УМКД

Экологиялық факторлар

Мазмұны:
Кіріспе.....................................................................
.................................................4

І тарау. Биоалуантүрлілік туралы
түсінік........................................................6
1. Биоалуантүрлілік құрылымы мен деңгейлері………………………….....6
2. Жануарлардың тіршілік әртүрлілігі……………………………………….8

ІІ тарау. Экологиялық
факторлар...................................................................
10
2.1. Экологиялық факторлардың әсер етуінің кейбір заңдылықтары……..10
2.2. Экологиялық фактор әсерінің оның белсенділігіне тәуелділігі……….12

ІІІ тарау. Биологиялық әралуандылық және оларды сақтау……………14
3.1. Жануарлардың биоалуандылығы………………………………………..14
3.2. Биоалуантүрліліктің өзгерілуі…………………………………………...15
3.3. Биологиялық әралуандылықты сүйемелдеу…………………………...16
3.4. Биологиялық әралуандылықты сақтау………………………………….19

Қорытынды…………………………………………………………….……….25

Пайдаланылған әдебиеттер…………………………………………………26

Кіріспе
Биоалуантүрліліктің экожүйедегі байланыстарының толық болуының шарты
және негізгі факторы бола отырып, оның ең маңызды қасиеті – тұрақтылықты
қамтамасыз етеді. Элементарлық (іс жүзінде бөлінбейтін) экожүйелердің
көптүрлілігі ең алдымен олардың түрлік құрамымен анықталады. Ал ең ірі
экожүйелер үшін алуан түрліліктің артуына оларға кіретін кіші деңгейдегі
экожүйелердің маңызы артады.
Биосфераның геологиялық тарихының барысында онда тіршілік ететін
ағзаларының түрлерінің саны тұрақты болмаған. Әрбір түр белгілі бір уақыт
қана өмір сүреді. Шамамен 10-30 млн жыл түрлерінің ішінде өмірі өте қысқа
(бірнеше мың) және ұзақ өмір сүретін түрлер – тірі қазбалар да бар. Мысалы,
мүктер өзгермеген қалпында шамамен 500 млн жыл , жалаңаш тұқымды ағаш –
гингко дәуірінен бері 150 млн жыл тіршілік етіп келеді. Жануарларының
ішінен тірі туатын балық латимерияны атауға болады. Ол 60 млн жыл бұрын
жойылып кеткен деп есептелінді. Бірақ 1938 жылы Комор аралдарының маңынан
табылған.
Экология ғылымы ең маңызды биоалуантүрлілік туралы ғылымды зерттейді.
Табиғаттағы барлық биологиялық процестер биосфера мен экожүйелерден тыс
жүрмейді. Осыдан биоалуантүрліліктің үш үлкен бұтағы тарайды. Әрбір бұтағы
деңгейлерге бөлінеді. Биоалуантүрліліктің әр деңгейі бөлімдерге бөлінеді.
Бұл бөлімдерде биоалуантүрлілік әртүрлі тірі ағзалардың арасындағы ерекше
туындысы ескеріледі. Олардың арқасында көрсеткіші құрылады, қоршаған ортаға
төзімділікті қамтамасыз етеді. Биоалуантүрліліктің жоғары деңгейде көптеген
әртүрлі экожүйелер және ландшафтар орналасады. Табиғатта біртекті мекен
орталары болмайды.
Біз биоалуантүрлілік жайында сөз еткенде, ең біріншіден көптеген
жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар және микроағзалар түрлерін
жатқызамыз. Кез келген түр дараларды құрады. Генетикалық жағынан бір біріне
өте жақын келеді. Олар еркін шағылысады және өсімтал ұрпақ береді. Сол
уақытта кейбір даралар түрлері басқа даралар түрлерімен еркін шағылыса
алмайды. Ғалымдар әрдайым жаңа жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар және
микроағзалар түрлерін сипаттап, жаңа түрлерін атауда. Біздің планетамыздағы
түрлердің нақты санын ешкім келтіріп бере алмайды. Алайда жануарлардың
түрлері өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың, бактериялардың санынан әлдеқайда
басым түседі.
Егер ертеректе бір түр орташа алғанда 2000 жылда жойылып отырса, соңғы
300 жылда әр 10 жыл сайын жойылып отыр. 1600 жылдан бастап омыртқалы
жануалардың 173 түрі (109 құстар және 65 сүтқоректілер) және өсімдіктердің
20 түрі жойылып кетті.
П. Ревелль мен Ч. Ревельдің болжамы бойынша алдағы 20 жылда миллионға
жуық түрлер жойылып кетуі мүмкін. Олардың көпшілігі тропиктік ормандарды
мекендеушілер.
Түрлердің санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері алуан
түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен
байланысты. Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің
жойылуының 60 пайызы жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс
пайдалану , содан кейінгі орында азық қорының кемуі, зиянкестерді жою және
кездейсоқ жемтік тұр.
Экологиялық мәселелерді және биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың бір
жолы – Қызыл кітап. Табиғи ресурстары мен табиғатты қорғаудың халықаралық
одағы (МСОП) бүкіл планетаның Қызыл кітабын құрастырған.

І-тарау. Биоалуантүрлілік туралы түсінік.
1. Биоалуантүрліліктің құрылымы мен деңгейлері
Биоалуантүрлілік – адамзатты шексіз ұзақ уақыт энергетикалық,
техникалық және басқа ресурстармен қамтамасыз етудің жалғыз көзі.
Биоалуантүрліліктің экожүйедегі байланыстарының толық болуының шарты және
негізгі факторы бола отырып, оның ең маңызды қасиеті – тұрақтылықты
қамтамасыз етеді. Элементарлық (іс жүзінде бөлінбейтін) экожүйелердің
көптүрлілігі ең алдымен олардың түрлік құрамымен анықталады. Ал ең ірі
экожүйелер үшін алуан түрліліктің артуына оларға кіретін кіші деңгейдегі
экожүйелердің маңызы артады.
Экология ғылымы ең маңызды биоалуантүрлілік туралы ғылымды зерттейді.
Табиғаттағы барлық биологиялық процестер биосфера мен экожүйелерден тыс
жүрмейді. Осыдан биоалуантүрліліктің үш үлкен бұтағы тарайды. Әрбір бұтағы
деңгейлерге бөлінеді. Биоалуантүрліліктің әр деңгейі бөлімдерге бөлінеді.
Бұл бөлімдерде биоалуантүрлілік әртүрлі тірі ағзалардың арасындағы ерекше
туындысы ескеріледі. Олардың арқасында көрсеткіші құрылады, қоршаған ортаға
төзімділікті қамтамасыз етеді. Биоалуантүрліліктің жоғары деңгейде көптеген
әртүрлі экожүйелер және ландшафтар орналасады. Табиғатта біртекті мекен
орталары болмайды.
Біз биоалуантүрлілік жайында сөз еткенде, ең біріншіден көптеген жануарлар,
өсімдіктер, саңырауқұлақтар және микроағзалар түрлерін жатқызамыз. Кез
келген түр дараларды құрады. Генетикалық жағынан бір біріне өте жақын
келеді. Олар еркін шағылысады және өсімтал ұрпақ береді. Сол уақытта кейбір
даралар түрлері басқа даралар түрлерімен еркін шағылыса алмайды. Ғалымдар
әрдайым жаңа жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар және микроағзалар
түрлерін сипаттап, жаңа түрлерін атауда. Біздің планетамыздағы түрлердің
нақты санын ешкім келтіріп бере алмайды. Алайда жануарлардың түрлері
өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың, бактериялардың санынан әлдеқайда басым
түседі.
Экология ғылымы ең маңызды биоалуантүрлілік туралы ғылымды зерттейді.
Тірі материяның ең маңызды үш деңгейге сәйкес келеді:
ағзадан төмен – малекулярлық, клеткалық, ұлпалық және мүшелер
жүйесіндегі деңгейлерді біріктіреді.
ағзалық – ағзалық жүйені құрайды.
ағзадан жоғары – популяциялық түр жүйесін, экологиялық жүйені және
биосфераны қамтиды.
[pic]
Табиғаттағы барлық биологиялық процестер биосфера мен экожүйелерден
тыс жүрмейді. Осыдан биоалуантүрліліктің үш үлкен бұтағы тарайды. Әрбір
бұтағы деңгейлерге бөлінеді. Биоалуантүрліліктің әр деңгейі бөлімдерге
бөлінеді. Бұл бөлімдерде биоалуантүрлілік әртүрлі тірі ағзалардың
арасындағы ерекше туындысы ескеріледі. Олардың арқасында көрсеткіші
құрылады, қоршаған ортаға төзімділікті қамтамасыз етеді.
Биоалуантүрліліктің жоғары деңгейде көптеген әртүрлі экожүйелер және
ландшафтар орналасады. Табиғатта біртекті мекен орталары болмайды.
Табиғатта жануарлардың биоалуантүрлілігі көптеген белгілерге тәуелді
болады. Кез келген түрде немесе экожүйеде үш негізгі әртүрлілікті көрсетуге
болады. 1. генетикалық; 2. экологиялық; 3. ландшафтық. Кейбір түрдегі
жануарлардың түрлері басқа даралар түрлерімен еркін шағылысып ұрпақ береді.
Бірақ кейбір жағдайларда мұндай құбылыс байқалмайды. Осыған байланысты бұл
жануарларды топтарға бөліп алуантүрлілігін анықтаған. Ғылымдардағы жаңа
түрлерді сипаттау барысында қиындықтардың болуы бағалау кезінде сақтықпен
айналысу қажет екендігін көрсетті. Ғылымға белгілі жануарлар саны К.
Линнейдің көрсетуі бойынша 11 мыңнан астам болса, қазіргі уақытта 1 млн-ға
дейін жетті. Ғалымдар әрдайым жаңа жануарлардың түрлерін сипаттап жаңа
түрін анықтауда.
Біздің планетамыздың түрлерінің нақты санын ешкім нақты мәнімен
келтіріп бере алмайды. Бірақ жануарлардың түрлерінің саны өсімдіктер мен
саңырауқұлақтарының санынан әлдеқайда басым. Соның ішінде жануарлардың
арасында бунақденелілердің түрлері өте көп. Олардың саны өсімдіктер мен
микрофлораның санынан басым түседі. Түрдің қалыптасуы олардың құрылымы мен
өсімтал ұрпақ беру мүмкіндігіне байланысты. Әр түрге жататын даралар бір
бірінен сыртқы пішіні, мінез-құлқы, физиологиясы бойынша бір біріне мүлдем
ұқсамайды.

2. Жануарлардың тіршілік әртүрлілігі.
Біз биоалуантүрлілік жайында сөз еткенде, ең біріншіден көптеген
жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар және микроағзалар түрлерін
жатқызамыз. Кез келген түр дараларды құрады. Генетикалық жағынан бір біріне
өте жақын келеді. Олар еркін шағылысады және өсімтал ұрпақ береді. Сол
уақытта кейбір даралар түрлері басқа даралар түрлерімен еркін шағылыса
алмайды. Ғалымдар әрдайым жаңа жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар және
микроағзалар түрлерін сипаттап, жаңа түрлерін атауда. Біздің планетамыздағы
түрлердің нақты санын ешкім келтіріп бере алмайды. Алайда жануарлардың
түрлері өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың, бактериялардың санынан әлдеқайда
басым түседі.
Генетикалық алуантүрлілік дегеніміз – түрдегі әрбір дараға тән
генетикалық жиыны. Бұл әртүрлі қасиеттерге ие болудың көрінісі. Әрбір
адамға көптеген ерекше генетикалық көрсеткіштер тән. Жануарлардың
генетикалық әртүрлілігі өзгерісі көптеген факторларға тәуелді. ХІІ ғасыр
бойы адамзат жануарлардың ерекшеліктерін бақылап, пайдалы жағын бөліп
көрсеткен. Генетикалық әртүрлілікті пайдаланып қазіргі кезде үй
жануарларының сұрыпталуының арқасында жасанды тұқымдарын шығаруда. Алайда
тек біздің ғасырымызда селекция саласында үлкен сапалы секіріс пайда болды.
Ол гендік инжинериямен тығыз байланысты.
Экологиялық әртүрлілік – түрдің даралары таралған белгілі бір аймақты
қамтитын және биотикалық қауымдастықтың бір бөлігі болуы керек. Осының
арасындағы байланысты экологиялық алуантүрлілікке жатқызуға болады.
Бұл түрге жататын популяциялар басқа түрлердің топтарымен араласады,
нәтижесінде биотикалық қауымдастықты құрайды. Өз кзегінде биотикалық
қауымдастық физикалық ортамен қарым-қатынаста болады. Заттың үздіксіз
ағымын қамтамасыз етеді, нәтижесінде қорек заттың айналымы пайда болады.
Оның энергия көзі күн болып табылады. Биотикалық қауымдастық физикалық және
мекен ету ортасымен экологиялық жүйені құрайды. Экожүйенің құрылымы мен
қызметі ретінде барлық белсенді ағзалардың түрлері кіреді. Физикалық орта
мен және өзара қарым қатынас орын алады.
Экожүйенің негізгі қасиетінің бірі динамизм. Бұл кезде бір ағзаның
орнына басқа бір ағзаның орын басуы мысал болады. Ескірген ағаштардың
құлауы қоңыздардың тіршілігіне байланысты болады. Бірінші болып ағаштың
тамырымен қоректенетін қоңыздардың түрлері орналасады. Олардың тіршілігі
барысында ағаштың жоғары жағында мекен ететін қоңыздарға жағдай жасайды.
Ағаштың діңі шіріп соның нәтижесінде ағаштың ішкі жағында тіршілік ететін
қоңыздарға жағдай жасайды. Нәтижесінде қоңыздардың әсерінен 100-150 жыл
ішінде ағаш толығымен өңделіп шығады.
Ландшафтық әртүрлілік – қоршаған ортаның ең маңызды бөлімі жер
бедерінің рельефі болып табылады. Ол өміршең және құбылмалы болып келеді.
Мысалы таулар, кең жазықтықтар, шөлдер, мұз айдыны биосфераның ең маңызды
тіршілік сахнасы блоып табылады. Белгілі бір аймақтағы қоршаған орта
неғұрлым сол жердегі ағзаның эволюциялық өзгерісіне өте көп уақыт керек.
Олардың тіршілік құрамын алуантүрлі болып келеді. Жер рельефі мен оның
геологиялық құрылымы облыс шекараларында біркелкі климат пен әртүрлі
тіршілік әрекет етеді. Ең биік тау шыңдары бойында температура және
ылғалдылық төмен болады. Өте күрделі тау аймақтарда жануарлардың тіршілігі
суыққа бейім болады. Нәтижесінде суыққа төзімді жануарлар көптеп кездеседі.
Кез келген ландшафт климаттарының өзгерісін басынан өткізеді. Адамдардың
тіршілік әрекеті нәтижесінде биоалуантүрлілік қалыптасқан күйі бұзылып
өзгеріске ұшырайды. Мысалы, шөлдену мәселесі, теңіз, көлдердің тартылуы.

[pic]

ІІ тарау. Экологиялық факторлар.
2.1. Экологиялық факторлардың әсер етуінің кейбір заңдылықтары.
Орта - организмнің өсіп-көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен таралуына
тікелей немесе жанама әсер ететін қоршаған орта компоненттерінің жиынтығы,
яғни особьты (полуляцияны, қауымдастықты) қоршап, оған әсер ететін
факторлардың бәрі. Тірі организмдер - ашық жүйелер, сондықтан қоршаған
ортамен зат және энергия арқылы алмасып отырады. Организмдер үнемі өзгеріп
тұратын қоршаған ортаның әсерін сезініп, өздері де осы жағдайларды өзгертіп
тұрады.
Организмге әсер ететін кез-келген орта жағдайларын немесе орта
компоненттерін экологиялық факторлар деп атайды. Экологиялық факторлар тірі
организмдердіи тіршілігіне, санына (молдығына), географиялық таралуына
тікелей немесе жанама әсер етеді.
Экологиялық факторлар табиғаты бойынша және тірі организмдерге әсер
етуі бойынша әр түрлі. Барлық факторларды шартты түрде үлкен 3 топқа бөледі
- абиотикалық, биотикалықжәне антропогендік (немесе антропикалық).
Абиотикалық факторлар - тірі организмдерге тікелей немесе жанама әсер
ететін өлі табиғат факторлары. Оларға климаттық (температура, ауа қысымы,
жел, ылғалдылық, жарық т.б.), атмосфералық (атмосфераның химиялық қүрамы),
топырақ (эдафикалық), геоморфологиялық, гидрологиялық және басқалары
жатады.
Биотикалық факторлар - бұл тірі табиғат факторлары, тірі
организмдердің бір-біріне әсерінің барлық түрлері. Бұл әсерлер өсімдіктер
(фитогенді), жануарлар (зоогенді), саңырауқүлақтар және микроорганизмдер
тарапынан болуы мүмкін. Тірі организмдер қорек (өсімдіктер - фитофаг-
жануарлар үшін, жануарлар - жыртқыштар үшін), тіршілік ету ортасы
(паразиттер үшін - иесі, үлкен өсімдіктер (эпифиттер үшін) болып, көбеюге
(өсімдіктер тозаңдатқыштары) немесе химиялық, физикалық және басқадай да
әсері болуы мүмкін. Биотикалық факторлар тікелей - бір организмдердің
екінші бір организмдерге тікелей әсері (кейбір өсімдіктердегі паразитті
шырмауықтар) және жанама (қоршаған өлі табиғаттың өзгеруі арқылы) болып
бөлінеді. Мысалы, шыршаның қалың бұтақтары топыраққа көлеңке түсіріп,
төмендегі өсімдіктерге жарықты аз өткізіп, шөптесін өсімдіктердің өсуіне
әсер етеді. Кейбір есімдіктердің зат алмасуы нәтижесінде ортаға химиялық
заттар (фитоцидтер, гликозидтер, эфир майлары) бөлуі арқылы әсер етуі. Мұны
аллелопатия деп атайды (бидайық тамыр сабағы арқылы топыраққа токсиндер
бөліп, мәдени өсімдіктердің түқымының өнуін нашарлатады).
Антропогендік (антропикалык) факторлар - адамнын қатысуымен қоршаған
ортаға, организмдердің тіршілігіне, немесе өсімдіктер мен жануарларға
тікелей әсер ету. Антропогендік факторлар жыл еткен сайын күшейіп келеді.
Соңғы кездері антропогендік факторлардың әсерінен биосферада күрделі
экологиялық проблемалар пайда болды (парникті эффект, қышқыл жаңбырлар,
орманды ағаштардың көптеп қырқылуы, шөлейттену, ортаның улы заттармен
ластануы т.б.).
Антропогендік факторлар организмге тікелей (ағаштарды кесу, аң аулау)
және жанама әсер ету (ортаның ластануы, өзендерге плотиналар салу) болып
бөлінеді. Антропогендік факторларға техногендік факторлар (радиация,
ластану, қурғату жұмыстары, электромагнитизм және т.б.) да жатады. Жалпыға
белгілі факторлар классификациясынан (абиотикалық, биотикалық,
антропогендік) басқа экологиялық факторлардың басқа да классификациялары
кездеседі.
Барлық факторларды ортаның жағдайы және қорлары деп бөлуге болады.
Қорлар - организмнің энергия алуы немесе тіршілігі үшін қажетті
заттарды алатын табиғаттағы бар байлығы (қоректік және энергетикалық
қорлар).
Жағдай - уақыт пен кеңістікте өзгеріп, организмдердің әр турлі әсер
ететін абиотикалық факторлар. Барлық ортаның жағдайларын анықтайтын негізгі
факторлар - температура, ылғал, және жарық.
Организмге қатысты факторлардың әсерінен бірнеше жалпы заңдылықтарды
бөліп көрсетуге болады. Ондай заңдылыктарға оптимум ережесі, шектеулі
факторлар ережесі, факторлардың өзара әсері ережесі және т.б. жатады.
Оптимум ережесі. Әр бір фактордың организмге оң әсер ететін шектері
болады. Фактордың жоғары дәрежедегі әсері организмге теріс әсер етеді.
Мысалы, ылғалдың тапшылығы немесе шектен тыс көп мөлшері өсімдікке теріс
әсер етеді. Организм тіршілігі ушін аса қолайлы экологиялық фактордың
белсенділігі оптимум немесе экологиялық фактордың оптимум аймағы деп
аталады. Оптимум аймағынан тыс, организмнің тіршілігіне қауіпті немесе
елуіне алып келетін пессимум аймағы жатыр.
Әр бір организм, түр үшін өзінің оптимум жағдайлары бар. Ол тек әр
түрлі жағдайда орналасқан әр түрге жататын особьтар үшін ғана емес, бір
организмнің әртурлі даму стадияларында да әр қалай болады. Түр үшін
оптимумның қандай деңгейі қолайлы болуына байланысты оларды жылу сүйетін
және салқын сүйетін, ылғал сүйетін және қүрғақшылықты суйетін және т.б. деп
бөледі. Әр бір түр ушін өзіне тән шыдамдылық деңгейі болады.

2.2. Экологиялық фактор әсерінің оның белсенділігіне тәуелділігі.
Белгілі бір факторға қатысты организмнің төзімділік нүктелерінің
арасын организмдердің экологиялық валенттілігі (толеранттылығы) деп атайды.
Фактордың максимальды мәндерінен асып, организмнің тіршілігін тоқтатуы
туралы үғымды ғылымға 1913 жылы американдық зоолог В.Шелфорд енгізді. Бұл
максимум заңында немесе толеранттық (төзімділік) эаңында көрсетілген. Кейде
мұны Шелфорд ережесідеп те атайды:
- организмдердің белгілі бір ортада орналасуы немесе тіршілік етуі,
организмнің белгілі бір шыдамдылық (толеранттылык, латынша іоіегапііа
-шыдам, төзім) шекгері (диапазон) бар кешенді экологиядық факторларға
байланысты. Организм тек осы минималды және максималды мәндердін аралығында
ғана өмір суре алады.
Толеранттылық заңын кейін Ю.Одум (1979 ж.) бірнеше ережелермен
толықтырды:
Гетеретрофтар - (грекше һеХегоз - басқа, ігорһе- қорек) - қорек
ретінде автотрофтар синтездеген органикалық заттарды пайдаланады. Бұларға
жануарлар, саңырауқұлақтар және көптеген микроорганизмдер жатады.
Қоректің түріне байланысты гетеретрофтар - өсімдіктермен қоректенетін
фитофагтарға, жануарлармен қоректенетін - зоофагтарға, өлекселермен
қоректенетін - некрофагтарға, жануарлардың соңғы өнімдерімен
(экскременттерімен) қоректенетін - копрофагтарға, өсімдіктер шірінділерімен
қоректенетін - сапрофагтарға және жартылай ыдыраған органикалық заттармен
қоректенетін - детритофагтарға бөлінеді.
Қоршаған ортаның жағдайларына байланысты автотрофты да және
гетеротрофты да қоректенетін организмдерді (көк-жасыл балдырлар, паразит-
өсімдіктер, жыртқыш-өсімдіктер, эвгленалар) миксотрофтылар деп атайды.
Экологиялық классификациялардың негізінде тіршілік ету орны да жатуы
мүмкін. Мысалы, су организмдері {гидробионттар) су түбінде тіршілік ететін
бентос {(грекше Ьепіһоз - тереңдік) актиниялар, губкалар, су түбінде
тіршілік ететін балықтар), су ағысына қарсы түра алмайтын (бір клеткалы
балдырлар, медузалар} планктон (грекше ріапкіоз - қаңғыма), суда жүзіп
жүретін (балықтар, дельфиндер) нектон (грекше пекіоз - жүзуші) болып
бөлінеді.
Экологиялық классификация бойынша организмдерді жарыққа, ылғалға,
температураға, топырақ қүнарлылығына байланысты топтарға да бөледі.

ІІІ тарау. Биологиялық әралуандылық және оларды сақтау.
3.1.Жануардың биолуантүрлілігі.
Биоалуантүрліліктің экожүйедегі байланыстарының толық болуының шарты
және негізгі факторы бола отырып, оның ең маңызды қасиеті – тұрақтылықты
қамтамасыз етеді. Элементарлық (іс жүзінде бөлінбейтін) экожүйелердің
көптүрлілігі ең алдымен олардың түрлік құрамымен анықталады. Ал ең ірі
экожүйелер үшін алуан түрліліктің артуына оларға кіретін кіші деңгейдегі
экожүйелердің маңызы артады.
Биосфераның геологиялық тарихының барысында онда тіршілік ететін
ағзаларының түрлерінің саны тұрақты болмаған. Әрбір түр белгілі бір уақыт
қана өмір сүреді. Шамамен 10-30 млн жыл түрлерінің ішінде өмірі өте қысқа
(бірнеше мың) және ұзақ өмір сүретін түрлер – тірі қазбалар да бар. Мысалы,
мүктер өзгермеген қалпында шамамен 500 млн жыл , жалаңаш тұқымды ағаш –
гингко дәуірінен бері 150 млн жыл тіршілік етіп келеді. Жануарларының
ішінен тірі туатын балық латимерияны атауға болады. Ол 60 млн жыл бұрын
жойылып кеткен деп есептелінді. Бірақ 1938 жылы Комор аралдарының маңынан
табылған.
Экология ғылымы ең маңызды биоалуантүрлілік туралы ғылымды зерттейді.
Табиғаттағы барлық биологиялық процестер биосфера мен экожүйелерден тыс
жүрмейді. Осыдан биоалуантүрліліктің үш үлкен бұтағы тарайды. Әрбір бұтағы
деңгейлерге бөлінеді. Биоалуантүрліліктің әр деңгейі бөлімдерге бөлінеді.
Бұл бөлімдерде биоалуантүрлілік әртүрлі тірі ағзалардың арасындағы ерекше
туындысы ескеріледі. Олардың арқасында көрсеткіші құрылады, қоршаған ортаға
төзімділікті қамтамасыз етеді. Биоалуантүрліліктің жоғары деңгейде көптеген
әртүрлі экожүйелер және ландшафтар орналасады. Табиғатта біртекті мекен
орталары болмайды.
Біз биоалуантүрлілік жайында сөз еткенде, ең біріншіден көптеген жануарлар,
өсімдіктер, саңырауқұлақтар және микроағзалар түрлерін жатқызамыз. Кез
келген түр дараларды құрады. Генетикалық жағынан бір біріне өте жақын
келеді. Олар еркін шағылысады және өсімтал ұрпақ береді. Сол уақытта кейбір
даралар түрлері басқа даралар түрлерімен еркін шағылыса алмайды. Ғалымдар
әрдайым жаңа жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар және микроағзалар
түрлерін сипаттап, жаңа түрлерін атауда. Біздің планетамыздағы түрлердің
нақты санын ешкім келтіріп бере алмайды. Алайда жануарлардың түрлері
өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың, бактериялардың санынан әлдеқайда басым
түседі.
Егер ертеректе бір түр орташа алғанда 2000 жылда жойылып отырса, соңғы
300 жылда әр 10 жыл сайын жойылып отыр. 1600 жылдан бастап омыртқалы
жануалардың 173 түрі (109 құстар және 65 сүтқоректілер) және өсімдіктердің
20 түрі жойылып кетті.
П. Ревелль мен Ч. Ревельдің болжамы бойынша алдағы 20 жылда миллионға
жуық түрлер жойылып кетуі мүмкін. Олардың көпшілігі тропиктік ормандарды
мекендеушілер.
Түрлердің санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері алуан
түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен
байланысты. Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің
жойылуының 60 пайызы жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс
пайдалану , содан кейінгі орында азық қорының кемуі, зиянкестерді жою және
кездейсоқ жемтік тұр.
Экологиялық мәселелерді және биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың бір
жолы – Қызыл кітап. Табиғи ресурстары мен табиғатты қорғаудың халықаралық
одағы (МСОП) бүкіл планетаның Қызыл кітабын құрастырған.
Қазақстанның Қызыл кітабын шығаруы, республикамыздын өте сирек жануарларын
сақтап қалу және оны қорғаудағы рөлі өте зор.
Экономикалық проблемаларды шеше отырып, біз өзімізді қоршаған ортаның қал-
жағдайын естен шығармауымыз керек. Ғылым мен техниканың алға басуы адам мен
табиғат арасында үндестіктің болу қажеттілігіне еріксіз ой тоқтаттырады.
Қазақстанның Қызыл кітабының жарыққа шығуы біздің әрқайсымыздың
соншалықты көркем, әрі тамаша табиғат әлемін сақтаудағы жеке-жеке жауапкер
екенімізді саналы түрде ұғынуымызға түрткі болады.

3.2. Биоалуантүрліліктің өзгерілуі
Табиғаттағы әртүрлілік кеңістікте орналасуының саны мен уақытқа қарсы
өзгеруі мүмкін. Кез келген биотикалық қауымдастық уақытқа байланысты
өзгеріп отырады. Оның дамуын, экологиялық сукцессия деп атауға болады. Олар
бірнеше кезеңдерден өтеді. Сукцессиядағы түрлердің қалыптасуы қоршаған
ортаны модификациялаудың нәтижесінде басқа жағдайлар пайда болып, басқа
популяцияларға оңтайлы жағдайлар туғызу барысында іске асады.
Шырша ағаштарын кескен соң немесе өрттен кейін қалған бос жердің
өзгергені соншама, сол жерде қайта шыршалардың өсуіне мүмкіндік болмайды.
Ашық жердегі қалған шырша ағашының көшеттері көктемнің суық күндеріне,
сонымен қатар өте қатты ыстыққа, басқа жылу сүйгіш өсімдіктермен
бәсекелестікке төтеп бере алмайды. Ағаштар шөптесін өсімдіктерді бірте –
бірте ығыстырып, майда жапырақты орманның қалыптасуына әкеп соғады. Сол
кезде ғана шыршаның өсуіне қолайлы жағдай туғызады.
Қауымдастықтың дамуы барысында жалпы биомассасы өседі. Яғни
өнімділіктің максимумға жетуі. Бұл деген сөз сукцессияның аралық фазасының
бірінде максимальді жылдың биомассасының қалыптасуы. Негізінен өсімді
алуантүрліліктің көбеюінен басқа түрлердің әсіресе, бунақденелілер мен
басқа жануарлардың санының қарқынды өсуі байқалады. Алайда табиғатта
қауымдастықтың климаксті түрі де бар. Бұл қауымдастықтар дамудың ең соңғы
кезегінде басқа қалыптасу кезеңдерінде тіршілік еткен саны жағынан мол
болып келетін түрлерге өз орнын береді. Мұндай климаксті қауымдастықтарға
түрлік құрамның қалыптасуына басқа факторлар әсер етеді. Мұндай факторларға
ағзалардың мөлшерінің үлкеюі жатады. Бұл қасиеттердің арқасында мұндай
жануарлар қолайсыз кезеңдерде тіршілік үшін күрес барысында үлкен роль
атқарады.
Ортаның қолайлылығы топтпнудағы түрлер санының артуына елеулі ықпал
тигізеді. Қорегі аз мекен ететін жерлерде жануарлар жемтігінің әртүрлі
типтерінен елеусіз қалдыра алмайды. Ал қорек көп жерлерде олар едәуір күй
таңдағыш болады және өзінің тамақ ішу рационын ең жақсы қоректік
объектілермен шектеуге мүмкіндігі бар.
Көптеген организмдер өсіп-өнген ортаның қолайлы жағдайларында өздерінің
санын тез көбеюге қабілетті.

3.3. Биологиялық әралуандылықты сүйемелдеу.
Техносфераның биосфераға жасайтын қысымының ең маңызды көрінісі –
табиғи экожүйелердің кедейленуі, яғни биоалуантүрліліктің кемуі болып
табылады.
Биоалуантүрлілік тек мағызды шаруашылық ресурс ғана емес, ол
биосфераның тіршілік етуінің шарты болып табылады. Рио-де Жанейрода өткен
БҰҰ конференциясында қабылданған үш арнайы Мәлімдемелер мен
Конвенцияларының екеуі биологиялық ресурстар мен биологиялық
алуантүрлілікті сақтаусыз тұрақты даму мүмкін емес екенін көрсетті.
Қазір адамның азық-түлігі ретінде қолдануға болатын бірнеше мың түрлер
белгілі. Бірақ іс жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың 200-250-ден аспайтын
түрлері пайдаланады. Ауыл шаруашылық өнімдерінің басым көпшілігін 12-15
өсімдік береді.
Жабайы түрлер – табиғи экожүйелерден алынатын бағалы өнім көзі және
әсіресе, ауыл шаруашылық жануарлары мен өсімдіктерінің жаңа қолтұқымдары
мен іріктемелерінің шығаруда маңызы зор.
Жабайы түрлер – дәрі-дәрмектердің маңызды көзі. Қазіргі кезде осы мақсатта
шамамен 5 мың өсімдіктің түрлері қолданылады. Олардың жалпы бағасы 40 млрд
доллар. Шипалы қасиеті бар өсімдіктердің көптеген түрлері әлі медицинада
қолданылмай келеді.
Биоалуантүрлілік – адамзатты шексіз ұзақ уақыт энергетикалық,
техникалық және басқа ресурстармен қамтамасыз етудің жалғыз көзі.
Биоалуантүрліліктің экожүйедегі байланыстарының толық болуының шарты және
негізгі факторы бола отырып, оның ең маңызды қасиеті – тұрақтылықты
қамтамасыз етеді. Элементарлық (іс жүзінде бөлінбейтін) экожүйелердің
көптүрлілігі ең алдымен олардың түрлік құрамымен анықталады. Ал ең ірі
экожүйелер үшін алуан түрліліктің артуына оларға кіретін кіші деңгейдегі
экожүйелердің маңызы артады.
Биосфераның геологиялық тарихының барысында онда тіршілік ететін
ағзаларының түрлерінің саны тұрақты болмаған. Әрбір түр белгілі бір уақыт
қана өмір сүреді. Шамамен 10-30 млн жыл түрлерінің ішінде өмірі өте қысқа
(бірнеше мың) және ұзақ өмір сүретін түрлер – тірі қазбалар да бар. Мысалы,
мүктер өзгермеген қалпында шамамен 500 млн жыл , жалаңаш тұқымды ағаш –
гингко дәуірінен бері 150 млн жыл тіршілік етіп келеді. Жануарларының
ішінен тірі туатын балық латимерияны атауға болады. Ол 60 млн жыл бұрын
жойылып кеткен деп есептелінді. Бірақ 1938 жылы Комор аралдарының маңынан
табылған.
Адамның геологиялық күшке айналуынан бастап жеке түрлердің жойылу
жылдамдығы эволюциялық табиғи құбылыспен салыстыруға келмейтін жылдамдықпен
жүре бастады. Бұл процесс бір бағытта жүрді, сондықтан түрлердің жойылуы
оған қарама-қарсы басқа жаңа түрлермен компенсацияланбайды.
Егер ертеректе бір түр орташа алғанда 2000 жылда жойылып отырса, соңғы
300 жылда әр 10 жыл сайын жойылып отыр. 1600 жылдан бастап омыртқалы
жануалардың 173 түрі (109 құстар және 65 сүтқоректілер) және өсімдіктердің
20 түрі жойылып кетті.
П. Ревелль мен Ч. Ревельдің болжамы бойынша алдағы 20 жылда миллионға
жуық түрлер жойылып кетуі мүмкін. Олардың көпшілігі тропиктік ормандарды
мекендеушілер.
Түрлердің санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері алуан
түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен
байланысты. Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің
жойылуының 60 пайызы жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс
пайдалану , содан кейінгі орында азық қорының кемуі, зиянкестерді жою және
кездейсоқ жемтік тұр.
Шектен тыс пайдалану қандай да бір кәсіптік маңызы бар жануарлар үшін
қауіпті. 1983 жылы тек қана тіс сүйектері үшін ғана 80 мың Африка пілдері
жойылды. Түрлердің жойылуындағы маңызды себептердің бірі олардың
интрдукцияланған, яғни сырттан әкелінген түрлерімен бәсекелестікке
қабілетсіз болу. Мұндай құбылыстарға шектелген территорияларға, аралдарда
тіршілік ететін түрлер өте сезімтал болып келеді.
Түрлердің алуантүрлілігінің кемуінің әсіресе екі салдары ерекше назар
аударуды қажет етеді.
Біріншіден, бір түрдің жойылуы, әдетте онымен қоректік немесе басқа да
байланыстармен тығыз байланысты, бірнеше түрдің тіршілік әрекетін бұзуға
әкеліп соқтырады.
Екіншіден, қандай да бір түрдің толық жоюдың қажеті жоқ. Олардың саны
белгілі бір шамадан төмендеп кетсе, олар қайта қалпына келе алмайды. Ірі
омыртқалы жануарлар үшін шекті деңгей 500-100 дара, ұсақ омыртқалылыр үшін
шамамен 10 мың дара, омыртқасыздар үшін шамамен 50 мың дара, өсімдіктер
үшін бірнеше мың дара. Адам қызметінің нәтижесінде ағзалардың жойылуына
кейбір мысалдар келтірейік.
Ішкі су қоймаларының ластануы, тұздылығының, қышқылдылығының артуы
нәтижесінде көптеген жануарларға жойылу қаупі төніп отыр. Ертеде бай балық
шаруашылығымен ерекшеленетін Арал теңізі іс жүзінде бағалылығынан айырылды.
Азов және Каспий теңіздерінде балық өндіру 10-12 есе кеміп кеткен. Әсіресе,
бекіре тәрізділердің саны шектен тыс аулау мен браконерлік себебінен күрт
төмендеген. Сонымен қатар, судың улану, оттегінің кемуі, қышқылдық
жаңбырлардың әсерінен бекіре тәрізді балықтардың аурулары 1980 жылдардан
бері кең етек алып отыр. Адамның барлық ірі ауқымды іс-әрекеті биологиялық
алуантүрліліктің кемуіне әкеледі. Осының нәтижесінде бүкіл табиғи
белдеулердің де жойылу факторлері белгілі.
Түрлердің толық жойылуының нәтижелері өте ауыр. Жекелеген
экожүйелердің түрлік алуантүрлілігінің кемуін басқа экожүйелерден әкелу
арқылы қалпына келтіруге мүмкіндік болса, ал толық жойылған түр жүйе
ретінде биосфера үшін қайтымсыз.

3.4. Биологиялық әралуантүрлілікті сақтау.
Экологиялық мәселелерді және биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың бір жолы
– Қызыл кітап. Табиғи ресурстары мен табиғатты қорғаудың халықаралық одағы
(МСОП) бүкіл планетаның Қызыл кітабын құрастырған.
Қызыл кітапқа сирек және жойылу қаупі төніп отырған ағзалар енгізілген.
Қызыл кітапқа енген түрдің шамамен санының кемуі себебі, таралу террториясы
қорғау үшін орындалатын іс-шаралар және т.б. мәліметтер көрсетіледі. Қызыл
кітапқа енген барлық түрлерді бірнеше категорияға бөледі: жойылу қаупі
төніп тұрған түрлер (арнайы қатал қорғау шаралары қажет), кеміп келе жатқан
(тіршілігін сақтау үшін саны жеткілікті, бірақ жылдам кеміп келе жатқан),
сирек (жойылу қаупі жоқ, бірақ саны аз немесе шектелген территорияларда
ғана кездеседі), анықталмаған (қамқорлыққа алуға негіз бар, бірақ олар
туралы мәліметтер аз).
Қызыл кітаптағы түрлердің тізімі үнемі өзгеріп отырады. Қалпына келтірілген
түрлер тізімнен шығарылады. Ал тізім басқа тіршілік көзі нашарланған
түрлермен толықтырылады.
Қазақстанның Қызыл кітабын шығаруы, республикамыздын өте сирек жануарларын
сақтап қалу және оны қорғаудағы рөлі өте зор.
Экономикалық проблемаларды шеше отырып, біз өзімізді қоршаған ортаның қал-
жағдайын естен шығармауымыз керек. Ғылым мен техниканың алға басуы адам мен
табиғат арасында үндестіктің болу қажеттілігіне еріксіз ой тоқтаттырады.
Қазақстанның Қызыл кітабының жарыққа шығуы біздің әрқайсымыздың
соншалықты көркем, әрі тамаша табиғат әлемін сақтаудағы жеке-жеке жауапкер
екенімізді саналы түрде ұғынуымызға түрткі болады.
Қызыл кітаптың беттерін аша отырып, бізге жойылып бара жатқан немесе
жойылып кету қауіпі бар жануарлар мен өсімдіктер түрлері тізімінің өсуіне
себепші болатын жағдайлар мен себептер туралы терең ойлануымыз керек.
Биологиялық әртүрлілікті сақтау мәселесі бірнеше ондаған жылдардан
бері тек мамандар мен табиғат қорғаудың жекелеген ынталы адамдарының
міндеті болудан қалды, себебі әр бір биологиялық түрді жоғалту тек
адамгершілік пен жалпы теориялық пікірлерге ғана емес, сонымен қатар
қоғамның экономикалық мүддесіне де нұқсан келтіретініне адамзат баласының
толықтай көзі жетті. Бұған 1992 жылы Рио – де – Жанейрода өткен
конференцияда дүние жүзінің көптеген елдері, оның ішінде Қазақстанда қол
қойған, биологиялық әртүрлілік туралы Конвенцияның қабылдануы дәлел.
Қазақстанда Қызыл кітап Үкімет шешімімен 1978 жылдың қаңтарында
бекітіліп, осы жылдың аяғында оның омыртқалы жануарларға арналған бірінші
бөлімі жарық көрді. Оған 87, оның ішінде: балықтардың 4, қосмекенділердің
1, бауырмен жорғалаушылардың 8, құстардың 43, сүтқоректілердің 31 түрлері
енгізілді; олардың барлығы сирек және жойылып бара жатқан деп екі
категорияға бөлінді. Бұл кітап бұрынғы Кеңестер Одағы бойынша бірінші
басылым болғандықтан тек түрдің аты – жөні және түрге байланысты міндетті
мақала ғана емес сонымен қатар қосымша мәліметтер – жануардың сыртқы
пішінінің сипаттамасы мен оның жыныстық белгілері де берілді. Басылымның
жеделдігіне байланысты көптеген түрлердің таралуы мен саны жайында бұдан 10
– 20 жыл бұрынғы мәліметтер пайдаланылды.
Қазақ ССР Қызыл кітабының екінші басылымына (1991) омыртқалы жануарлардың
129 түрлері мен түршелері (балықтардың – 16, қосмекенділердің – 3,
бауырымен жорғалаушылардың – 10, құстардың – 58, сүтқоректілердің - 42 )
және бірінші рет омыртқасыз жануарлардың 105 түрі (насекомдар – 96,
шаянтәрізділер – 1, моллюскалар – 6, құрттар - 2) енгізілген еді. Қызыл
кітапта «тіршілік етушілердің» санының біршама өсуі республикамызда
жануарлар дүниесінің қалжағдайының тек қана төмендеуінен деп есептеуге
болмайтынын айта кеткен жөн, себебі бұл Қазақстан жануарлар дүниесі
жайындағы біздің біліміміздің біршама артқандығын көрсетеді. Қызыл кітап
алдын – ала сақтауда үлкен рөл атқаратын және тұрақты қызмет ететін
документ болып саналады. Сирек және жойылып кету қаупі бар түрлердің
жаңарған тізімін және олардың статусын өзгертуді авторлар ұжымы талқылап,
ол Қызыл кітап жайындағы Зоологиялық комиссияның отырысында қаралып,
белгіленген тәртіп бойынша оны 1995жылдың тамызында Қазақстан Республикасы
Министрлер Кабинеті бекітті.
Қазақстанда «Қызыл кітап » Республика Үкіметінің 1978 жылдың 16-
қаңтарындағы қаулысы бойынша бекітіледі(Қазақ ССР Министрлігі Советінің №
20 қаулысы).Оның омыртқалы жануарларға арналған бірінші бөлімі 1979 жылы
қаңтар айында жарық көрді(1978 жылдың аяғында басылып шыққан еді).Бұл
кітапқа омыртқалы жануарлардың 87 түрі мен түршелері, оның
ішінде:сүтқоректілері– 37, құстар – 43,бауырымен жорғалаушылар
- 8, қосмекенділер -1 және балықтардың 4 түрі тіркеледі. 1981 жылы
Республика Қызыл кітабының екінші бөлімі жарық көрді.Оған өсімдіктердің –
307 түрі, оның ішінде: жоғары сатыдағы гүлді өсімдіктер(288), жалаңаш
тұқымдылар(2), қырықұлақақ тәрізділер (3), қыналар (3), саңырауқұлақтар
(10), мүктер (1) сияқты өсімдіктер бар.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы «Жануарлар» мен «Өсімдіктер» деп
аталатын 2 томнан тұрады. Әрбір том бір кітап немесе бірнеше бөлім болып
басылып шығуы мүмкін. Жануарларға арналған том 3 мәрте (1978,1991,1996)
басылып шықты. Бірақ омыртқасыз жәндіктер тек екінші басылымға ғана енді,
ал олар туралы үшінші басылым дайындалып жатыр.
Адам баласы жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтерді, ғылыми –
фактілерді саралап келіп, ендігі жерде оларды қорғау қажеттігі туралы
тоқтамға келді. Кейбір өркениетті елдерде жануарларды, өсімдіктерді,
ормандарды, өзен – көлдерді қорғау туралы мемлекет деңгейінде құжаттар
қабылдана бастады. Орыс патшасы I Петр Мәскеу маңындағы ормандар мен оның
қойынауындағы табиғат байлықтарының бәрін '' патша қазынасы'' деп жариялап,
жарлық шығарған. Тіптен, өзен бойынан 3км жерге дейін ағаш кескендерді
қатаң жазалаған.
Мұндай көзқарастар кейіннен басқа да елдерде қолдау тауып,
Еуропа,Ресей,Қытай,Үндістан,Жапон елдері табиғат қорғауға көп көңіл
бөлген.Кейбір мемлекеттерде қорықтар,ұлттық саябақтар құрылған. Осындай
шаралардың бірі Халықаралық табиғат қорғау ұйымы (ХТҚҰ) еді.Ол 1948 жылы
құрылды.Ұйымның мақсаты - дүние жүзіндегі сиреп немесе құрып бара жатқан
аң мен құстарды және өсімдіктердің «Қызыл кітабын» ұйымдастыру болатын.
Оған дейін халықаралық «Қара кітаптың »тізімі жасалды.Оған жер бетінен
біржола құрып кеткен аңдар мен құстар енгізілді.
«Қызыл кітап» туралы пікірді ағылшын табиғат зерттеушісі Питер Скотт
айтқан болатын. 1963 жылы халықаралық «Қызыл кітаптың» алғашқы басылымы,
одан соң 1966 – 1975 жылдар аралығында 5 томы жарық көрді. 1978 жылы КСРО –
ның «Қызыл кітабы» шықты. Қазақ КСР – ның алғашқы «Қызыл кітабының»
жануарларға арналған бөлігі 1978 жылы, ал 1981 жылы өсімдіктерге арналған
бөлігі жарық көрді. Қазақстанның «Қызыл кітабы» содан бері 1991 және 1996
жылдары өңделіп, қайта басылып, көпшілікке ұсынылды.
«Қызыл кітапты» ұйымдастыру үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық
Ғылым академиясының бірнеше ғылыми – зерттеу институттарының ғалымдары ұзақ
жылдар бойы еңбек етіп, ғылыми – практикалық конфересиялар ұйымдастырды.
«Қызыл кітапқа» енетін әрбір түрге ғылыми түрде сипаттама беріліп, талқыға
салынды.
Одан соң жануарлар туралы қарар қабылданып отырды. Мұндай шараларды
ұйымдастыруда бұрынғы Зоология, қазіргі Генеқорлар институтының
қызметкерлерінің де еңбегі зор.
«Қызыл кітапқа» белгілі бір түрде енгізу үшін ғалымдар әр
жануарлардың не өсімдіктің 5 санатын анықтаған. Осы санатқа сәйкес келген
жағдай да ғана ол түр «Қызыл кітапқа» енгізілген. Ол санаттар төмендегідей:
1 санат – жойылып бара жатқандар. Олар туралы соңғы 50 жылда ешқандай
деректер жоқ. Мысалы, қызыл қасқыр, қара күзен, қаблан, қызыл құм арқары
т.б.
2 санат – саны азайып бара жатқандар. Мысалы, балқаш ала бұғасы, сары
құтан, жұпар, құлан т.б.
3 санат – серек түрлері (қазір жойылып кету қауіпі жоқ, бірақ өте сирек
кездесетіндер). Мысалы, қар барысы, сілеусін, жарқанат – қара ләйлек т.б.
4 санат – белгісіздер (толық зерттелмеген түрлер). Мысалы, шұбар
кесіртке, қара шұбар жылан т.б.
5 санат – Қалпына келгендер (қорғау жұмыстары нәтижесінде қайта
көбейген түрлер). Мысалы, кіші аққу, көк құс т.б.
«Қызыл кітапқа» енгізілген жануарларды аулауға, өсімдіктерді жоюға
тиым салынған. «Қызыл кітап» - мемлекеттік құжат. Сондықтан оған енген жан
– жануарларды оқып үйрену, білу баршаның міндеті болып табылады.
«Қызыл кітапқа» енген аң мен құстарды, өсімдіктерді біле отырып, біз
оны зерттеуші ғалымдарға көмектесеміз. «Қызыл кітап» әрбір отбасы мектептің
кітап сөресінде тұруға тиісті. Сол арқылы біз оларды қорғауға үлес қосатын
боламыз.
Қазақстан Республикасының Қазал кітабына жануарлар мен өсімдіктердің сол
немесе өзге түрін енгізуге және онын мартебесін айқындауға санының қисапсыз
азаюы, таралу аймақтарының қысқаруы, тіршілік ету жағдайының қолайсыз
өзгеруі туралы деректер немесе оны қорғау мен өсімін молайту жөнінде шығу
шаралар қолданудың қажеттігі туралы дәлел келтіретін кез келген басқа да
деректер негіз болады. Халықаралық табиғатты және табиғи ресурыстарды
қорғау одағының тізіміне енген сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар
жануарлардың түрлері Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына бірінші
кезекте енгізіледі. Жануарлар мен өсімдіктердің кез келген түрін Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабына енгізу немесе Қызыл кітаптан шығару туралы
ұсыныстар Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жөніндегі зоологиялық және
ботаникалық комиссияларға ұсынылады. Жануарлар мен өсімдіктер түрлерін
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына , одан шығару және кез келген
түрінің мәртебесі туралы мәселелерді қарау үшін ведомствоаралық,
зоологиялық және ботаникалық, комиссиялар құрылады, олардың құрамына
қарамастан осы салалардың жетекші мамандары (Қазақстан Республикасы Ұлттық
Ғылым академиясының, Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар
министірлігінің, табиғатты қорғау жөніндегі жоғары оқу орындары мен ғылыми
– зерттеу мекемелерінің, қоғамдық ұйымдардың және басқаларының) кіреді.
Қазақстанның Республикасының Қызыл кітабы «Жануарлар дүниесін
қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» Қазақстан Республикасының
Заңына сәйкес жасалған және республика аумағында сирек кездесетін, саны
азайып келе жатқан әрі құрып кету қатері төніп отырған жануарлар мен
өсімдіктер түрлерінің жай – күйі туралы мәліметтерді, оларды зертеу, қорғау
өсімін молайту және ұтымды пайдалану жөніндегі қажетті шаралардың жиынтығы
бар негізгі құжат болып саналады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы
сонымен қатар жануарлар мен өсімдіктер дүниесі мемлекеттік құрамдас бөлігі
болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына Қазақстан Республикасының
аумаңында құрғақта, суда, ауа мен жер қыртысында еркін жағдайда тұрақты
және уақытша мекендейтін жануарлар (сүт қоректілер, құстар, бауырмен
жорғалаушылар, қосмекенділер, балықтар, сондай – ақ ұлутектілер, насекомдар
және басқалар) мен өсімдіктердің түрлері (түршелері, популяциялары)
тіркеледі. Санымен тіршілік жағдайы олардың тектік қорының молаюы мен
сақталуына қатер төндірмейтіндей шекке жеткен жануарлар мен өсімдіктер
түрлері Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына шығарылуға жатады.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен
өсімдіктер түрлері Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында ерекше
қорғауға алынады. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделгеннен басқа
жагдайда, бұл түрлерді аулауға ( жинауға) бүкіл республика аумағында тыйым
салынады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен
өсімдіктер түрлерінің (түршелерінің, популяцияларының ) жойылып кетуіне,
сандарының азаюына және тіршілік ететін ортасының нашарлауына әсер ететін
әрекеттерге жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жануарлар мен өсімдіктер
деп аталатын екі томнан тұрады. Әр томды жеке кітап немесе бірнеше бөлім
түрінде де шығаруға болады және онда қосымша ретінде Қазақстан
Республикасынығ Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен өсімдіктердің
жойылып кету қаупі бар түрлері мен түршелерінің түсініктеме
тізбесі,Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы туралы Ереженің мәтіні және
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жөніндегі басқа да номативтік
құжаттар беріледі. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы қазақ және орыс
тілдерінде шығарылады, басқа кез келген тілге де аударылуы мүмкін.
Жануарлар мен өсімдіктер түрлерін сипаттау тәртібін Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабы жөніндегі тиісінше зоологиялық және
ботаникалық комиссиялар белгілейді.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген организмдердің
әр түрі үшін мынадай негізгі деректер келтіріледі: түрдің латынша, қазақша
және орысша аталуы; мәртебесі (жойылып бара жатқан, саны азайған, сирек
кездесетін); түрдің сыртқы бейнесі; Қазақстанда бұрын және қазіргі кезде
таралуы, картасымен; саны мен оның өзгеру барысы; негізгі шектеуші
факторлар және саны мен таралу аймағының өзгеру себептері; жасанды
жағдайда, қолда және қалыпты ортада өсіру мүмкіндігі туралы мәләметтер;
түрдің тектік қорын сақтауда Қазақстан Республикасы аумағында мекендейтін
популяцияның рөлі; қорғаудың қолданылған және қажетті шаралары; ақпарат
көздері. Қажет болған жагдайда, сондай – ақ организмнің жастық маусымдық
ерекшеліктері де сипатталады.
Қазақстан Республикасының Қазал кітабына жануарлар мен өсімдіктердің
сол немесе өзге түрін енгізуге және онын мартебесін айқындауға санының
қисапсыз азаюы, таралу аймақтарының қысқаруы, тіршілік ету жағдайының
қолайсыз өзгеруі туралы деректер немесе оны қорғау мен өсімін молайту
жөнінде шығу шаралар қолданудың қажеттігі туралы дәлел келтіретін кез
келген басқа да деректер негіз болады. Халықаралық табиғатты және табиғи
ресурыстарды қорғау одағының тізіміне енген сирек кездесетін және жойылып
кету қаупі бар жануарлардың түрлері Қазақстан Республикасының Қызыл
кітабына бірінші кезекте енгізіледі. Жануарлар мен өсімдіктердің кез келген
түрін Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізу немесе Қызыл кітаптан
шығару туралы ұсыныстар Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жөніндегі
зоологиялық және ботаникалық комиссияларға ұсынылады. Жануарлар мен
өсімдіктер түрлерін Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына , одан шығару
және кез келген түрінің мәртебесі туралы мәселелерді қарау үшін
ведомствоаралық, зоологиялық және ботаникалық, комиссиялар құрылады.

Қорытынды
Биологиялық әртүрлілікті сақтау мәселесі бірнеше ондаған жылдардан
бері тек мамандар мен табиғат қорғаудың жекелеген ынталы адамдарының
міндеті болудан қалды, себебі әр бір биологиялық түрді жоғалту тек
адамгершілік пен жалпы теориялық пікірлерге ғана емес, сонымен қатар
қоғамның экономикалық мүддесіне де нұқсан келтіретініне адамзат баласының
толықтай көзі жетті. Бұған 1992 жылы Рио – де – Жанейрода өткен
конференцияда дүние жүзінің көптеген елдері, оның ішінде Қазақстанда қол
қойған, биологиялық әртүрлілік туралы Конвенцияның қабылдануы дәлел.
Түрлердің санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері алуан
түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен
байланысты. Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің
жойылуының 60 пайызы жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс
пайдалану , содан кейінгі орында азық қорының кемуі, зиянкестерді жою және
кездейсоқ жемтік тұр.
Шектен тыс пайдалану қандай да бір кәсіптік маңызы бар жануарлар үшін
қауіпті. 1983 жылы тек қана тіс сүйектері үшін ғана 80 мың Африка пілдері
жойылды. Түрлердің жойылуындағы маңызды себептердің бірі олардың
интрдукцияланған, яғни сырттан әкелінген түрлерімен бәсекелестікке
қабілетсіз болу. Мұндай құбылыстарға шектелген территорияларға, аралдарда
тіршілік ететін түрлер өте сезімтал болып келеді.
Экологиялық мәселелерді және биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың бір жолы
– Қызыл кітап. Табиғи ресурстары мен табиғатты қорғаудың халықаралық одағы
(МСОП) бүкіл планетаның Қызыл кітабын құрастырған.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1) С. М. Махмұтов «Зоология» Алматы 2006 жыл.
2) Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. «Экология». Алматы-2002ж. (234 бет)
3) Байсейтова Н.М. «Экология негіздері» Шымкент-2005ж. (134-138 беттер)

4) Ф.Қ. Иштаева, Л.Г. Костарева, Ш.С. Набидоллина, Ж.Е. Молдағалиева
«Экология» «Фоллиант» баспасы Астана-2008ж. (65-70 беттер)
5) Ж.Ж. Жатқанбаев «Экология негіздері» Алматы-2003ж. (112-115 беттер)
6) Халила Әбділлах Нұрлақұлы «Экология» Шымкент-2000ж. (15-21 беттер)
7) Байсейітова Н.М., Халила Ә.Н., Сартаева Х.М. «Экология және қоршаған
ортаны қорғау». Шымкент 2003 ж. (59-70 беттер)
8) Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы 6 том, Алматы 2004ж. (245-260 беттер)
9) С.Жапарханов, Н.Бәкірова, С. Бәкіров «Көгілдір континент құпиялары»
Алматы 1985ж.

10) Ғ.Сағымбаев «Экология негіздері» Алматы 1995ж.

11)Ж.Ж.Жатқанбаев «Экология негіздері» Алматы 2003ж.

12)Ұ.Б.Асқаров «Экология және қоршаған ортаны қорғау» Алматы 2007ж

13) Ә.Бейсенова Ж.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»
Алматы 2004ж.

-----------------------
Биоалуантүрлілік үш деңгейде кездеседі:

Органикалық малекулаларынсыз тіршілік болмайды

Түрде, популяцияда ағзасыз жүйе құралмайды

Морфологиялық деңгейде құрылымдық жасушасыз, ұлпасыз, мүшелерсіз тіршілік
болмайды

Пәндер