құпиясы, іскерлік
репутациясы т.с.с. Аталғандардың кейбіреулері мүліктік қатынастармен тығыз
байланысты (мысалы: авторлық құқық), ал кейбірінің байланысы жоқ
(мысалы: ар – ождан, қадір – қасиет). Азаматтық құқықтың реттеу аясының көп
бөлігін мүлік құрайды, сондықтан ол «мүліктік құқық» деп те аталған.
2. Азаматтық құқықтық қатынастар. Азаматтық құқықпен реттелетін
қатынастардың шеңбері өте кең. Оны басқа құқықтық қатынастармен
салыстырудан көруге болады. Атап айтсақ, субъектілерінің әр түрлілігі,
реттелу заңдылығының сан алуандығы. Жалпы, субъектісі дейтін болсақ ол жеке
және заңды тұлға, бірақ аталған тұлғалар әр қатынасқа түсуіне байланысты әр
түрлі құқықтар мен міндеттерге ие болады. Тағы бір ерекшелігі азаматтық
құқықтық қатынастардың басқа құқықтық қатынастарға қарағанда күн сайын
туындап жататындығы. Мысалы: еңбек құқықтық қатынаста тұлғаның және еңбек
шартына отырған кезінен, отбасылық құқықтық қатынастар некеге тіркелген
кезде ғана басталса, азаматтық құқықтық қатынастар ешқандай тіркелуді
қажет етпей – ақ пайда болуы мүмкін (тасымалдау шарты, сатып алу – сату
шарты, сақтау шарты, қызмет көрсету т.с.с.) Азаматтық құқықтық
қатынастардағы тағы бір ерекшелік оның аяғына басқа құқықтық қатынастардың
да енуі. (тұрмыстық, отбасылық, еңбек, кәсіпкерлік т.с.с)
Азаматтық құқықтық қатынастар дегеніміз – азаматтық құқық нормасымен
реттелетін қоғамдық қатынастар. Қоғамдық қатынастарды экономикалық, саяси,
әлеуметтік, мәдени деп бөлетін болсақ, осы салалардың барлығынан азаматтық
құқықтық қатынастардың элементін табуға болады. Дәлелдеп айтсақ,
кәсіпкершілік іс - әрекетті бастау үшін тіркеу әр түрлі шарттарға отыру
қажет, бұл экономикалық қатынастарға жатады, саяси қатынастар – қоғамдық
бірлестіктер немесе партия құру, тағы да заңдылықтарды талап етеді.
Әлеуметтік салада - әр түрлі төлем ақылар төлеу, т.б. Аталған мәселелердің
барлығы азаматтық құқық нормаларымен реттеледі. Егер О.С. Иоффенің ойымен
айтатын болсақ, азаматтық құқықтық қатынастар азаматтық нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынастардың тек бір түрі ғана. Қоғамдық қатынастарды
азаматтық құқық нормасымен реттеу нәтижесінде, олар құқықтық нысанға ие
болып азаматтық құқықтық қатынастарды құрайды.
«Азаматтық құқық» нормасымен реттелетін қоғамдық қатынастарды азаматтық
құқықтық қатынастар деп атаймыз. Азаматтық құқықтық қатынастар мүліктік
және мүліктік емес қатынастарға қатысты туындайды. Оның қатысушылары
заңдылықпен тұрғыда азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие болады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың құрылысы оның субъектісінен, объектісінен,
мазмұнынан тұрады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың субъекттілері – оған қатысушы
тұлғалар.
Азаматтық құқықтық қатынастардың объектісі болып құқықтық реттеудің
бағыты, құқықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері
табылады, яғни дәлірек айтсақ азаматтық құқықтық қатынастардың объектісі
болып материалдық (мүліктік) және материалдық емес (мүліктік емес)
игіліктер табылады. Кейбір жағдайларда болашақта туындайтын әрекет нәтижесі
де табылады (жолаушыларды, жүкті тасымалдау). Бір объектіге қатысты әртүрлі
қатынастар туындауы мүмкін.
Азаматтық құқықтық қатынастардың мазмұны құқықтық қатынастардың өзінен
тікелей туындайтын субъективті құқықтар мен міндеттер жиынтығынан
құралады. Мысалы, сатып алу – сату барысында сатушы затты тұтынушының
меншігіне беруге міндетті, ал тұтынушы ол затқа анықталған ақша сомасын
төлеуге міндетті. Өз кезегінде сатушы төлем ақыны алуға құқылы болса,
тұтынушы заттың өзіне берілуін талап ете алады.Құқықтар мен міндеттердің
қатар жүретіндігі азаматтық заңдылықтың негізгі ерекшеліктерінің бірі.
Азаматтық құқықтық қатынастарының ерекшеліктері көп жағдайда
азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалардың еркі арқылы құрылады.
Оның негізгі бастамасы болып келісім-шарт табылады. Сондықтан азаматтық
құқық пәніне енетін қоғамдық қатынастар тараптардың заңдылық теңдік
әдісімен реттеледі. Тараптар азаматтық құқықтық қатынастарға енуде бір-
біріне тәуелді емес немесе келісім-шартта көрсетілген жағдайларда ғана
міндеттей алады. Мысалы: тапсырушы мердігерден келісім-шартта көрсетілген
жұмыстың орындауын ғана талап ете алады. Тараптардың заңдылық теңдігі
азаматтық құқықтық қатынастардың ажырамас құамы болып табылады. Егер ол
болмаса құқықтық қатынас өз мәнін жояды, азаматтық құқықтық қатынастардан
басқа құқықтық қатынасқа айналып кетеді. Мысалы: азамат жергілікті
әкімшіліктен пәтер алатын болса, онда ол екі тараптың құқықтық жағдайлары
тең, ал жергілікті әкімшілік жер сілкінісіне ұшыраған азаматтардың арасында
тұрғылықты үй бөліп берген болса, бұл жағдайда жергілікті әкімшілік азамат
алдында өзінің артықшылық өкілі бар бір орган ретінде енеді. Сондықтан, бұл
құқық азаматтық емес, әкімшілік сипат алады. Сонымен, азаматтық құқық
қатынастарының ерекшеліктері мыналар болып табылады:
- Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері заң жүзінде тең құқылы, бір
– біріне тәуелсіз, сол арқылы олар басқа құқық қатынастарынан
ерекшеленеді;
- Азаматтық құқық қатынастарының заңда көзделген негіздер бойынша да,
көзделмеген негіздер бойынша да туындауы мүмкін;
- Азаматтық құқықтық қатынастарының жағдайлары мен мазмұнын белгілегенде
тараптардың келісімі басым болады;
- Бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың мәртәбә мен әдісінің өзіндік
өзгешелігінде болып табылады.
Азаматтық құқықтардың негізгі ерекшеліктерінің бірі оның күн сайын емес
сағат сайын туындап жататындығында.
3. Азаматтық құқықтық қатынастардың жүзеге асырылу барысындағы кедергілер
және оның алдын алу.Азаматтық құқықтық қатынастардың күн сайын, сағат сайын
пайда болып, өзгеріп тұратыныдығына жоғарыда тоқталған едік. Сондықтан
азаматтық құқықтық қатынастардың жұзеге асырылуы барысында небір
кедергілердің болуы таңғажайып нәрсе емес. Әрине, ол кедергілердің өз
себептері бар, оған жататындар: азаматтық құқықтық қатынасқа түсушілердің
құқықтық мәдениет деңгейінің төмендігі, сыртқы және ішкі факторлар.
Азаматтық құқық, көбінесе диспозитивтік нормаларға негізделген.
Диспозитивтік норма дегеніміз – тараптар араларында туындайтын қатынастарды
өздерінің қалауынша, егер заңда өзгеше көзделмесе, реттеу мүмкіндігі. Осы
тұрғыдан алғанда, Азаматтық Кодексті көптеген нормалары көрсетілген
ережелерге бағынады. Мәселен, азаматтық Кодекстің 238 – ші бабы, яғни шарт
бойынша мүлік алушыда меншік құқығы пайда болатын кезеңі.
Азаматтық құқықтық қатынастардың жүзеге асырылу процесінде оның реттеу
тәсілдерін анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың тұжырымдары бойынша құқықтық
қатынастарды реттеу тәсілінің бірнеше түрі бар және ол құқық жүйесінің
салаларына баланысты әрқилы болуы мүмкін. Азаматтық құқықтық қатынастардың
ерекшеліктеріне байланысты азаматтық құқығының реттеу тәсілі төмендегі
ережелерге байланысты анықталады. Біріншіден, азаматтық құқықтық қатынаста
қатысушылардың заңи теңдңгң, яғни азаматтық құқығының субъектілері
азаматтық айналымға түсу процесінде бір – біріне тәуелсіз. Екіншіден, жеке
және заңды тұлғалар азаматтық құқық пен азаматтық міндетті өз ниеттерінің
негізінде жүзеге асыруы, азаматтық құқықтық қатынастарды жүзеге асыру
мүмкіншілігінің теңдігі және заң алдында бір текті қорғалуы. Бір мысал
келтіріп көрейік: Сатып алу – сату шарты бойынша сапасыз затты сатып алған
тұтынушы өз құқықтарын дұрыс білмеуінен, сатып алынған сапасыз затты
тұтынуға мәжбүр болады, бұл жердегі кедергі құқықтық мәдениеттің
төменділігі. Екінші бір жағдайды алып қарайық, басқа азаматтың құқығына
нұқсан келтірген азаматтың құқықтық қатынастағы жауапкершілігін
мойындамауы, бұл жерде жауапсыздық немесе салақтық, енжарлық тағы сол
сияқты әсерлер.
Әрбір азаматтық құқықтық қатынаста тараптар құқық берілген және
міндетті тараптар болып екіге бөлінеді. Екі тараптың екеуінде де бір тұлға
немесе бірнеше тұлға болуы мүмкін, мысалы бірлесіп зиян келтірген тұлғалар
бұл зиянды зардап шегушіге өтеуге тиіс. Құқық қатынастарына белгілі бір
тұлғалар қатысуы мүмкін, алайда кейбір азаматтық құқық қатынастарына
міндетті тарап жағынан саны белгісіз тұлғалар қатысады (автордың,
өнертапқыштың құқықтарын бұзудан барша жұрт тартынуға міндетті).
Азаматтық құқық қатынастарына қатысушылардың әрқайсысының бір
мезгілде құқық берілген және міндетті тарап болуы сирек кездеспейді.
Мысалы, сатып алу – сату шарты бойынша сатушы мүлікті сатып алушының
меншігіне беруге міндетті және сонымен бірге одан белгілі бір ақша сомасын
төлеуді талап етуге құқылы. Ал сатып алуы бұл соманы төлеуге міндетті ғана
емес, сонымен қатар мүлікті өзінің меншігіне беруді талап етуге де құқылы.
Азаматтық құқықтық қатынастарына қатысушылар құрамының өзгеруі
мүмкін, мұның өзі атап айтқанда, құқықтық мирасқорлық есебінен орын алады.
Құқықтық мирасқорлық деп құқықтың бір тұлғадан – құқықтық ізашардан екінші
тұлғаға – құқықтық мирасқорға ауысуы түсініледі, бұл ретте соңғысы құқық
қатынастарында өзінің құқықтық ізашарының орнын басады.
Құқықтық мирасқорлық әмбебап (жалпы) не сингулярлық (жеке) болуы
мүмкін. Жалпы құқықтық мирасқорлық бір заңдық актінің нәтижесінде құқықтық
мирасқордың барлық ққық қатынастарында құқық ізашарының орнын басатынымен
сипатталады. Мысалы, заңды тұлғалар қосылған жағдайда олардың қөұқықтары
мен міндеттері, азаматтық кодекстің 46 – бабына сәйкес жаңадан пайда болған
заңды тұлғаларға ауысады; мұраны қабылждауына байланысты мұрагерлер қайтыс
болған адам қатысқан мүлііктік құқық қатынастарының субъектілеріне
айналады. Жеке құқықтық мирасқорлық – қандай да болсын бір құқық
қатынасындағы немесе бірнеше құқық қатынастарындағы құқықтық мирасқорлық.
Мысалы, тұлға өзінің үшінші жаққа талап қою құқығын басқа тұлғаға берген
жағдайда солай болады. Жеке сипатта болатын құқық қатынастарында, сондай –
ақ бұлайша ауыстыруға заңмен тиым салынған барлық жағдайларда құқықтық
мирасқорлыққа жол берілмейді. Міне, осындай жағдайлардан азаматтық құқықтық
қатынастардың жүзеге асырылуы қиындайды немесе құқықтық мирасқорлықтың тура
іске аспау салдары да азаматтық құқықтық қатынастардың жүзеге асырылу
кедергісінің бір жолы.
Азаматтық құқықтық қатынастар субъектілері көбінесе шарттарға отырады
дейміз, азаматтық заңдылықтарға сәйкес шарттарға отырудың өзіндік
тәртіптері бар, аталмыш тәртіптерді сақтамау да азаматтық құқықтық
қатынастарды жүзеге асырудың бір кедергілері болып саналады.
Азаматтық құқықтық қатынастарды жүзеге асыруда кездессетін
кедергілердің алдын алудың жолдары:
– Азаматтық құқықтық қатынасқа түсушілердің құқықтық сауаттылығын арттыру,
бұл салада көмекші құралдар шығару, дәрістер оқу, семинар – тренингтер
өткізу;
– Азаматтық заңдардың талқылануын қамтамасыз ету, құқықтық кеңес беру
жолдарын қарастыру;
Талқылау сұрақтары:
1. Азаматтық құқық қандай қатынастарды реттейді?
2. Азаматтық құқықтың негізгі институттарын атаңыз?
3. Азаматтық құқықтық қатынастарға жалпы сипаттама беріңіз.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі:Жалпы бөлім. Ерекше бөлім.-
3 басылымы.-Алматы: «Жеті жарығы», 2000.-558 беттер.
2. Сборник образцов гражданско – правовых документов:Коментарий /Под ред.
Андреева С.Е.-М: «Кио Рус», 1997-416с.
3. Гражданское право.Учебник. В 2-х томах. Т.1 (Под ред. Е.А.Суханова.-М:
Изд-во БЕК,432 с.)
4. Гражданское право в современную эпоху. –М. «Юрайт»,1999-40 с.6.
5. Гражданское право ч.1: Практикум / Под ред. Н.Д. Егорова, А.П.Сергеева
– 3-е изд., перераб. И доп. – М: Проспект, 200 - 171ч. (ч.2, 158 с
).
6. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы.1 том:
Оқулық .-Жеті Жарғы,2001.-191 бет.
7. Ынтымаков С.А. Азаматтық құқық: Жалпы және Ерекше бөлім:Практикум.-
Алматы:ҚазМЗА, 2000-191 б.
8. Аюпова З.К. Прававое и гражданское общество в Республике
Казакстан:граж.взаймодействия и взаймовлияния //Саясат – 2001.- №10-
11.-с. 81-84.
9. Девченко Г.,Тапайлова Ю.Гражданские права и способы их защиты
//Фемида.-1997.- №8.-с.79-82.
10. Рене Давид, Камилла Жофре – спиноза. Основные правовые системы
современности.М., 1998, 18 – 19 бет.
11. Ихсанов О., Ихсанов Е. Азаматтық құқық туралы нені білген жөн. //
Қазақстан заңдары. – 1998. – И.- 27-32 б.
12. Өсеров Н. Азаматтық кодекс : Жаңа қарым – қатынастар // Қазақстан
заңдары. – 1998 №1.-25-28б.
13. Рахимова Г. «Азаматтық құқықтық қатынастар» // Заң, - 1999, №6, 67-70
б.
ДӘРІС 9
ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Мақсаты: ҚР отбасы құқығының құқық саласындағы алатын орны, отбасы
құқықтық қатынастарды реттеудің құқықтық тәртібі туралы мағлұмат беру.
Жоспар:
1. Отбасы құқығы: ұғымы, принциптері.
2. Некеге тұрудың тәртібі мен шарттары.
3. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері.
4. Ата-аналар мен балалардың арасындағы құқықтық қатынастар.
1.Отбасы құқығы: ұғымы, принциптері. Отбасы құқығы некелесу, туыстық, бала
асырап алу және баланы отбасы тәрбиесіне қабылдаудың басқа да нысандарына
орай пайда болатын, яғни отбасы қатынастарын реттейтін құқық саласы болып
табылады.
Отбасы құқығының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар мүліктік емес,
немесе мүліктік болуы мүмкін. Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың
басымдығы бір жағынан, азаматтық құқықта, екінші жағынан отбасы құқығында
бірдей емес. Азаматтық құқықтың негізгі міндеті мүліктік қатынастарды
реттеу болып табылады. Мүліктік емес (өзіндік) қатынастарды реттеу отбасы
құқығының негізгі міндеті болып табылады. Отбасы құқығының пәніне кіретін
мүліктік қатынастар жеке адамның құқықтары мен мен міндеттеріне байланысты.
Қазақстан Республикасы отбасы құқығының қайнар көзі Қазақстан
Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы «Неке және отбасы туралы» Заңы
болып табылады. «Неке және отбасы туралы» Заң 7 бөлімнен, 29 тараудан және
213 баптан тұрады.
1 бөлім – «Жалпы ережелер»
2 бөлім – «Неке»
3 бөлім – «Отбасы»
4 бөлім – «Қорғаншылық және қамқоршылық»
5 бөлім – «Отбасы мүшелерінің алименттік қатынастары»
6 бөлім – «Азаматтық хал актілері»
7 бөлімде шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға неке-отбасы заңдарының
нормаларын қолдану мәселелері шешілген.
Неке-отбасы заңдары мынадай принциптерге негізделеді:
1. еркек пен әйелдің некелік одағының еріктілігі;
2. ерлі- зайыптылардың отбасындағы құқықтарының теңдігі;
3. отбасының ісіне кімнің болса да өз бетінше араласуына жол
берілмеушілік;
4. отбасы ішіндегі мәселелерді өзара келісіммен шешу;
5. балаларды отбасында тәрбиелеуге басымдық беру, олардың өсіп-
жетілуі мен әл- ауқатты болуына қамқорлық жасау;
6. отбасының кәмілетке толмаған және еңбекке қабілетсіз мүшелерінің
құқықтары мен мүдделерін қорғауға басымдық беру;
7. отбасы мүшелерінің өз құқықтарын кедергісіз жүзеге асыруын
қамтамасыз ету, бұл құқықтарды сот қорғауының мүмкіндіктері.
2. Некеге тұрудың тәртібі мен шарттары. Отбасы құқығы бойынша неке бұл-
«ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды
туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен
тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалаған еркек пен
әйелдің арасындағы тең, құқықты одақ»
Некені заңды түрде рәсімдеу дегеніміз оны азаматтық хал актілеріндегі жазу
органдарында тіркеу болып табылады. Белгілі бір тәртіппен тіркелген некенің
ғана құқықтық күші болады. Бұл ереже неке-отбасы заңдарының негіздерінің
бірі болып табылады.
Мемлекеттік және қоғамдық мүдделер тұрғысынан алғанда да, ерлі-
зайыптылардың және олардың балаларының жеке және мүліктік мүддесін қорғау
жөнініе де некені тіркеу қажет.
Некеге тұру үшін заңда белгіленген шарттарды сақтау қажет. Шарттарды оң
(позитивтік), теріс (негативтік) деп бөлу қабылданған. Оңды жағы көбірек
болып, теріс жағы болмаған жағдайда некеге тұруға болады.
«Неке және отбасы туралы» Заңның 10-бабында белгіленгендей еркектер мен
әйелдердің неке жасы – 18. Және Заңның 10-бабында азаматтық хал актілеріне
жазу органдары некеге тұруды мемлекеттік тіркеу орындарында дәлелді
себептері болған жағдайда неке жасын 2 жылдан аспайтын мерзімге төмендету
мүмкіндігі көзделген.
Некеге тұруға кедергі жасайтын қолайсыз жағдайлардың, немесе басқа да
себептердің болатындығы «Неке және отбасы туралы» Заңның 11-бабында сәйкес
мына тараптағы адамдардың некеге тұруына тыйым салынады:
1. біреуі басқа тіркелген некеде тұрған адамдардың;
2. тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың (ата-
аналар мен балалардың, атасының, әжесінің және немерелерінің), ата-
анасы бір және ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілілер
мен апалы-сіңлілердің, аға-қарындастардың;
3. асырап алушылар мен асырап алынғандардың;
4. біреуін болса да психикалық ауруының немесе ақыл-есі кемдігінің
салдарынан сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың.
3. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері. «Неке және отбасы туралы»
Заңның 29-бабына сәйкес ерлі-зайыптылардың жеке құқықтарына мыналар жатады:
- тегін таңдау құқығы;
- қызмет түрін, мамандықты, тұрғылықты жерді таңдау құқықтары;
- отбасы өмірінің мәселелерін бірлесіп шешу құқығы.
Заңға сәйкес ерлі-зайыптылар тең құқықтарды және тең міндеттерді
атқарады. Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтарының теңдігі отбасы өмірінің
барлық жалпы мәселелерін (ана, әке болу, балаларға тәрбие мен білім беру
мәселелері және отбасы өмірінің басқа да мәселелері) олардың бірлесіп және
өзара келісе отырып шешуінен көрінеді. Ерлі-зайыптылардың ешқайсысы да жеке
құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру кезінде артықшылықты пайдалануға
тиіс емес.
Қызмет пен мамандықты ерікті таңдау құқығы ерлі-зайыптылардың оқу
орындарына түсу, мамандық таңдай, сол таңдап алған мамандық бойынша жұмыс
орынның табу жөніндегі мәселелерді жеке өздерінің шешулеріне болатындығын
көрсетеді. Әдетте қызмет пен мамандық таңдау ерлі-зайыптылардың екі жақты
келісімдері бойынша отбасы мүддесін ойластыра отырып жүзеге асыратын ісі.
Ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастары оларға тиесілі болған мүлікті
меншіктену және бір-бірлеріне өзара материалдық қолдау көрсету
міндеттерінен туындайды.Құқықтық қатынастардың бірініші түрі Заңның «Ерлі-
зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттері» деп аталатын 7-тарауындағы
нормалармен, ал 2-шісі Заңның «Ерлі-зайыптылардың және бұрынғы ерлі-
зайыптылардың алименттік міндеттемелері» деп аталатын 18-тарауындағы
нормалармен реттеледі.«Неке және отбасы туралы» Заңның 32-бабына сәйкес
ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі олардың бірлескен
ортақ меншігі болып табылады. Ерлі-зайыптылар мұндай меншікке тең құқықпен
билік етеді және пайдалана алады.
Ата-аналар мен балалардың арасындағы құқықтық қатынастардың пайда
болуының негізі балалардың белгіленген заң тәртібімен куәландырылған
белгілі бір әке мен шешеден туатындағы болып табылады. «Неке және отбасы
туралы» Заңда балалардың туу тегін куәландырудың бірнеше әдістері (түрлері)
қарастырылған.
Алғашқы дәстүрлі және неғұрлым кең тараған тәсіл бір- бірімен некеде
тұратын ата- аналардан туған балалардың тегін анықтау болып табылады.
«Неке және отбасы туралы» Заңның 46 – бабына сәйкес бір – бірімен
некеде тұратын адамдардан туған баланың туу тегі ата – анасының неке туралы
жазбасымен куәландырылады. Бұл некеден туған бала азаматтық хал актілерін
жазу органында әкесі мен шешесінің біреуі неке туралы куәлігін көрсетіп,
өтініш беруі бойынша солардың атына жазылады.
Бала туғанда ата- анасы некеде болмаса, немесе анасы баласының әкесі
жұбайы (бұрынғы жұбайы) емес деп мәлімдесе, баланың әкесі жағынан тегін
белгілеу мәселесінің шешілуі күрделірек болады.
Заң баланың анасымен некеге тұрмаған адамның әкелілігін белгілеудің
бірнеше әдістерін қарастырады.
Ол баланың әкесі мен шешесінің бірлескен арызын, ал кейбір жағдайларда
(шешесінің қайтыс болуы, оның әрекет қабілетсіздігін мойындау және т.б.)
әкесінің арызын АХАЖ органдарына беру жолымен белгіленуі мүмкін.
Заң баланың ата-аналарын туу туралы жазбалар кітабына жазу тәртібін белгілі
ережелерге бағындырады.
Талқылау сұрақтары:
1.Отбасы құқығының пәнін не құрайды?
2.Отбасы құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтық жағдайлары қандай?
3.Некеге отырудың құқықтық тәртібін атаңыз?
4.Ерлі - зайыптылардың құқықтық жағдайлары қандай?
5. «Неке және отбасы туралы» ҚР Заңына ішкі және сыртқы талдау жасаңыз.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Неке және отбасы туралы. Қазақстан Республикасының Заңы. – Алматы:
ЮРИСТ, 2007. – 68б.
2. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
3. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
ДӘРІС 10
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Мақсаты: Әкімшілік құқықтың құқық саласында алатын рөлін, қағидаттарын,
пәнін және атқарушы билік туралы түсінік беру.
Жоспар:
1.Әкімшілік құқықтың ұғымы,рөлі мен маңызы.
2.Әкімшілік құықтың әдісі.
3.Әкімшілік құқықтың пәні және атқарушы билік.
1. Әкімшілік құқықтың ұғымы,рөлі мен маңызы. Әкімшілік құқық – Қазақстан
Республикасы құқық жүйесінің ең үлкен және күрделі салаларының бірі. Ол
қоғамдық қатынастарды реттейтін, мемлекеттің басқару қызметінің процесінде
пайдаланатын және мемлекеттік аппараттың тәртіптелген бірізділік жұмысын
қамтамасыз ететін аса маңызды тәсілдердің бірі болып табылады.
Мемлекет әкімшілік-құқықтық нормалар арқылы өзінің өкілетті
органдарымен қоғамның қажеттерін қанағаттандыру және де өз азаматтарының
өміріне қалыпты жағдайларды қамтамасыз ету үшін экономикалық және
әлеуметтік-мәдениеттік мәні бар аса маңызды ұйымдық шараларды жүзеге асырып
отырады.
Мемлекеттік басқаруды жетілдіру, оның тиімділігі мен мемлекеттік
органдардың өздері қабылдаған шешімдері ұшін азаматтардың алдындағы
жауапкершіліктерін арттыру жөнінде әкімшілік құқық маңызды құрал ретінде
үлкен рөл атқарады.
Әкімшілік құқық азаматтардың мемлекетті басқаруға қатысуларының
құқықтық және ұйымдық нысандарын бекітеді, өкілетті органдар мен лауазымды
адамдар үшін де, қатардағы азаматтар үшін де тиісті мінез-құлық (жүріс-
тұрыс ережелерін тағайындайды.Оның көмегімен Қазақстан Республикасында
құқықтық мемлекет құрудың міндеті шешіледі және әкімшілік-құқықтық
қатынастарға барлық қатысушылардың құқықтық мәдениеті қалыптасады.
2. Әкімшілік құықтың әдісі. Құқық әрқашанда әртүрлі әдістерді пайдалана
отырып қоғамдық қатынастарды реттейді. Құқықтың әр саласының өзінің әдісі
бар, ол реттелінетін қоғамдық қатынастарға қатысушылардың еркі мен мінез-
құлқына құқықтық ықпал етудің белгілі бір тәсілдері мен құралдарының
жиынтығы.
Құқықтың кез-келген саласы өкім, тыйым, рұқсат ету сияқты қоғамдық
қатынастарға реттеушілік ықпал ету тәсілдерін пайдаланады.
Өкім – бұл қоғамдық қатынастардың қатысушыларына құқықтық норманың
талаптарына толығынан сәйкестендіріп іс-әрекет етуге заңдық міндет жүктеу.
Тыйым – бұл қоғамдық қатынастардың қатысушыларына құқықтық нормамен
қаралған іс-әрекеттерді жасаудан бас тартуға заңдық міндет жүктеу.
Рұқсат ету(ерік беру) - бұл қоғамдық қатынастардың қатысушыларына
құқықтық нормада көрсетілген қандай да бір Заңдық мәні бар іс-әрекеттерді
жасауға немесе өзінің қалауы бойынша оны жасаудан бас тартуға рұқсат беру.
Аталған тәсілдердің жиынтығы құқық саласы әдісінің мазмұнын құрайды,
бірақ олардың әрқайсысының үлес салмағы құқықтың әр саласында әр түрлі.
Әкімшілік құқықтың нормаларын жүзеге асыру ұйымдастыру және
ынталандыру құралдарымен қамтамасыз етіледі, сондай-ақ мемлекеттің
мәжбүрлеу күшімен қолдап отырылады.Мәжбүрлеу реттелінетін қоғамдық
қатынастардың қатысушыларының мінез-құлқына құқықтық ықпал жасаудың ең
соңғы тәсілі болып табылады.
3. Әкімшілік құқықтың пәні және атқарушы билік. Құқықтың әрбір саласының
пәні қоғамдық қатынастардың белгілі бір аясы болып табылады., оларды реттеу
тиісті саланың нормаларымен жүзеге асырылады. Әкімшілік құқық – атқарушы
билік аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құықтық нормалардың
жиынтығы болып табылатын құқықтың дербес салаларының бірі.
Мемлекеттік басқару – мемлекеттік билікті жүзеге асыру, мемлекеттік
биліктің өкілеттіктерді іске асыру жөніндегі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік органдары қызметі түрлерінің бірі. Мемлекеттік биліктің мәні
мен құрылымы Конституция мен конституциялық заңдарда бекітілген.
Мемлекеттік билік заңнамаларға, мемлекеттік аппаратқа, материалдық
қорларға, ақша қаржыларына, иландыру мен мәжбүрлеу механизмдеріне сүйенеді.
Атқарушы билік тармағы – ол ұйымдастыру-басқарушылық, атқару-өкім ету
сипаты бар функцияны жүзеге асырады. Іс жүзінде оларды мемлекеттің арнаулы
органдары – атқарушы билік органдары орындайды.
Атқарушы билікті жүзеге асыру өкілеттіктері мен мүмкіндіктері
Үкіметке, министрліктерге, агенттіктерге, комитеттерге және басқа да
республикалық және жергілікті атқарушы билік органдарына, бірқатар
лауазымды адамдарға берілген.
Атқарушы билік органдары қызметінің негізгі функциялары мыналар
болып табылады:
• Болжау – қолда бар ақпараттың, оның ішінде ғылым негізінде қандай
болса да оқиғалардың немесе процестердің дамуындағы өзгерістерді алдын-
ала болжау;
• Жоспарлау - әлдебір басқарылатын қызметтің бағыттарын, мақсаттарын,
міндеттері мен күтілетін нәтижелерді, қарқындар мен нақты сандық және
сапалық көрсеткіштерді анықтау;
• Құқықтық реттеу – қандай да бір қызметтің және тиісті құрылымдардың
жұмыс істеуінің құқықтық тәртібін белгілеу;
• Бақылау – заңдарды, жоспарларды, бағдарламаларды орындаудағы құқық
бұзушылықтарды табу және жою шаралары
• Ақпараттық қамтамасыз ету және ақпраттық талдау жұмысы;
• Әдістемелік басшылық жасау;
• Кадрмен, материалдық-техникалық заттармен қамтамасыз ету, қаржыландыру
тағы с.с.
Талқылау сұрақтары:
1. Әкімшілік құқықтың реттеушілік қызметі деген не?
2. Әкімшілік құқықтық нормаларды атаңыз?
3. Әкімшілік құқықбұзушылық дегенді қалай түсінесіз?
4. ҚР «Әкімшілік құқықбұзушылық туралы» Кодексіне ішкі жіне сыртқы талдау
жасаңыз.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
3. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
ДӘРІС 11
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Мақсаты: ҚР қылмыстық құқығы туралы, оның зерттеу аясы,қылмыстық жаза
тағайындау туралы жалпы түсінік беру.
Жоспар:
1. Қылмыстық құқық ұғымы және міндеттері
2. Қылмыс белгілері және түрлері
3. Қылмыстың заңды құрамы
4.Қылмыстық жауапкершілік пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін
жағдайлар
1. Қылмыстық құқық ұғымы және міндеттері. Қылмыстық заңда жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамдық қәуіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады. Қылмыстық заңды ұқсастықы бойынша
қолдануға жол берілмейді.
Қылмыстық құқықтың міндеттері: адам мен азаматтың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
Қазақстан Республикасының конституциялық құрлысы мен аумақтық тұтастығын,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау,
сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табалады.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық Кодексте қылмыстық
жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін
қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды
жасағаны үшін жазалар мен өзге де қылмыстық құқыктық ықпал ету шаралары
белгіленеді.
2. Қылмыс белгілері және түрлері. Қоғамға қауіпті болғандықтан ол белгілі
бір қоғамдық қатынастарға зардап келтіреді немесе келтіру қаупін туғызады.
Сондықтан заңда қорғалатын объектілер тізбегі келтіріледі: жеке адам,
қоғам, мемлекет, меншік... Қылмыстың тағы бір белгісі- айыптылығы, яғни
қоғамға қауіпті әрекет кінәнің белгілі бір нысанында (қасақана немесе
абайсызда) жасалуға тиісті. Жазықсыз (кінәсіз) зиян келтіру жауаптылыққа
жатпайды (ҚК 23-бап).
Сонымен, бұдан қылмыстың төмендегідей белгілері шығады:
1. Қоғамға қауіптілігі;
2. Заңға қайшылығы;
3. Айыптылығы;
4. Жазаланатындығы.
3. Қылмыстың заңды құрамы. Қылмыс құрамы дегеніміз, әрекеттің қылмыс
ретінде қоғамға қауіптілігін сипаттайтын объективтік және субъективтік
белгілердің жиынтығы. Қылмыс құрамы - заңдық ұғым, ал қылмыс - адам
әрекетінің бір түрі.
Қылмыс құрамының төрт эементі бар. Жоғарыда аталғандай белгілер осы
төрт элементтің маңайында шоғырланады.
Олар:
1. Қылмыс объектісі;
2. Қылмыстың объективтік жағы;
3. Қылмыс субъектісі;
4. Қылмыстың субъективтік жағы.
- Қылмыс объектісі қылмыс құрамының міндетті элементтерінің біреуі.
Объектісіз қылмыс болуы мүмкін емес. Кез келген қылмыс белгілі бір
қорғалатын объектіге қол сұғады, яғни не нәрсеге қол сұғылса, сол қылмыс
объектісі болып табылады.
Қылмыс объектісі дегеніміз, қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастар.
- Қылмыстың объективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез – құлқының
сыртқы көрінісін білдіреді. Ондай мінез – құлық біріншіден қоғамға қауіпті,
екіншіден қылмыстық заңға қайшы болуы керек.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын
байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды. Сонымен, қоғамға
қауіпті іс-әрекет, қылмыстық зардап, себепті байланыс қылмыстың объективті
жағының белгілері болып табылады.
- Қылмыстың субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және
заңға сәйке сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам
танылады. Яғни, қылмыстық заңда көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс жеке
адам танылады.
- Қылмыстың субъективтік жағы бұл негізінен адамның психикалық іс-
әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып
табылады.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық белгілері:
кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс
істеген адамның жан-дүниесінде орын алған ішкі өзгерістерді, оның санасы
мен еркінің өзара байланысын бейнелеп береді. Қасақана немесе абайсызда
әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады.
4. Қылмыстық жауапкершілік пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін
жағдайлар. Мыналар қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән жайлар
деп танылады:
- мән жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім
ауырлықтагы қылмыс жасау;
- айыпкердің кәмелетке толмауы;
- жүктілік;
- айыпкердің жас балалары болуы;
- қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және
өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моларьдік зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс - әрекеттер;
- жеке басындық отбасылық немесе өзге ауыр мән - жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жаcау;
- күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық
қызметтік немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау;
- қажетті қорғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса
қажеттілік қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе
өкімді орындау жағдайында қылмыс жасау ;
- қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы
немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы;
- шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға,
қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде
алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
Мыналар қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән – жайлар деп
танылады:
- қылмыстарды әлде неше рет жасау, қылмыстардың қайталануы;
- қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру;
- адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының, ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында
жұмыс жасау;
- қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқару;
- айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрінен зардап шегетіні алдын
ала белгілі адамдарды не қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды
қылмыс жасауға тарту;
- ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздың себебі бойынша,
басқа адамдардың заңды іс-әрекеті үшін кектенушіліктен, сондай-ақ басқа
қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау;
- жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгігі әйелге қатысты, сондай-
ақ жас балаға, басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не айыпкерге
тәуелді адамға қатысты қылмыс жасау;
- белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын
өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау;
- аса қатыгездік, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні қинап
қылмыс жасау;
- қару, оқ-дәрі, жарылғыш заттар, жарылғыш немесе оларды бейнелеуші
құрылғылар, арнайы дайындаған техникалық құралдар, тез тұтанатын және
жаңғыш сұйықтар, улы және радиоактивті заттар, дәрілік және өзге де
химиялық-фармокологиялық дәрі-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш
көрсетіп немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы қауіпті әдіс қолданып
қылмыс жасау;
- төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубет жағдайларын
пайдаланып, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау;
- алкагольдік, есірткілік немесе уытқылық еліту жағдайында қылмыс жасау.
Сот қылмыстың сипатына қарай бұл мән-жайды ауырлатушы деп танымауға
құқылы;
- адамның өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып қылмыс
жасауы;
- қылмыскердің қызметі жағдайына немесе шартқа байланысты өзіне
көрсетілген сенімді пайдаланып қылмыс жасауы;
- өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау.
Талқылау сұрақтары:
1. ҚР Қылмыстық құқық пәні туралы жалпы сипаттама беріңіз?
2. Қылмыстың заңдылық анықтамасын беріңіз?
3. Қылмыстың құрамын атаңыз?
4. Қылмыстық жауапкершілік дегеніміз не?
5. Қылмысты жеңілдететін, ауырлататын мән - жайларды атаңыз?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. –
141б.
2. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
3. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
4. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
ДӘРІС 12
ЭКОЛОГИЯ ҚҰҚЫҒЫ
Мақсаты: Экологиялық құқық жүйесі құқықтың бір саласы ретінде қоршаған
ортаны табиғатты қорғау жүйесіндегі заңнамада атқаратын қызметі мен
маңызы.
Жоспар:
1. Экология құқығының негіздері.
2. Табиғатты және оның құрамдас бөлімдерін құқықтық қорғау.
3. Қазақстан Республикасы азаматтарының қолайлы қоршаған ортаға құқығы.
1. Экология құқығының негіздері.Қоршаған табиғи ортаны қоғау және табиғи
ресурстарды тиімді пайдалан- қоғамның экономикалық даму барысын
жетілдірудің міндетті шарты. Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның
байлықтарын тиімді пайдалану қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына
енгізілген, ол әр бір адамның парызы ретінде жалпы мемлекеттік ,
жалпыхалықтық міндет болып табылады.
Экологиялық құқық-бұл осы кезең мен болашақтың адамдардың мүдделері
үшін қоғам мен табиғат аясындағы қарым-қатынасқа байланысты қоғамдық
қатынастарды реттейтін жаңа құқық салалаларының бірі болып
табылады.«Экология»–бұл біздің жалпы және жалғыз үйіміз –«Жер» туралы
ғылым. Алғашқы рет бұл ғылыми терминді 1866жылы неміс ғалымы Геккел ұсынып
және ұзақ уақыт бойы тек биология ғылымы негізінде тар аяда қолданылады.Ол
өзінің әйгілігіне ХХ ғасырдың екінші жартысында ие болды,өйткені тура осы
кезден бастап адам мен орта және қоғам мен табиғат арасындағы қатынастар
шиеленісе түсті.Экология –тірі организімдер мен олардың өмір сүру негізі
қоршаған табиғи орта арасындағы қарым-қатынасты анықтайтын ілім ретінде
қолданылады.Табиғат-санада және санадан тыс жүретін объективті анықтылық
және адам жаратылысының өмір сүру ортасы.Ол адамға байланысты негізгі 3
түрлі қызметті атқарады:
1.Жердегі өмірге қажетті биологиялық жағдайды қамтамасыз ететін
экологиялық қызмет;
2.Адамдардың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың
қайнар көзі болып табылатын экономикалық қызмет;
3.Адамның жан дүниесінің қалыптасуына әсер ететін негіз-
құлықтылық қызмет.
Адам –табиғаттын эвалюциялық даму нәтижесінің өнімі.Табиғатқа
қатынысына байланысты ол-оның әсерін байқайтын,өмірдің жаратылысынан
тәуелді болатын,оны қоршаған ортаның объектісі ретінде және табиғи
ресурстарды пайдаланатын ,өзінің шаруашылық қажеттіліктерін шешу үшін
табиғатты бейімдеуші субъект ретінде танылады. Құқықтық экология деп –
қоғам мен табиғаттың өзара байланысынан туындайтын қоғамдық қатынастарды
реттейтін нормалардың жиынтығын айтамыз. Құқықтық экологияның анықталуының
бірі болып, экологиялық құқығы танылады. Экологияляқ құқығы бұл қазіргі
және болашақ ұрпақ үшін қоршаған табиғи ортаны тиімді падалану мен қорғауба
байланысты қоғаммен табиғаттың қарым-қатынасын анықтайтын қоғамдық
қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.
Экологиялық құқықтарының әдістері – қоғам мен табиғат арасындағы
үйлесімді байланысқа жетуге бағытталған, олар табиғатқа да, қоғамға да
қатысты заңдылықтардың құқықтық реттелуінің сақталуына негізделеді.
Экология құқығы үш негізде оқытылады: пән ретінде, сала ретінде, ғылым
ретінде.
Экология құқығы сала ретінде – экологиялық құқықты сала, пән
ретіндегі танудың ғылыми ілімдерінің жүйесін құрайды. Экологиялық құқықты –
құқық саласы ретінде тану үшін, біз белгілі бір заңдарға жүгінеміз, оның
нормаларына түсінік береміз.
Экологиялық құқықты оқу пәні ретінде біз, теориялық және тәжірибелік
сұрақтарын қамтитын оқыту әдістемесіне және де құқық нормаларымен оларды
тәжірибе жүзінде жүзеге асыру қажеттілігін білуге мән береміз.
2. Табиғатты және оның құрамдас бөлімдерін құқықтық қорғау. Мемлекет және
қоғам түрлі биологиялық, химиялық, физикалық, санитарлық-гигиеналық және де
басқа да әдістерді қолдана отырып қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз
етеді. Қоршаған табиғи ортаны құқықтық қорғау – бұл мемлекеттің экологиялық
функциясы көрінетін табиғатты қорғау қызметінің бір әдісі. Ол қоршаған
табиғи ортаны қорғауға бағытталған заңдарды, қаулыларды, басқа да
нормативтік-құқықтық актілерді шығарудан және қолданудан тұрады. Біздің
мемлекетімізде «Қазақстан республикасы экологиялық қауіпсіздік
тұжырымдамасы», «Қоршаған ортаны қорғау туралы», «Экологиялық сараптама»
заңдары және көптеген нормативтік актілер қабылданды.
Қоршаған ортаны қорғау – бұл табиғат пен адамның өзара үйлесімді іс-
қимылына, қоршаған ортаның сапасын жақсартуға, табиғи ресурстарды ұтымды
пайдалану мен толықтыруға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық шаралар
жүйесі.
«Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңда қоршаған ортаны қорғаудың басты
қағидалары көрсетілген. Қоршаған ортаны қорғау келесі басты қағидаларды
негізге ала отырып жүргізіледі:
1. Адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдығы, халықтың өмірі,
еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау және қалпына
келтіру.
2. Қазақстан республикасының нарықтық қатынастар жағдайында тұрақты дамуға
көшуі, адамдардың қазіргі және болашақ ұрпақтарының салауатты және
қолайлы қоршаған ортаға деген қажеттерін қанағаттандыру мақсатында
қоршаған ортаның әлеуметтік-экономикалық міндеттері мен проблемаларын
теңдестіре отырып шешу;
3. Экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтардағы экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және бұзылған табиғи-экологиялық жүйелерді қалпына
келтіру;
4. Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану және молықтыру, табиғатты
пайдаланғаны үшін кезең-кезеңмен ақы төлеуді енгізу және қоршаған ортаны
қорғауға эеономиеалық жағынан ынталандыруды енгізу;
5. Биологиялық алуан түрлілікті жіне экологиялық, ғылыми және мәдени
жағынан ерееше маңызы бар қоршаған орта объектілерін сақтауды қамтамасыз
ету;
6. Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды мемлекеттік реттеу мен
мемлекеттік бақылау, оларды бұзғаны үшін жауапкершілікттің ымырасыздығы;
7. Қоршаған ортаға нұқсан келтіруге жол бермеу, қоршаған ортаға ықпал ету
мүмкіндігін бағалау;
8. Халықтың ,қоғамдық бірлестіктер мен жергілікті өзін -өзі басқару
органдарының қоршаған ортаны қорғау саласына белсенді түрде және
демократиялық жолмен қатысу;
9. Халықаралық құқық негізінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы
халықаралық ынтымақтастық.
Қоршаған табиғи ортаны қорғаудың құқықтық әдісі дегеніміз экологиялық
құқықтық қатынастарды реттеу мақсатында қолданылатын тәсілдердің
жиынтығы. Оларға мыналар жатады :
- қорғауға жататын, табиғи объектілерді белгілеу;
- табиғат объектілерін қорғауды бекітетін ,шектейтін, рұқсат беретін
міндетті ережелері мен талаптарды анықтау;
- олардың сақталуы мен орындалуын бақылау;
- қоршаған табиғи орта заңдарын бұзған үшін жауапкершілік және
шығындарды өтеу шараларын жүзеге асыру.
3. Қазақстан Республикасы азаматтарының қолайлы қоршаған ортаға құқығы.
Азаматтардың қолайлы қоршаған ортаға құқықтары Қазақстан Республикасындағы
жалпы табиғатты пайдалану құқығының негізгі бөлігі және азаматтардың
денсаулығын сақтауға байланысты конституцияның құқықтардың құрамдас бөлігі
болып табылады.
Қазақстан Республикасының конституциясы бойынша азаматтардың
құқықтары табиғатты қорғауға байланысты тазарту шараларын кең түрде
жүргізумен қамтамасыз етіледі.Қоршаған ортаны тазарту- адамның өмір сүру
ортасның сапасы мен адамның денсаулығы үшін шаруашылық қызметтердің зиянды
салдарын жою және ескертуге бағытталған техникалық ұйымдастырылған,
құқықтық, санитарлық-гигиеналық шаралардың жиынтығын құрайды. Азаматтың
қолайлы қоршаған ортаға құқықтарының объектісі болып ,табиғи ресурстар
табылады: таза атмосфералық аау ,су, табиғи аймақтар, ормандар, ұлттық
табиғи парктер, рекреациялық аймақтар , санаториялық куроттық орындар.
Азаматтардың бұл құқықтары Қазақстан Республикасының заңдарында әрі қарай
дамуы көзделген. Азаматтардың қолайлы қоршаған ортаға құқықтарына-адамдар
және оны қоршаған орта үшін зиянды салдарын төмендетуге және ескертуге,
халықтың демалысқа, еңбек пен тұрмысты жақсарту шарттарына қоршаған ортаны
жақсартуға бағытталған мемлекеттік органдардың, кәсіпорындарын,
мекемелердің , ұйымдардың және басқа да қоғамдық ұйымдардың санитарлық-
гигиеналық шараларды жүргізу міндеттілігі сәйкес келеді.
1997жылы 15 шілдеде қабылданған «Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау туралы » заңының 5-бабына сәйкес ,азаматтардың қоршаған
ортаны қорғауға байланысты құқықтары мен міндеттері көрсетілген.
Әрбір азаматтың және Қазақстан Республикасының аумағында тұратын
азаматтығы жоқ адамдардың , сондай –ақ шетелдіктердің өз өмірі мен
денсаулығына қолайлы қоршаған ортаға, оның жәй-күйі туралы дұрыс ақпарат
алуға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың бұзылуы салдарынан өз
денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалдың өтеуін алуға құқығы бар.
Азаматтардың:
- Белгіленген тәртіппен табиғи ресурстарды пайдалануға, оларды қорғау және
толықтыру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға, қоршаған ортаны қорғау мен
сауықтыруға қатыстыруға;
- Қоршаған ортаны қорғайтын қоғамдық бірлестіктер мен қоғамдық қорлар
құруға;
- Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жиналыстарға, митінгілерге, пикеттерге,
шерулер мен демонстрацияларға, референдумдарға қатысуға;
- Қоршаған орта мәселелері бойынша мемлекеттік органдармен ұйымдарға
хаттар, шағымдар,арздар мен ұсыныстар беруге және оларды қарауды талап
етуге;
- Қоғамдық экологиялық сараптама өткізу туралы ұсыныс жасап, оған
қатысуға;
- Кәсіпорындарды, құрылыстар мен экологиялық жағынан зиянды өзгеде
объектілерді орналастыру, салу, қайта құру және пайдалануға беру туралы,
сондай- ақ заңды және жеке тұлғалардың қоршаған орта мен адам
денсаулығына теріс ықпал ететін шаруашылық және өзге де қызметін шектеу,
тоқтата тұру және тоқтау туралы шешімдердің әкімшілік немесе сот
тәртібімен күшін жорйып талап етуге;
- Айыпты ұйымдарды, лауазымды адамдар мен азаматтарды жауапқа тарту туралы
мәселелер қоюға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың бұзылуы
салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалдың өтелуі туралы
сотқа талап арыз беруге;
- Заң актілерімен өзге де нормативтік құқықтық актілер де көзделген
басқада құқықтарын белгіленген тәртіппен іске асыруға құқығы бар.
әрбір азамат қоршаған ортаны қорғауға және табиғи ресурстарға ұқыпты
қарауға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды орындауға, өзінің
экологиялық білім деңгейін арттыруға және жеткіншек ұрпаққа экологиялық
тәрбие беруге жәрдемдесуге міндетті.
Қазақстан Республикасының Конституциясы және де басқа да экологиялық
заңдар азаматтарға қоршаған табиғи ортаға байланысты белгілі құқытармен
міндеттер жүктейді.
Талқылау сұрақтары:
1. Экологиялық құқық қандай қатынастарды реттейді?
2. Экологиялық құқықтың қайнар көздерін атаңыз.
3. Экологиялық құқықтың жүйесін не құрайды?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Юрист, 2007.
2. «Қазақстан – 2030». – Алматы: ЮРИСТ, 2005. – 152б.
3. Адам құқықтарының баршаға ортақ Декларациясы.// Қазақстан ZAMAN. –
2002. – 6 желт. – 4б.
4. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметін белгілеу туралы ереже:
Қазақстан Республикасының Президентінің № 947 жарлығымен бекітілген
// ПҮАЖ. – 2002.- № 30. – 4-10б.
5. Ең қымбат қазына-адам.// Егемен Қазақстан.-2002,-22-наурыз.
ДӘРІС 13
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Мақсаты: құқық салалары ішінде алатын ролі мен маңызы,мемлекет функциясын
жүзеге асырудағы ролі.
Жоспар:
1. Қазіргі кезеңдегі халықаралық құқықтың ұғымы.
2. Халықаралық құқықтың қазіргі кезеңдегі қызметі.
3. Халықаралық құқықтың қайнар көздері.
1. Қазіргі кезеңдегі халықаралық құқықтың ұғымы. Қазіргі кезеңдегі
халықаралық қатынастардың негізгі сипаттары. Мемлекеттер арасындағы
сындарлы қарым- қатынастың алғышарты халықаралық құқықтың және
мемлекеттердің егеменді құқық нормаларын құрметтеу болып табылады.
Халықаралық құқық нормалары халықаралық қатынастармен бірге пайда болды.
Халықаралық қатынастарды халықаралық құқық реттейді және сонымен бірге оның
номаларына ықпал етеді. Халықаралық құқық кез келген қоғам өмірі үшін
орасан маңызы бар тарамдана дамыған халықаралық қатынастарды реттейді.
Халықаралық қатынастар халықаралық құқықтық нормалардың мазмұнын
белгілейді.
Жеке зерттеулерді қажет ететін іргелі проблемаларға бәрінен бұрын,
халықаралық жүйедегі халықаралық құқық және халықаралық қатынастар
проблемасының орны жатқызылады. Мәселен, халықаралық қатынастарды
зертеушілер, әдетте, халықаралық қатынастарды неғұрлым маңызды және
айқындаушы деп айырады, оларды жүйе ретінде қарайды.
Халықаралық жүйеге тар мағынасында мыналар кіреді:
Біріншіден, мемлекет және мемлекеттектес құрылымдар;
Екіншіден, мемлекеттік құрылым ретінде қалыптасу процесіндегі
тәуелсіздік үшін күресіп жатқан халықтар мен ұлттар;
Үшіншіден, халықаралық қатынастар;
Төртіншіден, мемлекеттердің топтасуы;
Бесіншіден, осы элементтер арасындағы байланыс.
Жоғарыда аталып өткендерден басқа, халықаралық жүйеге сондай-ақ
халықаралық қатынастарда өз орны бар халықаралық-құқықтық және өзге де
әлеуметтік нормалар кіреді. Халықаралық жүйе үшін белгілі бір тұтастық,
басқа компоненттерден салыстырмалы түрдегі оқшаулық тән. Халықаралық
жүйенің өзіне тән еркшелігі, біріншіден, оның негізгі элементі – мемлекет –
халықаралық жүйенің бір бөлігі болып саналады, екіншіден,- онсыз өмір сүре
алады.
Сонымен, халықаралық құқықтың даму және өмір сүру проблемаларын анықтай
отырып, қазіргі халықаралық қатынастардың ерекшеліктерін, халықаралық
жүйенің ұғымы мен компоненттерін анықтап алу қажет.
2.Халықаралық құқықтың қазіргі кезеңдегі қызметі. Халықаралық құықтың
қызметі деген сөз – ол халықаралық құқық жүйесімен өмір сүрген ортаның,
яғни халықаралық жүйе компоненттерінің арасындағы үнемі болатын қарым –
қатынас. Мұндай көзқарас халықаралық құқық рөлін одан әрі тани түсуге, оның
дамуына болжам жасауға, оның бейбітшілікті және халықаралық ынтымақтастықты
нығайту құралы ретіндегі пәрменділігін арттыруға ықпал етеді. Сонымен
бірге, қызмет атқару халықаралық құқық функцияларын жүзеге асыру процесі.
Халықаралық құқықтың басты функциялары оның халықаралық қатынастардың
негізгі қатысушыларымен өзара іс- қимылдарынан көрінеді. Мұнда құқықтық
қатынас субъектілері әр түрлі амалдарды пайдаланады.
Халықаралық құқықтың қызмет атқару үшін, бір жағынан – халықаралық
құқық және сыртқы саясат ара салмағының, екінші жағынан – халықаралық құқық
және дипломатия ара салмағының мәселелері көкейкесті болып есептеледі. Бұл
мәселенің халықаралық жария құқық жөніндегі монографиялық еңбектерде талай
айтыс туғызғанын айта кету керек. Қаралып отырған проблема құқық және
саясат туралы жалпы мәселенің бір бөлігі болып табылады. Сыртқы саясаттың
ішкі саясатпен салыстырғанда өз ерекшеліктері бар. Сонымен қатар, сыртқы
және ішкі саясатты мемлекеттің белгілі бір жоғарғы органдары бағыттап және
бақылап отырады. «Дипломатиялық сөздіктегі» дипломатияға қатысты анықтау
мынандай :
«Мемлекеттер, үкіметтер және сыртқы қатынастардың арнаулы органдары
басшыларының мемлекеттердің сыртқы саясаттардың мақсаттары мен міндеттерін,
сондай-ақ шет елдерде мемлекеттің құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі
ресми қызметі». Дипломатия сыртқы саясат құралы болып саналады. Дипломатия
мен бірге экономикалық, мәдени, әскери және басқа да сыртқы байланыстардың
осындай құралдар болып табылатыны даусыз.
3.Халықаралық құқықтың қайнар көздері. «Құқық қайнар көздері» термині екі
аспектіде қолданылады – материалдық және формальдық. Халықаралық құқықтың
материалдық қайнар көздеріне халықаралық еңбек бөлмесі нәтижесінде дамып
келе жатқан және халықаралық құқық нормаларын туғызатын бүкіл әлемдік
экономикалық қатынастар жатады. Қазіргі халықаралық құқықтың Заңдық
ұғымдағы қайнар көздері – ол оның нормалары мен принциптерін орнықтырудың
ерекше, спецификалық көрініс нысандары Қазіргі халықаралық құқықтың
заңдықайна көздері халықаралық құқық жасауда ерекше орын алады, атап
айтқанда халықаралық нормалары мен принциптерін қалыптастыру және құру
процестерін анықтайды.
Сонымен, халықаралық құқықтың қайнар көздері – заңдық ұғымда –
субьектілердің келісілген еріктерін білдіретін халықаралық құқық нормалары.
Қайнар көздер жүйесі негізгі және көмекші болып екіге бөлінеді.
Негізгілерге жататындар :
1. Халықаралық келісім шарт ;
2. Халықаралық салт-дәстүр.
Халықаралық құқықтың көмекші қайнар көздеріне мыналар жатады:
1. Халықаралық ұйымдардың шешімдері, карталар;
2. Халықаралық Соттың және арбитраждың сот шешімдері;
3. Ішкі мемлекеттік заң, ұлттық соттардың шешімі;
4. Халықаралық құқық саласындағы ғалымдар доктринасы;
5. Өркениетті ұлттар қабылдаған жалпы құқық принциптері.
Әдетте, халықаралық құқықтың өз қайнар көздері бола алмаса да, ал бұл
қайнар көздері, біріншіден, халықаралық құқықтық нормалар құру процесіндегі
белгілі кезеңдер болып табылады; Екіншіден, Заң шығару процесіне ықпал
етеді; Үшіншіден халықаралық құқық нормаларының өмір сүруін белгілейді.
Талқылау сұрақтары:
1. Халықаралық құқықтың пәні не?
2. Халықаралық құқықтың нормаларына қысқаша сипаттама беріңіз?
3. Халықаралық құқық жұйесіне тоқталыңыз?
4. Қазақстан Республикасының халықаралық жүйедегі алатын орны қандай?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Адамдарды сатуға және үшінші тұлғалардың жезөкшелікті пайдалануына
қарсы күресі туралы конвенция: Қазақстан Республикасының
Президентінің 2004ж. 12 қазан № 1460 жарлығымен бекітілген.// ПҮАЖ.-
2004. - № 40. - 3-13б.
2. О соблюдении прав гражданина в РК в 2003 году: Доклад Комиссиии по
правам человека при президенте Республики Казахстан / Юридическая
газета. – 2004.-16 апр.
3. Положение о Комиссиии по правам человека при президенте Республики
Казахстан: Утвержден Указом Президента Республики Казахстан от 19 марта
2003г., № 1040 // Казахстанская правда. – 2003. – 21 марта.
4. Положение об Уполномоченном по правам человека: Утвержден Указом
Президента Республики Казахстан от 19 сентября 2002г. № 947 // СААП РК.
– 2002. - №30№ - с.59-65.
5. Положение о Национальном центре по правам человека: Утвержден Указом
Президента Республики Казахстан от 10 декабря 2002г. / Официальная
газета. – 2002.- 28 дек. – с.2.
СЕМИНАР САБАҚТАРЫН ӨТКІЗУГЕ АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
«Құқық негіздері» пәні бойынша семинар сабақтары құқықтық білімді
нығайтудың негізгі жолы болып табылады. Семинар сабағында студент тақырып
бойынша берілген сұрақтарға жауап тауып қана қоймай оны қорытып дұрыс
жеткізе білуі қажет. Семинар сабағында студент өзінің дәріс сабағында
алған білім деңгейін тереңдетуге, талқыланып отырған тақырыпқа қатысты
өзінің көзқарасын білдіруге мүмкіндік алады. Семинар сабағына дайындалу
барысында жаңа термин сөздерге мән беріп, оны есте сақтауға тырысу керек.
Студент семинар сабағына дайындалуға ұсынылған әдебиеттерді мұқият
саралауы керек және ол ұсынылған әдебиеттермен шектеліп қана қоймай,
сонымен бірге өз тарапынан ізденіп баспа материалдарын да қарастыруы
қажет.
Құқықтық білім адам өмірінің барлық кезеңдеріне қажет, сондықтан
аталмыш пәнге деген қызығушылықтың болуы студенттің құқықтық мәдениетін
арттыруға септігін тигізеді. Семинар сабағының басты кеңесшісі ол пән
оқытушысы. Сол себепті түсініксіз сұрақтарға оқытушыдан кеңес алып отырған
жөн. Семинар сабағында тақырыпқа қатысты мәселе көтеріліп, әр түрлі
әдістердің қолдануымен шешіледі. Әдістер: ахуалдық есептер шешу,
баяндау, пікір таластыру, ойын және т.б. Есептер дегеніміз күнделікті
өмірімізде туындап жатқан құқықтық мән – жайлар, мәне соларға жауапты
іздеу барысында студент қажетті нормативті құжатты дұрыс тауып, талдауы
керек. Жауапты баяндау барысында арнайы деректерге сүйене отырып, өз
сөздеріне дәлелдемелер келтіріп отыруы керек. Жауап беру барысында баяндап
тұрған мәселеге тұжырым жасай алуы қажет.
Сіздерге семинар сабағының жоспары, арнайы әдебиеттер ұсынылып отыр.
Кейбір тақырыптарға қатысты ситуациялық есептер де берілген.
№1 СЕМИНАР. МЕМЛЕКЕТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ МӘНІ
Сабақтың мақсаты: Студенттердің мемлекеттің ұғымын айта отырып, оның шығу
теорияларын өзіндік көзқарастарымен жеткізе білуін қамтамасыз ету.
Жоспар:
1. Мемлекеттің пайда болуының қысқаша тарихы.
2. Мемлекеттің кең және тар мағынасы.
3. Мемлекеттің пайда болу теориялары.
4. Мемлекеттің нысаны.
5. Мемлекеттің қызметі.
Алғашқы қауымдық құрылыстың жалпы сипаты, басқару органдары және
тәртіпті сақтау құралдары.
Мемлекеттің пайда болуы туралы әр түрлі теориялар. Мемлекеттің пайда
болуының әр түрлі жолдары (шығыс, азиялық, батыс, европалық) .
Мемлекет ұғымдарының сан алуандылығы. Мемлекет пен құқықтың пайда
болуының жалпы заңдылықтары мен түрлері. Мемлекет және құқықтың алғы
шарттары. Мемлекет және құқықтың белгілері.
Мемлекет мәні. Мемлекет және оның мәнін айқындайтын қозғаушы күштер
(факторлар); әлеуметтік, экономикалық, идеологиялық, мәдени, ізгілік, діни
т.б. Мемлекет ұғымының және мәнінің эволюциясы (өзгеруі).
Әдебиеттер:
1. Ибраева А.С., Ибраев Н.С. Теория государства и права: Учебное пособие.-
Алматы, Жеты Жарғы, 2003.
2. Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики
Казахстан. – Алматы, 1997.
3. 11\-",';''
4. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Авторлар алқасы: Жоламанов Ж.,
Таукелов А.Н., Мұхтарова А.К., Алматы, 1998.
5. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
6. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
7. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
8. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
9. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
№2 СЕМИНАР. ҚОҒАМДА ҚҰҚЫҚТЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
Сабақтың мақсаты: Студенттердің мемлекеттің ұғымын айта отырып, оның шығу
теорияларын өзіндік көзқарастарымен жеткізе білуін қамтамасыз ету.
Жоспар:
1. Құқықтың пайда болуының қысқаша тарихы.
2. Құқықтың қаңдылық анықтамасы.
3. Құқықтың мәні.
4. Құқықтың әртүрлілігі.
5. Құқықтың типтері.
6. Әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқықтың алатын рөлі.
Құқыққа анықтама берудің проблемалары. Құқықтың жалпы әлеуметтік және
заңдық мағынасы. Құқықтың объективтік және субъективтік сипаты.
Құқық мәнінің сипаттамасы. Құқықтың нормативтілігі, жүйелілігі, жария
түрдегі айқындылығы. Құқықтың табиғи жаратылысы мен мәнін айқындайтын
әлеуметтік – экономикалық, саяси, идеологиялық, өнегелік (моральдық),
ізгіліктік, рухани, діни қозғаушы кұштер.
Құқық – қоғамдық дамудың қозғаушы күші. Құқықтың мәнін түсіндіретін
сипаттар. Объективтік құқық және субъективтік құқық. Құқықты түсіндірудің
қазіргі кездегі ғылыми тәсілдері. Құқық – нормалар жиынтығы ретінде; құқық
– құқықтық қатынас ретінде; құқық – құқықтық сана ретінде. Құқық идеясы.
Құқық аясы (шеңбері).
Құқық анықамасы. Құқық туралы марксистік, психологиялық, нормативтік,
табиғи – құқықтық, әлеуметтік, синергетикалық негізгі көзқарастар.
Құқық типтері: ұғымы. Құқық сипаттамасының формациялық және өркениеттік
типтік белгілері.
Қоғамның нормативтік жүйесі. Әлеуметтік және техникалық нормалар.
Әлеуметтік нормалар туралы ұғым және оларды саралау. Қоғамның әлеуметтік
нормалары жүесінде құқықтық нормалардың алатын орны. Құқық және ізгілік пен
өнегенің (моральдың) нормативтік жаратылысының табиғаты. Құқық пен ізгілік,
өнеге (мораль) нормаларының жалпы және ерекше сипаттары.Ққық пен ізгілік,
өнегенің өзара әрекеттесулері. Құқық пен ізгілік, өнегедегі тиым салу,
бостандық , теңдік, әділдік идеяларының көрініс табуы. Құқық нормаларын
ізгіліктендірудің (гуманизациялаудың) келелі мәселелері.
Әдебиеттер:
1. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
2. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
3. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
4. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
5. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
№3 СЕМИНАР. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ -ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰҚЫҚ
САЛАСЫ РЕТІНДЕ
Сабақтың мақсаты: Конституциялық құқық сабағынан алған білімді бекіту. ҚР
Конституциясына ішкі және сыртқы талдау жасауға үйрену. Студенттерді
конституциялық құқықтарын білуге үйрету.
Жоспар:
1. Конституциялық құқық пәнінің жалпы сипаттамасы.
2. Конституциялық құқықтың қайнар көздері.
3. Конституциялық құқықтың жүйесі.
4. Конституциялық құқықтың құқық жүйесінде алатын орны.
Конституциялық құқық – негізгі әмбебап құқық саласы ретінде. ҚР
Конституциясының қабылдану негізі. Адам құқықтарын қорғайтын нормативті
актілер. Конституциялық құқық институттары. Президенттік институт. ҚР
Парламенті. ҚР Үкіметі. ҚР жергілікті басқару органдары.
Адам және азаматтың конституциялық құқықтары. Адам құқықтарының қорғалу
механизмдері.
Әдебиеттер:
1. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы.
Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 480б.
2. Амандықова С.Қ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы: Оқу
құралы. – Астана: Фолиант. 2001. – 176б.
3. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
№4 СЕМИНАР. МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІКТІҢ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ
Сабақтың мақсаты: Мемлекеттік билік жүйесіне талдау жасай отырып,
студенттердің мемлекеттік билік ұғымын, түрлерін жете меңгеруіне жағдай
жасау.
Жоспар:
1. Мемлекеттік билік анықтамасы.
2. Мемлекеттік биліктің түрлері.
3. Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың тәсілдері мен түрлері.
Мемлекеттік билік - әлеуметтік биліктің ерекше түрі, оның егемендік
сипаттары. Мемлекеттік билік және саяси билік. Биліктік қатынастар –
қоғамдық қатынастардың айрықша түрі. Биліктік қатынастардың мазмұны,
объектілері мен субъектілері. Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың
тәсілдері мен түрлері. «Зорлық», «күштеу», «басып - жаншу», «мәжбүрлеу»,
«көндіру», «сендіру», «басшылық ету», «басқару», «үстемдік ету»,
«бағындыру» санаттарының арақатынастары.
Мемлекеттің қызметтері: ұғымы. Мемлекеттің қызметтерін саралау, оның
негіздері. Мемлекеттің ішкі және сыртқы қызметтері. Қоғам өмірінің
экономикалық саяси, әлеуметтік, рухани салаларында мемлекеттің атқаратын
қызметтері. Мемлекет қызметтерінің байланыстылықтары мен өзара
ықпалдасулары.
Мемлекеттің қызметтері және мемлекеттік аппарат. Мемлекеттің
қызметтері және мемлекеттің мәні. Мемлдекеттің қызметтері және олардың
салыстырмалы дербестігі. Мемлекеттің қызметтері және мемлекет пен қоғам
дамуының тарихи өзіне ғана тән өзгешеліктері. Мемлекеттің іс -
әрекеттерінің шегі. Қоғамның саяси жүйесі туралы ұғым және оның құрылымы.
Саяси жүйедігі мемлекеттің алатын орны. Мемлекеттің саяси және қоғамдық
қозғалыстардың, партиялардың, діни ұйымдар басқа да саяси құрылымдардың
өзара әректтесуі мен ықпалдасулары.
Әдебиеттер:
1. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы.
Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 480б.
2. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Авторлар алқасы: Жоламанов Ж.,
Таукелов А.Н., Мұхтарова А.К., Алматы, 1998.
3. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
5. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
№5 СЕМИНАР. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫ
Сабақтың мақсаты: Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарының
әрекет ету жағдайларына сипаттама бере отырып, студенттерге құқық қорғау
органдарының түрлеріне байланысты құзіреттерін ажырата алуға үйрету.
Жоспар:
1. ҚР құқық қорғау органдары қызметтеріне жалпы сипаттама.
2. ҚР құқық қорғау органдарының жіктелуі.
3. ҚР құқық қорғау органдарының құзіреттері.
Құқық қорғау органдарының қоғамдық қатынастарды реттеудегі алатын
орны. Құқық қорғау органдарының қызметтері. Құқық қорғау органдарының
әрекеттерін реттейтін нормативті актілер. Құқық қорғау органдарының
түрлері. ҚР Прокуратурасы. ҚР Сот органдары. ҚР Ұлттық қауіпсіздік
комитеті. ҚР Ішкі істер органдары. ҚР Әділет министрлігі.ҚР Кеден
органдары. ҚР салық органдары және т.б.
Әдебиеттер:
1. «Қазақстан Республикасы ішкі істер органдары» туралы» 1995 жылғы 21
желтоқсандағы Президенттің Жарлығы.
2. «Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы» Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы.
3. Алиев М.М. Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау
органдары. Оқу құралы: Астана. 2004. – 403 б.
4. Туманов В.А. Европейский суд по правам человека. Очерк организации и
деятельности. – Москва: Издательства Норма, 2001. – 304с.
5. Тусупбеков Р.Т. Деятельность системы органов прокуратуры в Республики
Казахстан: надзор за законностью и соблюдением прав человека и
гражданина //Развитие механизмов защиты прав человека в Казахстане. –
Астана: LEM,2004. – 51с.
№6 СЕМИНАР. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ
Сабақтың мақсаты: Сайлау жүйесі және сайлау құқығының ара қатынасын
түсіндіру. ҚР сайлау жүйесіне талдау жасау, студенттерге жастардың саяси
мәдениетін қалыптастыру туралы мағлұмат беру. Студенттердің сайлау
құқықтарының іске асырылу жолдарын білуге үйрету.
Жоспар:
1. ҚР Сайлау жүйесіне жалпы сирпаттама.
2. ҚР сайлау құқығы ұғымы.
3. Сайлау құқықтарының жүзеге асырылу мәселелері.
4. Саяси мәдениет және жастар.
Сайлау жүйесі. Сайлау құқығы. Сайлаудың түрлері. Пропорционалды,
можариторлы, баламалы, тең, еркін. Төте және көлбеу сайлау. Референдум.
Сайлау құқығының жүзеге асырылу жолдары. Сайлауға қатысу тәртібі. Орталық
сайлау комитеті. Сайлау құқықтарының бұзылу себептері және оны болдырмаудың
жолдары. Сайлауға қатысу қатынастарын реттеудегі нормативті актілер.
Жастардың сайлауға қатысу белсенділігі.
Әдебиеттер:
1. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Бикенов М.А. Демократизация политического процесса в Республики
Казахстан. – Астана: Акад. Гос. службы, 2003. – 210 с.
4. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы. Алматы: Заң
әдебиеті, 2004. – 106 б.
5. Даниленко Г.М. Международная защита прав человека: Вводный курс.
Учебное пособие. Москва: Юрист, 2000. – с.256.
6. Дулатбеков Н.О. Мемлекет және құқық негіздері. Оқу құралы. Астана:
Фолиант, 2001. – 252 б.
№7 СЕМИНАР. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Сабақтың мақсаты: ҚР еңбек құқығына талдау жасау, студенттердің еңбек
заңдылықтары туралы мағлұматтарын бағалау. Студенттердің еңбек құқықтарын
жүзеге асыра білуге үйрету.
Жоспар:
1. Еңбек құқығына жалпы сипаттама.
2. ҚР Еңбек заңдылықтары.
3. ҚР Еңбек құқықтық қатынастар: жалпы ұғымы.
4. Жеке еңбек шарты.
Еңбек қүұығының пәні. Еңбек құқығының қайнар көздері. Еңбек құқығының
жүйесі. Еңбек құқықтық қатынастар: субъетілері, олардың құқықтары мен
міндеттері. Жеке еңбек шарты: отыру тәртібі, шартқа өзгертілер енгізу,
толықтыру, тоқтату. Ұжымдық шарт. Еңбек даулары. Еңбек дауларының реттелу
тәртібі. Еңбек құқығының қорғалуы.
Әдебиеттер:
1. Жампеисов Д.Ә. «Еңбек құқығы және әлеуметтік қамсыздндыру құқығы».
Семей, 2008
Ахметов А., Ахметова Г. Еңбек құқығы. Алматы, 2005
2. Қағазов О. ҚР еңбек құқығы. Алматы, 2003
Уваров В.Н. ҚР еңбек құқығы. Алматы, 2002 Гусов К.Н., Толкунова В.Н.
Трудовое право России. Москва, «Юрист», 2000
Скала В.И. Трудовые отношения в РК. Алматы, 2001
3. Смирнов О.В. Трудовое право. Москва, «Проспект», 1999
4. Сотов П.В. Сборник трудовых документов. М., 1997
№8 СЕМИНАР. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Сабақтың мақсаты: ҚР азаматтық құқығының құқық саласындағы алатын орнын
студенттерге түсіндіре отырып, азаматтық құқық аясының қаншалықты кең
екендігі туралы студенттердің дәлелді жауаптарын алу.
Жоспар:
1. ҚР азаматтық құқығының пәні.
2. ҚР азаматтық құқығының реттеу әдістері мен жүйесі.
3. ҚР азаматтық құқығының қайнар көздері.
4. Азаматтық құқықтық қатынастар.
Азаматтық құқық пәні: оның реттеу аясы. Азаматтық құқықтың реттеу
әдістері: ерікті (диспозициялық) және мәжбүрлеу (императивті). Азаматтық
құқықтық нормалар, олардың алуан түрлілігі. ҚР Азаматтық Кодексі: ішкі
сыртқы талдау.
Азаматтық құқықтық қатынастар: пайда болуы, өзгеруі, тоқтатылуы.
Азаматтық құқықтағы заңи айғақтар. Азаматтық құқықтың субъектілері: жеке
және заңды тұлғалар. Азаматтық құқықтың объектілері: мүлік, материалдық
емес игіліктер, қызмет көрсету үлгілері. Мемлекет - азаматтық құқықтың
ерекше субъектісі ретінде. Жануарлар, өсімдіктер әлемі – азаматтық
құқықтың ерекше объектісі ретінде. Азаматтық құқықтағы құқықсубъектілік:
құқық және әрекетқабілеттілік. Азаматтық құқықтың қорғалуы.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі:Жалпы бөлім. Ерекше бөлім.-3
басылымы.-Алматы: «Жеті жарығы», 2008.-558 беттер.
2. Сборник образцов гражданско – правовых документов:Коментарий /Под ред.
Андреева С.Е.-М: «Кио Рус», 1997-416с.
3. Гражданское право.Учебник. В 2-х томах. Т.1 (Под ред. Е.А.Суханова.-М:
Изд-во БЕК,432 с.)
4. Гражданское право ч.1: Практикум / Под ред. Н.Д. Егорова, А.П.Сергеева –
3-е изд., перераб. И доп. – М: Проспект, 2007 - 171ч. (ч.2, 158 с ).
5. Гражданское право Республики Казахстан: Учебное пособие (Часть общ.) – 2
– е изд., доп. И изм.- Алматы, 1999-468с.
6. Гражданское право / Под ред. Т.И. Иллариновой, Б.М.Гончало, В.А.
Плетнева / М.- 1998г.
7. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері: Хрестоматия / Құрастырған
Ғ.Сапарғалиев – Алматы: Атамұра, 1996-225бет.
8. Мемлекет және құқық негіздері / құрастырған Ғ.Сапарғалиев – Алматы: Жеті
Жарғы, 2001.-623 б. – Оқулық.
9. Нәрікбаев М.С. ж.б. Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау. Защита
гражданских прав в суде /М.С.Нәрікбаев, Ю.А.Пономаренко, Б.Ж.Әбдірайымов.-
Алматы:Борки, 1998.-184 б.
10. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы.1 том: Оқулық
.-Жеті Жарғы,2001.-191 бет.
11. Ынтымаков С.А. Азаматтық құқық: Жалпы және Ерекше бөлім:Практикум.-
Алматы:ҚазМЗА, 2000-191 б.
12. Аюпова З.К. Прававое и гражданское общество в Республике
Казакстан:граж.взаймодействия и взаймовлияния //Саясат – 2001.- №10-11.-
с. 81-84.
13. Девченко Г.,Тапайлова Ю.Гражданские права и способы их защиты //Фемида.-
1997.- №8.-с.79-82.
14. Жұмағамбетов Т.Ежелгі Түрік Қоғамындағы азаматтық құқықтық
қатынастар.//Заң.-2003, № 7, 50-53б
15. Ихсанов О., Ихсанов Е. Азаматтық құқық туралы нені білген жөн. //
Қазақстан заңдары. – 1998. – И.- 27-32 б.
16. Өсеров Н. Азаматтық кодекс : Жаңа қарым – қатынастар // Қазақстан
заңдары. – 1998 №1.-25-28б.
17. Рахимова Г. «Азаматтық құқықтық қатынастар» // Заң, 1999, №6, 67-70 б.
18. Сәрсенбаев Ә. Қазақстанның азаматтық заңнамаларындағы қызмет түсінігі.
// Заң – 2003, №8, 68-69б,
№9 СЕМИНАР. ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Сабақтың мақсаты: ҚР отбасы құқығының реттеу аясы туралы студенттердің
жауаптарын бағалай отырып, олардың отбасылық қатынастарға түсу тәртібін,
отбасылық құқықтар мен міндеттерді меңгеру деңгейін анықтау.
Жоспар:
1. Отбасы құқығының пәні.
2. Отбасы құқықтық нормалар.
3. Отбасылық құқықтық қатынастар.
4. Отбасы құқығының жүйесі.
Отбасы құқығының азаматтық құқық саласындағы алатын орны. Отбасы
құқығының пәні: отбасылық құқықтық қатынастар. ҚР «Неке және отбасы туралы»
Заңы: ішкі және сыртқы талдау. Отбасы мүшелері: олардың құқықтары мен
міндеттері. Отбасы құқығының институттары: неке, бала құқықтары, ата-
аналардың құқықтары мен міндеттері, бала асырап алушылық, қорғаншылық,
қамқоршылық, патронат. Отбасылық құқықтың қорғалуы.
Әдебиеттер:
1. Неке және отбасы туралы. Қазақстан Республикасының Заңы. – Алматы:
ЮРИСТ, 2007. – 68б.
2. Бала құқықтары туралы Конвенция.
3. ҚР «Бала құқықтары туралы» Заңы.
4. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
5. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
№10 СЕМИНАР. ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Сабақтың мақсаты: Студенттердің әкімшілік құқық туралы білімдерін бағалау,
әкімшілік құқықбұзушылықтардың алдын алу туралы пікірлерін тыңдап,
тұжырымдар жасауға үйрету.
Жоспар:
1. Әкімшілік құқық пәні, әдістері, жүйесі.
2. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері.
3. Әкімшілік құқықбұзушылықтар: реттелу тәртібі.
Әкімшілік құқық пәні. Әкімшілік құқықтық қатынастар: субъектілері және
объетісі. Әкімшілік басқару объектісі. ҚР «Әкімшілік құқықбұзушылықтар
туралы» Кодексі: ішкі және сыртқы талдау. Әкімшілік жазалар: түрлері.
Әкімшілік құқықбұзушылыұтардың алдын алу шаралары.
Әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
3. «Әкімшілік процедулар туралы»
4. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
5. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
6. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
№11 СЕМИНАР. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Сабақтың мақсаты: Студенттердің қылмыстық құқық саласындағы білімдерін
бағалау, олардың қылмыс құрамын анықтаудағы білімдерін бекіту.
Жоспар:
1. ҚР Қылмыстық құқық пәні: жалпы ұғымы.
2. Қылмыс: ұғымы, құрамы.
3. Қылмыстық жауаптылық және жазалар.
Қылмыстық құқықтың ұғымы мен міндеттері. Қылмыстық құқық принциптері. ҚР
Қылмыстық кодексі: жалпы сипаттама. Қылмыс: ұғымы, құрамы. Қылмыстың
объектісі. Қылмыстың объективті жағы, оның белгілері. Қылмыстың субъектісі.
Қылмыстың субъективті жағы. Кінә: қасақана, абайсыздық, қажетті қорғану.
Қылмыстық жауапкершілік ұғымы. Жазалау жүйесі, жазалаудың мақсаты.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. –
141б.
2. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
3. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
4. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
№12 СЕМИНАР. ЭКОЛОГИЯ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Сабақтың мақсаты: Студенттердің экологиялық құқық саласындағы білімдерін
бағалау, олардың экологиялық құқықбұзушылықты анықтаудағы білімдерін
бекіту.
Жоспар:
1. Экологиялық құқық пәні: жалпы ұғымы, әдістері, принциптері.
2. Экологиялық құқықтық қатынастар.
3. Экологиялық мәдениет: ұғымы, қалыптасыуы, дамуы.
4. Экологиялық жауапкершілік және жазалар.
Экологиялық құқықтың пәні, әдістері, принциптері. Экологиялық
заңнамаларға жалпы сипаттама. Қоршаған ортаны қорғау, табиғатты
пайдаланудың негізгі принциптері. Экологиялық қатынастар: ұғымы,
субъектілері. Қоршаған ортаға деген сүйіспеншлік, табиғатты аялау, сақтау.
Экологиялық құқықбұзушылықтар, қылмыстар, оларға тағайындалатын жазалар.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Юрист, 2007.
2. ҚР «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңы.
3. ҚР Жер Кодексі.
4. ҚР Су Кодексі.
5. ҚР Орман Кодексі.
6. Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право Республики
Казахстан. – Алматы, Интерлигал. 2004.
№13 СЕМИНАР. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Сабақтың мақсаты: Студенттердің халықаралық құқық саласындағы білімдерін
бағалау, олардың ҚР халықаралық жүйедегі алатын орны туралы білімдерін
бекіту.
Жоспар:
1. Халықаралық құқық пәні:жалпы сипаттама.
2. Халықаралық құқық принциптері.
3. ҚР халықаралық жүйедегі алатын орны.
Халықаралық құқық пәні: ұғымы, әдістері, принциптері. Халықаралық құқық
жүйесі. Халықаралық құқықтық нормалар. Халықаралық келісімдер: жасалу
тәртібі, орныдалуының құқықтық жағдайлары. Халықаралық ұйымдар. БҰҰ:
құқықтық жағдайы. ҚР халықаралық жүйедегі алатын орны. ҚР - БҰҰ мүшесі. ҚР
сыртқы саясаты.
Әдебиеттер:
1. Адамдарды сатуға және үшінші тұлғалардың жезөкшелікті пайдалануына
қарсы күресі туралы конвенция: Қазақстан Республикасының
Президентінің 2004ж. 12 қазан № 1460 жарлығымен бекітілген.// ПҮАЖ.-
2004. - № 40. - 3-13б.
2. О соблюдении прав гражданина в РК в 2003 году: Доклад Комиссиии по
правам человека при президенте Республики Казахстан / Юридическая
газета. – 2004.-16 апр.
3. Положение о Комиссиии по правам человека при президенте Республики
Казахстан: Утвержден Указом Президента Республики Казахстан от 19 марта
2003г., № 1040 // Казахстанская правда. – 2003. – 21 марта.
4. Положение об Уполномоченном по правам человека: Утвержден Указом
Президента Республики Казахстан от 19 сентября 2002г. № 947 // СААП РК.
– 2002. - №30№ - с.59-65.
СТУДЕНТТІК ОҚЫТУШЫМЕН ЖҮРГІЗЕТІН ӨЗДІК ЖҰМЫСЫНА (СОЖӨЖ) ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
СОЖӨЖ – студенттің дәріс, практикалық сабақтар барысында алынған
білімдерін бекітуге мүмкіндік беретін әдістердің бірі. Болашақ маман
ретінде студент игерген білімді өз бетімен жүзеге асыра білуі керек. Бұл
үшін студент талмай ізденіп, білім деңгейін тереңдету үшін ұсынылған
әдебиеттерді жете саралап, сабаққа мұқият дайындалуы қажет.
СОЖӨЖ тапсырмаларын орындау барысында студент нормативті
актілермен тығыз жұмыс жасауға мүмкіндік алады. Бұл салада түсініксіз
сұрақтарды оқытушыдан сұраған жөн, себебі заңның тілі қиын тіл, ол
талқылауды қажет етеді, ол студенттің жоғары деңгейдегі білімін қажет
етеді.
СОЖӨЖ тапсырмалары студенттің логикалық терең ойлауын өажет етеді.
Тапсырмалар жүйесі әр түрлі: ситуациялық есептер, кестелер құрастыру,
заңнамаларға талдау жасау т.с.с.
СОЖӨЖ тапсырмаларын студент грамматикалық сауатты орындауы қажет.
СОЖӨЖ тапсырмаларын орындағаннан кейін студент оны оқытушы алдында
қорғайды. СОЖӨЖ тапсырмалары бойынша слайдтар құрастырып, презентация
ретінде қорғауға болады. СОЖӨЖ тапсырмаларын қорғауда студенттің ғылыми
терминдерді қолдануы қажет, яғни студент өзінің ғылыми ойлау дәрежесін
арттыруы керек.
Құқықтық білім құрғақ сөзді қажет етпейді. Сол себепті студенттің
білімі арнайы деректерге сүйеніп, дәлелденуі қажет.
№1 Тақырып. Мемлекет ұғымы және мәні
Мақсат: Студенттің аналитикалық қабілетін дамыту.
Тапсырма: «Мемлекет» ұғымына талдау жасау. Ұсынылған әдебиеттен
мемлекеттің әр түрлі анықтамасын жазып, талдау жасаңыз. Ол ұғымға аса мән
беріңіз, әр түрлі анықтамалардың ортақ мәнін табыңыз.
Тапсырма нысаны: Конспект.
Әдебиеттер:
1. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
2. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
3. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
4. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
№2 Тақырып. Қоғамда құқықтың алатын орны
Мақсат: Студенттің нормативті актілермен жұмыс жасай алу қабілетін дамыту.
Студентті өз құқықтарын білуге жетелеу.
Тапсырма: Құқықтың белгілеріне, әдісіне, қызметіне, жүйесіне талдау.
Тапсырма нысаны: Кесте құрастыру.
Әдебиеттер:
1. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
2. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
3. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
4. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
5. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
№3 Тақырып. Конституциялық құқық - Қазақстан Республикасының маңызды құқық
саласы ретінде
Мақсат: Студенттің ҚР Конституциясымен жұмыс жасай алу қабілетін дамыту.
Студентті конституциялық құқықтарын білуге жетелеу.
Тапсырма: ҚР Конституциясынан өздеріңіздің негізгі конституциялық
құқықтарыңызды баптарын көрсете отырып теріп жазыңыз.
Тапсырма нысаны: Кесте құрастыру.
Әдебиеттер:
1. ҚР Конституциясы, Алматы, Жеті Жарғы.-200ж.
2. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы.
Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 480б.
3. Амандықова С.Қ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы: Оқу
құралы. – Астана: Фолиант. 2001. – 176б.
4. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
№4 Тақырып. Мемлекеттік биліктің жүйесі және мемлекеттік қызмет
Мақсат: Студенттің қабілеттіліктерін қамыту. Студенттің мемлекттік
қызметке орналасу барысындағы құқықтарын білуге жетелеу.
Тапсырма: Мемлекеттік биліктің тармақтарын ашып көрсетіп кесте
құрастырыңыз. Мемлекеттік қызмет түрлерін бөліп көрсетіңіз.
Тапсырма нысаны: Кесте құрастыру. Конспект.
Әдебиеттер:
1. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Авторлар алқасы: Жоламанов Ж.,
Таукелов А.Н., Мұхтарова А.К., Алматы, 1998.
2. Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті
Жарғы,1998.
3. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
4. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
№5 Тақырып. Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары
Мақсат: Студенттің құқық қорғау органдарының құзіреттерін білу дағдыларын
қалыптастыру.
Тапсырма: Құқық қорғау органдарының құзіреттерін оларды реттейтін
нормалардың баптарын көрсете отырып кесте құрастырыңыз.
Тапсырма нысаны: Кесте құрастыру.
Әдебиеттер:
1. «Қазақстан Республикасы ішкі істер органдары» туралы» 1995 жылғы 21
желтоқсандағы Президенттің Жарлығы.
2. «Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы» Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы.
3. Алиев М.М. Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау
органдары. Оқу құралы: Астана. 2004. – 403 б.
4. Туманов В.А. Европейский суд по правам человека. Очерк организации и
деятельности. – Москва: Издательства Норма, 2001. – 304с.
5. Тусупбеков Р.Т. Деятельность системы органов прокуратуры в Республики
Казахстан: надзор за законностью и соблюдением прав человека и
гражданина //Развитие механизмов защиты прав человека в Казахстане. –
Астана: LEM,2004. – 51с.
№6 Тақырып. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі
Мақсат: Студенттің саяси мәдениетін қалыптастырып, дамыту
Тапсырма: ҚР «Сайлау туралы» Заңына ішкі және сыртқы талдау жасау.
Тапсырма нысаны: Ерікті түре (кесте,конспект, диаграмма т.б.).
Әдебиеттер:
1. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
3. Бикенов М.А. Демократизация политического процесса в Республики
Казахстан. – Астана: Акад. Гос. службы, 2003. – 210 с.
4. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы. Алматы: Заң
әдебиеті, 2004. – 106 б.
5. Даниленко Г.М. Международная защита прав человека: Вводный курс.
Учебное пособие. Москва: Юрист, 2000. – с.256.
6. Дулатбеков Н.О. Мемлекет және құқық негіздері. Оқу құралы. Астана:
Фолиант, 2001. – 252 б.
№7 Тақырып. Қазақстан Республикасы еңбек құқығының негіздері
Мақсат: Студенттің еңбек қатынастарына түсу қабілеттерін қалыптастырып,
дамыту
Тапсырма: Еңбек заңдылығына сүйене отырып жеке еңбек шартына отыру
тәртібін анықтау.
Тапсырма нысаны: Жазбаша нысанда шарт құрастыру.
Әдебиеттер:
1. Жампеисов Д.Ә. «Еңбек құқығы және әлеуметтік қамсыздндыру құқығы».
Семей, 2008
Ахметов А., Ахметова Г. Еңбек құқығы. Алматы, 2005
2. Қағазов О. ҚР еңбек құқығы. Алматы, 2003
Уваров В.Н. ҚР еңбек құқығы. Алматы, 2002 Гусов К.Н., Толкунова В.Н.
Трудовое право России. Москва, «Юрист», 2000
Скала В.И. Трудовые отношения в РК. Алматы, 2001
3. Смирнов О.В. Трудовое право. Москва, «Проспект», 1999
4. Сотов П.В. Сборник трудовых документов. М., 1997
№8 Тақырып. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығының негіздері
Мақсат: Студенттің азаматтық құқықтық қатынастарға түсу қабілеттерін
қалыптастырып, дамыту
Тапсырма: Азаматтық заңнамаларға сүйене отырып орын алған жағдаяттарға
жауап беру.
Тапсырма нысаны: Жазбаша нысанда ситуациялық есептерді шығару.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі:Жалпы бөлім. Ерекше бөлім.-
3 басылымы.-Алматы: «Жеті жарығы», 2008.-558 беттер.
2. Сборник образцов гражданско – правовых документов:Коментарий /Под ред.
Андреева С.Е.-М: «Кио Рус», 1997-416с.
3. Гражданское право.Учебник. В 2-х томах. Т.1 (Под ред. Е.А.Суханова.-М:
Изд-во БЕК,432 с.)
4. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері: Хрестоматия / Құрастырған
Ғ.Сапарғалиев – Алматы: Атамұра, 1996-225бет.
5. Мемлекет және құқық негіздері / құрастырған Ғ.Сапарғалиев – Алматы:
Жеті Жарғы, 2001.-623 б. – Оқулық.
6. Нәрікбаев М.С. ж.б. Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау. Защита
гражданских прав в суде /М.С.Нәрікбаев, Ю.А.Пономаренко,
Б.Ж.Әбдірайымов.- Алматы:Борки, 1998.-184 б.
7. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы.1 том:
Оқулық .-Жеті Жарғы,2001.-191 бет.
8. Ынтымаков С.А. Азаматтық құқық: Жалпы және Ерекше бөлім:Практикум.-
Алматы:ҚазМЗА, 2000-191 б.
№9 Тақырып. Отбасы құқығының негіздері
Мақсат: Студенттің отбасылық құқықтық қатынастарға түсу қабілеттерін
қалыптастырып, дамыту
Тапсырма: «Неке және отбасы туралы» ҚР Заңына сүйене отырып орын алған
жағдаяттарға жауап беру.
Тапсырма нысаны: Жазбаша нысанда ситуациялық есептерді шығару.
Есеп: Алматы қаласының тұрғындары Валентина мен Василий Дубининдер спирт
ішімдіктеріне әуес еді. Олардың 12 жастағы баласы – Саша мектепке
бармайтын, себебі ата-анасы одан ақша талап ететін, сондықтан да, ол
автокөлік сататын базарда автомобиль жуумен айналысып ақша табуға мәжбүр
болады. Ақсай аудандық полициясының учаскелік инспекторлары Саша Дубининді
ұсақ бұзақылық жасағаны үшін бірнеше рет ұстаған болатын. Нәтижесінде
ақыры Саша Дубининді кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссияның
есебіне тіркеуге алады. Дубининдер жанұясында орын алған бұл келеңсіздіктің
таяу арада оңалмайтындығына көздері жеткен және бала тәрбиесіне аталған
жағдайлардың кері ықпал жасайтындығын ескеріп кәмелетке толмағандар ісі
жөніндегі комиссия сотқа талап-арыз беріп, Дубининдерді ата-ана болу
құқығынан айыру туралы іс қозғауды сұрайды. Осы іс сотта қаралған кезде
мына жағдайлар, яғни ерлі-зайыпты Дубининдердің екеуінің де созылмалы
алкоголизммен ауыратындығы, сондай-ақ баласын үнемі ұрып соғатыны және
Сашаның мектепке баруына тыйым салатындығы анықталады.
Сұрақ:
1. Сот қандай шешім шығаруы керек?
2. Кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссиядан басқа тағы кімдер ерлі-
зайыпты Дубининдерді ата-ана болу құқығынан айыру туралы сотқа талап-
арыз бере алады?
3. Осы жағдайда Сашаның ата-анасынан алимент өндіріп алу туралы істі
қарауға сот құқылы ма?
4. Егер ерлі-зайыпты Дубининдер Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылмаған жағдайда істің мәні мен сот шешімі өзгере ме?
Есеп: Некені бұзғаннан кейін 5 жыл бойы Нұргүл Мукашева өзінің бұрынғы
күйеуінен кәмелетке толмаған қызына алимент төлеуді талап етпейді, себебі
ол мұнай компаниясында есепші болып істегендіктен ақшаға аса мұқтаждық
көрмейтін. Алайда, 2000 жылы аталған мұнай компаниясы жабылып, Мукашева Н.
жұмыссыз қалады. Осы себептерге байланысты Мукашева өзінің бұрынғы
күйеуінен қызды асырауға қажетті ақша сомасын ай сайын жіберіп тұруын
өтінеді. Мукашев болса, ерікті түрде ақша төлеп тұрудан бас тартады.
Сотқа талап-арыз беретіндігі жайлы зайыбының ескертуіне Мукашев
бұрынғы әйелі Нұргүл Мукашеваның талап қою мерзімін өткізіп алғандығына
сілтеп, оның ескіруін елеусіз қалдырып, әйелінің талабын орындаудан бас
тартады.
Сұрақтар:
1. Осы қалыптасқан жағдайда қандай әрекеттер жасауы тиіс?
2. Неке және отбасы туралы Заң бойынша алимент өндіріп алуға талап қою
мерзімі қолданыла ма?
Әдебиеттер:
1. Неке және отбасы туралы. Қазақстан Республикасының Заңы. – Алматы:
ЮРИСТ, 2007. – 68б.
2. Бала құқықтары туралы Конвенция.
3. ҚР «Бала құқықтары туралы» Заңы.
4. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
5. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2001. – 624 б.
№10 Тақырып. Әкімшілік құқық негіздері
Мақсат: Студенттің әкімшілік құқықтық қатынастарға түсу қабілеттерін
қалыптастырып, дамыту
Тапсырма: ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» Заңына талдау жасау.
Тапсырма нысаны: Кесте түрінде.
Әдебиеттер:
1. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
2. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.Қазақстан
Республикасының Заңы.
3. «Әкімшілік процедулар туралы»
4. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях,
в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
5. Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
6. Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
№11 Тақырып. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығының негіздері
Мақсат: Студенттің қылмысты болдырмаудың жолдарын табуға жетелеу.
Тапсырма: ҚР Қылмыстық Кодекске сүйене отырып орын алған жағдаяттардың
шешімін табу.
Тапсырма нысаны: Казустық есептерді шығару.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. –
141б.
2. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы:
Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
3. Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері.
Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
4. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
№12 Тақырып. Экология құқығының негіздері
Мақсат: Студенттің қоршаған ортаға деген сүйіспеншілігін қалыптастыру.
Тапсырма: Қоршаған ортаның ластануынан туындайтын құқықтық салдарға жауап
беру.
Тапсырма нысаны: Конспект.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Юрист, 2007.
2. ҚР «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңы.
3. ҚР Жер Кодексі.
4. ҚР Су Кодексі.
5. ҚР Орман Кодексі.
6. Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право Республики
Казахстан. – Алматы, Интерлигал. 2004.
№13 Тақырып. Халықаралық құқық негіздері
Мақсат: Студенттің халықаралық нормативті актілерді білу дағдыларын
қалыптастыру.
Тапсырма: ҚР халықаралық жүйеде алатын орны.
Тапсырма нысаны: Шығарма - эссе.
Әдебиеттер:
1. Адамдарды сатуға және үшінші тұлғалардың жезөкшелікті пайдалануына
қарсы күресі туралы конвенция: Қазақстан Республикасының
Президентінің 2004ж. 12 қазан № 1460 жарлығымен бекітілген.// ПҮАЖ.-
2004. - № 40. - 3-13б.
2. О соблюдении прав гражданина в РК в 2003 году: Доклад Комиссиии по
правам человека при президенте Республики Казахстан / Юридическая
газета. – 2004.-16 апр.
3. Положение о Комиссиии по правам человека при президенте Республики
Казахстан: Утвержден Указом Президента Республики Казахстан от 19 марта
2003г., № 1040 // Казахстанская правда. – 2003. – 21 марта.
4. Положение об Уполномоченном по правам человека: Утвержден Указом
Президента Республики Казахстан от 19 сентября 2002г. № 947 // СААП РК.
– 2002. - №30№ - с.59-65
СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНА ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Құқық негіздері – жоғары заң оқу орындарындағы негізгі пәндердің
бірі. Құқықтық білімге баса көңіл бөлу дәстүрге айналдырылған. Бұған
еліміздің 2020 жылдарға дейін анықталған құқықтық саясат тұжырымдамасының
қабылдануы да дәлел.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы жағдайында заңи ойлау, пайымдау,
жалпы мәдениет пен құқықтық мәдениетті, заңи кәсіпкерліктің деңгейін жоғары
көтеру, заңдылық пен әділетке деген сенімдерді нығайту, сезімдерді жаңаша
қалыптастыру және оларды тұрақты түрде дамытып отыру істерінің мәні мен
маңызы арта түседі. Сонымен, құқықтық ұғым – түсініктер мен санаттардың
қалыптасып үлгерген дәстүрлі пайымдауларын жаңаша ұғыну, оларға заман
талабынан туындаған мән және мағына беру, түсіндіру қажет болады.
Құқық негіздері пәні бойынша өзіндік жұмыс дәріс және семинар
сабақтарынан тыс беріліп отыр. Себебі өздік жұмыс студенттердің терең
ойлап, мемлекет және құқық саласында әр түрлі мәселелерді көтеріп қана
қоймай, оны шеше алу қабілеттерінің жетілуіне ықпалын тигізеді. Сондықтан
өздік жұмысты жүргізудің әр түрлі нысандары таңдалып алынды. Олар:
баяндама, реферат, кроссворд, сканворд , ғылыми мақалаларға сарапнама беру
т.с.с.
Студенттің өздік жұмысы оқушының өздік жұмысымен салыстырғанда
әлдеқайда көш ілгері болуы керек.
Өздік жұмыстарға қойылатын талаптар:
• Жазбаша баяндамалардың сауатты, ұғынықты түрде, тақырыпты аша отырып
жазылуы;
• Реферат қойылған талаптарға жауап бере отырып жазылуы керек (көлемі,
пайдаланған әдебиеттер тізімі, жоспары, кіріспе және қорытынды т.с.с.);
• Кроссворд , сканвордтар 50 сұрақтан кем болмауы керек;
• Ғылыми мақаланы басқа мақалалардан ажырата білу, талдау жасай білу, яғни
сол мақалаға қатысты өз пікірін айту;
• Белгілі бір мәселеге қатысты сұрақ – жауап жүргізіп, қорытынды жасай
білу.
«Құқық негіздері» пәнінің СӨЖ реттелуі, тақырыптың жоспары:
|№ |Тақырып |Сағат |өткізу |Не орындау керек |
| | |саны |мерзімі | |
|1 |Мемлекеттік билік |15 |5-апта |Реферат |
| |жүйесі және | | |1. компьютерлік терумен – 8-10 |
| |мемлекеттік қызмет | | |бет. |
| | | | |2. Жан – жақты сиппатама беру. |
|2 |Қазақстан |15 |9-апта |Конспект |
| |Республикасының | | |1. компьютерлік терумен – 4-5 |
| |азаматтық құқығының | | |бет. |
| |негіздері. | | |2. Өз көзқарасын білдіру. |
| | | | |3. Глоссарии жасау (терминдер |
| | | | |сөздігі). |
|3 |Қазақстан |15 |13-апта |Реферат |
| |Республикасының | | |1. компьютерлік терумен – 8-10 |
| |қылмыстық құқығының | | |бет. |
| |негіздері | | |2. Жан – жақты сиппатама беру. |
| | | | |3. Өз көз – қарасын білдіру. |
16. Реферат тақырыптары:
1.Мемлекет ұғымы және мәні
2.Мемлекет формасы және функциясы
3.Құқық ұғымы және мәні
4.Құқықтық мемлекет
5.Құқықтық қатынастар
6.Құқықбұзушылық және заңдылық жауапкершілік
7.Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы құқық саласы ретінде
8.Адам және азаматтың құқықтық статусының Конституциялық негізі
9.Қазақстан Рееспубликасының сайлау құқығы және сайлау жүйесі
10.Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы.
11. Мәміле- азаматтық құқықтың негізгі институты ретінде.
12.Қазақстан Республикасының отбасы құқығы және отбасылық құқықтық
қатынастар.
13.Бала асырап алушылық. Қорғаншылық. Қамқоршылық.
14.Қазақстан Республикасының еңбек құқығы.
15. Жұмыс уақыты және демалыс уақыты.
16.Халықаралық құқық құқық саласы ретінде.
17.Халықаралық құқықтағы адам құқығы.
18.Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы құқық саласы
ретінде.
19.Жаза және қылмыстық жауапкершілік.
20. Авторлық құқық.
17. Рефератты жазудың әдістемелік нұсқауы:
Реферат жазудың мақсаты – ол студенттің белгілі бір мәселені
зерттеп, талдау жасап, нәтижеге жете білу. Реферат келесі талаптарға сай,
теориялық мәселелер Қазақстан Республикасының құқық проблемаларымен
байланысты болу керек. Ол үшін статистикалық жинақтар, баспасөз
материалдарының мәліметтерін қолдану керек. Алған мәліметтерді жүйелеп,
кесте, сурет ретінде келтіру. Жинақталып, өңделген ақпараттың баяндалуы,
жүргізген жұмыстың нәтежиесі нақты, логикалық жүйеде жазылу керек.
Әдебиеттер тізімін дұрыс келтіру.
Рефератты дайындау және орындау тәртібі:
1.Тақырыпты ұсынылған тізімнен таңдап алу;
2. Тақырып бойынша әдебиеттермен танысу
3. Жоспар құру және оқытушымен келісу
4.Рәсімдеу стандартын міндетті түрде сақтау
5.Жұмысты қорғау.
Жұмысты қорғау:
Жұмысты қорғауда студенттің тақырып бойынша білімі анықталады.
Қорғау барысында студент ұсынылған жұмыстың мазмұнын жақсы білу керек,
теориялық және практикалық сипаттағы мәселелерге байланысты сұрақтарға
жауап беру.
ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ПӘНІ БОЙЫНША ЕМТИХАН СҰРАҚТАРЫ
1. Мемлекет пен құқықтық пайда болуының теологиялық және патриархалдық
теориялары
2. Мемлекет пен құқықтық пайда болуының келісім-шарт теориясы. Күштеу
теориясы
3. Мемлекет пен құқықтық пайда болу себептері және жалпы заңдылықтары.
4. Әр түрлі халықтардағы мемлекеттің пайда болу жолдары (Шығыстың және
батыстың)
5. Мемлекеттің мәні. Мемлекеттің таптық және жалпы халықтық
мәні.Мемлекеттің мәні туралы қазіргі кездегі ғылыми көзқарастар
6. Мемлекет ұғымы. Мемлекеттің әр түрлі анықтамалары
7. Мемлекеттің белгілері. Мемлекеттің негізгі белгілерінің қазіргі
трактовкасы
8. Мемлекеттің функциясы ұғымы. Мемлекеттің негізгі функциясының мазмұны
(экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, құқық қорғаушылық)
9. Мемлекеттің нысаны мен мәнінің арақатынасы
10. Басқару нысандары, оның түрлері және жалпы сипаттамасы
11. Мемлекеттік құрылыс нысаны, оның түрлері және жалпы сипаттамасы
12. Саяси режим, оның түрлері және жалпы сипаттамасы
13. Мемлекеттің механизмі. Мемлекет механизмнің әрекет ету принциптері.
14. Мемлекетік органдар және олардың жіктелуі. Заң шығарушы, атқарушы, сот
органдары
15. Құқық: ұғымы, белгілері, жүйесі
16. Құқықтың қайнар көздері
17. Әкімшілік құқық – құқықтық бір саласы
18. Әкімшілік құқық әдістері, жүйесі
19. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері: ұғымы, түрлері
20. Әкімшілік құқықтық – қатынастар
21. Әкімшілік субьектілері: жалпы ұғым
22. Қоғамдық ұйымдар - әкімшілік құқық субьектілері
23. Орталық атқару органдары - әкімшілік құқық субьектілері
24. Қазақстан Республикасының Президенті
25. ҚР Үкіметі.
26. Жергілікті атқару органдары
27. Діни бірлестіктер
28. Басқару әдістері мен нысандары
29. Басқарудың құқықтық актілері
30. Мемлекеттік қызмет: жалпы ұғым
31. Мемлекеттік қызметкерлердің жітелуі
32. Мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық мәртебесі
33. Мемлекеттік қызметкерлердің тәртібі, мәдениеті, этикасы
34. Әкімшілік құқық бұзушылық істері жөніндегі өндіріс
35. Әкімшілік жауапкершілік: ұғымы, негізгі белгілері
36. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы
37. Әкімшілік өндіріп алу (взыскания): ұғымы, түрлері
38. Азаматтық құқықтық реттеу пәні
39. Азаматық құқықтың даму тарихы
40. Азаматтар- азаматтық құқықтың субъектісі ретінде
41. Заңды тұлғалар – азаматтық құқықтың субъектісі ретінде
42. Бағалы қағаздар түсінігі. Бағалы қағаздарға қойылатын талаптар
43. Заттар азаматтық құқықтың объектісі ретінде
44. Азаматтық құқықтың әдісі
45. Азаматтық құқықтың қайнар көзі
46. Азаматтық құқықтың негізгі принциптері (қағидалары)
47. Азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі мен ерекшеліктері
48. Мәмленің жарамсыздығы және оның салдары
49. Азаматтық құқықтық қатынастардың элементтері
50. Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері
51. Азаматтық құқық қабілеттілік ұғымы және мазмұны
52. Азаматтардың әрекет қабілеттілігі және түрлер
53. Қорғаншылық пен қамқоршылық
54. Меншік құқығы: жалпы ұғымы
55. Міндеттеменің пайда болу амалдары
56. Азаматтық шарттар: жалпы ұғымы
57. Мемлекеттік басқару ғылымының пәні
58. Қазақстан Республикасының мемлекттік басқару жүйесі
59. Мемлекеттік органдар бақылу және қадағалау өкілеттігі
60. Мемлекеттік қызмет түсінігі
61. Отбасы құқығы пәні, әдістері, қайнар көздері
62. Бала асырап алушылықтың құқықтық тәртібі
63. Отбасылық құқықтық қатынастар
64. Еңбек құқығының пәні: жалпы ұғымы
65. Еңбек құқықтық қатынастар
66. Жеке еңбек шарты: жалпы сипаттама
67. Экологиялық құқық пәні: жалпы ұғымы
68. Экологиялық құқық бұзушылықтар
69. Қылмыстық құқық пәні: жалпы ұғым
70. Қылмыс: ұғымы, құрамы
71. Қылмыстық жауапкершілік және қылмыстық жаза
72. Халықаралық құқық жүйесі
73. Халықаралық құқықтық нормалар
74. Халықаралық шарттар
75. ҚР халықаралық құқық жүйесінде
[pic]
[pic]
[pic]
Меншік құқығы –субъектінің заң арқылы танылатын және қозғалатын өзіне
тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану, және оған билік ету құқығы
болып табылады.
[pic]
Қазіргі кездегі меншік құқығын,римдегі меншік құқығымен салыстырғанда
айырмашылық өте аз,яғни қазіргі кездегі меншік құқығы өз негізін ежелгі
римдегі меншік құқығынан алады деп айтуға болады.
Мемлекеттің шығу теориялары
|Теория аты |Анықтамасы |Тұжырымдама |
|Теологиялық |Мемлекетті, үкіметті құдай |Құдай адамдарды, өсімдіктерді жаратады|
| |жаратты деп уағыздаған. Ең |деуге болады, бірақ қоғамнан құралған |
| |бірінші теор.бірі. Ғылыми |саяси ұйымның бірігуіне тікелей қатысы|
| |түрде уағыздаған: Аврелий |жоқ .Бұл ертедегі шіркеулердің |
| |Августин, Фома Аквинский |мемлекеттің өміріндегі атқарған рөліне|
| |Маңызы: үкімет |байланысты қалыптасқан теория |
| |басқарушылығын құдайдың | |
| |күшіне жатқызу, монархтын | |
| |күшін уағыздау үшін | |
| |пайдаланылды | |
|Патриархалды |Мемлекет пайда болуының |Отбасы бұл кішкене мемлекет. Онда |
| |құрылымын отбасының тым |өзінің басшысы, ұстанатын саясаты, |
| |өсуіне және әкенің |экономикасы болады. Яғни ,отбасы |
| |отбасына басшылығын, |мемлекеттің кіші моделі десек те |
| |монархтың басшылығына |болады. |
| |ұқсастырды. Бұл т-я | |
| |Аристотель еңбектерінде | |
| |айтылған, кейін Фильмердің | |
| |«Патриарх» атты еңбегінен | |
| |көруге болады | |
|Шартты | 17ғ Голландияад пайда |Мемлекет билігі халықта және халық |
| |болды. Жақтаушылар Гуга |тәуелсіз болды деген тұжырыммен |
| |Гроций, Спиноза, Англиядан |келіспеймін, себебі, мемлекет пайда |
| |Локк, Гоббс мемлекет |болғаннан бастап оны басқарған монарх |
| |сезімшілік шығармашылық |болды билік толық соның қолында болды |
| |жемісі деген тұжырымға | |
| |келеді | |
|Материалистік |Қоғамның экономикалық |Ең шыншыл теориялардың бірі. Ол |
| |жағдайымен сәйкес |қоғамның тарихи дамуында пайда |
| |түсіедіреді: қоғамдық |брлғанын айтады. Яғни, бәрі |
| |еңбектің бөлінуінен, |бірте-бірте мелекеттің пайда болуына |
| |таптарға бөлінуінен т.б |қандай да бір ағышарттар жасалды. |
| |себептерден пайда болды | |
| |делінген | |
|Келісім |Руссо ғылыми |Шыншыл теория, себебі, таптар |
| |еңбегінде-басқарушылар |арасындығы теңсіздік нәтижесінде |
| |мемлекетті өз меншігі деп |бағынушы және бағындырушы қоғам |
| |санап азаматтарды құлдары |қалыптасты одан мемлекет пайда болды. |
| |ретінде санады. Байлар мен | |
| |кедейлердің теіңсіздігі, | |
| |жеке меншіктің теңсіздігі | |
| |себеп болды делінген. | |
|Органикалық |19ғ өкілдері Герберт, |Иә, терең үңілсек бұл дұрыс пікір |
| |Спенсер. Олар мемлекет жеке|сияқты. Мемлекет толық бір организм, |
| |адамдардан тұратын тірі |бірінсіз-бірі жұмыс істей алмайды. |
| |клеткалардан п.б.Егер |Оның міндетті түрде бірігіп жұмыс |
| |организм сау болса, оның |атқаратын тетігі болуы тиіс. |
| |клеткалары да өз тәніне | |
| |қызымет атқарады | |
|Күштеу |Құлиеленушілік кезден |Шынымен мемлекет күшті тайпаның, әлсіз|
| |басталды. Өкілдері:Дюринг, |тайпаны жаулап алуынан пайда болады. |
| |Л.Гумплович пікірлерінше |Жер үшін күрестер жүрді, осыдан |
| |бұл,қоғамдық даму негізіне |мемлекет пайда болды. |
| |саяси қатынастар нысаны | |
| |жатады, ал экономикалық | |
| |құбылыс саяси актілердің | |
| |нәтижесі Мемлекет-күштеп, | |
| |жаулап алудың нәтижесі | |
| |делінген. | |
ТЕСТІЛІК ЕМТИХАН МАТЕРИАЛДАРЫ
1 модуль – Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы
SSS1D
Мына құбылыстардың қайсысы тікелей мемлекеттік құқықтық құбылыстарға
жатады?
А.әдет-ғұрып ,мораль, өнеге ,дін
В.саяси сана және саяси мәдениет
С.салт дәстүр,ізгілік,мәдениет
D.заңдылық ,нормативтік құқықтық актілер,құқықтық сана,құқықтық
қатынас,мемлекет мемлекеттік аппарат
E.өндіргіш күште ,өндіріс тәсілі
SSS2В
Мына анықтама – «әдістер жүйесі ,зерттеу тәсілі мен амалдар жиынтығы,олар
туралы білімдер» қайсы ұғымды білдіреді
А.концепция
В.теорема
С.фунция
D.әдістеме
E.презумпция
SSS3В
Мемлекет және құқықтың жалпы теориясының заң ғылымдарының қай түріне жатады
А.салалық заң ғылымына жатады
В.тарихи теориялық заң ғылымы
С.шет елдердің мемлекеттері мен құқықтарын зерттейтін ғылымға жатады
D.заң ғылымындарының іргелі түріне жатады
E.халықаралық құқықты зерттейтін ғылымға жатады
SSS4А
Отбасының ,жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы деген ғылыми
еңбектің авторы кім?
А.Ф.Энгельс
В.К.Маркс
С.В.И.Ленин
D.Гуго Гроцкии
E.Жан –жак Руссо
SSS5D
Тарихи –материалистік ілімнің көрсету бойынша қандай басты себептер мен
факторлар мемлекеттің пайда болуына ықпал етті
А.ақша,қалалардың және қолөнер кәсібінің туындауы
В.матриархаттың патриархатпен ауысуы ,діннің пайда болуы
С.жер бетінде климаттық жағдайлардың өзгеруі
D.өндіргіш күштердің дамуы,қоғамда еңбектің жіктелуі,үстеме өнімнің
жасалуы,жеке меншіктің пайда болуы
E.көпес таптардың пайда болуы,тауар айналымның өсімқорлықтың туындауы
SSS6С
Күштеу теориясы бойынша мемлекеттің туындауына ең басты себептер және
факторлар болғандарды атаңыз
А.ақшаның пайда болуы
В.таптардың пайда болуы,олардың араларында ымырасыз ,бітіспес күрестің
туындауы
С.күшті тайпалардың әлсіздерді жаулап алуы, күшті тайпаның ғана үстемдік
етуі
D.климаттық жағдайлардың өзгеруі ,өңдіріс құралдарының дамуы
E.мемлекет құру үшін адамдар арасында еркін өз ықтиярларымен келісімдер
жасалуы
SSS7А
Мемлекеттің патриархалдық теория бойынша туындауының ең басты идеясы неде
А.мемлекет отбасынан ,оның өсіп –ұлғайып кетуінен барып пайда болды
В.мемлекет бір тайпалар басқа тайпаларды күш жұмсап жаулап ,басып алудың
нәтижесінде пайда болды
С.мемлекет жеке меншік,таптар пайда болғанда,теңсізді көрінуынан туындайды
D.мемлекет барлық уақыттарда бар болған,ол адамзат пен бір мезгілде пайда
болған
E.мемлекеттің пайда болуы адам психологиясының ерекшеліктері мен
байланысты.
SSS8В
Мемлекеттің пайда болуының теологиялық теориясының басты идеясы неде
А.қоғамның обьективті даму нәтижесінде болған еңбектің жіктелуі ,үстеме
өнімнің жасалуы ,жеке меншіктің ,таптардың туындауы негізінде мемлекет
пайда болған мемлекет матриархаттың патриархатпен алмасуының нәтижесінде,
діннің шығуы негізінде пайда болған
В.мемлекет құдай тағаланың ерік –ықтиярының нәтижесі ,ең жоғарғы ақыл
парасаттың көрінісі
С.мемлекет адамдардың өз ерік –ықтиярларымеен жасасқан келісімдерінің
нәтижесі
D.мемлекет әрқашанда да болған ,ол жер бетінде адамзат қоғамымен бір
мезгілде пайда болған
E.дұрыс жауап жоқ
SSS9В
Басқару тұрпаттары Президенттік Республика тұрпатына ең дұрыс келетін
елдерді атаңыз?
А.Иордания,Испания
В. АҚШ,Франция
С.Англия, Германия
D.Италия, Венгрия
E.Түркия
SSS10С
Елбасы сайланбалы және аласмастырылатын болып ,оның билігі өкілді органнан
немесе сайлаушылардың ерік-ықтиярынан туындайтын болғандағы басқару тұрпаты
қалай аталады?
А.демократия
В. деспотия
С.республика
D.монархия
E.тирания
SSS11А
Төмендегі анықтамаларға сәйкес келетін ұғым қайсысы екенін анықтандар
«мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы,сондай-
ақ қоғамдағы саяси бостандықтың деңгейі мен жеке адамның құқықтық жай
–күйінің сипаты»
А.саяси режим
В.мемлекеттік басқару жүйесі
С.бұқаралық жүйе
D.құқықтық жүйе
E.мемлекет тұрпаты
SSS12В
Мемлекеттік биліктің жоғарғы органдардының құрлымы мен қызметін бекітетін,
азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын реттейтін құқық
салаларының бірін атаңыз
А.әкімшілік құқық
В.конституциялық құқық
С.азаматтық құқық
D.қылмыстық құқық
E.қаржы құқық
$$$13С
Төмендегі нұсқалардың қайсысы Қазақстан Республикасының мемлекеттік
құрылыс нысаны болады
А. Федерация
В. Автономиялық республика
С. Біртұтас мемлекет
D. Конфедерация
Е. Ассоциация
$$$14А
7 Диктаторлық режимнің белгісі не болып табылады ?
А. Мемлекеттік органдардың сайланып қойылуын шектеу, парламенттің рөлін
жоққа шығару, күштеу мен зорлық зомбылықты кең қолдану, т.б.
В. Жалпыға бірдей, тең сайлау құқығы
С. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
D. Мемлекеттегі оппозициялық партияларға саяси бостандық беру
Е. Әлеуметтік базасы бар саяси партиялардың ресми жұмыс жасауы
$$$15А
Мемлекеттің федеративті нысанына тән сипаттар қайсы?
А. Бұл дербес құрылымдары (республика, штаттар, жерлер) бар күрделі
мемлекет
В. Федеративті мемлекеттің меншікті шекарасы болмайды
С. Федеративті мемлекеттің құрамына кіретін субьектілердің өз
конституцияларының болмауы
D. Біртұтас аумақтың, ортақ заңдардың, мемлекеттік биліктің бірыңғай жоғары
органдарының болмауы
Е. Мемлекеттердің уақытша одағы
$$$ 16С
Қолданыста жүрген қазіргі Қазақстан Республикасы Конституциясы қашан
қабылданды?
А. 29 сәуір 1995 жыл
В. 25 қазан 1995 жыл
С. 30 тамыз 1995 жыл
D. 16 желтоқсан 1995 жыл
Е. 28 қаңтар 1995 жыл
$$$17Е
Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымына қашан мүше болды?
А. 16 желтоқсан 1991 жыл
В. 25 қаңтар 1993 жыл
С. 25 қазан 1990 жыл
D. 29 сәуір 1992 жыл
Е. 2 наурыз 1992 жыл
$$$18D
Мемлекет өміріндегі аса маңызды мәселелер бойынша шешімдер қабылдау және
заң жобалары бойынша бүкілхалықтық дауыс беру
А. Парламенттің мемлекет басшысын сайлауы
В. Президенттікке кандидатты сайлау
С. Облыстық әкімдерді сайлауын өткізу
D. Халықтық референдум
Е. Халық лаазымды адамдардан, мемлекеттік органдардан, қоғамдық ұйымдардан,
азаматтардан заңдардың, басқа да нормативті актілердің қатаң сақталуын
талап ету
$$$19D
Қазақстан Республикасы құқығының қайнар көзіне жатады?
А.Моральдық нормалары
В.Әдет нормалары
С.Саяси партиялардың бағдарламалары
D.Нормативтік актілер
Е.Республика Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары
$$$20D
Мемлекеттің негізгі белгілеріне төмендегілердің қайсысы тән
А.саяси ұйым
В.мемлекеттік биліктің дербестігі
С.мемлекет басшысы президент болуы
D.басқару және мәжбүрлеу аппаратының болуы
Е. құрамында мемлекеттердің болуы
$$$21С
Мемлекеттің қызметтері нешеге бөлінеді?
A. Орта және сыртќы
B. Сыртќы және инфраќұрылым
C. Ішкі және сыртќы
D. Ішкі және тұраќты
E. Тұраќты және тұраќсыз
$$$22А
Мемлекеттің пайда болуының органикалық теориясы белгісіне қайсы жатады?
A. Белгілі мөлшерде оған бір жағынан –мемлекеттік құрылым,екінші жағынан
тірі организмнің арасында параллель жүргізуші
B. Мемлекеттің пайда болуының негізінде адамдардың келісімі мен олардың
келісіп іс істеу факторы
C. Мемлекеттік биліктің отбасы егесінің билігімен ұқсастығы мен туыстығын
көре білуі
D. Мемлекеттің пайда болуын табиғи тарихи себептермен өндіріс қаржысына
жеке меншіктің пайда болуымен тапқа бөліну,таптық қарама қайшылық
E. Мемлекеттің пайда болуы алланың әміріне негіздеген.
$$$ 23D
«Жеті жарғы» хандар жинағының пайда болуы қазақтың қай белгілі ханының
есімімен байланысты?
А. Есім хан
В. Абылай хан
С. Қасым хан
D. Тәуке хан
Е. Керей
SSS24D
Мемлекетің қандай өзіндік белгілері оны басқа жеке адамдар ұйымдарының
нысандарынан ерекшелендіреді?
А.Қоғамдық меншік, қорғаныс, мәдениет
В.Халық,билік, аумақ
С.Демократия, органдардың сайланып қойылуы, олардың қоғам еркі бойынша
ауыстырылып отырылуы
D. Жариялылық биліктің ерекше аппараты, биліктің аумақтық құрылымы,
салықтар
Е.Жалпы ережелер, адамдардың мінез-құлық нормалары
$$$25А
Ұзақ уақыт бойына қалыптасып, шын мәнінде әдеп ретінде қолданылатын және
ерекше мәжбүр ету органдарының қажет етпейтін тәртіп ережелері
А.Әдет-ғұрып
В.Республика Президентінің жарлығы
С.Қоғамдық ұйымдардың нормалары
D.Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы
Е.Сот үкімі
$$$26D
Мемлекеттің идеологиялық функциясы
А. Адамдардың, әсіресе қысымға ұшыраған адамдардың материалдық және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыруға,халықты әлеуметтік жағынан қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталған
В. Конституциялық құрылымды сақтау мен нығайту,мемлекеттік және қоғамдық
қауіпсіздікті,заңдылықты,құқық тәртібін,құқық бұзушылықпен күрес т.б
қоғамдық өмірге қатысушылардың барлығының сақтауына қол жеткізуге
бағытталған
С. Басқа мемлекеттердің тарапынан болатын қауіп пен олардың агрессиялық
әрекеттеріне қарсы тұру және қарсылық көрсету мүдддесінде әскери
потенциалды құру және байыту
D. халықтың арасында мемлекеттің саясатын түсіндіру,осы азаматтардың
көпшілік тобының қолдауы мен мақұлдауын қамтамасыз ету,бұқаралық ақпарат
құралдарын, ғылыми білім беру,мәдени ағарту және мекемелердің басқа да
идеологиялық бағытын міндеттерін шешу
Е. қоғамның даму сатысында пайда болатын саяси ұйым
$$$27С
Елді қорғау функциясы
А Адамдардың, әсіресе қысымға ұшыраған адамдардың материалдық және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыруға,халықты әлеуметтік жағынан қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталған
В. Конституциялық құрылымды сақтау мен нығайту,мемлекеттік және қоғамдық
қауіпсіздікті,заңдылықты,құқық тәртібін,құқық бұзушылықпен күрес т.б
қоғамдық өмірге қатысушылардың барлығының сақтауына қол жеткізуге
бағытталған
С. Басқа мемлекеттердің тарапынан болатын қауіп пен олардың агрессиялық
әрекеттеріне қарсы тұру және қарсылық көрсету мүдддесінде әскери
потенциалды құру және байыту
D. халықтың арасында мемлекеттің саясатын түсіндіру,осы азаматтардың
көпшілік тобының қолдауы мен мақұлдауын қамтамасыз ету,бұқаралық ақпарат
құралдарын, ғылыми білім беру,мәдени ағарту және мекемелердің басқа да
идеологиялық бағытын міндеттерін шешу
Е. қоғамның даму сатысында пайда болатын саяси ұйым
$$$28D
Төмендегі көрсетілген белгілердің қайсысы шексіз монархияға жатады ?
А.Жоғарғы мемлекеттік биліктің алқалық сипаты
В.Мемлекет басшысының заңды жауаптылығы
С.Елдің барлық мемлекетік және қоғамдық істерін басқаруда жетекшілік рөл
атқаратын саяси партиялардың болуы
D.Мұрагерлік бойынша жоғарғы билікті жеке иеленушілік және билік етушінің
билігі шексіз болуы
Е.Жоғарғы биліктің белгілі мерзімге сайланып қойылуы
$$$29С
Мемлекеттік саяси режимнің нысанының астарынан не түсінуге болады?
А. Мемлекттік биліктің жоғары органдарының құрылу тәртібі мен құрылымы
В. Мемлекттің ұлтық-аумақтық және әкімшілік-аумақтық құрылысы
С. Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы
D Біртұтас мемлекеттік құрылыс
Е. Жергілікті мемлекеттік билік органдарының құрылымы.
$$$30С
Ортақ мүддені қамтамасыз ету үшін мемлекеттердің уақытша одағын құрайтын
мемлекеттік құрылыс нысаны қалай аталады?
А. Ұлтық белгілері бойынша құрылатын федерация
В. Империя
С. Конфедерация
D. Біртұтас мемлекет
Е. Аумақтық принцип бойынша құрылатын федерация.
$$$31Е
Президенттік билік ерекшелігі.
А. Әскери хунта билігі.
В. Адамдардың қан жақындығы бойынша бірігуі
С. Мемлекет басшысының заңды жауаптылығының болмауы
D. Жоғарғы биліктің мұрагерлік мираскорлығы
Е. Президент үкіметті өзі ќұрып, өзі босата алуы
$$$32А
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша халық пен мемлекет атынан
сөз алу құқығы кімге берілген?
А. Президентке
В. Конституциялық Кеңеске
С. Үкіметке
D. Парламентке
Е. Мәслихатқа.
$$$33D
Халықтық билікті жүзеге асырудың тікелей нысандары?
А. Парламент.
В. Мәслихат.
С. Конституция.
D. Референдум.
Е. Сот.
$$$34А
Әлеуметтік қорғау функциясы
А Адамдардың, әсіресе қысымға ұшыраған адамдардың материалдық және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыруға,халықты әлеуметтік жағынан қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталған
В. Конституциялық құрылымды сақтау мен нығайту,мемлекеттік және қоғамдық
қауіпсіздікті,заңдылықты,құқық тәртібін,құқық бұзушылықпен күрес т.б
қоғамдық өмірге қатысушылардың барлығының сақтауына қол жеткізуге
бағытталған
С. Басқа мемлекеттердің тарапынан болатын қауіп пен олардың агрессиялық
әрекеттеріне қарсы тұру және қарсылық көрсету мүдддесінде әскери
потенциалды құру және байыту
D. халықтың арасында мемлекеттің саясатын түсіндіру,осы азаматтардың
көпшілік тобының қолдауы мен мақұлдауын қамтамасыз ету,бұқаралық ақпарат
құралдарын, ғылыми білім беру,мәдени ағарту және мекемелердің басқа да
идеологиялық бағытын міндеттерін шешу
Е. қоғамның даму сатысында пайда болатын саяси ұйым
$$$35А
Құқықтық мемлекетке негіз болып табылатын принциптер?
А. Заң үстемдігі
В. Матриархат (аналық дәуір)
С. Рулық мүдде
D. Тыйым салу басымдығы
Е. Оның аумағына ешкімнің қол сұқпауы және бөленбеуі.
$$$36С
Азаматты ќұќыќ ќабілеттілігінен шектейтін орган.
A. Полиция
B. АХАЖ
C. Сот
D. Прокуратура
E. Жоғарыдағылардың бәрі
$$$37С
Қазақстан Республикасының басқару нысаны
А. Парламенттік-Президенттік
В. Парламенттік
С. Президенттік
D. Халықтық-демократиялық
Е. Дуалистік монархия
$$$38E
Қазақстан Республикасында азаматтық-құқықтық қабілеттілік толықтай не
жастан басталады?
A. Тумысынан
B. 14 жаста
C. 15 жаста
D. 16 жаста
E. 18 жаста
$$$39Е
Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы кім?
А. Президент
В. Парламент
С. Үкімет
D. Жоғарғы Сот
Е. Халық
$$$40С
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша адамның және құқықтары мен
бостандықтары қандай жағдайда шектеледі?
А. Мемлекет қажет деп тапқан барлық жағдайларда
В. Құқықтар мен бостандықтарды шектеу мүмкін емес
С. Конституциялық құрылысты қорғау, коғамдық тәртіпті, адам құқықтары мен
бостандықтарын сақтау мақсатында заңмен шектелеуі мүмкін
D. Сайлау, референдум кезінде
Е. Саяси себептер бойынша құқықтарды шектеуге жол беріледі.
$$$ 41В
Құқықтық тәртіпті сақтау функциясы
А Адамдардың, әсіресе қысымға ұшыраған адамдардың материалдық және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыруға,халықты әлеуметтік жағынан қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталған
В.Конституциялық құрылымды сақтау мен нығайту,мемлекеттік және қоғамдық
қауіпсіздікті,заңдылықты,құқық тәртібін, құқық бұзушылықпен күрес т.б
қоғамдық өмірге қатысушылардың барлығының сақтауына қол жеткізуге
бағытталған бағыт
С.Басқа мемлекеттердің тарапынан болатын қауіп пен олардың агрессиялық
әрекеттеріне қарсы тұру және қарсылық көрсету мүдддесінде әскери
потенциалды құру және байыту
D. халықтың арасында мемлекеттің саясатын түсіндіру,осы азаматтардың
көпшілік тобының қолдауы мен мақұлдауын қамтамасыз ету,бұқаралық ақпарат
құралдарын, ғылыми білім беру,мәдени ағарту және мекемелердің басқа да
идеологиялық бағытын міндеттерін шешу
Е. қоғамның даму сатысында пайда болатын саяси ұйым
$$$ 42D
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша сайлауға кімдер қатыса
алмайды?
А. Тұрақты тұратын жері жоқ азаматтар
В. Тұрақты жұмыс орны жоқ азаматтар
С. Республикадан уақытша кеткен азаматтар
D. Әрекет қабілеттілігі жоқтар мен бас бостандығынан айыру орнында
отырғандар
Е. Саяси партиялардың мүшелігінде тұратындар
$$$43С
Жұмыска қабілетті кәмелетке толған балалардың еңбекке жарамсыз ата-аналарын
қамқорлыққа алуы туралы қай құқықтық актіде белгіленген ?
А. Үкімет қаулысында
В. Президент жарлығында
С. Қазақстан Республикасы Конситуциясында
D. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңес кауылысында
Е. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот қаулысында
$$$44D
Адамдардың тең құқығын бекітетін және тең жауапкершілік жүктейтін әрі
ешқандай кемсітуге жол бермейтін құқық қағидасы?
А. Әрекет бостандығы
В. Заңды әрекет
С. Нормативтілік
D. Заң мен сот алдындағы теңдік
Е. Прецедент.
$$$45А
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасын кім сайлайды?
А. Президенттің ұсынуымен Сенат
В. Бас Прокурор
С. Үкімет
D. Конституциялық Кеңес.
Е. Халық
$$$46D
Төменде көрсетілген органдардың ішінен қайсысының Қазақстан Республикасы
Конституциясы нормаларына ресми түсінік беруге құқығы бар ?
А. Прокуратура
В.Үкімет
С.Жоғарғы Сот
D.Конституциялық Кеңес
Е. Ұлттық қауіпсіздік комитеті
$$$47Е
Мемлекеттің басқару нысанына қайсысы жатады
A. Президенттік, демократиялық
B. Республикалық,унитарлық
C. Федеративік, монархиялық
D. Шетел азаматтар
E. Республикалық, монархиялық
$$$48С
Қандай орган Қазақстан Республикасында мемлекеттік қадағалауды жүзеге
асырады?
А. Республика Парламенті
В. ҰҚК
С. Прокуратура
D. Әділет министрлігі
Е. Конституциялық Кеңес
$$$49С
Мемлекеттің құрылымдық нысанына қайсысы жатады
A.Президенттік, демократиялық
B.Республикалық,унитарлық
C.Федеративік, унитарлы, конфедерация
D.Шетел азаматтар
E.Республикалық, монархиялық
$$$50D
Қазақстан Республикасы азаматтығын алу мәселесін кім шешеді?
А. Парламент
В. Үкімет
С. Көші-қон жөніндегі департаменті
D. Президент
Е. Конституциялық Кеңес
$$$51D
Қазақстан Республикасында заң шығару билігін атқаратын орган
А. Мәслихат
В. Кәсіподақтар
С. Партиялар
D. Парламент
Е. Үкімет
$$$52А
Қазақстан РеспубликасыныңҮкіметі нормативті-құқықтық актінің қандай түрін
шығарады?
А.Қаулы
В.Жарлық
С.Заң
D.Шешім
Е.Конституциялар
$$$53D
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Мәжіліс депутаттарын сайлау
қалай жүзеге асыралады?
А.Мәслихат депутаттары жиналысында жанама сайлау құқығы негізінде
В. Әр түрлі аумақ тұрғындарының жұрт сенген өкілдері арқылы
С.Аумақтардағы сайлаушылар арқылы
D. Жалпыға бірдей ,тең және төте сайлау құқығы негізінде
Е. Халықтың ынталы тобымен
$$$54С
Ең жоғарғы заң шығару органы қабылдайтын құқықтық акті қалай аталады?
А.Жарлық
В.Шешім
С. Заң
D.Үкім
Е. Меморандум
Модуль-2 Құқық негіздері
$$$55В
Барлық азаматтар, лауазымды тұлғалар, мемлекеттік органдар мен қоғамдық
бірлестіктер құқық нормаларын
дәл және бұлжытпай орындайтындығы туралы құқық принципі
А. Принципшілдік
В. Заңдылық
С. Мызғымас тұрақтылық
D. Тең құқылық
Е. Демократия
$$$56B
Құқықтық нормаларды жүзеге асыру нәтижесінде қалыптасатын қоғамдық тәртіп
бұл-
А. Тұрақтылық
В. Құқықтық тәртіп
С.Тұрақты ережеге бағындыру
D.Төтенше жағдай
Е.Құқықтық үлгісі
$$$57В
Мемлекеттік биліктің атқарушы және басқарушы органдардың қызметі барысында
қалыптасатын, басқару қатынасын реттейтін құқық саласы қалай аталады?
А.Азаматық құқық
В.Әкімшілік құқық
С.Еңбек құқығы
D. Экология құқығы
Е. Қылмыстық құқық
$$$58D
Құқық нормаларымен реттеу нәтижесінде қалыптасатын ерекше ерікті қатынастар
қалай аталады?
А.Тұлғалар арасындағы қатынас
В.Тұрақты қатынастар
С.Моральдық қатынастар
D.Құқықтық қатынастар
Е.Әдетті қатынастар
$$$59Е
Қоғамдық қатынастарға бағытталған және оны бұзған жағдайда мемлекеттік
мәжбүр ету шараларын қолдануды көздейтін мемлекет белгілен немесе санкция
берген жалпыға бірдей міндетті ережелер
А.Әдет-ғұрыптар
В. Діни рәсімдер
С.Саяси нормалар
D.Моральдық нормалар
Е. Құқықтық нормалар
$$$60D
Құқық нормасының басқа әлеуметтік нормалардан басты айырмашылығы неде?
А. Ешқандай айырмашылығы жоқ
В.Құқықтық нормалар әдет күші арқылы қамтамасыз етіледі
С. Құқық нормалары мемлекеттің қатысуынсыз құралады
D. Құқық нормаларын мемлекет шығарады және мемлекеттік мәжбүр ету арқылы
қамтамасыз етіледі
Е.Қоғамдық ықпал ету шараларына негізделген
$$$61D
Әркімнің жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына қол сұғылмауына,
абыройы мен ар-намысының қорғалу құқығы қай нормативті-құқықтық актіде
бекітілген?
А.Неке туралы кодексте
В.Азаматтық кодексте
С.Қылмыстық кодексте
D.Конституцияда
Е. Еңбек туралы заңдар кодексінде
$$$62Е
Құқық бұзушылықтың белгілерін тап.
A. Құқыққа қарсылық
B. Кінәлік
C. Жауапкершілік
D. Ќоғамға ќауіптілік
E. Жоғарыдағылардың бәрі
$$$63С
Қазақсан Республикасы Конституциясы бойынша адамның кез -келген дінді
уағыздау құқығы қалай аталады?
А.Ар-ождан бостандығы құқығы
В.Сөз және шығармашылық бостандығы құқығы
С.Рухани-бірлесу бостандығы құқығы
D.Жеке бас бостандығының құқығы
Е.Құқықтық субьектілігін тану құқығы
$$$64D
Азаматтардың бірлесу бостандығы құқығы қалай түсінуге болады?
А.Жеке меншікке қол сұқпау
В.Қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау
С. Абырой мен ар-намысты қорғау
D. Партияға ,кәсіподаққа мүше болу құқығы
Е. Республикадан тыс жерлерге кету және кедергісіз қайтып оралу
$$$65D
Көрсетілген құқық салаларының қайсысы ерлі-зайыптылардың мүліктік дауларына
байланысты қатынастарын реттейді?
А. Еңбек құқығы
В. Әкімшілік құқығы
С. Қылмыстық құқық
D. Отбасылық құқық
Е. Қаржы құқығы
$$$67В
Заңда маңызы бар мәлімдемелерді, актілерді және келісімдерді рәсімдейтін
және куәландыратын мемлекеттік орган
А. Полиция әкімшілігі
В. Нотариат
С. Сот
D. Әділет министрлігі
Е. Прокуротура
$$$68C
Мемлекеттік басқару, қоғамдық тәртіпті сақтау, мемлекет мүддесін,азаматтар
құқықтарын қорғау процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды реттейтін
құқық саласы және т. б.
А.Азаматтық құқық
В. Қаржы құқығы
С. Әкімшілік құқық
D. Қылмыстық құқық
Е. Еңбек құқығы
$$$69D
Мүліктік қатынастарды (мысалы,мұраға қалтыруды) реттейтін құқықтың саласы
А.Әкімшілік құқық
В.Қылмыстық құқық
С.Конституциялық құқық
D.Азаматтық құқық
Е.Еңбек құқығы
$$$70А
Азаматтық және отбасылық құқықтары бойынша әрекет қабілеттілігі жоқ
тұлғалардың құқықтықтары мен мүдделерінің қорғалуы
А.Қамқорлыққа алу
В. Мұра қалдыру
С. Компенсация
D. Мораторий
Е. Шағым
$$$71D
Заңда көрсетілген ретпен жасалған азаматтың қайтыс болған жағдайда өз дүние-
мүлкін кімге қалдыру жөніндегі ұйғарымы
А.Кепіл -пұл
В.Шешім
С. Шарт
D. Өсиет
Е. Талап
$$$72С
Әрекет қабілеттілігі дегеніміз
А.Құқық пен міндеттемелердің пайда болуына байланысты жағдайлар
В. Құқық нормаларымен реттейтін қоғамдық қатынастар
С. Жеке адамның өз әрекеті арқылы құқыққа ие болуы және өзіне заңды
міндеттер жүктеу мүмкіндігі
D.Мәміленің тиімсіз жағдайларынан бас тарту мүмкіндігі
Е. Жасаған құқық бұзушылығы үшін жауаптылықтан кетіп қалу мүмкіндігі
$$$73Е
Қазақстан Республикасында меншіктің қай түрі танылған және қорғалған?
А. Тек ұжымдық меншік
В. Заңды тұлғалардың меншігі ғана
С. Тек мемлекеттік меншік
D.Тек жеке меншік
Е.Мемлекеттік және жеке меншік тең түрде
$$$74А
Құқыққа ие болу және міндет атқару қабілеттілігі не деп аталады?
А.Құқықтық қатынас
В.Құқық шығармашылығы
С.Құқық бұзушылық
D.Әрекет қабілеттілігі
Е.Бағыт ұстау
$$$75А
Заңды құқық бұзушылық құрамының элементтері.
А.Объект,субьект,обьективтік,субьективтік жағы
В.Субъект,обьект,обьективтік, заңды міндет
С.Объективті жағы,субьективтік,субьект, заңды міндет
D.Субъективті жағы
Е.Санкция,гипотеза, диспозиция
$$$76В
Жұмысшы мен қызметкер белгілі бір мамандық, біліктілік немесе қызмет
жөніндегі жұмысты орындауға міндеттеніп,ал әкімшілік (жалдаушы) жалақы
төлеуге міндеттенетін жалдаушы мен жұмысшының арасындағы келісім
А.Келісім
В. Еңбек шарттары (контракт)
С.Міндеттемелер
D.Меморандум
Е. Консенсус
$$$77С
Қазақстан Республикасы еңбек зандары бойынша 16-дан 18 жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар үшін жұмыс уақытының мөлшері қандай?
А.Аптасына 35 сағат
В. Аптасына 30 сағат
С. Аптасына 36 сағат
D. Аптасына 41 сағат
Е. Аптасына 24 сағат
$$$78D
Азаматтардың бұзылған немесе даулы құқығын қорғау үшін сотқа шағымдану түрі
А. Наразылық
В. Анықтама
С. Талап
D. Талап-арыз
Е. Ұсыныс
$$$79 Е
Қай орган азаматты әрекет қабілеттілігі жоқ деп тани алады?
А.АХАЖ
В.Нотариат
С.Мәслихат
D. Милиция
Е. Сот
$$$80В
Қажетт қорғану деген?
А.Күшіне енбеген сот үкімдеріне шағымдану және жоғары тұрған сотан ол
шешімді қайта қарауды талап ету
тәсілі
В. Қылмыстық жауаптылықты болдырмай, қылмыстық озбырлықтан заңды қорғау
С.Айыпкердің соттан және тергеуден бұлтаруына тосқауыл болатын мәжбүр ету
шарасы
D.Қылмыс жасаған кінәлі адамға қолданылатын мемлекеттік көндіру
Е. Қылмыс жасаған күдікті тұлғаны алдын ала қамау
$$$81С
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша қасақана адам өлтіргені үшін
қылмыстық жауапқа қанша жастан
бастап тартылады ?
А.18 жастан бастап
В. 13 жастан бастап
С. 14 жастан бастап
Д. 21 жастан бастап
Е.19 жастан бастап
$$$82С
Жауаптылықты жеңілдететін мән-жай болып табылатын,адамдардың анықтау және
алдын ала тергеу органдарына ерікті түрде хабарласуы
А.Кінәсіз деп жорамалдау
В. Алиби
С. Кінәсін мойындап келу
D.Талап-арызы
Е. Кассация
$$$83В
Жасы толмағандарды қылмыстық әрекетке жасағаны үшін жауапқа қанша жастан
бастап тартылады?
А.20 жастан бастап
В. 18 жастан бастап
С. 21 жастан бастап
D. 19 жастан бастап
Е. 17 жастан бастап
$$$84Е
Жасы толмағандар есірткі заттарды заңсыз сақтағаны, алғаны және жасағаны
үшін жауапқа қай жастан бастап
тартылады?
А.15 жастан бастап
В. 16 жастан бастап
С. 13 жастан бастап
D. 17 жастан бастап
Е. 14 жастан бастап
$$$85В
ҚР-азаматтарының жүзеге асырылып жүрген заңдарға, оларды
қолдануға,азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына және қалаулы құқыққа,
басқа да құқықтық құбылыстарға құқық сезімдерінің,көз-қарастарының
,пікірлерінің,бағаларының жүйесі
А. Қоғамға қауіптілік дәрежесі
В. Құқықтық сана
С.Ниет
D. Құқықтық мәдениет
Е. Қажетті қорғану
$$$ 86С
Нақты іс –қимыл,әрекет жасау үстіндегі заң қондырғысы компонентерінің
жиынтығы, оны жүзеге асырлуы туралы,мемлекет органдарының,лауазым иелерінің
іс-әрекеттері жөнінде адамдардың жалпы түснігі мен пайымдаулары,жүріс
тұрыстарынан көрініс табуы
А. Азаматтық құқықтық жауапкершілік
В.Тәртіптік жауапкершілікке
С. Құқықтық мәдениет
D. Құқықтық сана
Е. Материалдық жауапкершілікке
$$$87А
Қазақстан Тәуелсіздігі туралы декларация қашан қабылданды?
А.1990 ж 25 қазан
В. 1991 ж 16 желтоқсан
С. 1992 ж 2 қазан
D. 1992 ж 2 наурыз
Е. 1993 ж 28 ақпан
$$$88А
Мемлекеттік үкімет билігін жүзеге асыру әдістерінің жиынтығы.
А.Мемлекеттік саяси режим
В.Парламент
С.Конституциялық кеңес
D.Мемлекеттік хатшы
Е.Премьер министр
$$$89D
Демократия дегеніз не?
А. Жеке адамның басқару
В. Заң арқылы басқару
С. Діни басқару
D. Халықтық басқару
Е. Саяси ұйымдар арқылы басқару
$$$90Е
Конституциялық Кеңестің төрағасын кім тағайындайды?
А.Үкімет
В.Сенат
С. Мәжіліс
D. Парламент
Е. Президент
$$$91D
ҚР-ның конституциясына нормаларына ресми түсінік беруге құқы бар орган?
А.Прокуратура
В. Жоғарғы сот
С. Үкімет
D. Конституциялық Кеңес
Е. Ұлттық қауіпсіздік комитеті
$$$92А
Белгілі түрде ұйымдастырылған,ішкі тұтастығымен және өзара
байланыстылығымен сипатталатын мемлекет органдарының жүйесі
А. Мемлекет механизмі
В.Президенттік билік
С.Заң
D.Шешім
Е.Конституциялар
$$$93А
Құқық бұзушылық дегеніміз не?
А. Заң жүктеген міндетті орындамау,заң тыйым салған әрекетті жасау
В. Құқықтағы заңдарға қарсы шығуы
С. Құқық бұзушылық,өз ойын білдіруі
D. Әрекет қабілеттілігі
E.билік
$$$94A
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тіл туралы заң қашан қабылданды?
А.1989 ж 22 қыркүйек
В. 1990 ж 5 қазан
С. 1991 ж 24 тамыз
D. 1998 ж 13 қараша
Е. 1999 ж 10 қазан
$$$95А
Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек етуіне байланысты мағлұматтар
жазылатын негізгі құжат
А.Еңбек кітапшасы
В. Мәжіліс хаттамасы
С. Келісім шарт
D. Куәлік
Е. Шешім
Е. Кепілдік
$$$96А
Декларация дегеніміз не?
А. Мәлімдеме
В. Конференция
С. Салтанатты шеру
D. Заңдылық
Е. Кепілдік
$$$97С
Облыс, аудан, қала аумағындағы халықтың өкілді орган қалай аталады?
А.Мәжіліс
В. Сенат
С. Мәслихат
D. Дума
Е. Демонстрация
$$$98А
Заңды өрескел бұзу дегеніміз не?
А.Қылмыс
В.Бұзақылық
С.Жауапсыздық
D.Міндеттілікке қарсы әрекет
Е. Жауаптары дұрыс емес
$$$99В
ҚР-да президенттікке соңғы сайлау қашан өткізілді ?
А.1998 ж 23 желтоқсан
В.2005ж 4желтоқсан
С.1997 ж 10 ақпан
D. 1999 ж 15 сәуір
Е. 1996 ж 9 маусым
$$$100D
Соңғы конституция (Ата заң қолданыста жүрген) неше бөлімнен, неше баптан
тұрады?
А. 12 бөлім, 188 бап
В. 15 бөлім, 160 бап
С. 18 бөлім, 100 бап
D. 9 бөлім,98 бап
Е. 10 бөлім ,108 бап
$$$101Е
Заң немесе маңызды мемлекетік шешімдерді бүкіл халықтық талқылау мен
қабылдау түрі қалай аталады?
А.Конференция
В.Ұлттық қауіпсіздік
С. Репатриация
D. Демонстрация
Е. Референдум
$$$102D
Республикадағы атқару органдары жүйесін қай мемлекеттік билік органы
басқарады?
А.Республика парламенті
В. Әділет министрлігі
С.Жоғарғы сот
D.Үкімет
Е. Ұлттық қауіпсіздік комитеті
$$$103А
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы құдай құдіретімен пайымдау теориясы
түсінігі?
А.теологиялық
В.материалистік
С.күштеу
D.патриархалды
Е.дұрыс жауап жоқ
$$$104В
Мемлекет пен құқықтың шығуын,пайда болуын адамдар арасындағы келісім-
шартпен байланыстыған
А.Теологиялық
В.Келсім шарт
С.Патриархалды
D.Озбырлық
Е. Органикалық
$$$105А
Тоталитарлық режим дегеніміз не?
А.Жеке адам немесе бір топтың билік етуі
В.Биліктің ерікті түрде бүргуі
С.Халықтық билік ету
D.Сайлау арқылы билік жүргізу
Е. Биліктің ешқандай түрінің болмауы
$$$106А
Мемлекеттік саяси билікті халықтық жолмен жүзеге асыру?
А. Демократиялық
В. Демократияға қарсы
С.Тоталитарлық
D. Фашистік
Е. Дұрыс жауап жоқ
$$$107D
Ең жоғарғы лауазымды тұлға кім?
А. Депутат
В. Сот
С. Прокуратура
D. Президент
Е. Министр
$$$108А
Азаматтықты дәлелдейтін құжат?
А. Төл құжат
В. Анықтама
С. Әскери билет
D. Өсиет
Е. Барлық жауап дұрыс
$$$109А
Заң белгілеген әрекетті істеу немесе істемеу шарттарын атаңыздар
А.Заңды міндет
В. Жауаптылық
С. Заңды айғақ
D. Қажетті қорғану
Е. Дұрыс жауап жоқ
$$$110А
Құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз
шараны және көтермелеу шарасын көрсететін құқықтық норманың бөлшегі
А. санкция
В. гипотеза
С. диспозиция
D. Діни нормалар
Е. Халықаралық шарттар
$$$111D
Мемлекетің қандай өзіндік белгілері оны басқа жеке адамдар, ұйымдарының
нысандарынан ерекшелендіреді?
А.Қоғамдық меншік ,қорғаныс,мәдениет
В.Халық,билік,аумақ
С.Демократия, органдардың сайланып қойылуы, олардың қоғам еркін бойынша
ауыстырылып отырылуы
D. биліктің ерекше аппараты, биліктің аумақтық құрылымы,
салықтар,рәміздері,қарулы күштері
Е.Жалпы ережелер, адамдардың мінез-құлық нормалары
$$$112Е
Құқықтың негізгі белгілері
А.Жүйелілігі
В.Нормативті сипаты
С.Формалды анықтылығы
D.Мемлекет күшіне сүйену және адамдардың еркін білдіру
Е.Жоғарыдағылардың барлығы
$$$113А
Құқық қағидалардан ,ережелерден,рәсімдерден тұратын белгісі не?
А.Нормативті сипаты
В.Халықтың еркін білдіру
С.Формалды анықтылығы
D.Мемлекет күшіне сүйену
Е. Діни ұйымдар
$$$114С
Мемлекеттің ел ішіндегі мемлекеттік биліктің жоғарлығын және басқа
мемлекеттермен қарым қатынаста тәуелсіздігін көрсететін қасиеті?
А. Құқық қабілеттілігі
В. Объективтілік
С. Егемендік
D. Бюрократтық
Е. Тоталитарлық
$$$115 С
Мемлекеттік режимінің нысанының астарынан не түсінуге болады?
А. Мемлекттік биліктің жоғары органдарының құрылу тәртібі мен құрылымы
В. Мемлекттің ұлтық-аумақтық және әкімшілік-аумақтық құрылысы
С. Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы
D. Біртұтас мемлекеттік құрылыс
Е. Жергілікті мемлекеттік билік органдарының құрылымы.
$$$116D
Ішкі аумақтық құрылысында басқа мемлекетер болмайтын құрылыс нысаны қалай
аталады?
А. Ұлтық белгілері бойынша құрылатын федерация
В. Империя
С. Конфедерация
D. Унитарлы
Е. Аумақтық принцип бойынша құрылатын федерация.
$$$116D
Тек қана конфедерацияға тән белгілерді атаңыздар?
А. Одақтан ерікті түрде шығу құқығының жоқтығы
В. Басқа аумақты күштеп қосу
С. Бірынғай азаматтық
D. Конфедерацияда одақтық азаматтық болмайды
Е. Одаққа кіретін мемлекеттердің егемендігін шектеу.
$$$117Е
Парламенттік Республикаға тән белгілер?
А. Әскери хунта билігі.
В. Адамдардың қан жақындығы бойынша бірігуі
С. Мемлекет басшысының заңды жауаптылығының болмауы
D. Жоғарғы биліктің мұрагерлік мираскорлығы
Е. Сайлау жүйесі арқылы билік жүзеге асырылады
SSS118В
«Жеке өзінің құқық нормаларында тұлғаның өз әрекеттерінің арқасында құқыққа
иелену және міндеттер алу,сондай-ақ оның құқықтары мен міндеттерін жүзеге
асыру қабілеті» деген анықтамада қандай ұғымның түсінілуі жобаланған?
А.құқық қабілетілік
В.әрекет қабілеттілік
С.құқық субьектілігі
D.субьективті құқық
E.деликт қабілеттілік
SSS119С
Құқық субьектісінің ерік –ықтияры мен санасынан тысқары заңи фактіні атап
көрсетіңіз
А.некеде тұру
В. әдейі өрт қоюдан басқа біреудің мүлкінің өртеніп жойылуы
С.табиғат апатынан қауіпсіздендірілген мүліктін опат болып жойылуы
D.қасақаналық пен денеге жарақат салу
Е.жоғарғы оқу орнына алу туралы бұйрықтың шығуы
SSS120D
Құқықтың ең басты қызметін атап көрсетіңіз ?
А.бағаушылық
В.танымдық
С.рұқсат ету
D.реттеу ,қорғау
E.интергативтік
SSS121В
Құқықтық сана құрлымындағы мінез-құлықтық элементтерді атап көрсетіңіз ?
А.құқықтық дәлел,құқықтық мақсат және іс әрекетке даярлықта болу
В.құқық жөніндегі білімдер ,құқықтық көз-қарастар мен сенім -нанымдар
С.қүқықтық сезімдер ,көңіл күйлер -ауандар
D.құқықтық күшті сезімдер ,бағалаулар
E.құқықтық дүние таным,көңіл-күй аудандары
SSS122А
Құқықтық қатынастар обьектісі деген не?
А.бұл табиғат құбылыстары,мүліктік және мүліктік емес өзіндік игіліктер
В.бұл тұлға,құқық бұзушылық жасаған жағдайда,оған мемлекет мәжбүрлеу
шараларын қолдану
С.құқықтық қатынастарды туындайтын .өзгеретін немесе тоқтатайтын өмірдегі
жағдай, ахуалдар
Dмұның бәрі адамды қоршаған орта,әлемі
E.заң белгілеген әрекет істеу істемеу шаралары
SSS123А
« Құзіретті органдардың құқық жасау ісін аяқтаудағы (бітірудегі) арнайы
атқарылатын іс-әрекеттері,соның нәтижесінде жасалған құқық ресми күшіне ие
болады,сөйтіп заң күшіне енеді» деген анықтама қайсы ұғымды білдіреді?
А.құқықты жүзеге асыру
В.құқықты қолдану
С.құқық шығармашылық ісі
D.құқықтық мәжбүрлеу
E.құқықты мінез-құлық ,әрекет
SSS124D
Мына анықтама қай ұғымның дұрыс келетінің табындар «құқық субьектілері іс-
әрекеттерінің барысында құқықтық тыйымдарды бұзбай сақтау,заңды міндетерін
орындау және субьективтік құқықтарын пайдалану» ?
А.құқықтық мінез, жүріс-тұрыс
В.құқықты жүзеге асыру
С.құқық бұзушылық
D.құқықтық мәдениет
E.құқықтық сана
SSS125В
Құқық нормасының санкциясында көрсетілген мемлекеттің мәжбүрлеу шаралары
қандай ұғымға жатады ?
А.моральдық жауптылық
В.заң алдындағы жауаптылық
С.саяси жауаптылық
D.діни жауаптылық
E.ізгілік жауаптылық
$$$126А
Құқық терминінің түрі олардың жасалуы адамның еркіне байланысты емес?
А. Обьективті
В. Субьективті
С. Оқу пәні
D. Құқық жүйесі
Е. Барлығы дұрыс
$$$123Е
Мемлекет пен құқықтың шығу кезеңдері?
А. Еңбек өнімділігінің өсуі
В. Жеке меншіктің пайда болуы
С. Артық өнімнің пайда болуы
D. Қоғамның таптарға бөлінуі
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$124С
Қазақстан Республикасының саяси режим түрі
А. Парламенттік-Президенттік
В. Парламенттік
С. Демократиялық
D. Халықтық-демократиялық
Е. Демократияға қарсы
$$$125А
Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне депутат болуы үшін жас
мөлшері қаншадан асқан болуы қажет?
А. 25 тен
В. 40 тан
С. 30 дан
D. 16 дан
Е. 18 Е
SSS126Е
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Үкіметті кім құрады?
А. Президент.
В. Паралемент.
С. Конституциялық Кеңес.
D. Мемлекеттік хатшы.
Е. Премьер-министр.
$$$127Е
Құқықтың атқаратын қызметтері?
А. Әлеуметтік
В. Тәрбиелеу
С. Реттеу
D. Қорғау
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$128А
Нақтылы өмірлік мән-жайлар?
А. Заңды айғақ
В. Қажетті қорғану
С. Әрекет
D. Әрекетсіздік
Е. Гипотеза
SSS129С
Құқықтық психологияға қарағанда әлдеқайда жоғары, ғылыми-теоретикалық
деңгейдегі құқықтық сана
А.құқық принципі
В.құқықтық психология
С.құқықтық идеология
D .адагершілік,заңдылықтың бірдейлігі
E. жоғарыдағылардың барлығы
SSS130D
Жеке тұлғада құқықтық сана қай кезден бастап қалыптасады
А.әр ұжымның қызметінің ерекшеліктеріне байланысты
В.адамдар жасына ,жынысына ,ұлтына ,әлеуметтік жағдайына,мүліктік жағдайына
, ерекшеліктеріне байланысты
С.қалыптасып отырған құқыққа деген өз көзқарасы халықтың
D .адамның есін білгеннен қалыптаса бастайды
E. жоғарыдағылардың барлығы
SSS131А
Ұжымдық құқықтық сана қай кезден бастап қалыптасады
А.әр ұжымның қызметінің ерекшеліктеріне байланысты
В.адамдар жасына ,жынысына ,ұлтына ,әлеуметтік жағдайына,мүліктік жағдайына
, ерекшеліктеріне байланысты
С.қалыптасып отырған құқыққа деген өз көзқарасы халықтың
D.адамның есін білгеннен қалыптаса бастайды
E. жоғарыдағылардың барлығы
SSS132В
Топтық құқықтық сана қай кезден бастап қалыптасады
А.әр ұжымның қызметінің ерекшеліктеріне байланысты
В.адамдар жасына ,жынысына ,ұлтына ,әлеуметтік жағдайына,мүліктік жағдайына
, ерекшеліктеріне байланысты
С.қалыптасып отырған құқыққа деген өз көзқарасы халықтың
D .адамның есін білгеннен қалыптаса бастайды
E. жоғарыдағылардың барлығы
$$$133Е
Құқықтық қатынастардың құрамы?
А. құқық субьектісі
В.субьективтік құқықтан
С.заңды міндеттен
D.құқықтық қатынас обьектісінен
Е. жоғарыдағылардың барлығы
$$$134А
Өздерінің алдына құқықтық мақсат қойған, дегенмен обьективті себептерден
болатын ерік –ықтиярды мен ниетінен тысқары болып келетін құқықтық
салдардың негізінде туындайтын заңды іс -әрекеттер
А. заңды қылық
В. азамттық
С. квотум.
D. заңды міндет
Е. стандарт.
$$$135А
Қоғамның,мемлекет пен жеке адамның мүдделеріне зиян келтіретін субьектінің
кінәлі, құқыққа қарсы,қоғамға қауіпті әрекеті?
А. Құқық бұзушылық
В. Қажетті қорғану
С. Қоғамдық қауіптілік
D. Әрекетсіздік
Е. Санасыздық
$$$136C
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын
Республиканың ең жоғарғы өкілді органы
А. Үкімет
В. Прокуратура
С. Парламент
D. Конституциялық Кеңес
Е. Президент
SSS 137В
Кодификация дегеніміз ?
А.қолданылып жүрген заңдарды,басқа да нормативтік актілерді сырттай
тәртіпке келтіру
В.құқықтық нормаларды құқық жасау барсында тәртіпке келтіру
С.құқықтық қатынас обьектісі
D.мұндай жинақтарды заңдардыбасқа нормативтік актілерді жасайтын мемлекет
органдары шығарады
E. заңдарды жүзеге асыратын мемлекет органдары, лауазым иелері, тиісті жеке
азаматта жүргізе алады
SSS138А
Инкорпорация дегеніміз ?
А.қолданылып жүрген заңдарды,басқа да нормативтік актілерді сырттай
тәртіпке келтіру
В.құқықтық нормаларды құқық жасау барсында тәртіпке келтіру
С.құқықтық қатынас обьектісі
D.мұндай жинақтарды заңдардыбасқа нормативтік актілерді жасайтын мемлекет
органдары шығарады
E. заңдарды жүзеге асыратын мемлекет органдары,лауазым иелері,тиісті жеке
азаматта жүргізе алады
SSS139D
Ресми инкорпорациялау дегеніміз ?
А.қолданылып жүрген заңдарды,басқа да нормативтік актілерді сырттай
тәртіпке келтіру
В.құқықтық нормаларды құқық жасау барсында тәртіпке келтіру
С.құқықтық қатынас обьектісі
D.мұндай жинақтарды заңдарды басқа нормативтік актілерді жасайтын мемлекет
органдары шығарады
E. заңдарды жүзеге асыратын мемлекет органдары,лауазым иелері,тиісті жеке
азаматта жүргізе алады
SSS140Е
Биресми инкорпорация дегеніміз ?
А.қолданылып жүрген заңдарды,басқа да нормативтік актілерді сырттай
тәртіпке келтіру
В.құқықтық нормаларды құқық жасау барсында тәртіпке келтіру
С.құқықтық қатынас обьектісі
D.мұндай жинақтарды заңдардыбасқа нормативтік актілерді жасайтын мемлекет
органдары шығарады
E. заңдарды жүзеге асыратын мемлекет органдары,лауазым иелері,тиісті жеке
азамат та жүргізе алады
SSS141С
Қолданылып жүрген заңдарды,барлық нормативтік актілерді тәртіпке
келтіру,құқықтық нормаларды келістірілген,тәртіптелген жүйеге салу
дегеніміз ?
А.қолданылып жүрген заңдарды,басқа да нормативтік актілерді сырттай
тәртіпке келтіру
В.құқықтық нормаларды құқық жасау барсында тәртіпке келтіру
С.заңдарды жүйелеу
D.мұндай жинақтарды заңдарды басқа нормативтік актілерді жасайтын мемлекет
органдары шығарады
E. заңдарды жүзеге асыратын мемлекет органдары,лауазым иелері,тиісті жеке
азаматта жүргізе алады
SSS142С
Кодификациялауға не жатады?
А.қолданылып жүрген заңдарды,басқа да нормативтік актілерді сырттай
тәртіпке келтіру
В.құқықтық нормаларды құқық жасау барсында тәртіпке келтіру
С.кодекстер,заңдарнегіздері,заңдар жинағы,ережелер,жарғылар
D.судья,полиция қызметкерлері,прокурор,кез-келген адам
E. заң жинақтары,нормативті актілердің жинақтары,басқалар,мемлекет
органдарының ведомстары
SSS143Е
Ресми инкорпорациялауға не жатады?
А.қолданылып жүрген заңдарды,басқа да нормативтік актілерді сырттай
тәртіпке келтіру
В.құқықтық нормаларды құқық жасау барсында тәртіпке келтіру
С.кодекстер,заңдарнегіздері,заңдар жинағы,ережелер,жарғылар
D.судья,полиция қызметкерлері,прокурор,кез-келген адам
E. заң жинақтары,нормативті актілердің жинақтары,басқалар,мемлекет
органдарының ведомстары
SSS144D
Биресми инкорпорциялауға не жатады?
А.қолданылып жүрген заңдарды,басқа да нормативтік актілерді сырттай
тәртіпке келтіру
В.құқықтық нормаларды құқық жасау барсында тәртіпке келтіру
С.кодекстер,заңдарнегіздері,заңдар жинағы,ережелер,жарғылар
D.судья,полиция қызметкерлері,прокурор,кез-келген адам
E. заң жинақтары,нормативті актілердің жинақтары,басқалар,мемлекет
органдарының ведомстары
SSS 145 D
Инкорпорациялау бөлінеді нешеге?
А.қолданылып жүрген заңдарды,басқа да нормативтік актілерді сырттай
тәртіпке келтіру
В.құқықтық нормаларды құқық жасау барсында тәртіпке келтіру
С.кодекстер,заңдарнегіздері,заңдар жинағы,ережелер,жарғылар
D.ресми ,биресми
E. заң жинақтары,нормативті актілердің жинақтары,басқалар,мемлекет
органдарының ведомстары
SSS146D
Заң терминдерінің мәнін және мағынасын түсіну арқылы олардың нағыз мазмұнын
анықтауға бағытталған белгілі ой жұмысы,ой жұмысының нәтижесі
А.құқық бұзушылық
В.заңи мінез-құлық
С.құқық нормаларын сараптау
D.құқық нормаларын талқылау
E. құқық нормаларын жүйеге келтіру
SSS147В
Құқық нормаларының нұсқауларына сәйкес келетін жеке тұлғаның мінез-құлқы
А.құқық бұзушылық
В.заңи мінез-құлық
С.құқық нормаларын сараптау
D.құқық нормаларын талқылау
E. құқық нормаларын жүйеге келтіру
SSS148А
Лауазымды тұлғалардың ,азаматтардың өз бастамасымен белгілі мақсатқа
бейімделген заңи әрекеттері;белгілері өз міндеттерін адал ниетпен ,сапалы
атқару ,міндеттерін саналы түрде орындауы
А.белсенді заңи мінез-құлық
В.заңи мінез-құлық
С.құқық нормаларын сараптау
D.құқық нормаларын талқылау
E. құқық нормаларын жүйеге келтіру
SSS149Е
Құқық саласы дегеніміз не?
A. құқықтық нормалардың ішкі құрлымы және олардың дамуының,орындалуының
әдістері мен тәсілдері
B.құқықтың өмірге келуімен оның жүйе-жүйеге бөлінуінің обьективтік
заңдылықтары
C. әр елдің тарихы ,ұлттық ерекшеліктеріне қарай,әдет-ғұрып,дәстүрінде
қалыптасатыды
D. жүйеге бір бірімен байланысты нормалардың және қоғамдық қатынастардың
ұқсастығына қарай реттеп ,басқару
E.қоғамдағы барлық нормативтік актілерді жүйе,сала-салаға бөлу
SSS150А
Материалдық құқықтың сипаттамасы
A. қоғамдағы қарым қатынастарды реттеп,жақтап,қорғап отыратын нормалар
B.материалдық құқықты қалай ,қашан,қандай жағдайда қолдануды көрсетеді
C.мемлекет бұқаралық және жеке тұлға арасындағы қатынастарды
реттеп,басқаруы,олар көбінесе қоғамдық мүдде мақсатты іс жүзінде жүзеге
асыруға бағытталады
D. жеке адамдардың арасындағы қатынастарды реттеп, басқарады
E.салалық құқықтарды біріктіріп зерттеу,қолдану,пайдалану
SSS151А
Материалдық құқық бұл-
A. қоғамдағы қарым қатынастарды реттеп,жақтап,қорғап отыратын нормалар
B.материалдық құқықты қалай ,қашан,қандай жағдайда қолдануды көрсетеді
C.мемлекет бұқаралық және жеке тұлға арасындағы қатынастарды
реттеп,басқаруы,олар көбінесе қоғамдық мүдде мақсатты іс жүзінде жүзеге
асыруға бағытталады
D. жеке адамдардың арасындағы қатынастарды реттеп, басқарады
E.салалық құқықтарды біріктіріп зерттеу,қолдану,пайдалану
SSS152В
Процессуалдық құқық бұл-
A. қоғамдағы қарым қатынастарды реттеп,жақтап,қорғап отыратын нормалар
B.материалдық құқықты қалай ,қашан,қандай жағдайда қолдануды көрсетеді
C.мемлекет бұқаралық және жеке тұлға арасындағы қатынастарды
реттеп,басқаруы,олар көбінесе қоғамдық мүдде мақсатты іс жүзінде жүзеге
асыруға бағытталады
D. жеке адамдардың арасындағы қатынастарды реттеп, басқарады
E.салалық құқықтарды біріктіріп зерттеу,қолдану,пайдалану
SSS153С
Бұқаралық құқық бұл-
A. қоғамдағы қарым қатынастарды реттеп,жақтап,қорғап отыратын нормалар
B.материалдық құқықты қалай ,қашан,қандай жағдайда қолдануды көрсетеді
C.мемлекет бұқаралық және жеке тұлға арасындағы қатынастарды
реттеп,басқаруы,олар көбінесе қоғамдық мүдде мақсатты іс жүзінде жүзеге
асыруға бағытталады
D. жеке адамдардың арасындағы қатынастарды реттеп, басқарады
E.салалық құқықтарды біріктіріп зерттеу,қолдану,пайдалану
SSS154D
Жеке тұлғаның құқығы бұл-
A. қоғамдағы қарым қатынастарды реттеп,жақтап,қорғап отыратын нормалар
B.материалдық құқықты қалай ,қашан,қандай жағдайда қолдануды көрсетеді
C.мемлекет бұқаралық және жеке тұлға арасындағы қатынастарды
реттеп,басқаруы,олар көбінесе қоғамдық мүдде мақсатты іс жүзінде жүзеге
асыруға бағытталады
D. жеке адамдардың арасындағы қатынастарды реттеп, басқарады
E.салалық құқықтарды біріктіріп зерттеу,қолдану,пайдалану
SSS 155В
Заң жүйесі дегеніміз-
A. қоғамдағы қарым қатынастарды реттеп,жақтап,қорғап отыратын нормалар
B.құқықты құрастыратын нормативтік актлердің жиынтығы
C.мемлекет бұқаралық және жеке тұлға арасындағы қатынастарды
реттеп,басқаруы,олар көбінесе қоғамдық мүдде мақсатты іс жүзінде жүзеге
асыруға бағытталады
D. жеке адамдардың арасындағы қатынастарды реттеп, басқарады
E.салалық құқықтарды біріктіріп зерттеу,қолдану,пайдалану
SSS156С
Құқықтық нигилизм бұл-
A. қоғамдағы қарым қатынастарды реттеп,жақтап,қорғап отыратын нормалар
B.материалдық құқықты қалай ,қашан,қандай жағдайда қолдануды көрсетеді
C.құқықтық мәдениетке қарама-қарсы бағыт
D. жеке адамдардың арасындағы қатынастарды реттеп, басқарады
E.салалық құқықтарды біріктіріп зерттеу,қолдану,пайдалану
$$$157Е
Құқық принциптері термині қалай түсініледі
А.құқық принциптері-құқықта өз көрінісін тапқан мемлекеттің еркі
В.құқық принциптері-қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде құқықтың
ерекшеліктерін көрсететін көрсететін құқық белгі нышандарының жиынтығы
С.құқық принциптері-құқықтық презумпциялар
D.заңи жүріс –тұрысты және заңға теріс мінез-құлықты білдіретін нұсқаулар
E. құқық принциптері-құқықтың негізін құрайтын,басты идеялары,талаптары
Модуль-3 құқық салалары
$$$158Е
Әкімшілік жаза
А. ескерту
В.әкімшілік қамауға алу
С. айыппұл
D. сөгіс
Е. жоғарыдағылардың барлығы
$$$159С
Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы қашан қабылданды
А. 1950 ж.
В. 1949 ж.
С. 1993 ж.
D. 1995 ж.
Е. 1948 ж.
$$$160Е
Әкімшілік –құқықтық қатынастар ерекшеліктерінің аса маңыздылары ата
А. Тараптардың теңсіздігі
В.Тараптардың қайсысының болса да –басқару органының,азаматтың және сол
сияқты басқалалардың ынтасы бойынша пайда болады.
С.Тараптардың арасындағы әкімшілі даулар қағида бойынша ,әкімшілік
тәртіппензаңды билікті және біржақты өкім ету жолымен шешіледі
D.Әкімшілік құқықтық қатынастарды тараптар бұзған жағдайда бір тарабының
жауапкершілгі екінші тараптың алдында емес,мемлекеттің ,оның атынан
уәкілдігі бар тиісті органның алдында пайда болады
Е. Барлығы дұрыс
$$$161В
Әкімшілік –құқықтық қатынастарды әртүрлі белгілері бойынша қалай
топтастыруға болады?
А. Ерікті –көлбеу
В. Тіке ,көлбеу
С. Ынтасыз,көлбеу
D. Теңсіздік ,ерікті
Е. Тәріптік, тіке
$$$162С
Заңдық жауаптылықтың ерекше түрі,ол өкілетті органдардың немесе лауазымды
адамдардың теріс қылық жасаған адамдарға жазалар қолдануынан
көрінісін табатын?
А. Азаматтық құқық
В. Қылмыстық құқық
С. Әкімшілік құқық
D. Конституциялық Кеңес.
Е. Еңбек құқығы
$$$163С
Әкімшілік қамауға алу неше тәулікке дейін белгіленген?
А. 72 сағат
В. 3 күн
С. 15 күн
D. 10 күн
Е. Әкімшілік қамауға алу заңда қарастырылмаған
$$$164С
Құқық пен міндетті қорғау –олардың қолданылуы пәрменділігін қамтамасыз ету,
нормаларды сақтау және олардың сақталмағаны үшін жауапкершілік шараларын
қолдану қай органның мақсаты?
А. Парламенттің мақсаты
В. Сот органдарының мақсаты
С. Құқық қорғау органдарының мақсаты
D.Мемлекеттік хатшының мақсаты
Е. Президенттің мақсаты
$$$165Е
Құқық қорғау қызметін жүзеге асыру кезіндегі,негізінен алғанда ,заңгерлік
жоғары білімі бар, арнайы дайындықтан өткен ,белгілі дәрежеде өмірлікжәне
құқықтық тәжірбиесі бар адамадам жүзеге асырады дегенді білдіретін құқық
қорғау органдарының принципі
А. Қорғану және заңгерлік көмек беру принципі
В. Ұлттық тіл принципі
С. Жан-жақтылық принципі
D. Жариялық принципі
Е. Кәсіпқойлық принципі
$$$166D
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің төрағасын кім
тағайындайды?
А.Прокуратура
В.Үкімет
С.Жоғарғы Сот
D.Президент
Е. Ұлттық қауіпсіздік комитеті
$$$167Е
Қазақстан Республикасында судья болу үшін қандай талаптар қойылуы мүмкін?
А. Қазақстан Республикасының азаматы
В. Жасы 25 жасқа толу керек
С.Мамандығы бойынша кемінде 5 жыл жұмыс стажы бар ,оның екі жылында өз
қызметі бойынша жұмыс жасаған
D. Біліктілік емтиханын тапсырған және Жоғарғы Сот Кеңесінің ұсынымын
алғандар
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$168Е
Прокурордың құқықтық актісіне не жатады?
А.Наразылықтар, заңды түсіндіру
В.Қаулы, ұсыным
С.Санкция ,нұсқама
D.Нұсқаулар мен өтініштер
Е.Жоғарыдағылардың барлығы
$$$169Е
Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдарына жататындар ?
А. Ішкі істер министрлігі
В. ҰҚК
С. Прокуратура,Соттар
D. Әділет министрлігі
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$170В
«Қаржы» терминінің қандай тұрғыдан тұжырымдауға болады ?
А. Ақшалай және құндық
В. Материалдық және экономикалық
С. Қор және пайда
D. Мемлекеттік және мемлекеттік емес
Е. Дұрыс жауап жоқ
$$$171Е
Қаржылық бақылауды жүзеге асыру әдістеріне қайсысы жатады?
А. Ревизия,негізгі қорларды,нақты ақша қаражаттарын және тауарлық
материалдық құндылықтарды түгендеу
В. Алғашқы ақша құжаттарын тексеру,
С. Бухалтерлік есеп тіркеліміндегі жазуларды тексеру
D. Жоспарлар мен сметаларды тексеру
Е.Жоғарыдағылардың барлығы
$$$172Е
Бюджеттік құқықтың құқықтық реттеу аясына мыналардың қайсысы жатады?
А. Бюджеттің кірістерінің құрамын анықтау
В. Бюджеттің шығыстарының бағытын анықтау
С. Мемлекеттік бюджеттің құрлысын анықтау,бюджеттік процесті ұйымдастыру
және жүзеге асыру тәртібін белгілеу
D. Республикалық және жергілікті өкілді органдардың бюджет саласындағы
құзіреттерін анықтау
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$173С
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесі
А.Жергілікті ,ауылдық
В.Аудан аралық, республикалық
С.Жергілікті және республикалық
D.Бөлінбейді
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$174В
Бұл құқықтың саласының реттейтін қатынастары аясы кең және осы құқықпен
реттеленетін қоғамдық қатынастардың негізгісі болып табылатын мүліктік
қатынастар,бұл қандай құқық саласы?
А. Әкімшілік құқық
В. Азаматтық құқық
С. Қаржы құқығы
D. Қылмыстық құқық
Е. Неке және отбасы құқығы
$$$175В
Бір тараптың екінші тарапқа бағынбауына,қатысушылардың теңдігіне
негізделген,тауар –ақша қатынастарын және өзге де мүліктік қатынастарды
сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастарды
реттеуге бағытталған құқықтық нормалардың жиынтығы
А.Әкімшлік құқық
В.Азаматтық құқық
С.Қылмыстық құқық
D.Неке және отбасы құқығы
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$176D
Азаматтық құқық қатынастарының түрлері ?
А.Абсолютті және салыстырмалы
В. Заттық және міндеттемелік
С.Мүліктік және мүліктік емес
D.Жоғарыдағылардың барлығы
Е.Дұрыс жауап көрсетілмеген
$$$177А
Азаматты өлді деп жариялау мүмкін қай кезде?
А.Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл бойы деректер
болмаса,мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны өлді деп жариялауы
мүмкін
В. Ол туралы бір ай бойы хабар болмаса
С. Сот органдарына арыз берген күннен бастап
D.Ол алты ай бойы тұрғылықты жеріне келмесе
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$179А
Нақтылы өмірлік мән-жайлар?
А. Заңды айғақ
В. Қажетті қорғану
С. Әрекет
D. Әрекетсіздік
Е. Гипотеза
$$$180Е
Құқықтық қатынастардың құрамы?
А. құқық субьектісі
В.субьективтік құқықтан
С.заңды міндеттен
D. құқықтық қатынас обьектісінен
Е. жоғарыдағылардың барлығы
$$$181А
Өздерінің алдына құқықтық мақсат қойған ,дегенмен обьективті себептерден
болатын,ерік –ықтиярды мен ниетінен тысқары болып келетін құқықтық
салдардың негізінде туындайтын заңды іс -әрекеттер
А. заңды қылық
В. азамттық
С. квотум.
D. заңды міндет
Е. стандарт.
SSS182В
Құқық нормасын бұзушыға ,шара қолдануды белгілейтін құқық нормасының
элементі қалай аталады ?
А.диспозиция
В.санкция
С.гипотеза
D.презумция
E.аксиома
SSS183Е
Құқықтық норманың өзіне ғана тән қасиеттерін (нышандарын) атаңыз ?
А.жалпыға бірдей міндетті
В. айқындық белгісінің болмысы
С.мемлекет арқылы кепілдендірілуі
D.тұлға тағайынның (адресатының)көрсетілмеуі
E.келтірілген нышандардың барлығы
SSS184В
Мемлекеттік мәжбүрлеуді жүзеге асырудың мүмкіндігі қандай әлеуметтік түрге
тән?
А.әдет-ғұрыпқа тән
В.құқық нормасына тән
С өнеге нормаларына тән
D.діни норма
E.үрдістірге
$$$185С
Некені тіркейтін орган?
А.Сот органдары
В.Прокуратура органдары
С.АХАЖ
D.ҰҚК
Е. Әкімшілік органдар
$$$186В
Неке жасын төмендету қанша жылға шегеріледі?
А. Бір жасқа
В. Екі жасқа
С. Бес жасқа
D. Шегерілмейді
Е. Дұрыс жауап жоқ
$$$187А
Некеге тұруға қай кезде тыйым салынады
А.біреуі болса да психикалық ауруының немесе ақыл есі кемдігінің салдарынан
сот әрекет қабілетсіз деп танылған адамдар арасында
В. Біруінің ұлты басқа болғанда
С. Жас ерекшеліктері әртүрлі болған жағдайда
D. Басқа елдің азаматы болса
Е. Ажырасқан болса,бірінші некеден баласы болса
$$$ 188 Е
Некені сот тәртібімен бұзу мынандай жағдайларда жүргізіледі?
А.ерлі-зайыптыларда кәмелетке толмаған ортақ балалардың болуы
В.ерлі-зайыптыладың біреуінің некені бұзуға келісімі болмаған кезде
С.егер ерлі-зайыптылардың біреуі өзінің қарсылығы болмауына қарамастан
,некені бұзудан өз әрекеттері не әрекетсіздігі арқылы жалтарса
D.ерлі-зайыптылардың бір –біріне мүліктік талаптары болған жағдайларда
жүргізіледі
Е. жоғарыдағылардың барлығы
$$$189А
Адамдардың жұмыс уақытын аптасына 40 сағаттан аспауы туралы қандай заңда
жазылған
А. Еңбек заңы
В. Әкімшілік заңы
С. Қылмыстық заңы
D. Отбасылық заңы
Е. Қаржы заңы
$$$190А
Патронат дегеніміз не?
А.баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдіруші адам мен қорғаншы және қамқоршы
органдар арасында жасалған келісім бойынша баланы отбасындағы
азаматтың қаруына тәрбиелеуге берілуін айтады
В. Баланы балалар үйіне еріксіз өткізу
С.Уақытша баланы мемлекет тарапынан қамқорлыққа алу
D.Баланың қалауы бойынша басқа жанұяда тұруға келісімі
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$191В
Бала деп кімдерді айтамыз?
А.16 жасқа толмағандарды
В.18 жасқа толмағандарды
С. 14 жасқа толмағандарды
D. мектеп жасындағыларды
Е. жоғарыдағылардың барлығы
$$$192Е
Жұмыс берушілер мен барлық жұмысшылардың еңбек қатынастарын реттейтін
негізгі заң қашан қабылданды?
А.15 желтоқсан 1998жыл
В. 8 желтоқсан 2005 жыл
С. 30 желтоқсан 1999 жыл
D. 15 желтоқсан 1999 жыл
Е. 10 желтоқсан 1999 жыл
$$$193Е
Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы заңға сәйкес еңбек шартының
мерзімі
А.Белгісіз мерзімге
В. Белгілі бір мерзімге
С.Белгілі бір жұмысты орындау уақытына
D.Уақытша болмаған қызметкерді ауыстыру уақытына жасалуы мүмкін
Е.Жоғарыдағылардың барлығы
$$$194В
Қызметкер жұмыс берушінің актілері мен жеке еңбек шартының талаптарына
сәйкес еңбек міндеттерін орындайтын уақыт
А.Демалыс уақыты
В.Жұмыс уақыты
С.Үзіліс уақыты
D. Түскі уақыт
Е. Шағым
$$$195А
Қызметкердің еңбек міндеттерін орындаудан бос және оны өз қалауы бойынша
пайдалана алатын уақыты
А.Демалыс уақыты
В.Жұмыс уақыты
С.Үзіліс уақыты
D. Түскі уақыт
Е. Шағым
$$$196A
Он төрт жастан он алты жасқа дейінгі қызметкерлер үшін неше сағат болуы
қажет
А.24 сағаттан
В. 36 сағаттан
С. 40 сағаттан аспауы
D.16 сағаттан
Е. 8 сағаттан
$$$ 197Е
Заңмен демалыс уақытының қандай түрі белгіленген
А.Жұмыс күні ішінде жинақтап алғанда ұзақтығы бір сағаттан кем емес үзіліс
В. Жұмыстың бітуі мен оның келесі күнде басталуы арасындағы 12 сағаттан кем
емес күн сайынғы демалыс
С. Апта сайынғы демалыс,жалақы сақталмайтын демалыстар,жүктілігі және
босануы бойынша демалыстар
D.Мерекелік күндер,ақы төленетін жыл сайынғы еңбек демалысы
Е.Жоғарыдағылардың барлығы
$$$ 198А
Жеке еңбек шартының негізінде орындалған қызметкер еңбегіне жұмыс беруші
төлеуге міндетті ақы
А.Жалақы
В.Қосымша ақы
С. Жәрдем ақы
D.Сый ақы
Е. Зейнетақы
$$$199В
Еңбек жағдайларын белгілеу немесе еңбек шартын жасасу ,сондайақ
юрисдикциялық органға мәлімдеген еңбек нормалары заңдарын қолдану мәселесі
бойынша еңбек құқығы субьектілері арасындағы келіспеушіліктер
А. Еңбек кәсіподақтары
В. Еңбек даулары
С.Құқық бұзушылық
D. Әрекет қабілеттілігі
Е.Бағыт ұстау
$$$ 200Е
Еңбекке қабілетсіз азаматтарға материалдық және әлеуметтік қызмет көрсету
саласындағы қатынастарды ,сондайақ олармен тығыз байланысты заңдық
фактілерін анықтау және дауларды шешу жөніндегі іс жүргізу қатынастарын
реттейтін құқық саласы
А.Еңбек ақысы
В.Әкімшілік құқық
С.Қаржы құқығы
D.Азаматтық құқық
Е.Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы
$$$201А
Азаматтың қоғамдық өндірісіндегі ақы төленетін қоғамдық пайдалы қызметінің
ұзақтығы,сондай-ақ заңмен соған теңестірілген ,құқық белгілі
бір заңдық салдарлардың сонымен байланыстыратын қызмет
А. Еңбек стажы
В. Еңбек шарты
С. Еңбек кәсіподақтары
D.Еңбектік жалақысы
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$202В
Бұл жұмысшының немесе қызметкерретіндегі жұмыстың жиынтық ұзақтығы немесе
соған тең келетін басқа қызмет түрімен айналысу
А.Арнаулы еңбек стажы
В.Жалпы еңбек стажы
С.Үздіксіз еңбек стажы
D. Еңбек стажы
Е.Жоғарыдағылардың барлығы
$$$203А
Жұмыста жол беруге болатын ,белгіленген шектік мерзімнен асатын үзіліс
жасалмаған,қызметкердің ұйымдардағы жұмысының және заңда көрсетілген басқа
да қызметінің ұзақтығы
А.Үздіксіз еңбек стажы
В. Жалпы еңбек стажы
С.Арнаулы еңбек стажы
D.Еңбек стажы
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$204D
Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес зейнеткерлік жас уақытының мөлшері
қандай?
А.61жас еркектерге,әйелдерге 56 жас
В. 62жас еркектерге ,әйелдерге 57 жас
С. 62.5 жас еркектерге,әйелдерге 57.5 жас
D. 63 жас еркектерге,әйелдерге 58 жас
Е. Дұрыс жауап жоқ
$$$205А
Қылмыстық құқықтың принциптерінің бірі, ол қылмыспен күресуді заң
шеңберіндегі оның талаптарын мүлтіксіз орындай отырып,жүргізуге иек
артады
А.Заңдылық принципі
В. Заң алдындағы азаматтардың теңдік принципі
С. Жеке жауапкершілік принципі
D. Айыпты жауапкершілік принципі
Е. Гуманизм принципі
$$$206Е
Қылмыстың белгісіне тән қайсысы?
А.қоғамға қауіптілік
В.заңға қайшылық
С.айыптылығы
D.жазаланатындығы
Е. жоғарыдағылардың барлығы
$$$207А
Қылмыс санаттары
А.Онша ауыр емес қылмыс,ауырлығы орташа,ауыр қылмыс,аса ауыр қылмыстар
В. Қасақана және абайсызда жасаған қылмыс
С. Қылмыс обьектісі,обьективтіжағы,қылмыс субьектіс,қылмыстың субьективті
жағы
D. Әрекет,зардап,жасалу орны,уақыты
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$208С
Қылмыс құрамының элементтері
А.Онша ауыр емес қылмыс,ауырлығы орташа,ауыр қылмыс ,аса ауыр қылмыстар
В. Қасақана және абайсызда жасаған қылмыс
С. Қылмыс обьектісі,обьективтіжағы,қылмыс субьектіс,қылмыстың субьективті
жағы
D. Әрекет,зардап,жасалу орны ,уақыты
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$209D
Қылмыстың обьективтік белгілері
А.Онша ауыр емес қылмыс,ауырлығы орташа,ауыр қылмыс ,аса ауыр қылмыстар
В. Қасақана және абайсызда жасаған қылмыс
С. Қылмыс обьектісі,обьективтіжағы,қылмыс субьектіс,қылмыстың субьективті
жағы
D. Әрекет,зардап,жасалу орны ,уақыты, қорғалатын қоғамдық қатынастар
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$210А
Қылмыс обьектісі дегеніміз не?
А.Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар
В.Ақыл есі дұрыс адам
С.Қоғамға қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздік сыртқы көрінісін
сипаттайтын заңда көрсетілген белгілердің жиынтығы(уақыт ,жағдай ,орны )
D.Оның ішкі жағы ,яғни жасаушының өз ерікті мен оның салдарына психалық
қатынасы(ой,сезім,ниет,ерік)
Е. Кассация
$$$211В
Қылмыс субьектісі дегеніміз не?
А.Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар
В.Ақыл есі дұрыс адам
С.Қоғамға қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздік сыртқы көрінісін
сипаттайтын заңда көрсетілген белгілердің жиынтығы(уақыт ,жағдай ,орны )
D.Оның ішкі жағы ,яғни жасаушының өз ерікті мен оның салдарына психалық
қатынасы(ой,сезім,ниет,ерік)
Е. Кассация
$$$212С
Қылмыс обьективтік жағы дегеніміз не?
А.Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар
В.Ақыл есі дұрыс адам
С.Қоғамға қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздік сыртқы көрінісін
сипаттайтын заңда көрсетілген белгілердің жиынтығы(уақыт ,жағдай ,орны )
D.Оның ішкі жағы ,яғни жасаушының өз ерікті мен оның салдарына психалық
қатынасы(ой,сезім,ниет,ерік)
Е. Кассация
$$$213D
Қылмыс субьективтік жағы дегеніміз не?
А.Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар
В.Ақыл есі дұрыс адам
С.Қоғамға қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздік сыртқы көрінісін
сипаттайтын заңда көрсетілген белгілердің жиынтығы(уақыт ,жағдай ,орны )
D.Оның ішкі жағы ,яғни жасаушының өз ерікті мен оның салдарына психалық
қатынасы(ой,сезім,ниет,ерік)
Е. Кассация
$$$214Е
Қылмыстың обьективтік жағының белгілері
А.қоғамға қауіпті іс әрекет ,әрекетсіздік
В. Қоғамға қауіпті салдар
С. әрекет пен салдардың арасындағы себепті байланыс
D. қылмыс жасау орны ,уақыты ,жағдайы ,тәсілі ,қаруы мен құралы
Е. жоғарыдағылардың барлығы
$$$215В
Кез-келген қылмыстың субьективті жағының негізі және міндетті белгісі
А. Қоғамға қауіптілік дәрежесі
В. Кінә
С.Ниет
D.Абайсыздық
Е. Қажетті қорғану
$$$216А
Қасақаналық белгілері
А. Адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті екнін ұғынуы,зардаптың болуын
білу,осындай зардапты тікелей тілеуі
В.ниеттің пайда болуынан
С. өз іс әрекетінің қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екнін алдын ала білсе
,бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен
болғызбау мүмкіндігіне сенсе
D. егер Адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әректінің қоғамдық
зардаптарының болуы мүмкін екнін болжап білмесе
Е. Материалдық жауапкершілікке
$$$217С
Менмендік жасалған қылмыс белгілері
А. Адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті екнін ұғынуы,зардаптың болуын
білу,осындай зардапты тікелей тілеуі
В.ниеттің пайда болуынан
С.өз іс әрекетінің қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екнін алдын ала білсе
,бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен
болғызбау мүмкіндігіне сенсе
D. егер Адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әректінің қоғамдық
зардаптарының болуы мүмкін екнін болжап білмесе
Е. Материалдық жауапкершілікке
$$$218D
Немқұрайлық жасалған қылмыс белгілері
А. Адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті екенін ұғынуы,зардаптың болуын
білу,осындай зардапты тікелей тілеуі
В.ниеттің пайда болуынан
С. өз іс әрекетінің қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екнін алдын ала білсе
,бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен
болғызбау мүмкіндігіне сенсе
D. егер Адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әректінің қоғамдық
зардаптарының болуы мүмкін екнін болжап білмесе
Е. Материалдық жауапкершілікке
$$$219А
Қылмыс мотиві
А.субьектінің қылмыс жасау кезінде басшылыққа алған ішкі ниеті ,қозғаушы
күші
В.Қылмыс жасау уақытында жәбірленушінің заңға қайшы ,адамгершілікке жат
әректтері әсерінен болған қатты Жан күйзелісі
С.субьект қылмыс жасай отырып қандай нәтижеге жетуге ұмытылуы
D. кез келген қылмыстың субьективті негізі мен міндеті
Е.Ұйымдық бірлестіктер
$$$220А
Қылмыстағы кінә
А.субьектінің қылмыс жасау кезінде басшылыққа алған ішкі ниеті ,қозғаушы
күші
В.Қылмыс жасау уақытында жәбірленушінің заңға қайшы ,адамгершілікке жат
әректтері әсерінен болған қатты Жан күйзелісі
С.Субьект қылмыс жасай отырып қандай нәтижеге жетуге ұмытылуы
D. Кез келген қылмыстың субьективті негізі мен міндеті
Е.Ұйымдық бірлестіктер
$$$221С
Қылмыс мақсатын тап
А.Субьектінің қылмыс жасау кезінде басшылыққа алған ішкі ниеті ,қозғаушы
күші
В.Қылмыс жасау уақытында жәбірленушінің заңға қайшы ,адамгершілікке жат
әрекеттері әсерінен болған қатты Жан күйзелісі
С.Субьект қылмыс жасай отырып қандай нәтижеге жетуге ұмытылуы
D. Кез келген қылмыстың субьективті негізі мен міндеті
Е.Ұйымдық бірлестіктер
$$$222В
Қылмыстағы жан күйзелісі (аффект)
А.Субьектінің қылмыс жасау кезінде басшылыққа алған ішкі ниеті ,қозғаушы
күші
В.Қылмыс жасау уақытында жәбірленушінің заңға қайшы ,адамгершілікке жат
әректтері әсерінен болған қатты Жан күйзелісі
С.Субьект қылмыс жасай отырып қандай нәтижеге жетуге ұмытылуы
D. Кез келген қылмыстың субьективті негізі мен міндеті
Е.Ұйымдық бірлестіктер
$$$223А
Қылмыс жасау сатылары:тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын
іздестіру ,әзірлеу немесе бейімдеп жасау,қылмысқа қатысушыларды
Іздестіру,сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау
А.қылмысқа дайындалу
В. Қылмысқа оқталу
С. Аяқатлған қылмыс
D. қылмыс жасауға қатысу
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$224В
Тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған іс
-әрекет,әректсіздік,егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән
жайлар
бойынша
А.Қылмысқа дайындалу
В. Қылмысқа оқталу
С. Аяқатлған қылмыс
D. қылмыс жасауға қатысу
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$225С
Егер адам әрекеттерінде ҚК ерекше бөлімінде келтірілген баптың
диспозиясынындағы барлық обьективтік және субьективтік белгілердің барлығы
болса ол -...
А.Қылмысқа дайындалу
В. Қылмысқа оқталу
С. Аяқталған қылмыс
D. қылмыс жасауға қатысу
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$226D
Құқық нормасының элементтері
А. гипотеза
В. диспозиция
С. санкция
D. балығы
Е. қорғаушының, яғни адвокаттың сөзі
SSS227D
Заңдарды жүйелеудің екі жолы бар, олар...
А. нормативтік және құқықтық
В. конституция және парламент
С. актілер
D. инкорпорациялау және кодификациялау
Е. арнайы құжаттар
SSS228A
Биресми инкорпорация қандай жинақтар жатады ?
А. жекешелендіру туралы нормативтік актілер, еңбек заңдары
В. ,, Жеті жарғы,,
С. шешімдер
D. қаржы актілері
Е. дұрыс жауап жоқ
SSS 229E
Аймақ дегеніміз не ?
А. республикалық маңызы бар қала
В. ауыл
С. поселкелер
D. аудан
Е. республика мүдесін көздеп тұратын, басқарылатын бірнеше елді
мекендерді өзіне қамтитын республика аумағының бір түрі
$$$230E
Саяси құқықтарға нені жатқызамыз ?
А. Жәрдемақы алу
В. Білім алу
С. Дем алу
D. Әскерге бару
Е. Сайлауға қатысу
$$$231E
Қазақстан Республикасы Конституциясының 2- бөлімі сипаты
А. Жалпы ережелер
В. Білім алу
С. Президент
D. Парламент
Е. Адам және азамат
$$$232В
Мемлекет аумағының әкімшілік аумақтық бірліктер деп аталатын белгілі бір
бөліктерге бөліну сипаты
А. Басқару құрылымы
В. Әкімшілік аумақтық құрылысы
С. Саяси режимі
D. Федеративтік нысаны
Е. Сайлауға қатысу
$$$233E
Жеке адамның(азаматтың) құқықтарына қайсысы жатады ?
А. өмір сүру құқығы
В. мемлекет әркімнің қадір қасиетін қорғауға міндетті
С. жеке бас бостандығына қол сұғылмаушылық құқығы
D. әркімнің қай ұлтқа жататынын өзі анықтауға және оны көрсетуге
көрсетпеуге құқығы
Е. жоғарыдағылардың барлығы
$$$ 234А
Конституцияның түрлері?
А. Жазылған және жазылмаған
В. формалды және нақты
С. ескі және жаңа
D. кеңестік және қазіргі құқықтық мемлекеттің
Е. жоғарыдағылардың барлығы
$$$235Е
Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарына қайсысы жатады ?
А. Сот органдары
В. Прокуратура органдары
С. Қаржы полициясы
D. Ішкі істер министрлігі
Е. Жоғарыдағылардың барлығы
$$$236 А
Қандай органдар өкілдік және заң шығарушы билікке жатады?
А.парламент
В.үкімет
С.министрліктер
D.комитетер мен ведомствалар
E. құқықтың басты идеясы
$$$237С
Қазақстан Республикасында қандай органдар атқарушы билікке жатады?
А.конституциялық кеңес
В.парламент
С.үкімет
D.заңи жүріс –тұрысты және заңға теріс мінез-құлықты білдіретін нұсқаулар
E. құқықтың басты идеясы
$$$238А
Мына көрсетілгендердің арасынан мемлекеттің сыртқы қызметін көрсетіңіз
А.елді қорғау қызметі
В.азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау қызметі
С.салық салу және оны жинау қызметі
D.әлеуметтік қызметі
E. құқықтың басты идеясы
$$$239А
Мына көрсетілгендердің арасынан мемлекеттің ішкі қызметін көрсетіндер
А.әлеуметтік қызмет
В.елді қорғау
С.бейбітшілікті және әлемдік тәртіпті қолдау қызметі
D.әлемдік эконмикаға интерациялану қызметі
E. әлемдік мәселе
$$$240А
Құқық бұзушылық құрылымының элементтерін атаңыз
А.субьект,субьективтік жағы,обьект,обьективтік жағы
В.құқық нормасы,заңи факт
С.құқықтық сана
D.заңи жүріс –тұрысты және заңға теріс мінез-құлықты білдіретін нұсқаулар
E. құқықтың басты идеясы
-----------------------
Конфедеративтік
Белгілі бір істі жү-
зеге асыру үшін
мемлекеттердің
бірігуі
Федеративтік
Бірнеше мемле-
кеттердің заң
жүзінде бірігуі
Унитарлық
Біртұтас,бөлінбей-
тін
Антидемократия-
лық
демократиялық
Саяси құқықтық
режим
Аумақтық құрылыс
нысандары
Басқару нысаны
Мемлекет нысаны
Мемлекеттік билікт құрудағы
мәнді жолдардың жиынтығы
Жіктердің өкілет-
тілігі
Аралас
Президенттік
Парламенттік
Парламенттік
Монарх формальді
түрде ғана
Дуалистік
үкімет монархқа
бағынады
Конституциялық
Шектеулі
Абсалюттік
шектеусіз
Республикалық
Монархия
Басқару нысаны
Ұқсастық
1.Иелену құқығы
2.Пайдалану құқығы
3. Билік ету құқығы
4.Виндикация-(қорғаймын талап етемін)меншік иесінің өз мүлкін басқа
біреуден заңсыз иемденуінен қайтарып алу (АК190б)
5.Сервитут-біреудің меншігін уақытша пайдалану (АК195б)
6.Бөтен үйде тұру құқығы (АК194 б) т.с.с
Айырмашылық
1.Ежелгі римде меншік құқығы құқық нысандарына қарай бөлінді
-Квириттік
-Бонитарлық
-провинциалдық
-Латиндік
-Перегриндік
2.Суперфиций-бөтен жер учаскісінде құрылыс салу құқығы
Меншік құқығы
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz