Желбезек саңылауы бір жұп

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ                       |
|ШӘКӘРІМ атындағы СемЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                           |
|3 деңгейлі СМК құжаты   |ПОӘК                    |ПОӘК 042-18-35.1. ___   |
|                        |                        |/01-2013                |
|ПОӘК                    |                        |                        |
|Пәннің оқу-әдістемелік  |№ 1 басылым             |                        |
|материалы               |                        |                        |
|«Омыртқалылар           |                        |                        |
|зоологиясы»             |                        |                        |







                      ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ
                           Омыртқалылар зоологиясы

                   «5В011300» – «Биология»  мамандығы үшін






















                                    Семей
                                    2013



Мазмұны:

1. Пән бойынша глоссарий
2. Лекциялардың қысқаша конспектісі
3. Зертханалық сабақтарды жүргізуге
         арналған әдістемелік нұсқаулар
4. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар
5. СОӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар
6. Бақылау – тексеру құралдары




































                          1. Пән бойынша глоссарий


Зоология  –  жануарлар  әлемінің  алуан  түрлілігін,   құрылысын,   тіршілік
әрекеттерін, экологиясын оқытатын ғылыми пән;
зоогеография – жануарлардың орта жағдайларына байланысты Жер бетінде  таралу
заңдылықтарын қарастырады;
морфология  –  жануарлар  организмдерінің  сыртқы  және   ішкі   құрылысының
заңдылықтарын оқытатын ғылым;
онтогенез – особьтің жеке  дамуы,  ұрықтанған  жұмыртқадан  бастап  особьтің
өлгенге дейінгі кезеңі;
омыртқасыз жануарлар – осьтік мүшелер комплексі жоқ жануарлар;
палеозоология  –  құрып  кеткен  жануарлардың  қазба  қалдықтарын,   олардың
құрылысын, шығу  тегін  және  қазіргі  кезде  тіршілік  ететін  формаларымен
туыстық байланыстарды зерттейді;
симметрия  -   бүтін   организмнің   құрылымдарының   реттілік   дәрежесінің
көрсеткіші;
таксономия – Жануарларды ғылыми жүйесінің және  классификациясының  теориясы
мен практикасы;
тіршілік циклі – көбеюдің және  ядролық  циклдардың  фазаларының  заңдылықты
ауысып отыратын түрдің даму циклі;
ұрық жапырақшалары –  гаструляция  процесінде  пайда  болатын  және  әртүрлі
ұлпалар мен мүшелерге бастама беретін, көпклеткалы ұлпалы жануарлардың  ұрық
денесінің гомологиялық қабаттары;
ұлпа   –   организмде   белгілі   бір   қызмет    атқаратын    клеткалардың,
клеткаралықзаттардың және т.б. құрылымдардың жиынтығы;
филогенез   –   тірі    материяның,    оның    систематикалық    топтарының,
организмдердің, жеке мүшелердің және олардың жүйелерінің тарихи дамуы;
физиология – тірі  организмнің  функцияларын,  зат  алмасуын,  тіршілік  ету
ортасына бейімделу механизмдерін оқытатын ғылым;
экология  –  организмдердің  бір-бірімен   және   олардың   бірлестіктерінің
қоршаған ортамен қарым-қатынасын оқытатын ғылым саласы;
протистология немесе протозоология  –  қарапайым  бірклеткалы  организмдерді
зерттейтін ғылым;
гельминтология – паразиттік тіршілік ететін құрттарды зерттейтін ғылым;
карцинология – шаян тәрізділерді зерттейтін ғылым;
арахнология - өрмекші тәрізділерді зерттейтін ғылым;
акарология – кенелерді зерттейтін ғылым;
энтомология – бунақденелілерді зерттейтін ғылым;
малакология – моллюскаларды зерттейтін ғылым;
ихтиология – балықтарды зерттейтін ғылым;
герпетология  –  қосмекенділер  мен  бауырымен  жорғалаушыларды   зерттейтін
ғылым;
орнитология – құстарды зерттейтін ғылым;
териология (маммалогия) – сүтқоректілерді зерттейтін ғылым.


                     2. Лекциялардың қысқаша конспектісі


1-таќырып: Кіріспе.  Хордалылардың  жіктелуі.  Бассүйексіздер  тип  тармағы.
Ќандауыршатектестер отряды. Ќандауыршаның ќұрылысы.

    Кіріспе. Хордалылар типі.


Хордалылар типі —  жануарлар  дүниесінің  тарихи  дамуындағы  ең  соңғы  єрі
жоғары сатыдағы  тип  екендігі.  Хордалылардың  өзіне  тєн  белгілері:  арќа
хордасы, жүйке түтігі, желбезек саңылаулары және  жүрегінің  ќұрсаќ  жағында
орналасуы. Хордалылардың омыртќасыз жануарларға ұќсас белгілері:  екі  жаќты
симметриясы, 2-реттік  дене  ќуысы  (целом),  2-реттік  ауыз  ќуысы,  кейбір
мүшелерінің метамерлі (өзара ұќсас бөлшектерден тұруы) орналасуы.
    Хордалылар     типінің     жіктелуі:     бассүйексіздер,     ќабыќтылар
(личинкахордалылар) және омыртќалылар (бассүйектілер) тип тармаќтары.
    Бассүйексіздер тип тармағы.  Басхордалылар  класы.  Ќандауыршатектестер
отряды, европа ќандауыршасы. Ќандауыршада хордалылар типіне тєн  белгілердің
(хорда, жүйке түтігі, 100  жұптай  желбезек  саңылаулары,  тұйыќ  ќанайналым
жүйесі) өмір  бойы  саќталатындығы.  Ќандауыршаның  тері  жабыны  (кутикула,
эпидермис,  кутис  (кориум).  Бұлшыќ  еттері  (миомер,  миосепта).  Асќорыту
жүйесі (ауыз алды ќуысы, аузы (желкен),  көлемді  жұтќыншағы,  ќысќа  ішегі,
бауыр өскіні, аналь тесігі.
    Ќандауыршаның ќанайналымы – тұйыќ. Жүрегі болмайды,  жүректің  ќызметін
ќұрсаќ ќолќа ќантамыры атќарады.
    Жүйке жүйесі: жүйке түтігі (невроцель ќуысы, гессе көзшелері).
    Ыдырау  өнімдерін  шығару  жүйесі:  90  жұптай   нефридия   түтікшелері
(нефростомалар, соленоцит клеткалары).
    Жыныс жүйесі: дара жынысты, сырттай ұрыќтануы. Дернєсілдерінің түрленіп
дамуы. Хордалылардың ұрыќтарының дамуын зерттеуде А.О.Ковалевский  еңбегінің
маңызы.
    Ќандауыршаның  дамуы:   бөлшектенуі,   бластула,   гаструла,   нейрула,
органогенез.
    Ќандауыршаның  шығу  тегі   және   жіктелуі:   кєдімгі   ќандауыршалар,
эпигонихтер, амфиокстер тұќымдастары.
    Ќабыќтылар (личинкахордалылар) тип тармағы.


    Ќабыќтылардың жіктелуі:  (5  класќа  бөлінеді)  асцидиялар,  сальпалар,
аппендикуляриялар, оттыденелілер, бөшкетєрізділер. Ќабыќтылардың  түрі  саны
1500-дей теңіз жануарлары. Ересектерінде хордасы да  және  жүйке  түтігі  де
болмайды. Ќабыќтыларда хордалыларға тєн  белгілер  тек  дернєсілдік  кезеңде
айќын байќалады.
    Ќабыќтыларға  тєн  белгілер:  денесі  ерекше  ќалың  туника   ќабығымен
ќапталған, ќанайналымы – ашыќ, ќосжынысты (гермафродиттер). Жыныссыз  көбеюі
–  бүршіктену,  жынысты  жолмен  де  көбейеді.  Дернєсілдері  еркін  жүзеді,
түрленіп дамиды. Кей түрлері бір  орынға  бекіп,  кей  түрлері  еркін  жүзіп
тіршілік етеді.
















                                   3-Дәріс
                   Омыртқалы хордалыларға жалпы сипаттама.
                          Омыртқалылар тип тармағы.


    Мақсаты:  Омыртқалылар  тип  тармағының  морфологиялық  ерекшеліктеріне
тоқталу. Дөңгелек ауыздылар класының жалпы сипаттамасын беру,  систематикасы
шолу жасау.
    Омыртќалылар  хордалылар   типінің   жоғары   сатыдағы   тип   тармағы.
Омырќалыларда шеміршектен немесе сүйектен тұратын омыртќа жотасы болады.
    І. Омыртќалылардың жіктелуі: жаќ аппараттарының болмауына және  болуына
байланысты 2 топќа бөлінеді:  1-жаќсыздар  —  оған  дөңгелекауыздылар  класы
ғана жатады;  2-жаќауыздылар  —  бұған  шеміршекті  және  сүйекті  балыќтар,
ќосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, ќұстар, сүтќоректілер жатады.
    ІІ. Омыртќалылар ұрығының даму ерекшеліктеріне сєйкес 2 топќа бөлінеді:
    1. Ќағанаќсыздар (Аnаmnіа) (ұрыќќабыќсыздар) — бұған дөңгелекауыздылар,
шеміршекті және сүйекті балыќтар, ќосмекенділер жатады.
    2.   Ќағанаќтылар   (Amniota)   (ұрыќќабыќтылар)   —   оған   бауырымен
жорғалаушылар, ќұстар және сүтќоректілер жатады.
    ІІІ. Омырќалылар дене температурасының тұраќсыз  және  тұраќты  болуына
сєйкес салќынќандылар және жылыќандылар деп 2 топќа бөлінеді.
    1. Салќынќандылар (пойкилотермиялылар)  —  олардың  дене  температурасы
сыртќы    ортаның    температурасына    тєуелді    болады.    Бұл     топќа-
дөңгелекауыздылар,  шеміршекті   және   сүйекті   балыќтар,   ќосмекенділер,
бауырымен жорғалаушылар жатады.
     2. Жылыќандылар (гомойотермиялылар) — оған  дене  температурасы  үнемі
тұраќты – ќұстар мен сүтќоректілер жатады.
    Омыртќалылардың жеке мүшелер жүйесі:
    Тері жабыны 2 ќабатты:  сыртќысы -   көп  ќабатты-эпидермис,  ішкісі  –
дєнекер ұлпалы –кутис (кориум).
    Бұлшыќ  еттері  —  төменгі  сатыдағы  омыртќалыларда  көбіне  матамерлі
орналасќан, ал жоғары сатыдағыларда – жекеленген бұлшыќеттерге жіктелген.
    Ќанќасы бірнеше бөлімнен тұрады: біліктік ќаңќа – оған  омыртќа  жотасы
мен  бассүйек  жатады.  Белдеулері  мен  жұп   жүзбеќанаттары   немесе   жұп
аяќтыларының ќаңќасы.
    Асќорыту жүйесі – асќорыту мүшелерінен (ауыз  ќуысы,  жұтќыншаќ,  өңеш,
ќарын, аш ішек және тоќ ішек, клоакадан  (кей  түрлерінде  аналь  тесігінен)
тұрады. Асќорыту бездеріне  -  бауыр,  ұйќы  безі  (кей  түрлерінде  сілекей
бездері) жатады.
    Тынысалу жүйесі — суда тіршілік ететіндер –  желбезек  аппараты  арќылы
суда  еріген  оттекпен,  ал  ќұрлыќтағы  омырталылар   атмосфералыќ   ауаның
ќұрамындағы оттекпен тыныс алады.
    Ќанайналым жүйесінің орталыќ мүшесі – жүрек. Дөңгелекауыздылардың  және
балыќтардың жүрегі 2 камералы, ќосмекенділер мен  бауырымен  жорғалаушыларда
–3 камералы, ал ќұстар мен сүтќоректілерде жүрегі –4 камералы болады.
    Ќантамырлары – артериялар (жүректен ќанды алып шығатын), веналар (ќанды
мүшелерден жүрекке алып келетін) және капиллярлар (өте  ұсаќ  микроскопиялыќ
ќантамырлар) деп бөлінеді.
    Омыртќалылардың ќанайналуы – тұйыќ (ќан тек ќантамырлардың бойымен  ғаа
ағады).
    Жүйке жүйесі. Орталыќ жүйке жүйесіне ми мен жұлын жатады. Ми 5 бөлімнен
(алдыңғы, аралыќ, ортаңғы,  сопаќша  ми  және  мишыќ)  тұрады.  Шеткі  жүйке
жүйесіне - мидан және жұлыннан тарайтын жүйкелер жатады.
    Зєр шығару жүйесі – төменгі сатыдағы омыртќалыларда – жұп дене  бүйрегі
(мезонефрос), жұп несепағар  (вольф  өзегі),  кей  түрлерінде  ќуыќ  болады.
Жоғары сатыдағы омыртќалыларда – жұп жамбас бүйрек (метанефрос) болады.
    Жыныс  жүйесі   –   дара   жынысты.   Төменгі   сатыдағы   омыртќалылар
(дөңгелекауыздылар, сүйекті балыќтар, ќосмекенділер) –  сырттай  ұрыќтанады.
Ал, шеміршекті  балыќтар,  бауырымен  жорғалаушылар,  ќұстар,  сүтќоректілер
іштей ұрыќтанады.
    Аналыќтарында - жұп аналыќ  без,  жұп  жұмыртќа  жолы   (мюллер  өзегі)
болады. Ал, аталыќтарында – жұп  аталыќ  без,  жұп  тұќым  жолы,  жұп  тұќым
шашќыш өзекшелер бар.
    Омыртќалылардың  дамуы  бір-біріне  ұќсас,  бєрінің  ұрығының  дамуының
бастапќы кезеңінде хорда, жүйке түтігі, желбезек саңылаулары байќалады.
                 Дөңгелекауыздылар класына жалпы сипаттама.
    Әрбір мүшелер жүйесі  белгілі  бір  реттілікпен  атап  өтіледі.  Жаќсыз
омыртќалы  жануарларға  тєн  белгілер:  Жаќсыздар   –   омыртќалылардың   ең
ќарапайым тобы. Оларда хорда өмір бойы  саќталады;  жаќ  аппараты  болмайды;
аузы сору ќызметін атќарады, жұп жүзбеќанаттары болмайды; танау  тегі  сыңар
(біреу); ішкі ќұлағында 2 (миногаларда),  не  1  (миксиндерде)  жарты  иірім
өзекшелер  болады;  желбезек  шашаќтары  энтодермадан  пайда  болған;  жыныс
бездері сыңар (біреу).
    Сыртќы түрі  - ұзынша жылан тєрізді. Ауыз  алды  ќуысы  дөңгелек,  онда
ұсаќ мүйізді “тісшелер” орналасќан.
    Ќаңќасы  –  хорда  өмір  бойы   саќталады.   Бас   ќаңќасы   шеміршекті
таќташалардан тұрады. 9 жұп шеміршекті желбезек доғасы болады.
    Асќорыту жүйесі. Ауыз алды ќуысы, аузы (желкен), жұтќыншаќ, өңеш, ішек,
аналь тесігі бар. Жұтќаншағы екі түтікке бөлінген (асќорыту және  тынысалу).
Ішегінде спиральды ќатпарлар бар, өт  ќабы  болмайды,  ұйќы  безінің  нышаны
ішекте шашырап орналасќан.
    Тынысалу жүйесі  - ќапшыќ тєрізді желбезек  аппаратынан  тұратындыќтан,
оларды кейде ќапшыќ желбезектілер деп те атайды  Оның  саны  7  жұп.  Сыртќы
желбезек тесіктері сыртќа жеке-жеке ашылады.  Ал,  ішкі  желбезек  тесіктері
тыныстыќ түтікке ашылады. Тыныстыќ түтігі – тұйыќ өскін болып бітеді.
    Ќанайналым  жүйесі  –  тұйыќ,  жүрегі  2  камералы  (бір  жүрекше,  бір
ќарынша),  жүрегі  арќылы  вена  ќаны  ағады.  Бүйрегінде  вена  ќаќпа  торы
болмайды. Көкбауыры жоќ. Ќан клеткалары өңеште,  ішекте,  бауырда,  бүйректе
түзіледі.
    Жүйке жүйесі. Миы 5 бөлімнен тұрады, мидан 10 жұп жүйкелер таралады.
    Сезім мүшелері өте ќарапайым. Көзі нашар дамыған.  Иіс  сезу  мүшесі  –
сыңар таңау тесігінен тұрады. Бүйір сызығы айќын байќалады.
    Зєр шығару жүйесі – жұп дене бүйрегінен (мезонефрос), жұп  несепағардан
(вольф өзектерінен), зєржыныстыќ ќолтыќтан тұрады.
    Жыныс жүйесі. Дөңгелекауыздылар дара жынысты, сырттай ұрыќтанады. Жыныс
бездері (аналығында да, аталығында да) сыңар (біреу). Миногалардың  көпшілік
түрі өрістейді (теңізден өзенге көтеріліп, уылдырыќ шашады).
    ¤суі  мен  дамуы.  Бөлшектену  арќылы  дамиды.  Дернєсілі  –  ќұмтескіш
(пескоройка) деп аталады. Ол белсенді  жүзіп  тіршілік  етеді.  Дернєсілінің
тіршілігі ќандауыршаға ұќсас.
    Жіктелуі. Дөңгелекауыздылар класының 2 отряды  бар:  миногалар  (30-дан
астам түрі бар), және миксиндер  (18  түрі  бар).  Жаќсыздардың  ќалќандылар
класының түрлері геологиялыќ замандарда жойылып кеткен.











    2-модуль. Балыќтарға жалпы сипаттама. Шеміршекті балыќтар класы.


                5 – таќырып: Шеміршекті балыќтардың жеке мүшелер жүйесінің
     ќұрылысы мен тіршілік єрекеттерінің ерекшеліктері.


    Сыртќы түрі мен тері жабыны. Дене бөліктері: бас, тұлға,  ќұйрыќ.  Дене
мөлшері – 20-см-ден 20 метрге дейін жетеді. Тері жабыны  2  ќабатты:  сыртќы
көпќабатты  эпидермис,  ішкі  дєнекер  ұлпалы   кутис   (кориум).   Желбезек
саңылаулары  5-7  жұп,  оның  єрќайсысы  сыртќа  жеке-жеке   ашылады.   Алға
созылыңќы  тұмсығы  (рострум)  болады,  аузы  тұмсығының  астында   көлденең
саңылау пішінді.  Көздің  артќы  жағында  жұтќыншаќпен  байланысќан  екі  су
шашќыш тесігі (брызгальца) бар. Ќұйрыќ жүзбеќанатының үстіңгі  ќалағы  үлкен
(астыңғы ќалағы кіші) – гетероцеркальды. Ќұрсаќ жағында клоака (тік  ішектің
кеңейген бөлімі) орналасќан. Денесі  плакоидты  ќабыршаќпен  (ұсаќ  сыртында
тікенекті  бүртігі   бар)   ќапталған.   Жұп   көкірек   және   жұп   ќұрсаќ
жүзбеќанаттары денесіне көлбеу орналасќан.
    Ќанќасы  мен  бұлшыќеттері.  Ќаңќасы  шеміршекті.  Біліктік   ќаңќа   –
басќаңќасы  мен  омыртќа  жотасынан  тұрады.  Басќаңќасы  –  ми  сауыты  мен
висцеральды бөлімдерден ќұралған. Висцеральды бөлімде –  жаќ,  тіласты  және
желбезек доғалары  бар.  Омыртќа  жотасы  2  бөлімнен  (тұлға  және  ќұйрыќ)
тұрады.  Жеке  омыртќаның  денесін  және   доғасын   ажыратады.   Омыртќаның
денесінің  алды  да,  арты  да  ойыс  (амфрицельді).  Жұп  жүзбеќанаттарының
(көкірек және ќұрсаќ) ќаңќасы белдеулермен байланысќан: а) иыќ  белдеуі  мен
көкірек жүзбеќанаттары; є) жамбас белдеуі мен ќұрсаќ жүзбеќанаттары.
    Бұлшыќеттері метамерлі (жеке сегменттерден тұрады) орналасќан.
    Асќорыту жүйесі. Ќозғалмалы жаќ аппараты  бар  ауыз  ќуысы,  жұтќыншаќ,
ќысќа өңеш, ќарын, аш ішек, тоќ ішек, клоакамен аяќталады. Тоќ ішегі  едеуір
жуан, єрі онда спиральды ќатпарлар орналасќан. Ол ішектің ішкі сіңіру  бетін
ұлғайтады. Бауыры үлкен 2 ќалаќты, өт  ќабы,  өт  өзегі  бар.  ¤т  өзегі  аш
ішектің  алдыңғы  бөліміне  ашылады.  Аш  ішектің  бұрылысында   ұйќы   безі
орналасќан.
    Тынысалу жүйесі. Желбезек аппараты 3 элементтен тұрады: а) шеміршектегі
желбезек  доғасы;  є)  терілі  желбезек  аралыќ  перде;  б)  ұсаќ   желбезек
шашаќтары.  Суда  еріген  оттекпен  тыныс  алады.  Желбезек  шашаќтары   мен
капилляр ќантамырларының арасында газ алмасу процесі жүреді.
    Ќанайналым  жүйесі  –  тұйыќ.  Жүрегі  2  камералы  (бір  жүрекше,  бір
ќарынша). Жүрегінен тек вена ќаны ағып өтеді. Артерия ќантамырлары –  ќұрсаќ
ќолќасы, желбезек артериялары, арќа ќолќа түбірі (жұп),  арќа  ќолќасы  және
т.б.
    Веналыќ ќантамырлары – жұп алдыңғы және жұп артќы кардинальды  (яремді)
веналар,  жұп  кювье  өзегі,  ішекасты  венасы,  бауыр  және   бүйрек   вена
ќаќпалары, бауыр венасы.
    Жүйке жүйесі. Орталыќ  жүйке  жүйесі  –  ми  мен  жұлын.  Ми  бөлімдері
(алдыңғы,  аралыќ,  ортаңғы,  сопаќша  ми  және  мишыќ).  Жұлын  –   омыртќа
жотасының өзегінде орналасќан.
    Шеткі жүйке жүйесі – мидан және жұлыннан тарайтын  жүйкелерден  тұрады.
Мидан 10 жұп жүйкелер таралады:
    І. Иіс сезу жүйкелері – алдыңғы мидың иіс сезу  бөліктерінен  басталып,
танау тесігіне таралады.
    ІІ. Көру жүйкелері  –  аралыќ  мидың  түбінен  басталып,  көздің  торлы
ќабығына таралады.
    ІІІ. Көзді ќозғаушы жүйкелер –  ортаңғы  мидың  түбінен  басталып,  көз
алмасының бұлшыќеттеріне таралады.
    ІV. Шығыр (блоктыќ) жүйкелер – ортаңғы мидың артќы бөлігінен  басталып,
көз алмасының ќиғаш бұлшыќеттеріне таралады.
    V. Үштарамды жүйкелер – сопаќша мидан  басталып,  көзге,  үстіңгі  және
астыңғы жаќтарға таралады.
    VI. Әкетуші жүйкелер – сопаќша мидан басталып, көз алмасының сыртќы тік
бұлшыќеттеріне таралады.
    VІІ. Бет жүйкелері – сопаќша мидан басталып,  ауыз  ќуысына,  жаќ  және
тіласты доғаларына таралады.
    VІІІ. Есту жүйкелері – сопаќша мидан басталып, ішкі ќұлаќќа таралады.
    ІХ. Тіл –  жұтќыншаќ  жүйкелері  –  сопаќша  мидан  басталып,  тіл  мен
жұтќыншаќќа таралады.
    Х. Кезеген жүйкелер – сопаќша мидан  басталып,  барлыќ  ішкі  мүшелерге
таралады.
    Сезім мүшелері. Иіс сезу мүшесі – жұп танау тесігі. Көру мүшесі  –  жұп
көз. Көз алмасының ќасаң ќабығы жазыќ, көз бұршағы шар пішінді. Есту  мүшесі
– ішкі ќұлаќтан тұрады. Онда үш жарты  иірім  өзекшелер  бар.  Бүйір  сызығы
жаќсы дамыған.
    Зәр шығару  жүйесі:  жұп  бүйрек  (мезонефрос),  жұп  несепағар  (вольф
өзектері)  және  клоака.  Ыдырау  өнімдері  негізінен   ќаннан,   ал   амиаќ
желбезектерінен бөлінеді.
    Жыныс жүйесі: дара жынысты, іштей ұрыќтанады. Аналыќтарында жұп  аналыќ
без, жұп жұмыртќа жолы клоакаға  ашылады.  Жұмыртќалары  ірі  єрі  сарыуызға
бай.   Аналыќтарының   жұмыртќа   жолы   мен    несепағарлары    бір-бірімен
байланыспайды. Аталыќтарында  жұп  тұќым  безі,  жұп  тұќым  жолы  клоакамен
аяќталады.  Аталыќтарының  несепағарлары  (вольф  өзекшелері)   арќылы   зєр
заттары және жыныс өнімдері өтеді.


    6-таќырып. Шеміршекті балыќтар класының жіктелуі.


    Шеміршекті балыќтар 2 класс тармағына бөлінеді: 1.  Таќтажелбезектілер;
2. Тұтасбастылар.
    Таќтажелбезектілер класс тармағына 700- ге жуыќ түрлер жатады. Көпшілік
түрлері теңізде тіршілік етеді. Тұмсығы (рострум) айќын байќалады.  Желбезек
саңылауларының саны 5-7 жұп.  Бір  жұп  сушашќыш  тесігі  бар.  Желбезектері
терілі желбезек аралыќ перделерде орналасќан.
    Акулалар отряд үсті. Акулалардың 350-ге жуыќ  түрі  бар.  Олар  Каспий,
Арал теңіздерінен  басќа  барлыќ  мұхиттар  мен  теңіздерде  таралған.  Дене
пішіні ұзынша созылыңќы, белсенді тіршілік  етеді.  Көпшілігі  жыртќыш,  кей
түрлері (кит акуласы, алып акула) планктондармен ќоректенеді.


    І. Акулалардың негізгі отрядтары:


    1. Көпжелбезекті акулалар: оған ертеден келе жатќан ќарапайым  акулалар
жатады. ¤кілі – жалпаќ тұмсыќты акула. Дене  пішіні  жылан  тєрізді,  6  жұп
желбезек саңылауы бар, тірідей шабаќтайды. Атлант, ‡нді,  Тыныќ  мұхиттардың
ќоңыржай  және  субтропикалыќ  суларында  таралған,  саны  аз.  Балыќтармен,
басаяќты ұлулармен ќоректенеді.


    2. Әртүрлі тісті акулалар: 7-10 түрі бар, ұзындығы –1,5 метрге  жетеді.
Желбезек саңылаулары – 5 жұп. ¦рыќтанған  уылдырыќ  шашып  көбейеді.  Тыныќ,
Үнді мұхиттарының жылы єрі субтропикалыќ теңіздерінде таралған.


    3. Мұртты  акулалар:  көпшілігінің  тұмсығында  мұртшалараы  болады.  2
тұќымдасы бар. Кит акуласының ұзындығы 15-20 м., салмағы 12-14 т.


    4. Ламнотектес  акулалар:  арќа  жүзбеќанаты  екеу,  аналь  жүзбеќанаты
біреу. 6 тұќымдасының 20-дей түрі бар.  Алып акула осы отрядќа жатады.


    5. Кархаринтектес  акулалар:  150-дей  түрі  бар.  Жолбарыс  акуласы  -
ұзындығы 5 метрдей. Балға тұмсыќты  акулалардың  бастары  жалпаќ,  оның  екі
шетінде екі үлкен өскіні бар. Көздері  сол  өскіндердің  ұшында  орналасќан.
Бұл отрядќа мысыќ және сусар акулалары да жатады.


    6. Катрантектес (тікенекті) акулалар: 3 тұќымдасының 30-дан астам  түрі
бар. Көпшілігінің дене мөлшері шағын. Кей түрлері топтанып тіршілік етеді.


    7. Аратұмсыќты акулалар: 4 түрі  бар.  Үнді,  Тыныќ  мұхиттарының  жылы
теңіздерінде жағалауға жаќын  аймаќтарында  таралған.  Тұмсыќтары  ұзын  єрі
жалпаќ семсерге ұќсас. Оның екі шетінде жұп мұртшалары бар, єрі ірі  тістері
орналасќан. Су түбінде тіршілік етеді.


    8. Теңіздің періште акулалары: дене пішіндері скатќа ұќсас, су  түбінде
тіршілік етуге бейімделген 11түрі бар. Денесі жалпаќ,  єрі  жұмыр,  ұзындығы
2,5 м., салмағы 100 кг. ¦саќ балыќтармен ќоректенеді.


    ІІ. Скаттар отряд үсті. Оған денесі жалпаќ және көкірек  жүзбеќанаттары
өте жаќсы дамыған шеміршекті балыќтар жатады.  5  жұп  желбезек  саңылаулары
денесінің ќұрсаќ жағында орналасќан. Су шашќыш тесіктері  акулалардан  жаќсы
дамыған. Скаттар су түбінде  тіршілік  етуге  бейімделген.  Олар  ұлулармен,
шаянтектестермен ќоректенеді. Скаттар 5 отрядќа бөлінеді. Түр  саны  340-тан
асады.


    Скаттардың отрядтары:


    1. Аратұмсыќты скаттар: 7 түрі бар, ірі түрлерінің денесінің ұзындығы 5-
6 м., сыртќы түрі аратұмсыќты акулаларға ұќсас.  Тұмсығы  ара  пішінді  ұзын
оның жиектерінде ірі тістері болады, біраќ онда  мұршалары  болмайды.  Жаќсы
жүзеді, топтанып жүрген ұсаќ балыќтармен ќоректенеді.


    2. Рохлетектес скаттар: оған 50-ге  жуыќ  түрлер  жатады.  Сыртќы  түрі
акулаға  ұќсас,  біраќ  желбезек  саңылаулары   денесінің   ќұрсаќ   жағында
орналасќан.


    3. Ромбыденелі скаттар: 100-ден аса түрі бар. Денесінің ұзындығы 30-см-
ден 2 метрге жетеді. Көпшілігінің денесінде ірі плакоидты ќабыршаќтары  бар.
Ќара теңізде – теңіз түлкісі деген түрі, ал Аќ теңіз бен Баренцов  теңізінде
жұлдызды скат деген түрі кездеседі.


    4.3. Шаншарќұйрыќты скаттар: 100 – дей түрі бар,  денелерінің  ұзындығы
50 см-ден 7 метрге, жалпаќтығы 30 см-ден  5-7  метрге  жетеді.  Көпшілігінің
ќұйрыќ сабаќшасының орта тұсында  бір  (кейде  2)  ұзын  мүйізді  ұшы  үшкір
шаншары (инесі) болады. Осы шаншары арќылы  жауынан  ќоранады,  єрі  ќорегін
ұстайды. Ќара және Азов теңіздерінде теңіз мысығы деген түрі кезедеседі.


    5. Электрлі скаттар: барлыќ мұхиттардың субтропикалыќ  және  тропикалыќ
теңіздерінде 40-ќа жуыќ түрі таралған. Ќабыршаќтары,  тікенектері  болмайды.
Басының екі бүйірінде түрі өзгерген бұлшыќет ұлпасынан пайда  болған  ерекше
электрлі мүшелері болады. Олардан  бөлінетін  электр  ќуаты  60-300  вольтќа
жетеді. Олар өте баяу ќозғалады.


    Тұтасбастылар класс тармағы. Судың терең  ќабаттарында  тіршілік  етуге
бейімделген аздаған  шеміршекті  балыќтар  жатады.   Дене  пішіндері  ұзынша
ұршыќ  тєрізді,  тұмсығы  доғал,  терісінде  ќабыршаќтары  болмайды.  Ќұйрыќ
жүзбеќанаты жіңішке жіпке ұќсас. Сушашќыш тесіктері де жоќ.  Желбезектерінің
сырты  терілі  ќатпармен  ќапталған.  Желбезек  саңылауы  бір   жұп.   Іштей
ұрыќтанады. Бір ғана отрядының (химератектестер) 30-ға жуыќ түрлері  Атлант,
Үнді, Тыныќ мұхиттарының теңіздерінде таралған.


    7-таќырып. Сүйекті балыќтар класы. Сүйекті балыќтарға жалпы сипаттама.


    Сүйекті балыќтар – омыртќалы  жануарлардың  түрі  ќұрамы  өте  көп  (20
мыңнан астам түрі бар) класы. Олар барлыќ  су  айдындарында  тіршілік  етуге
бейімделген.  Сүйекті  балыќтардың  ќаңќасында  сүйекті  элементтер   басым.
Сүйекті балыќтардың көпшілік түрлерінде дене салмағын реттейтін арнайы  мүше
– торсылдаќ пайда болған. Ауыз тесігі басының  алдыңғы  шетінде  орналасќан.
Желбезектерінің сыртын сүйекті желбезек ќаќпағы жауып тұрады. ‡лкен бір  жұп
желбезек  саңылауы  желбезек  ќаќпағының  артќы  шетінен   ашылады.   Ќұйрыќ
жүзбеќанатының ќалаќтары тең (гомоцеркальды). Аналь, жыныс және зєр  шығатын
тесіктері сыртќа жеке-жеке ашылады. Денесі  ірі  єрі  жалпаќ  ќабыршаќтармен
(циклоидты, ктеноидты) ќапталған.
    Сыртќы түрі мен дене пішіні. Сүйекті балыќтардың денесі  –  бас,  тұлға
және ќұйрыќ деп үш бөлімге бөлінеді. Дене пішіні көбіне ұршыќ тєрізді.
    Тері жабыны – шеміршекті балыќтарға ұќсас. Сыртќы – эпидермис,  ішкі  –
кутис ќабаттарынан тұрады.
    Ќаңќасы – сүйектенген. Білікті ќаңќасында (єсіресе бассүйекте)  сүйекті
элементтер  басым.  Висцеральды  бөлімі  –  күрделенген.  Сүйекті   желбезек
ќаќпағы пайда болған.
    Бұлшыќеттері шеміршекті балыќтарға ұќсас метамерлі орналасќан.
    Асќорыту жүйесі. Ауыз ќуысы  тікелей  жұтќыншаќпен,  ол  ќысќа  өңешпен
байланысќан.  Ќарнының  пішіні  де  єртүрлі.  Ішектері  біршама  ұзын   және
жуындығы да бірдей. Аш ішек пен тоќ ішектің  шекарасында  көптеген  тұйыќ  –
пилорикалыќ  өскіндер  орналасќан.  Олар  ішектің  сіңіру  бетін  ұлғайтады.
Бауыры бірнеше ќалаќты, өт ќабы, өт өзегі бар. ¦йќы безі шашыраңќы.
    Тынысалу жүйесі. Желбезек аппараты: сүйекті желбезек  доғасы  (4  жұп),
желбезек шашаќтарынан тұрады. Тынысалуы ауыз - жұтќыншаќ ќуысы мен  желбезек
ќаќпаќтарының ќозғалуы арќылы жүзеге асады.
    Ќанайналым  жүйесі:  шеміршекті  балыќтарға  ұќсас,  ќұрсаќ  ќолќасының
кеңейген алдыңғы бөлігі – ќолќа жуашығы деп аталады. Сол бүйректе ғана  вена
ќаќпа торы түзілген.
    Жүйке жүйесі: сүйекті балыќтардың миының ќұрылысы шеміршекті балыќтарға
ќарағанда едеуір ќарапайым, єрі миы шағын. Алдыңғы миы кіші.  Мидан  10  жұп
жүйке тарайды.
    Сезім мүшелері – шеміршекті балыќтарға ұќсас.
    Зєр шығару жүйесі: жұп дене бүйрегі, жұп несепағар, сыңар ќуыќ және шєр
шығару тесігі болады.
    Жыныс жүйесі: аналыќтарының жұмыртќа жолы  болмайды,  ал  аталыќтарының
тұќым бездері бүйрекпен  байланыспайды  және  несепағармен  жыныс  тесіктері
сыртќа жеке  ашылады.  Сүйекті  балыќтар  2  класс  тармағына  бөлінеді:  1.
Сєулеќанаттылар; 2. Ќалаќќанаттылар.


    8-таќырып. Сүйекті балыќтардың жіктелуі.


    І-класс  тармағы.  Сєулеќанаттылар.  Ќазіргі  кезде  кеңінен   таралған
балыќтар  осы  класс  тармағына  жатады.  Жұп  жүзбеќанаттарының   негізінде
бұлшыќетті ќалаќтары болмайды. Миының  күмбезінде  жүйке  заттары  жоќ.  Бұл
класс тармағы 2 отряд үстіне бөлінеді.


    1. Ганоидты  балыќтар  –  ертеден  келе  жатќан  шағын  топты  ќұрайды.
Біліктік ќаңќасы – хорда. Ќаңќасында шеміршек басым, тоќ ішегінде  спиральды
ќатпарлар  бар,  сушашќыш  тесіктері  айќын.   Денесі   ќарапайым   ганоидты
ќабыршаќтармен ќапталған. 4 отрядќа бөлінеді:
    а) Бекіретектестер отряды. Көп белгілері  шеміршекті  балыќтарға  ұќсас
(тұмсығы, ќұйрыќ жүзбеќанатының пішіні, хорданың  өмір  бойы  саќталуы,  тоќ
ішегіндегі спиральды ќатпарлар, артериялды  конус).  Бекірелер  -  өрістегіш
(анадромды) балыќтар (теңізден өзенге көтеріледі). Кєсіптік мєні  зор,  ќара
уылдырыќ алынады,  еті  бағалы  єрі  дємді.  Каспий  Азов,  Ќара  теңіздерде
таралған. Бекірелердің 17 түрі бар (ќортпа, ќызыл  балыќ  –  шоќыр,  пілмай,
сүйрік,  күректұмсыќтар  және  т.б.).  Бекірелердің  денесінде  ұзына   бойы
орналасќан 5 (кейде үш) сүйекті ірі шытыралары болады.
    є) Көпжүзбеќанаттылар. Олар Африканың тропикалыќ аймаќтарында таралған.
10-нан астам түрі бар. Арќа жүзбеќанаттары көптеген ұсаќ  жүзбеќанатшалардан
тұрады.  Сушашќыш  тесігі,   торсылдағы   бар.   Көкірек   жүзбеќанаттарының
негізінде бұлшыќетті ќалаќтары жаќсы дамыған.
    б) Амиетектестер отрядының  бір  ғана  түрі  (балшыќ  балығы)  бар.  Ол
Миссисипи өзенінде таралған.
    в) Сауыттылар отрядының 7 түрі Солтүстік және Орталыќ  Американың  тұщы
суларында таралған.


    2. Отряд үсті – нағыз сүйекті балыќтар. Бұл отряд үстінің 36-дан  астам
отряды    бар:    майшабаќтектестер,    албырттектестер,    шортантектестер,
угортектестер,     тұќытектестер,      кефалтектестер,      саргантектестер,
трескатектестер, тікентектестер, алабұғатектестер, камбалатектестер т.б.
    ІІ класс тармағы – Ќалаќќанатты балыќтар 2 отряд үстіне бөлінеді:
    1. Отряд үсті –  Ќостыныстылар:  өзендерде  тіршілік  ететін  балыќтар.
Хорда – ішкі ќаңќаның ќызметін  атќарады.  Жұп  жүзбеќанаттарының  негізінде
тіректік терілі ќалаќтары болады. Оның бір ғана отряды –  мүйізтістілер  деп
аталады. Оған бірөкпелі  және  ќосөкпелі  балыќтар  жатады.  Бірөкпелілер  –
Австралияның  солтүстік-шығысындағы  өзендерде  таралған.   Ќосөкпелілер   –
Африканың   тропикалыќ   өзендері   мен   Оңтүстік   Американың    Аманзонка
бассейндерінде кездеседі.


    2. отряд үсті – саусаќќанаттылар. Бұл балыќтар  ерте  кездерде  кеңінен
таралған. Кейіннен көптеген түрлері жойылып кетті. Ќазіргі  кезде  оның  бір
ғана түрі  –  латимерия  саќталған.  Оның  жұп  жүзбеќанаттарының  негізінде
бұлшыќетті ќалаќтары жаќсы дамыған. Бұл балыќтар екі бағытта  дамыған.  Оның
бір тармағы мұхиттарда екінші рет тіршілік  етуге  бейімделген.  Ал,  екінші
тармағы ќұрлыќта тіршілік етуге  бейімделіп,  ќосмекенділердің  шығуына  жол
ашты.


    9- таќырып. Балыќтардың экологиясы. Балыќтардың  сулы  ортада  тіршілік
етуіне бейімделуі.


    Сулы ортаның үнемі ќозғалыста болуы су ағындарымен тығыз байланысты. Су
ағындарымен балыќтардың ќорегі – планктондардың ќозғалуына  сєйкес  балыќтар
да орын алмастырып отырады.  Су  температурасының  балыќтар  тіршілігі  үшін
маңызы  зор.  Су  температурасының  өзгеруіне  сєйкес  балыќтардың  тіршілік
єрекетінде көптеген өзгерістер байќалады. Мысалы,  балыќтардың  көбеюі  және
дамуы, таралуы т.б.
    Балыќтардың тіршілігі үшін суда еріген оттектің  болуының  маңызы  зор.
Балыќтар оттекті пайдалану  ерекшеліктеріне  сєйкес  4  топќа  бөлінеді:  а)
оттекті өте көп пайдаланатын балыќтар;        є)  оттекті  көп  пайдаланатын
балыќтар;  б) оттекті шамалы мөлшерде пайдланатын балыќтар;  в)  оттекті  аз
мөлшерде пайдаланатын балыќтар.
    Балыќтардың  экологиялыќ   топтары:   балыќтар   тіршілік   ететін   су
айдындарының  ерекшеліктеріне  байланысты  2  топќа   бөлінеді:   1.   теңіз
балыќтары. 2. тұщы су балыќтары.
    Балыќтардың тіршілік  циклдері:  өсуі,  дамуы,  көбеюі,  ќорек  іздеуі,
ќыстап шығуы. Балыќтардың ќоныс  аударуы  (миграциясы).  Ќоректік,  уылдырыќ
шашу және ќыстап шығу миграциялары  (өрістеуі).  Анадромды  және  катадромды
миграциялар.


    10-  таќырып.  Балыќтардың  ќоректенуі,  көбеюі,   өсуі,   жасы,   сулы
биоценоздағы рөлі, ќорғау шаралары.


    Балыќтардың ќоректену және көбею ерекшеліктері;  ұрпаќтарына  ќамќорлыќ
жасауы; балыќтардың тіршілігінің ұзаќтығы (жасы), жыныстыќ жетілуі.
    Балыќтардың  практикалыќ  маңызы.  Балыќ  өнімдері   –   басты   тағам.
Теңіздердегі балыќ аулау кєсіпшілігі. Балыќ шаруашылығы. Балыќтардың  ќолдан
көбейту, жерсіндіру шаралары. Балыќтарды ќорғау Ќазаќстанның ќызыл  кітабына
(1996) тіркелген балыќ түрлері. Тоғандарда балыќ өсіру.
    Балыќтардың шығу тегі мен эволюциясы. Жаќауыздылардың төменгі  сатыдағы
топтарының (шеміршекті және сүйекті балыќтар) эволюциясы. Сауытты  балыќтар,
акантодтар.






































































    3-модуль.  Ќұрлықта  тіршілік  ететін   омыртқалы   жануарларға   жалпы
сипаттама.


    Ќосмекенділер   класының   ќұрылыс    және    тіршілік    ерекеттерінің
ерекшеліктері.


    Ќосмекенділер  –  алғаш  рет  ќұрлыќта   тіршілік   етуге   бейімделген
омыртќалылар. Олардың көбеюі және дернєсілдерінің дамуы сулы  ортамен  тығыз
байланысты. Ќосмекенділердің ќұрлыќта тіршілік етуіне байланысты өкпе  пайда
болды. Олар атмосфералыќ ауаның ќұрамындағы оттекпен тыныс алады. Алғаш  рет
ќанайналудың кіші (өкпелік) шеңбері пайда болды. Ќосмекенділердің жүрегі  үш
камералы (екі жүрекше, бір ќарынша). Терісінде ешќандай  мүйізді  түзілістер
жоќ,  бездерге  бай.  Сезім  мүшелерінде  көптеген  жетілген  белгілер  бар:
көзінің ќасаң ќабығы дөңес, көз бұршағы ќос  дөңесті  шыны  тєрізді.  Көздің
айналасында ќозғалмалы терілі ќабаќтар пайда  болған.  Ішкі  ќұлаќпен  бірге
ортаңғы ќұлаќ ќуысы бар.
    Дене пішіні  мен  тірі  жабыны:  ќосмекенділердің  дене  пішіні  жұмыр,
сопаќша және ұзынша жылан тєрізді. Дене тұрќының  ұзындығы  3  см  –ден  1,5
метрге жетеді.
    Ќаңќасы: алғаш рет белдеулерімен байланысатын  екі  жұп  аяќтары  пайда
болды. Омыртќа  жобасы  4  бөлімге  (мойын,  тұлға,  сегізкөз  және  ќұйрыќ)
бөлінген. Алдыңғы және артќы сан, алдыңғы және  артќы  сираќ,  алдыңғы  және
артќы табаннан тұрады.
    Бұлшыќеттері – жекеленген бұлшыќеттерге жіктелген. Єсіресе аяќтарындағы
бұлшыќеттер жаќсы жіктелген.
    Асќорыту жүйесі: ауыз ќуысына сілекей бездерінің өзектері ашылады. Ауыз-
жұтќыншаќ  ќуысына  ортаңғы  ќұлаќ  ќуысының  түтігі  (евстахиев)   ашылады.
Ішектері балыќтардан ұзындау. Аш ішекке  бауыр  мен  ұйќы  безінің  өзектері
ашылады. Тоќ ішектің соңғы бөлімі – тоќ ішек деп аталады. Тоќ ішек  клоакаға
ашылады.
    Тынысалу жүйесі: ќосмекенділердің  дернєсілдері  желбезектерімен  тыныс
алса, ересектері  терісі  және  өкпесі  арќылы  тыныс  алады.  ¤кпесі  нашар
дамыған. Кей түрлерінде ауыз-жұтќыншаќ ќуысы арќылы да  газ  алмасу  процесі
жүзеге асады. Тынысалуы ауыз-жұтќыншаќ ќуысының ќозғалуы арќылы орындалады.
    Ќанайналым жүйесі. Жүрегі үш камералы (2 жүрекше, 1 ќарынша). Алғаш рет
кіші  (өкпелік)  ќан  айналу  шеңбері  пайда  болған.  Денесіне  аралас  ќан
тарайды. Артериялды конустан үш жұп артериялыќ ќантамырлар тарайды:  1-жұбы-
ұйќы  артериялары;  2-  жұбы  оң  және  сол  ќолќа   доғалары;   3-жұбы-өкпе
артериялары.
    Жүйке   жүйесі:   ќосмекенділердің   миының   ќұрылысында   балыќтармен
салыстырғанда  көптеген  прогрессивті  белгілер  байќалады:  алдыңғы  миының
көлемі үлкен єрі ол айќын екі ми сыңарына бөлінген. Алғаш рет ми  ќыртысы  –
архипаллиум пайда болған.  Аралыќ  мидың  үстінде  эпифиз,  астында  гипофиз
орналасќан. Ортаңғы миы шағын. Мишығы нашар дамыған. Миынан 10 жұп  жүйкелер
тарайды.
    Сезім мүшелері – балыќтармен салыстырғанда едеуір  жаќсы  дамыған.  Иіс
сезу мүшесі жұп иіс сезу капсуласынан тұрады.  Иіс  сезу  капсулалары  иісті
сезеді єрі тынысалуға ќатысады.
    Көру мүшесінде көптеген прогрессивті белгілер бар: көзінің  айналасында
ќозғалмалы терілі ќабаќтары бар (үстіңгі, астыңғы, жыпылыќтатќыш). Жас  безі
бар; ќасаң ќабағы дөңес; көз бұршағы ќос дөңесті шыны тєрізді.
    Есту мүшесі - күрделі ќұрылысты. Ќосмекенділерде ішкі  ќұлаќќа  ќосымша
ортаңғы ќұлаќ ќуысы  пайда  болған  және  ол  евстахив  түтігі  арќылы  ауыз
жұтќыншаќ ќуысымен байланысќан. Оның  сыртын  дабыл  жарғағы  жауып  тұрады.
Ортаңғы ќұлаќ ќуысында бір ғана үзеңгі сүйегі бар.
    Зєр шығару жүйесі: жұп дене бүйрегі (мезонефрос), жұп несепағар  (вольф
өзегі), ќуыќ, клоакасы болады.
    Жыныс жүйесі: дара жынысты. Аталыќтарында  жұп  аталыќ  безден  тұрады.
Несепағарлары (вольф өзектері) арќылы зєр заттары да және жыныс өнімдері  де
өтеді. Аналыќтарында – жұп аналыќ без, жұп жұмыртќа жолы  (мюллер  өзектері)
бар. Аталыќтары мен аналыќтарының жыныстыќ жетілу кезінде сары  түсті  майлы
денелер  пайда  болып,  жыныс  клеткаларының  ќоректенуіне  жағдай  жасайды.
Көпшілігі сырттай ұрыќтанады.


    12-таќырып. Ќосмекенділердің жіктелуі, шығу тегі және эволюциясы.


    Ќазіргі кезде ќосмекенділердің  6000-дей  түрі  белгілі.  Ќосмекенділер
класы 2 класс тармағына бөлінеді: 1. Жұќаомыртќалылар: оның екі отряды  бар;
а) аяќсыз ќосмекенділер; є)  ќұйрыќты  ќосмекенділер.  2.  Доғаомыртќалылар:
оған бір ғана ќұйрыќсыздар отряды жатады.
    Ќұйрыќтылар отряды: Дене пішіні ұзынша  созылған,  денесі  үш  бөлімнен
(бас, тұлға, ќұйрыќ) тұрады. Көпшілік түрінде  алдыңғы  және  артќы  аяќтары
жаќсы  жетілген.   Ќұйрыќтылардың   5000-ға   жуыќ   түрі   белгілі.   Нағыз
саламандралар тұќымдасына –  саламандралар  мен  тритондар  жатады.  ¤кпесіз
саламандралар  тұќымдасының  өкілдері  Солтүстік,  Орталыќ   және   ¤ңтүстік
Америкада   таралған.   Ќұйрыќтылардың   амфиумдар,   протейлер,   сирендер,
бұрыштістілер, жасырын желбезектілер деген тұќымдастары белгілі.
    Аяќсыз ќосмекенділер отрядының 160-тан астам түрі бар. Олардың  аяќтары
жойылған. Жер астында ін ќазып тіршілік етуге  бейімделген.  Дене  пішіндері
жыланға,  ќұртќа  ұќсас.  6  тұќымдасы  белгілі.  Олар   Азияның   оңтүстік-
шығысында, Оңтүстік Америкада, тропикалыќ Африкада таралған.


    Ќұйрыќсыз  ќосмекенділер   отряды:   бұған   ќосмекенділердің   күрделі
ќұрылысты єрі кеңінен  таралған  түрлері  топтастырылған.  Бұл  отрядтың  19
тұќымдасы бар. Негізгі тұќымдастары – нағыз баќалар, ќұрбаќалар,  тарбаќалар
баќылдауыќ баќалар, дөңгелектілділер, жылтыраяќтылар және т.б.
    Ќазаќстанда ќосмекенділердің 12  түрі  кездеседі,  оның  3  түрі  Ќызыл
кітапќа (1996) тіркелген. Олар -  жетісу  баќатісі,  даната  ќұрбаќасы  және
ќызылаяќ баќа.


    Ќосмекенділердің шығу тегі және эволюциясы.  Ќосмекенділердің  ќұрлыќта
тіршілік етуіне байланысты 2 түрлі бейімделушілік белгілер  пайда  болған  :
1) атмосфералыќ ауамен тыныс алуы; 2)  ќұрлыќта  ќозғалуына  ќажетті  2  жұп
аяќтардың  пайда  болуы.  -  Алғашќы  ќосмекенділер  (ихтиостегидтер)  девон
дєуірінің   соңында   тұщы    суларда    тіршілік    еткен.    Стегоцефалдар
(сауытбастылар) алғаш  рет  ќұрлыќта  тіршілік  етуге  бейімделген  ќұйрыќты
ќосмекенділердің тікелей арғы  тегі.  Стегоцефалдар  саусаќќанатты  балыќтар
ұќсас болған.
    Ќосмекенділердің экологиясы. Ќосмекенділердің тіршілік єрекеттері  сулы
орта мен ќұрлыќта тіршілік етуге бейімделгендіктері арќылы айќын  байќалады.
Олардың кей түрлері (протейлер, сирендер, амфиумдар) тек  сулы  ортада  ғана
таралған.
    Ќосмекенділердің тіршілігінде ылғалдылыќ пен  температуралыќ  факторлар
негізгі  рөл  атќарады.  Олар  дүниежүзінің  тропикалыќ  субтропикалыќ  және
ќоңыржай белдеулерінде ғана таралған. Ќосмекенділердің  көпшілік  түрлерінің
ересектері  жануартекті  ќорекпен,  ал   дернєсілдері   өсімдікті   ќорекпен
ќоректенеді.
    Ќосмекенділердің дернєсілдері түрленіп (метаморфоз) дамиды. Кей түрлері
дернєсілдік кезеңінде  көбейе  алады.  Оны  неотения  ќұбылысы  деп  атайды.
Мысалы, америка амбистомасы, оның дернєсілі – аксолотль деп аталады.
    Ќосмекенділер биоценоздағы ќоректену тізбегінде маңызды  рөл  атќарады,
олардың көп түрлері пайдалы. Зертханалыќ жұмыстарда зерттеу  нысаны  ретінде
де  пайдаланылады.  Кейбір  халыќтар  ќосмекенділерді   тағам   ретінде   де
пайдаланады.  Олардың  кей  түрлері  ќолдан  өсіріледі,  кей  түрлері  басќа
аймаќтарда жерсіндірілген.
    Ќосмекенділердің біраз түрлері  МСОП-тың  (Халыќаралыќ  табиғат  ќорғау
одағының) Ќызыл кітабына тіркелген.


    13-таќырып.   Бауырымен   жорғалаушылар   класына   жалпы    сипаттама.
Бауырымен  жорғалаушылардың  ќұрылыс  және  тіршілік   єрекеттерінің   басты
ерекшеліктері.


    Бауырымен  жорғалаушылар   омыртќалы   жануарлардың   салќынќанды   єрі
ќағанаќтылар тобына жатады. Олар нағыз ќұрлыќта тіршілік  етуге  бейімделген
жануарлар.  Көбеюі,  дернєсілдерінің  дамуы,  тіршілік  єрекеттері   тікелей
ќұрлыќта өтеді.
    Бауырымен жорғалаушыларға тєн белгілер:  1)  терісі  ќұрғаќ  және  оның
сыртын мүйізді  ќабыршыќтар,  ќалќаншалар,  сауыттар  ќаптайды,  олар  ауаны
өткізбейді яғни тек терісі арќылы тыныс алмайды;  2)  ќаңќасында  алғаш  рет
кеуде торы пайда болған. Тынысалуы осы кеуде ќуысының бірде  кеңейіп,  бірде
тарылуы арќылы жүзеге  асады;  3)  бұлшыќеттері  едеуір  жіктелген,  єсіресе
ќабырғааралыќ бұлшыќ еттері жаќсы дамыған; 4) жүрегінің  ќарыншасы  жартылай
перде арќылы екі бөлімге  бөлінген,  ќаны  онша  араласпайды  (артерия  ќаны
басым), денесіне аралас  ќан  тарайды.  Жүрегінен  тікелей  үш  ірі  артерия
ќантамыры басталады; 5) өкпесі ұсаќ көптеген ұяшыќтардан тұрады, тек  өкпесі
арќылы ғана тыныс алады; 6) Миы айќын екі ми сыңарына бөлінген,  ми  ќыртысы
пайда болған (неопаллиум);  7)  алғаш  рет  жамбас  бүйректері  (метанефрос)
пайда  болған;  8)  іштей  ұрыќтанады  және   дернєсілдері   тікелей   дамып
ересектеріне айналады. ¦рығының дамуында арнайы ќабыќтар  пайда  болады;  9)
Жер шарында кеңінен таралған, єрі түр  саны  да  (8000-дай)  көп;  10)  суда
тіршілік ететін түрлері 2-рет суда тіршілік етуге бейімделген;
    Ќазаќстанда  бауырымен  жорғалаушылардың  51   түрі   кездеседі,   оған
тасбаќалар, кесірткелер,  жыландар  жатады.  Олардың  10  түрі  Ќазаќстанның
Ќызыл кітабына (1996) тіркелген.


    14-таќырып.  Бауырымен  жорғалаушылардың  жіктелуі,  шығу   тегі   және
эволюциясы.


    Ќазір бауырымен жорғалаушылардың 8 мыңға  жуыќ  түрі  белгілі.  Олар  3
класс тармағына бөлінеді. 1. Анапсидалар; 2. Лепидозаврлар; 3. Архозаврлар.


    І-класс тармағы. Анапсидалар. Оның бір ғана -  тасбаќалар  отряды  бар.
Бұл отрядќа 250-ге жуыќ тасбаќа түрлері жатады. Көпшілік түрлерінің  сүйекті
сауыты  болады.  Денесі  сүйекті  сауыттың   ішінде   орналасќан.   Сауыттың
үстіңгісі - карапакс, ал  астыңғысы  –  пластрон  деп  аталады.  Карапакстың
сырты мүйізді ќалќандармен ќапталған, ол  өмір  бойы  өсіп  отырады.  Ондағы
ќабаттарға ќарап тасбаќаның жасын ажыратуға болады.


    Тасбаќалар 5 отряд тармағына бөлінеді:


    1.  Жасырын  мойынды  тасбаќалар.  Оған  150-дей  түр  жатады.  Олардың
көпшілігі ќұрлыќта, аздаған түрі суда тіршілік етеді.  Көпшілігі  өсімдікпен
ќоректенеді.   Австралиядан   басќа   ќұрлыќтардың   ќоңыржай   және   ыстыќ
белдеулерінде таралған. Осы отряд тармағының ќұрлыќ тасбаќалары  тұќымдасына
– орта азияның дала тасбаќасы жатады. Ол Ќазаќстанның шөл  шөлейтті,  ќұрғаќ
далалы аймаќтарында таралған. Піл тасбаќасы өте ірі, сауытының ұзындығы  1,5
метр, салмағы 400 кг-дай.  Тұщысу  тасбаќалары  тұќымдасына  –  Ќазаќстанның
батыс  өңірінде  (Жайыќ  өзенінің  жағалауында)  таралған  батпаќ  тасбаќасы
жатады.


    2. Теңіз тасбаќалары отряд тармағы. Олардың аяќтары  ескекке  айналған.
Сауыты нашар дамыған. 6-7 түрі белгілі. Кеңінен  таралған  түрлері  -  сорпа
(жасыл)  тасбаќасы  және  бисса  (каретта)   тасбаќасы.   Олар   мұхиттардың
тропикалыќ теңіздерінің жағалауларында тіршілік етеді.


    3.  Жұмсаќ  терілі  тасбаќалар  отряд  тармағына   25   түрлі   тасбаќа
топтастырылған. Сүйекті  сауыты  нашар  дамыған.  Олар  Африканың,  Оңтүстік
Азияның, Солтүстік Американың  тұщы  суларында  таралған.  Кеңінен  таралған
түрі  –  ќытай  триониксі.  Ол  Ресейдің  Ќиыр  шығысындағы  өзен,  көлдерде
кездеседі.


    4.  Бүйір  мойынды  тасбаќалар  отряд  тармағы.  Бұған   50-дей   түрлі
тасбаќалар  жатады.  Олар  Африканың,  Австралияның,  Солтүстік   Американың
өзендерінде кездеседі. Кеңінен таралған түрі – аррау  (тартаруга)  Амазонка,
Ориноко өзендерінде таралған.


    5. Ќалќансыз тасбаќалар отряд тармағы. Оның бір ғана –  терілі  тасбаќа
деген түрі бар. Ол ‡нді, Тыныќ, Атлант мұхиттарының тропикалыќ  теңіздерінде
таралған.


    ІІ. Лепидозаврлар класс тармағы. Оның 2 отряды бар:


    1. Тұмсыќбастылар отрядының бір ғана түрі – гаттерия  220  млн.  жылдан
бері тіршілік  етіп  келеді.  Ол  Жаңа  Зеландияның  ұсаќ  аралдарында  ғана
саќталған. ¦рығы 12-14 айда ғана жетіледі.


    2. Ќабыршаќтылар отрядына ќазіргі бауырымен  жорғалаушылардың  көпшілік
түрлері  жатады.  Ол  екі  отряд  тармағына  (кесірткелер   және   жыландар)
бөлінген.


    а) Кесіркелер отряд тармағы: олардың сыртќы түрі єртүрлі, 4300-дей түрі
белгілі. Олар көбіне ќұрлыќта, кей түрі ағаш басында, кей  түрі  жерастында,
аздаған түрлері (теңіз  игуандары)  суда  тіршілік  етуге  бейімделген.  Бұл
отряд  тармағына  ќұбылғылар  (хамелеондар)  да  жатады.  Кеңінен   таралған
тұќымдастары: - геккондар,  ешкіемерлер  (агамалар),  игуандар,  ұршыќсаптар
(аяќсыз кесірткелер), варандар, нағыз  кесірткелер,  сығыркөздер  (сцинктер)
және т.б.


    є)  Жыландар  отряд  тармағы:  бұған  аяќтары  жойылған  єрі  ирелеңдеп
ќозғалатын ќабыршаќтылар жатады. Аздаған түрлерінде  артќы  аяќ  пен  жамбас
сүйектерінің  ќалдыќтары  (айдаћарлар  мен  соќыр   жыландарда)   саќталған.
Олардың 3000-дай түрі белгілі.
    Жыландардың  негізгі  тұќымдастары   -   жалғанаяќтылар   (айдаћарлар),
сужыландар, аспидтер, теңіз  жыландары,  сұржыландар,  сылдырмаќты  жыландар
және т.б.


    ІІІ.  Архозаврлар  класс   тармағы.   Оған   бір   ғана   ќолтырауындар
(крокодилдер)  отряды  жатады.  Бұл   отрядќа   ќолтырауындардың   25   түрі
топтастырылған.   Олар   үш   тұќымдасќа   біріктірілген:    а)    гавиалдар
тұќымдасының бір түрі белгілі; є) нағыз ќолтырауындар тұќымдасының  14  түрі
бар; б) аллигаторлар тұќымдасының 10 түрі белгілі.


    15- таќырып. Бауырымен жорғалаушылардың шығу тегі және эволюциясы.


      Олардың  ертедегі  түрлері  палеозой  заманында  тіршілік   еткен   –
котилозавлар. Бауырымен  жорғалаушылардың  эволюциясы  олардың  бассүйегінің
ќұрылысында (көз және иіс  сезу  ойыстарынан  басќа)  ойыстардың  болмауымен
ерекшеленеді.  Бассүйектерінің  мұндай  ќұрылыс  ерекшеліктері  тасбаќаларда
айќын байќалады. Бауырымен жорғалаушылардың көпшілік түрлерінде  бір  немесе
екі самай ойыстар бар. Котилозавлардан аңтектес жорғалаушылар пайда  болған.
Олардан бірте-бірте жыртќыш - аңтісті жорғалаушылар келіп шыќќан.
    Мезозой заманында буырымен жорғалаушылардың  көптеген  түрлері  єртүрлі
экологиялыќ   ортада   тіршілік    етуге    бейімделген.    Мысалы,    ұшќыш
кесірткетєрізділер, ихтиозаврлар, динозаврлар және т.б.


    Бауырымен жорғалаушылардың экологиясы.


    Олардың тіршілік ететін ортасы єртүрлілігімен ерекшеленеді. Бұл олардың
ќұрылысы  мен  тіршілік  єрекеттерінің  күрделенгендігін  аңғартады.  Мұндай
күрделі белгілері ќұрлыќта тіршілік етуге бейімделуінен  және  эмбриональдыќ
дамуынан  айќын  байќалады.  Бауырымен  жорғалаушылар  Жер  шарында  кеңінен
таралған, тек Арктика мен Антрактикада ғана  кездеспейді.  Олар  салќынќанды
жануарлар болғандыќтан ќоршаған ортаның температурасы  басты  рөл  атќарады.
Олардың тіршілік ететін орта жағдайларына  байланысты  ќұрлыќта,  суда,  жер
астында,  ағаш  басында,  жартылай  суда   тіршілік   ететіндер   деп   жеке
экологиялыќ топтарға бөлінеді.
    Бауырымен  жорғалаушылардың  басым  түрлері  жануарлармен,  ал  аздаған
түрлері өсімдіктермен ќоректенеді. Кей түрлері өсімдікпен  де,  жануарлармен
де ќоректенеді.
    Бауырымен  жорғалаушылардың  эмбриональдыќ  дамуында  жұмыртќалыќ  және
ұрыќтыќ ќабыќтар пайда болады. Жұмыртќалыќ ќабыќтарға  –  талшыќты,  белокты
және известі ќабыќтар жатады. Ал, ұрыќтыќ  ќабыќтарға  –  амнион  (ќағанаќ),
сір және аллантоис ќабыќтары  жатады.  Амнион  (ќағанаќ)  ќабығының  болуына
сєйкес бауырымен жорғалаушылар амниоттар (ќағанаќтылар) тобына жатады.
    Бауырымен жорғалаушылар ќоректік тізбекте ерекше орын алады.  Ал,  адам
өмірінде олардың маңызы зор яғни тағам  ретінде  пайдаланылады,  дєрі-дєрмек
алынады, терісі  де  бағалы  және  т.б.  Олардың  сирек  кездесетін  түрлері
ќорғауды ќажет етеді.
    16-таќырып. Ќұстар класына  жалпы  сипаттама.  Ќұстардың  ќұрылыс  және
тіршілік єрекеттерінің ерекшеліктері.


    Ќұстар-омыртќалы   жануарлардың    ќағанаќтылар,    єрі    жылыќандылар
(гомойотермиялы) тобына  жатады,  єрі  ұшуға  бейімделген.  Ќұстардың  ұшуға
бейімделуіне сєйкес өздеріне тєн белгілер ќалыптасќан:
    1. Ќұстардың денесі ќауырсынмен ќапталған, тері бездері нашар  дамыған,
тек кейбір ќұстарда ғана (ќазтектестерде,  тауыќтектестерде  т.б.)  ќұймышаќ
безі  болады.  Терісі  жұќа,  көбіне  ќұрғаќ.  Денесінің  кейбір  жерлерінде
(жіліншігінде, саусаќтарында, тұмсығында) мүйізді ќабыршаќтар саќталған.
    2. Ќаңќасында ұшуға бейімделуге сєйкес көптеген  белгілер  ќалыптасќан:
жаќ сүйектері мүйізді тұтас таќташалармен ќапталған және  тістері  болмайды;
мойын омыртќалары бір-бірімен өте ќозғалмалы байланысќан; төссүйегінде  ќыры
(киль) болады; алдыңғы аяќтары ќанатќа  айналған;  омыртќа  жотасының  арќа,
сегізкөз,  ќұйрыќ   омыртќалары   жамбас   белдеулерімен   тұтасып   күрделі
сегізкөзді  ќұрайды.   Толарсаќ   сүйектері   табан   сүйектерімен   тұтасып
жіліншілікке  (цевка)  айналған.  Ќабырғалары  бұрыш  жасап   кеуде   ќуысын
ќұрайды.
    3. Бұлшыќеттері жеке-жеке жіктеліп, күрделі ќозғалыстар  (ұшу  кезінде)
жасауға бейімделген.
    4. ¤ңештің кеңейген бөлімі – жемсау (зоб) деп аталады. Ќарыны -   безді
және етті ќарын деп екі бөлімге  бөлінген.  Етті  ќарын  ќорегін  ұсаќтайды.
Ішектері клоакаға ашылады.
    4.  Бронхының  ұсаќ  өскіндері  өкпеден  өтіп  тұйыќ  ауа   ќапшыќтарын
ќұрайды. Ауа ќапшыќтары ауаның сыйымдылығын арттырады. ¤кпесі көптеген  ұсаќ
ұяшыќтардан тұрады. Ќұс  ұшќан  кезде  өкпеде  ќан  оттекпен  2  рет  (тыныс
алғанда да, тыныс шығарғанда да) тотығады. Оны ќосарлы тынысалу деп  атайды.

    5. Ќұстардың жүрегі толыќ 4 ќуысты (камералы). Артерия  мен  вена  ќаны
араласпайды, денесіне тек артерия ќаны тарайды. Оң  жаќ  ќолќа  доғасы  ғана
саќталған (сол жаќ ќолќа доғасы жойылған).
    6. Жүйке жүйесі өте жаќсы дамыған. Алдыңғы  мидың  үлкен  ми  сыңарлары
үлкен, онда ми ќыртысы  бар.  Мишығында  иірімдер,  сайшалар  пайда  болған.
Ортаңғы мидың көру бөліктері жаќсы дамыған.
    7. Зєр шығару жүйесінде  ќуығы  болмайды,   несепағар  өзектері  бірден
клоакаға ашылады.
    8. Сезім мүшелерінде көру, есту мүшелері өте жаќсы дамыған.
    9.  Дара  жынысты.   Іштей   ұрыќтанады.   Жұмыртќа   салып   көбейеді.
Жұмыртќасында сарыуызы мол. Мекиендерінің тек сол жаќ аналыќ  безі  мен  сол
жаќ жұмыртќа жолы  (мюллер  өзегі)  саќталған,  бұл  ірі  жұмыртќа  салуымен
тікелей байланысты. Жұмыртќа клеткасы  - жұмыртќаның ішіндегі  сарысы  болып
саналады. Жұмыртќаның ќұрылысы күрделі.


    17-таќырып. Ќұстардың жеке мүшелер жүйесінің ќұрылыс ерекшеліктері  мен
тіршілік єрекеттері.


    Тері жабыны мен оның ќосалќы бөлімдері. Ќұстардың терісі жұќа єрі  тері
бездері  нашар  дамыған.  Терінің  эпидермис  ќабатынан  мүйізді  түзілістер
(үстіңгі, астыңғы тұмсыќтар, түрлі ќауырсындар) пайда  болған.  Ќауырсындары
– жабын, ќағушы,  бағыт  беруші  т.б.  деп  бөлінеді.  Жабын  ќауырсындардың
мүйізді  өзегін,  ќаламшасын,  желпуіштерін  (бірінші  реттік  және   екінші
реттік) ажыратады.
    Бұлшыќеттері көбірек жіктелген. ¦шуына  байланысты  төссүйегінде  кеуде
және бұғанаасты  бұлшыќеттері,  артќы  аяќтарындағы  бұлшыќеттер  өте  жаќсы
дамыған.
    Ќаңќасы. Омыртќа жотасы 5 бөлімге  (мойын,  арќа,  бел,  сегізкөз  және
ќұйрыќ) айќын бөлінген. Төссүйегі жалпаќ,  ұшатын ќұстарда оның ќыры  (киль)
болады.  Бассүйегінің  ќұрылысы  жорғалаушыларға  ұќсас.  Артќы   аяќтарында
толарсаќ және табан сүйектері ќосылып  жіліншікке  айналған.  Сираќтарындағы
шыбыќ сүйегі ќалдыќ түрінде ғана саќталған.
    Асќорыту жүйесі. Жаќ сүйектерінің  сырты  тұтас  мүйізді  таќташалармен
ќапталған, тістері болмайды. Сілекей бездері  түрліше  дамыған.  ¤ңеші  ұзын
және оның кеңейген бөлімі – жемсау  деп  аталады.  Жемсау  жыртќыш  ќұстарда
тауыќтектестерде, кептертектестерде жаќсы дамыған. Ќарыны  безді  және  етті
ќарын деп 2 бөлімге бөлінген. Аш  ішегі  едеуір  ұзын.  Тоќ  ішегінің  соңғы
бөлімі тік ішек деп аталады, ол тікелей клоакаға ашылады. Тоќ ішегінің  арќа
тұсында ішкі секреция бездерінің рөлін атќаратын  тұйыќ  өскін  –  фабрициев
ќалтасы болады. Бауыры үлкен, єрі  екі  ќалаќты.  Көпшілік  ќұстарда  өтќабы
болады (кептерде болмайды).
    Тынысалу  жүйесі.  Көмекей  тесігі  тікелей  кеңірдекпен   байланысќан.
Ќұстарда жоғарғы және төменгі көмекей болады.  Төменгі  көмекей  кеңірдектің
екі  бронхыға  бөлінген  жерінде  орналасќан,  ол  дыбыс   шығару   ќызметін
атќарады. Бронхының ұсаќ тұйыќ өскіндері  ауа  ќапшыќтарын  ќұрайды.  ¤кпесі
тығыз борпылдаќ денеге ұќсас. Ауа ќапшыќтарындағы ауаның көлемі  өкпеден  10
есе көп. Ауа ќапшыќтары – екі мойын, бір бұғанааралыќ екі-үш жұп кеуде  және
бір жұп үлкен ќұрсаќ ауа ќапшыќтары деп бөлінеді. ¦шќан кезде  ќан  оттекпен
екі рет тотығады.
    Ќан  айналымы.  Жүрегі  толыќ  4  камералы.  Артерия  және  вена   ќаны
араласпайды. Сол жаќ ќарыншадан бір ғана оң жаќ ќолќа доғасы  басталады.  Оң
жаќ ќарыншадан өкпе артериясы басталады. Екі ќанайналу шеңбері бар.
    Жүйке жүйесі. Мидың көлемі үлкен. Алдыңғы мидың үлкен ми сыңарлары  өте
жаќсы дамыған. Мишығы да жаќсы  дамыған.  Аралыќ  мидың  үстіңгі  жағында  –
эпифиз, ал астыңғы жағында – гипофиз орналасќан.
    Сезім мүшелері жорғалаушыларға ұќсас. Ортаңғы ќұлағында бір ғана үзеңгі
сүйегі болады.
    Зєр  шығару  жүйесі  де  жорғалаушыларға  ұќсас.  Біраќ  ќұстарда  ќуыќ
болмайды.
    Жыныс жүйесі: мекиендерінде  тек  сол  жаќ  аналыќ  без  және  сол  жаќ
жұмыртќа жолы дамыған, ал оң жаќ аналыќ без, оң жаќ жұмыртќа жолы  жойылған.



    Ќұстардың жеке жүйелік топтарына сипаттама.


     Ќұстар класының жіктелуі.  Нағыз  ќұстар  (желпіуіш  ќұйрыќты)  ќұстар
класс тармағы. Ќырсызтөстілер, пингвиндер отряд үсті.
    Ќұстар класы 2 класс тармағына бөлінеді:
    І. Ертедегі ќұстар (археоптерикстер).
    ІІ. Ќазіргі ќұстар. Ол 4 отряд үстіне бөлінеді:
          1. Тісті ќұстар (ихтиорнистер, гесперорнистер).
          2. Ќырсызтөстілер (түйеќұстар).
          3. Пингвиндер
    4. Кєдімгі ќұстар.
    Ќазіргі кезде ќұстардың 8600-дей түрі белгілі. Олар єртүрлі экологиялыќ
орта  жағдайларында  тіршілік  етуге  бейімделген.  Ќазір  ќұстарды  жүйелеп
жіктеуде ДНЌ молекуласының ұќсастығына ерекше көңіл бөлінеді.
    Ќырсызтөстілер (түйеќұстар) отряд үсті. Бұған жататын  ќұстар  ұшпайды.
Оның есесіне ќұрлыќта жаќсы жүруге бейімделген. Төссүйегі  шағын,  єрі  оның
ќыры болмайды. Саусаќтарының саны түрліше, африка түйеќұсында  (страуста)  –
екеу, кивиде – төртеу, ќалғандарында үшеу.
    Ќырсызтөстілер отряд үсті жеке 5 отрядќа бөлінеді: 1. Африка страустары
(бір ғана түрі бар); 2. Америка түйеќұстары (нандулар), - екі-үш  түрі  бар.
3. Австралия түйеќұстары (казуарлар) – эму және казуардың бірнеше түрі  бар.
4.  Ќанатсыз  түйеќұстар  (кивилер)  –  үш  түрі  бар.  5.   Тинамутектестер
(жасырынќұйрыќтылар) – 47 түрі бар.


    Пингвиндер (жүзетін) отряд үсті. Бұған бір ғана пингвинтектестер отряды
жатады.  Оның  15  түрі  оңтүстік   жарты   шардағы   теңіздерде   таралған.
Пингвиндердің алдыңғы аяќтары ескекке айналған. Ќұрлыќта денесін  тік  ұстап
баяу ќозғалады.  Төссүйегінің  ќыры  біршама  жаќсы  дамыған.  Денесі  тығыз
ќауырсындармен ќапталған.  Пингвиндер  моногамды  ќұстар  (бір  аналығы  бір
аталығы жұп ќұрып тіршілік етеді). Пингвиндердің  ең  ірілері  –  император,
король пингвиндері деп аталады. Император пингвинінің бойының биіктігі  110-
120  см.,  салмағы  45-  50  кг.  Антрактиданың  жағалауында  таралған.  Ірі
жұмыртќасын саусағының үстінде ұстап, ќұрсағындағы терілі  ќатпарымен  жауып
тұрады.  Король  пингвині  император  пингвинінен  кішілеу,   оның   бойының
ұзындығы 90-95 см. Аделия пингвинінің  саны көп, єрі кеңінен  таралған  түр.
Ол ұясын ќұрлыќтағы ойыс жерлерге салады. Алтыншашты пингвинінің -   көзінің
үстіңгі жағында алтын түсті шоќ ќауырсыны болады. ‡нді, Атлант  мұхиттарының
оңтүстік  бөлігінде  таралған.  Көзілдірікті  (африка)   пингвин   Африканың
оңтүстік-батыс жағалауында кездеседі. Галапагосс пингвинінің  денесі  шағын,
бойының ұзындығы 50 см. –дей. Пингвиндердің кєсіптік мєні жоќ.


    18-таќырып. Кєдімгі ќұстар отряд үстіне жалпы сипаттама. Кєдімгі ќұстар
отряд үстінің жеке отрядтарына жалпы шолу.


    Кєдімгі ќұстар  отряд  үстіне  көбіне  ұшатын  ќұстар  жатады.  Олардың
төссүйегінің ќыры өте жаќсы дамыған. Сүйектері жеңіл, жабын  ќауырсындарының
желпуіштері  тығыз.  Жіліншіктері  толарсаќ   табан   сүйектерінің   тұтасып
кетуінен пайда болған.
    Кєдімгі ќұстар отряд үстінің негізгі отрядтары:


    1. Гагартектестер отрядының бір тұќымдасының 5  түрі  белгілі.  Олардың
бєрі де су ќұстары,  жаќсы  жүзеді  єрі  сүңгиді.  Аяќтары  денесінің  артќы
жағында  орналасќан.   Алдыңғы   үш   саусағының   арасы   жүзу   жарғағымен
байланысќан, балыќтармен ќоректенеді. Кең  таралған  түрі  –  ќара  жемсаулы
гагара.
    2.  Сұќсыртектестер  отрядына  20  түрлі  ќұстар  жатады.   Олардың   4
саусаќтарының  жиегінде  жеке-жеке  жалпаќ  терілі  өскіндері  болады.  Суда
тіршілік етіп су жєндіктерімен,  ұлулармен,  ұсаќ  балыќтармен  ќоректенеді.
Жер шарында кеңінен таралған. Кеңінен таралған түрі – үлкен  сұќсыр  (чомга)
үйрек.
    3. Түтіктанаулылар отрядына мұхиттарда, теңіздерде тіршілік ететін 100-
ден астам ќұстардың түрлері жатады. Танау тесіктері  үстіңгі  тұмсыќтың  екі
бүйірінде түтік тєрізді орналасќан. Алдыңғы үш саусаќтары  терілі  жарғаќпен
байланысќан, өте жаќсы ұшады, ќанаттары сүйір єрі ұзын. Кең тараған  түрі  –
кезеген дауылпаз.
    4. Бірќазантектестер (ескекаяќтылар) отряды. Бұл отрядќа денесі ірі 60-
тай түрлі ќұстар жатады.Тұмсыќтары  ұзын,  астыңғы  тұмсығында  көлемді  єрі
ќауырсынсыз терілі ќапшығы болады. Топтанып ұя жасайды,  моногамды.  Кеңінен
тараған  түрлері  -  бұйра   және   ќызғылт   бірќазандар.   Екі   тұќымдасы
(бірќазандар және бакландар) бар.
    5. Делегелектектестер отряды. Дене мөлшері єртүрлі, көбіне ірі  ќұстар.
Олардың 120-дай түрі бар.  Тұмсыќтары,  мойны,  аяќтары  ұзын.  Сираќтарының
төменгі шетінде және жіліншектерінде ќауырсыны болмайды.  Ќызылшаќа  балапан
шығарады. Дегелектер тұќымдасының  кең  тараған  түрлері  -   аќ  және  ќара
дегелектер.  Ибистер  тұќымдасының  кең  тараған  түрлері   -  ќарабай  және
ќалбағай. Ќұтандар тұќымдасына жататын ќұстардың көпшілік  түрлері  топтанып
тіршілік етеді. Кең тарған түрлері – сұр ќұтан, үлкен аќ ќұтан және т.б.


    19- таќырып. Ќазіргі ќұстардың жеке отрядатрына сипаттама.
    6. Ќоќиќазтектестер отряды.
    Бұл отрядќа мойны,  аяќтары  ұзын  ќұстар  жатады.  Тұмсыќтарының  түбі
дөңес, ал ұшы төменге ќарай иілген. Топтанып тіршілік  етеді.  6  түрі  бар.
Кеңінен  тараған  түрі  -  ќызғылт  ќоќиќаз  (ќызыл  ќанат).   Ќазаќстандағы
Ќорғалжын ќорығы – ќоќиќаздар мекені деп  аталады.  Балапандары  шираќ.  5-6
жылда жыныстыќ жетіледі.
    7. Ќазтектестер отряды. Бұл отрядќа дене пішіні єртүрлі  (200  граммнан
10  кг.  дейін)  ќұстар  жатады.  Тұмсыќтары  жалпаќ  єрі  жиектері   араның
тісшелеріндей тілімденген.  Алдыңғы  үш  саусағының  арасы  жүзу  жарғағымен
байланысќан. Ќұймышаќ  бездері  жаќсы  дамыған.  Балапандары  шираќ  150-ден
астам түр бар. Жер шарында кеңінен таралған. 2 отряд  тармағы  (паламедийлер
және нағыз ќазтектестер) бар.
    ‡йректер тұќымдасының түрлері кеңінен таралған. Оған  ќаздар,  аќќулар,
өзен үйректері  жатады.  Ќаздардан  –  сұр  ќаз,  ќұрғаќ  тұмсыќты  ќаз  кең
аймаќтарда кездеседі. Аќќулардан -   кіші  аќќу,  сыбырлаќ  аќќу,  сұңќылдаќ
аќќу  көптеген  су  айдындарында  таралған.  Сүңгуір  үйректерден   –   гага
үйрегінің ќауырсының кєсіптік мєні зор.
    8. Сүңќартектестер  (күндізгі  жыртќыш  ќұстар)  отрядына  Жер  шарында
кеңінен таралған 290 түрлі ќұстар жатады. Дене  мөлшері  єртүрлі,  көпшілігі
ірі болады.  Олар  түрлі  экологиялыќ  ортада  тіршілік  етуге  бейімделген.
Тұмсыќтары төмен ќарай иілген, саусаќтарындағы тырнаќтары  үшкір.  Ќауырсыны
тығыз, мекиендері ќораздарынан ірі болады. Жемсауы айќын байќалады.
    2 отряд тармағы бар: а) Америка  тазќаралары.  є)  Сұңќаралар.  Америка
тазќараларының  белгілі түрі – анд кондоры, дене тұрќы 12  кг,  ќанаттарының
шалымы 3 метрге жетеді. Сұңќарлардың кең  тараған  тұќымдасы  –  ќаршығалар.
Оған – ќұландындар, ќаршығалар, ќараќұстар, бүркіттер, жамансарылар  жатады.
Сұңќарлар тұќымдасының көп  тараған  түрлеріне  -  лашын,  аќсұңќар,  ќырғи,
ителгі, тұрымтай, жағалтай т.б. жатады. Африканың хатшы  ќұстар  тұќымдасына
бір ғана - хатшы ќұс жатады. Балыќшы тұйғын өз алдына жеке тұќымдас.
    20-таќырып. Кєдімгі ќұстардың жеке отрядтарына сипаттама.
    9. Тауыќтектестер отряды. Бұл отрядќа ќұрлыќта, ағаш  басында  тіршілік
етуге  бейімделген  басќа  ќұстардан  өзіндік  ерекшеліктері   бар   250-дей
ќұстардың түрі жатады. Денесі тығыз, ќанаттары ќысќа єрі доғалданып  келген.
Саусаќтары  жаќсы  дамыған  (ұзын  єрі   жуан).   Олар   полигамды   ќұстар.
Балапандары шираќ, єрі өсімтал. Көп түрінің кєсіптік мєні бар. Олар 2  отряд
тармағына бөлінеді: 1. Тауыќтар. 2.  Гоациндер.  Тауыќтар  отряд  тармағының
түрлері көп  аймаќтарда  кеңінен  таралған.  Негізгі  тұќымдастары  –  ќоќыс
тауыќтары, ќұрлар, ќырғауылдар, мысыр  тауыќтары,  күркетауыќтар.  Гоациндер
отряд тармағына бір ғана – гоацин деген түр жатады. Ол  Оңтүстік  Американың
тропикалыќ   ормандарында   таралған.   Нашар   ұшады,   төссүйегінде   ќыры
жетілмеген. ¤те жаќсы жетілген  жемсауы  етті  ќарынның  ќызметін  атќарады.
Ағаш басында  жүргенде  тұмсығын  пайдаланады.  Балапандарының  ќанаттарының
бірінші және  екінші  саусаќтарының  ұшында  тырнағы  болады.  Тырнаќтарының
көмегімен ағашта өрмелейді.
    10. Тырнатектестер отряды. Дене тұрќы ірі, тұмсыќтары,  мойны,  аяќтары
ұзын  ќұрлыќта  жаќсы  жүгіретін  ќұстар.  Олардың  200-ге  жуыќ  түрі  бар.
Көпшілігінің  кеңірдегі  ұзын,  олар  батпаќты  жерлерде,  далалы  өңірлерде
таралған. Нағыз тырналар тұќымдасына – сұр  тырна,  аќбас  тырна,  аќ  тырна
(стрех) т.б. жатады.
    Татарлар тұќымдасына дене тұрќы орташа ұсаќ ќұстардың 120 түрі  жатады.
Көпшілігі су  жағалауында,  батпаќты  жерлерде  кездеседі.  Далалы  жерлерде
дуадаќтар тұќымдас  тармағына  жататын  –  безгелдек,жорға  дуадаќ,  кєдімгі
даудаќ таралған.
    11. Татреңтектестер (ржанкообразные) отряды.  Бұл  отрядќа  дене  тұрќы
єртүрлі 300  түрлі  ќұстар  жатады.  Көпшілігі  су  ќұстары.  Олар  3  отряд
тармағына бөлінеді: а) шағалалар; є) чистиктер;  б)  балшыќшылар.  Шағалалар
отряд тармағына су ќұстары жатады. Олардың негізгі тұќымдастары:  шағалалар,
поморниктер, ќарќылдаќтар. Чистиктер  отряд  тармағына  –  балтатұмсыќтылар,
кайрлар, чистиктер жатады.  Балшыќшылар  отряд  тармағына  –  тауќұдыреттер,
татреңдер және т.б. жатады.
    12. Кептертектестер отряды. Бұл отрядќа дене тұрќы орташа, шағын  жаќсы
ұшатын  ќұстар  жатады.  Оның  2  отряд  тармағы  бар:  а)   кептерлер;   є)
бұлдырыќтар. Кептерлердің  жемсауы  жаќсы  дамыған.  Балапандары  ќызылшаќа.
Көпшілік  түрі  ормандарда  кездеседі.  Ал,  бұлдырыќтар  далалы,   шөлейтті
жерлерде таралған. Кең  таралған  түрлері  –  аќќұрсаќты  және  ќараќұрсаќты
бұлдырыќтар және кезќұйрыќ (саджа).
    13. Тотыќұстектестер отряды. Дене тұрќы орташа, шағын 325  түрлі  орман
ќұстары, көбіне тропикалыќ, субтропикалыќ  аймаќтарда  таралған.  Тұмсыќтары
доғал єрі өткір.  Кеңінен  тараған  түрлері:  ара  -  (Оңтүстік  Америкада),
айдарлы  какаду  -  (Австралияда),  сұр  жако  -  (Африкада),  кеа  (нестор)
тотыќұсы - (Жаңа Зеландияда).
    14. Көкектектестер  отряды.  Ормандар  мен  бұталы  жерлерде  130  түрі
кездеседі. Көпшілігі тропикалыќ ормандарда таралған. Көп түрлері  ұя  салмай
жұмыртќаларын басќа ќұстардың  ұясына  салады.  Кеңінен  тараған  түрлері  –
кєдімгі көкек, теңбіл көкек, америка көкегі және т.б.
    15. Жапалаќтектестер  отряды.  Ќауырсындары  жұмсаќ  єрі  мамыќты,  єрі
тығыз, ұшќанда дыбысы білінбейді. Тұмсыќтары иіліп келген єрі  өткір.  Түнде
тіршілік етуге бейімделген. Балапандары ќызылшаќа.  Көп  аймаќтарда  кеңінен
таралған түрлері – аќ жапалаќ, үкі, ќұлаќты жапалаќ, байғыз т.б.
    16. Ешкіемертектестер (тентекќұстар) отряды.  Бұл  отрядќа  дене  тұрќы
орташа түнде тіршілік етіп, жєндіктермен ќоректенетін  ќұстар  жатады.  Аузы
үлкен, тұмсығы өте кіші, ќауырсындары ұзын єрі үшкір. Кеңінен  тараған  түрі
– кєдімгі ешкіемер, баќаауыз Оңтүстік Азияда, гуахаро -  Оңтүстік  Америкада
таралған.
    17. ¦зынќанаттектестер отряды. Сыртќы  түрі  ќарлығаштарға  ұќсас,  өте
жылдам ұшады. Ќорегін (жєндіктерді) ұшып жүріп ұстайды. Аяќтары  өте  ќысќа,
төрт саусағы да алға ќарай орналасќан, жерде жүре  алмайды.  Тұмсығы  шағын,
аузы үлкен. 360-тай түрі 2 отряд тармағына  бөлінеді:  а)  ұзынќанаттар  (60
түрі  бар)  є)  колибрилер  (300-дей  түрі  бар).  ¦зынќанаттардың   кеңінен
таралған түрлері – кєдімгі ұзынќанат. саланган және т.б. Колибрилер  -  дене
тұрќы өте кіші (салмағы 1,6 г. 20 граммға дейін) ќұстар. Жылдам  ұшады,  єрі
ќанаттарын  өте  жылдам  ќағады.  Ормандарда,  бұталар  арасында  кездеседі.
Көбіне өсімдік гүлдерінің шырындарымен (нектармен)  ќоректенеді.  Тұмсыќтары
ұзын єрі сєл иілген. Олар Оңтүстік және Солтүстік Америкада  кең таралған.


    18. Көгілдір ќұстар отряды. Бұл отрядќа  кейбір  анатомиялыќ  белгілері
бір-біріне (таңдайының, мойынының және т.б. ќұрылыстарына)  ұќсас  ќұстардың
 200-дей түрі жатады.  Көпшілігі  тропикалыќ  аймаќтарда  таралған.  Бірнеше
отряд  тармаќтарына  бөлінеді:  а)  көгілдір  ќұстар;  є)   зымырандар;   б)
боздаќтар және т.б.  Көгілдір ќұстардан көбірек тараған  түрлері  –  кєдімгі
көкќарға, көгілдір зымыран, алтын түсті боздаќ т.б.
    19. Бєбісектектестер отряды. Сыртќы түрі мен дене  тұрќы  басќа  ќұстар
тобынан ерекше шағын түрлер жатады. Екі отряд тармағы  бар:  а)  бєбісектер;
є) мүйізтұмсыќты ќұстар.
    Бєбісектер далалы жерлерде таралған денесі шағын  ќұстар.  Ќауырсындары
теңбіл шұбар. Клоака маңындағы безінен жағымсыз иіс  шығарады.  Кең  тараған
түрі – кєдімгі бєбісек. Басында ќауарсынды айдары болады.
    Мүйізтұмсыќты  ќұстардың  денесі  ірі  Азия  мен  Африканың  тропикалыќ
ормандарында кездеседі. Жемістермен ќоректеніп, ұясын ағаштардың  ќуыстарына
салады.
    20. Тоќылдаќтектестер отряды. Дене  тұрќы  ұсаќ,  орташа  ағаш  басында
тіршілік етуге  бейімделген  ќұстар  жатады.  Тұмсыќтары  өте  мыќты,  соның
көмегімен ќорегін ұстайды. Екі отряд тармағына бөлінеді: а) тоќылдаќтар;  є)
кєдімгі тоќылдаќтар.  Тукандар  тұќымдасына  жататын  ќұстар  Оңтүстік  және
Орталыќ Американың тропикалыќ ормандарында таралған.
Нағыз тоќылдаќтардың екі саусағы алға, екі саусағы артќа  ќарай  орналасќан.
Олардың кең тараған түрлері –  ќара,  үлкен  және  кіші  шұбар  тоќылдаќтар,
үшсаусаќты және жасыл тоќылдаќтар. Тоќылдаќтар орманды  зиянды  жєндіктерден
ќорғайды. Оңтүстік Африкада жер  тоќылдағы  таулардың  жартасты  өңірлерінде
таралған.


    21. Торғайтектестер отряды. Дене  тұрќы  және  сыртќы  түрі  єртүрлі  5
мыңнан астам ќұстардың түрлері жатады. Ең кіші түрі – королек  (5-6 г.),  ең
ірі түрі – ќарға (1,5 кг-дай). Көпшілік түрлері бұталарда, орманды  жерлерде
таралған. Балапандары шираќ, кей түрлері ќызылшаќа балапан  шығарады.   Олар
бірнеше  отряд  тармағына  бөлінеді:  а)  баќыратындар;   є)   жалған   єнші
торғайлар; б) єнші  торғайлар  және  т.б.  Кеңінен  тараған  тұќымдастары  –
ќараторғайлар,  ќарлығаштар,  наурызќұстар,  бозторғайлар,   жұмаќ   ќұстар,
ќарғалар,  сайрауыќтар,  тағанаќтар,  көкшымшыќтар,  сандуғаштар,  ќұнаќтар,
көктекелер және т.б.
    21-таќырып. Ќұстардың шығу тегі мен эволюциясы. Ќұстардың шығу тегі.
    Ќұстардың денесін жауып тұрған ќауырсындары жылу реттеруде негізгі  рөл
атќарып, олардың жылыќанды болуына єсерін тигізген. Ќазіргі  гоацин  ќұсының
балапандары ќанаттарындағы  саусаќтарының  тырнаќтары  арќылы  ағаш  басында
өрмелей алатын ќабілеті бар.
    ¤ткен ғасырда Германиядағы юра дєуіріндегі  тау  жыныстарының  арасынан
ертедегі  ќұстардың  тасќа  түскен  таңбасы   табылып,   олар   археоптерикс
(ежелгіќұс) деп аталды. Оның көп белгілері (денесін жауып тұрған  ќауырсыны,
алдыңғы  аяќтарының  ќанатќа  айналуы,  ќанжар   пішінді   жауырыны   бұғана
сүйектерінің   ќосылып   кетуі,   жамбас   сүйектерінің   ќұрылысы,    артќы
аяќтарындағы жіліншік сүйегінің болуы және т.б.) ќұстарға ұќсас. Ал,  кейбір
белгілері (мүйізді  тұмсығының  және  тістерінің  болуы,  омыртќа  жотасының
ќұйрыќ бөлімінің  айќын  байќалуы,  төссүйектің  ұзынша  єрі  ќырсыз  болуы,
ќұрсаќ  ќабырғаларының   ќалдығы   және   т.б.)   олардың   жорғалаушылармен
ұќсастығын көрсетеді.
    ХХ ғасырдың соңында мезозой заманының тау  жыныстарынан  өте  ќарапайым
ќұстардың ќаңќа ќалдыќтары  Аргентина,  АЌШ,  Испания,  Монғолияда  табылды.
Олар протоавис деп  аталады.  Мезозой  заманында  тіршілік  еткен  ќұстардың
ерекше топтары – ихтиорнистер мен  гесперорнистер  деп  аталады.  Олар  суда
тіршілік еткен.  Төссүйегінде  ќыры  жоќ.  Біраќ  олардың  жаќ  сүйектерінде
тістері болған.
    Ќорыта  айтќанда,  ќұстардың  арғы  тегі  мезозой   заманының   алғашќы
дєуірінде тіршілік еткен жорғалаушылардың бір  тармағы  болған.  Олар  алғаш
ќұрлыќта артќы аяќтарымен жүгіріп жүріп  тіршілік  еткен.  Кейіннен  олардың
алдыңғы аяќтары ќанатќа айналған. Олар ағаш басында өрмелеп, ќалыќтап  ұшуға
бейімделген.
    22-таќырып. Ќұстардың экологиясы және мінез-ќұлығы, практикалыќ маңызы.


    Ќұстар Жер  шарында  кеңінен  таралған  єрі  түрлі  экологиялыќ  ортада
тіршілік  етуге  бейімделген.  Олардың  жылыќанды  болуы  кеңінен  таралуына
жағдай жасаған.
    Ќұстар тіршілігі үшін  жарыќтың  маңызы  зор.  Сондыќтан  да  ќұстардың
көпшілік  түрлері  күндіз  белсенді  тіршілік  етуге   бейімделген.   Күннің
ұзаќтығы, температураның жоғары болуы ќұстардың тіршілігінде негізгі  фактор
болып саналады.
    Ќұстардың экологиялыќ топтары: а) орман ќұстары – ағаш басында тіршілік
етуге бейімделген.  Оларға  ќұстардың  көптеген  түрлері  жатады  (көкектер,
тоќылдаќтар,    торғайтектестер,    кептерлер,    тотыќұстар,    колибрилер,
шырынсорғыштар, ќұрлар, сұңќарлар, жапалаќтар) т.б.
    є) Батпаќты-шалғынды жердің ќұстары. Олардың аяќтары,  тұмсыќтары  ұзын
єрі жіңішке болып келеді. Саусаќтарында  терілі  жүзу  жарғаќтары  болмайды.
Бұл топќа – тырналар,  ќұтандар,  дегелектер,  балшыќшылар,  ќызғыштар  және
т.б. ќұстар жатады.
    б) Ашыќ алаңќай жердің ќұстары. Олар ќұрлыќтың ашыќ алаңќай өңірлерінде
таралған. Аяќтары мыќты, жаќсы жүгіреді.  Оларға  –  түйеќұстар,  дуадаќтар,
бұлдырыќтар, бозторғайлар т.б. жатады.
    в) Суда жүзетін ќұстар.  Саусаќтарының  арасында  терілі  жүзу  жарғағы
болады. Ќауырсындары тығыз, ќұймышаќ безі жаќсы дамыған,  мамыќты  ќауырсыны
мол болады. Оларға – пингвиндер, шағалалар,  түтіктанаулылар,  ќарќылдаќтар,
бірќазандар, ќаздар, үйректер, аќќулар, сұќсырлар және т.б. жатады.
    Ќұстардың  көбеюі.  Ќұстардың  көбеюінде  өздеріне  тєн  мінез-ќұлыќтар
ќалыптасќан. Жұп ќұру,  ұя  салу,  жұмыртќалау,  жұмыртќасын  басып  шығару,
балапандарына ќмќорлыќ жасау және т.б.
    Ќұстардың балапан шығару ерекшеліктеріне сєйкес  шираќ  және  ќызылшаќа
балапан шығаратын ќұстар деп  екі  топќа  бөледі.  Шираќ  балапан  шығаратын
ќұстарға – түйеќұстар, тауыќтектестер, дуадаќтар, ќазтектестер,  сутартарлар
т.б. жатады. Ќызылшаќа балапан шығаратын ќұстар  –  торғайлар,  тоќылдаќтар,
ұзынќанаттылар, кептерлер, колибрилер, көкќарғалар, бірќазандар,  зымырандар
т.б.
    Ќұстар тіршілігі үшін температуралыќ жағдайлар да ерекше рөл  атќарады.
Осыған байланысты отырыќшы, көшпелі  және  жыл  ќұстары  деп  жеке  топтарға
бөледі. Ќұстардың  миграциясы  –  ќұстар  тіршілігіндегі  мыңдаған  жылдарда
ќалыптасќан ерекше ќұбылыс.
    Ќұстардың табиғаттағы ќоректік тізбекте және адам өмірінде  маңызы  өте
зор. Олар ауыл шаруашылығына, орман шаруашылығына өте көп  пайда  келтіреді.
‡й ќұстары негізінен тағам  ретінде  өсіріледі.  Олардың  арғы  тегі  жабайы
ќұстар.
    Ќұстар  арнайы  ќорыќтарда,  ќорыќшаларда,  тєлімбаќтарда,  зообаќтарда
ќатаң ќорғалады.  Ќазаќстанның  Ќызыл  кітабына  (1996)  ќұстардың  56  түрі
тіркелген.  Олар  арнайы  ќорыќтарда  (Ќорғалжан,  Алакөл,  Марќакөл   т.б.)
ќорғалады. Ќұстардың эстетикалыќ рөлі де зор.  Ќұстардың  кєсіптік  мєні  де
ерекше. Ќазаќ халќының ежелден келе жатќан өнері – саятшылыќ (ќұсбегілік).


    23-таќырып. Сүтќоректілерге жалпы сипаттама.  Сүтќоректілердің  ќұрылыс
ерекшеліктері мен тіршілік єрекеттеріне жалпы шолу.
    Сүтќоректілер - жануарлар дүниесінің ең жоғары деңгейде  дамыған  тобы.
Олар ќағанаќтылардың жылыќандылар тобына жатады.
    Сүтќоректілердің өздеріне  тєн  негізгі  белгілері:  1.  терісі  түкпен
ќапталған. Терінің ќосалќы бөлімдеріне  -  мүйіз,  тырнаќ,  тұяќтар,  түктер
жатады. Терісінде сүт, тер, май және иіс шығаратын бездері болады;
    2. бұлшыќеттері жаќсы дамыған єрі жіктелген.  Кеуде  ќуысы  мен  ќұрсаќ
ќуысын көкет (диафрагма) бөліп тұрады;
    3. ќаңќасында белдеулері мен аяќтарының сүйектері жаќсы дамыған;
    4. асќорыту жүйесінде сілекей  бездері  жаќсы  жетілген,  тістері  жеке
топтарға (күрек, сойдаќ, азу) жіктелген. Кейбір  түрлерінің  (єсіресе  күйіс
ќайтаратындарда) ќарны бірнеше  бөлімге  (таз  ќарын,  ќатпаршаќ,  жұмыршыќ,
ұлтабар)  бөлінген.  Аш  ішектері  едеуір  ұзын.  Тоќ  ішек  аналь  тесігіне
ашылады;
    5.  тыныс  алу  жүйесі:  өкпесі  көптеген  ұяшыќтардан  (альвеолдардан)
тұрады. Көмекейі көптеген шеміршектен ќұралған;
    6. ќанайналым жүйесі. Жүрегі 4 камералы, жүрегінде тек  сол  жаќ  ќолќа
доғасы саќталған;
    7.  жүйке  жүйесінде  алдыңғы  мидың  үлкен  ми  сыңарларының  сыртында
иірімдер, сайшалар көптеп кездеседі. Ми  ќыртысы  жаќсы  дамыған.  Мишығының
көлемі үлкен, єрі оның сырты да тұтас сұр затпен  ќапталған.  Мидан  12  жұп
жүйкелер тарайды;
    8. cезім мүшелері. Көру анализаторы жаќсы дамыған. Көз алмасының  торлы
ќабығында  колба  және  таяќша  тєрізді  жарыќ   сезгіш   клеткалар   көптеп
шоғырланған. Есту  анализаторы  үш  бөлімнен  (ішкі,  ортаңғы  және  сыртќы)
ќұлаќтан тұрады. Ортаңғы ќұлаќ ќуысында - төс,  балғашыќ,  үзеңгі  сүйектері
орналасќан. Сыртќы ќұлаќ-ќұлаќ ќалќаны мен сыртќы дыбыс жолынан тұрады.  Иіс
сезу мүшесі жыртќыштарда жаќсы дамыған.
    9. зєр шығару  жүйесі.  Бүйректе  нефрондардың  саны  өте  көп.  Зєрдің
уаќытша саќталатын мүшесі – ќуыќ пайда болған.
    10. жыныс жүйесі. Аналыќтарында ұрыќтың дамитын арнайы мүшесі - жатырда
(көпшілік түрлерінде) ұрыќ жолдасы (плацента) түзіледі. ¦рпағын  тірі  туып,
сүтімен асырайды. Сүт бездері түрі  өзгерген  тер  бездері  болып  саналады.
¦рыќ жолдасы аллантоистың сыртќы ќабығының  сір  ќабыќпен  тұтасуынан  пайда
болып, борпылдаќ хорион ќабығы түзіледі. Ол ерекше бүрлері  арќылы  жатырдың
ќабырғасымен байланысады. Осы  жерде  ұрыќтың  ќантамырлары  аналыќ  ағзамен
тығыз ќарым-ќатынаста болып, газ алмасу, ќоректену, ыдырау өнімдерін  сыртќа
шығару жүзеге асады.
    24-таќырып. Ќазіргі сүтќоректілердің жіктелуі.
    Ќазіргі кезде сүтќоректілердің 4500-нан  астам  түрі  белгілі.  Олар  2
класс тармағына бөлінеді:
    1. Алғашќы аңдар. Оған бір ғана - біртесіктілер отряды жатады.
    2. Нағыз аңдар класс  тармағы  екі  инфракласќа  бөлінеді:  а)  төменгі
сатыдағы аңдар.Оған бір ғана - ќалталылар отряды жатады; є) жоғары  сатыдағы
аңдар инфракласына 18 отряд топтастырылған.
    Алғашќы аңдар класс тармағы.  Бұған  ќұрылысы  ќарапайым  сүтќоректілер
жатады. Олар етредегі аңтектес жорғалаушыларға  туыстыќ  жағынан  жаќын  топ
болып  саналады.  Олардың  етті  еріндері  болмайды.  Ересектерінде  тістері
жойылған,  оның  орнына  мүйізді  таќташалар  пайда  болған.  Терісі  түкпен
ќапталғанына ќарамастан дене температурасы тұраќсыз  (+22  +  37ºС  арасында
ауытќып тұрады), яғни  ќоршаған  ортаның  температурасына  тєуелді.  Алғашќы
аңдар жұмыртќа салып көбейетіндіктен оларды  жұмыртќа  салушы  сүтќоректілер
деп те атайды. ¦рыќтанған жұмыртќа клеткасының дамуының  көп  уаќыты  аналыќ
организмнің жұмыртќа жолында өтеді. ‡йректұмсыќтар  жұмыртќасын  басады,  ал
ехидналар жұмыртќасын арнайы тері ќалтасына салып жүреді.  Алғашќы  аңдардың
бір ғана отряды (біртесіктілер) бар. Олар  Австралияда,  Тасмания  мен  Жаңа
Гвинея  аралдарында  ғана  таралған.  Олар   2   тұќымдасќа   бөлінеді:   а)
үйректұмсыќтар; є)  ехидналар.  ‡йректұмсыќтардың  бір  түрі  саќталған.  Ол
жартылай суда тіршілік етуге бейімделген. Тұмсығы жалпаќ мүйізді  таќташамен
ќапталған. Ол 2-3 жұмыртќа салады. Жұмыртќасының  дамуының  көп  уаќыты  (15
күндей) аналыќ организмде өтеді.
    Ехидналардың 2 туысы (ехидналар және проехидналар) бар.  Олар  ќұрлыќта
ін ќазып тіршілік етуге бейімделген.  Аяќтарында  өткір  тырнаќтары  болады.
Денесі  ќатты  өткір  ине  тєрізді  ұзын  6-8  см-дей  түктермен  ќапталған.
Проехиднаның тұмсығы ұзынша, төмен ќарай иілген мүйізді  таќташадан  тұрады.
Біртесіктілердің саны аз,  ертеректе  ұлпаны  үшін  көптеп  ауланған.  Ќазір
оларды аулауға тиым салынған және ќатаң ќорғауға алынған.
    25-таќырып. Төменгі және жоғары сатыдағы аңдарға жалпы сипаттама.
    Нағыз аңдар класс тармағына жататын сүтќоректілер ұрпағын  тірі  туады.
Олардың сүт бездері түтік тєрізді  емес,  көпшілігінде  етті  еріндері  бар.
Оларда клоака  болмайды,  сондыќтан  олардың  аналь,  зєр,  жыныс  тесіктері
сыртќа жеке ашылады.
    Төменгі сатыдағы аңдардың ќалталылар деген бір ғана  отряды  бар.  Оған
250-дей сүтќоректілердің түрі жатады.  Олардың  сыртќы  түрі,  дене  мөлшері
түрліше (4 см-ден 160 см-ге дейін) болады. Ќалталылардың  аналыќ  организмде
дамуы  ќысќа  уаќыт  (12-30  тєулік  ішінде)  аралығында  жүреді.  ¦рпаќтары
жетілмей  туады,  ұрыќ  жолдасы  нашар  дамыған.  Мысалы,  алып   кенгурудың
ұрпағының дене мөлшері 3  см-ден  аспайды.  Көпшілігінің  ќұрсағында  терілі
ќалтасы болғандыќтан  оларды  ќалталылар  деп  атаған.  Аналыќтарының  жыныс
жолдары жұп, төменгі жаќ  сүйегі  иілген,  тістері  толыќ  түсіп  ауыспайды.
Олардың  түрлері  Оңтүстік  Америка  мен  Австралияда  таралған.   Солтүстік
Америкада – солтүстік кєдімгі опоссум деген  түрі  кездеседі.  Ќалталылардың
ќазіргі кезде  таралған  негізгі  тұќымдастары:  опосумдар,  ценолестидалар,
жыртќыш ќалталылар, ќалталы ќұмырсќажегіштер, ќалталы көртышќандар,  ќалталы
аюлар, вомбаттар, кенгурулар. Кенгурулардың 50-дей түрі бар.


    Жоғары сатыдағы немесе ұрыќжолдасты аңдар.  Ќазіргі  аңдардың  көпшілік
түрі осы инфракласќа жатады. Бұларға тєн  негізгі  белгілер:  алдыңғы  мидың
ќыртысы жаќсы дамыған,тістері жеке топтарға жіктелген,  єрі  тістері  -  сүт
және  тұраќты  тістер  деп  бөлінген.  Эмбриональдыќ  дамуы   ұрыќжолдасының
түзілуімен тығыз  байланысты,  ќалта  сүйектері  болмайды.  Жоғары  сатыдағы
аңдар инфракласының негізгі отрядтары:
    1-отряд. Толыќ емес тістілер. Бұл отряды түрінің саны аз, тек  Оңтүстік
Америкада  кеңінен   таралған.   Олардың   тістері   толыќ   жеке   топтарға
жіктелмеген. ‡лкен ми сыңарлары нашар дамыған, иірімдері  болмайды.  Ќазіргі
кезде  бұлардың  3  тұќымдасының  түрлері  кездеседі:  а)  жалќауаңдар;   є)
ќұмырсќажегіштер; б) сауытты аңдар. Олардың түрлері  Орталыќ  және  Оңтүстік
Америкада ғана таралған.
    2-отряд.  Кесірттер.  Бұл  отрядќа  Оңтүстік  Азияда   және   Африканың
тропикалыќ аймаќтарында таралған аңдар  жатады.  Олардың  денесі  жапсарласа
орналасќан  мүйізді  ќабыршаќтармен  ќапталған.  Жаќ  сүйектерінде   тістері
болмайды. Олар термиттер мен ќұмырсќалармен  ќоректенеді.  Ќарынындағы  ұсаќ
тастар ќорегін майдалап ұсаќтайды.
    3-отряд. Жєндікќоректілер. Бұл отрядќа ертеден  келе  жатќан  ќарапайым
ұрыќжолдасты  аңдар  жатады.  Ми  сыңарларының  көлемі  аз,  тістері   нашар
жіктелген.  Алға  созылыңќы  єрі   ќозғалмалы   тұмсығы   болады.   Көпшілік
түрлерінде иіс шығаратын бездер бар. Олар Жер шарында кеңінен таралған  және
єртүрлі  орта  жағдайларында  (ќұрлыќта,  жерастында,  суда,  ағаш  басында)
тіршілік   етуге   бейімделген.   Негізгі   тұќымдастары   –    көртышќандар
жұпартышќандар, кірпілер  және  жертесерлер  т.б.  Бұлардан  басќа  Африкада
секіргіштер, алтын түсті көртышќандар, Куба, Гаити,  Мадагаскар  аралдарында
тенректер кездеседі.
    4-отряд. Ќолќанаттылар (жарќанаттар).  Бұл  отрядќа  ұшуға  бейімделген
сүтќоректілер жатады. Оларда ќанаттың ќызметін алдыңғы аяќтарының  арасында,
денесінің  екі  бүйірінде,  артќы  аяќтарында,  ќұйрығында  болатын   терілі
жарғаќтар   атќарады.   Ультра   дыбыс   толќындарын   өздерінен    шығарған
жаңғырыќтары арќылы өте дєл ажырата алады. Олардың  1000-ға  жуыќ  түрі  Жер
шарында (Арктика мен Антарктикадан басќа ќұрлыќтарда)  кеңінен  таралған.  2
отряд тармағына бөлінеді: а) ќанаттылар;  є) жарќанаттар.
    5-отряд. Жүнќанаттылар. Олардың түрлері ‡нді-Ќытай түбегінде және Малай
аралдарында   таралған.   Аяќтарын,   мойнын   және   ќұйрыќғын    тұтасымен
байланыстыратын  ќалың  терілі  жарғағы  жүнмен  ќапталған.  Түнде  белсенді
тіршілік етеді,  өсімдіктермен  ќоректенеді.  Ағаштан-ағашќа  ќалыќтап  ұшаќ
алады (60-100метрге дейін). Екі түрі бар. Кең тараған  түрі  –кагуан  (Малай
жүнќанаты).
    6-отряд.  Приматтар  (маймылдар).  Туыстыќ  жағынан  жєндікќоректілерге
ұќсас.  Олардың  200-дей  түрі  Азияның,  Африканың,  Американың  тропикалыќ
ормандарында кездеседі. 2 отряд тармағына бөлінеді: а)  жартылай  маймылдар;
є) жоғары сатыдағы маймылдар.
    а)  Жартылай  маймылдар  (төменгі  сатыдағы)  отряд  тармағына  Азияның
оңтүстік-шығысында, Индонезия, Мадагаскар аралдарында, Африканың  тропикалыќ
ормандарында таралған. 53 түрлі тупайлар, лемурлар, долгопяттар жатады.
    є)  Жоғары  сатыдағы   маймылдардың   140-тан   астам   түрі   белгілі.
Көпшілігінің ќұйрығы  болмайды.  Басбармаќтары  басќа  саусаќтарына  ќарама-
ќарсы орналасќан. Барлыќ саусаќтарында жалпаќ тырнаќтары  болады.  ‡лкен  ми
сыңарларының көлемі үлкен єрі оның сыртында  көптеген  иірімдері,  сайшалары
бар. Кең таралған тұќымдастары –  кеңтанаулылар,  тартанаулылар,  адамтектес
маймылдар,   жабысќаќќұйрыќтылар,   ойынпаз   маймылдар   т.б.    Адамтектес
маймылдарға  –  гиббондар,  орангутандар,  гориллалар,  шимпанзелер  жатады.
Адамдар тұќымдасы да жоғары сатыдағы маймылдар отряд тармағына жатады.






    26-таќырып. Нағыз аңдардың жеке отрядтарына жалпы сипаттама.
    7-отряд.  Ќоянтектестер.  Олар  ұзын  аяќтары,  түтік   пішінді   ќұлаќ
ќалќандары,  ќысќа  ќұйрығы  арќылы  ерекшеленеді.  Олардың  сойдаќ  тістері
болмайды. Күрек тістері  мен  азу  тістерінің  арасында  едеуір  кең  тіссіз
кеңістігі (диастемасы) болады. ‡стіңгі жаќ  сүйегінде  екі  жұп  күрек  тісі
бар. Ќоянтектестер Жер шарында кеңінен таралған.  Олардың  60-ға  жуыќ  түрі
белгілі.  Олар  2  тұќымдасќа  жіктелген:  а)   ќояндар;   є)   шыќылдаќтар.
Ќояндардың артќы аяќтары алдыңғы  аяќтарынан  едеуір  ұзын,  ќұйрығы  ќысќа,
ќұлаќ ќалќандары үлкен. Кең тараған түрлері – аќќоян,  ор  ќоян,  ќұм  ќояны
(толай), жабайы ќоян (кролик) т.б.
    Шыќылдаќтар тұќымдасына ќұлаќ ќалќандары да, аяќтары  да  ќысќа  көбіне
Азияның таулы өңірлерінде таралған аңдар жатады. Кең тараған түрлері –  даур
шыќылдағы, солтүстік шыќылдағы т.б.
    8-отряд. Кемірушілер. Бұған Жер шарында кеңінен таралған єрі түр ќұрамы
мол (1600-дей түрі бар) сүтќоректілер  жатады.  Олардың  дене  тұрќы  шағын,
ұсаќ болып келеді. Сойдаќ  тістері  болмайды,  күрек  тістері  үстіңгі  және
астыңғы жаќ сүйектерінде бір жұптан орналасќан, єрі күрек тістері өте  жаќсы
дамыған.  Ішектері  ұзын,  соќыр  ішегі  жаќсы  дамыған.  Кей  түрлері  ауыл
шаруашылығына  зиян  келтірсе,  кей  түрлері  ќауіпті  аурулар  (оба   т.б.)
таратады.  Көптеген  түрлерінің  кєсіптік  мєні  зор.  Олар   єртүрлі   орта
жағдайларында (ќұрлыќта, жерастында, жартылай суда, ағаш  басында)  тіршілік
етуге  бейімделген.  Кемірушілердің  35-тей  тұќымдасы  бар.   Кең   тараған
тұќымдастары – тиындар, суырлар, ұшарлар, ќараќастар, ќұндыздар,  ќосаяќтар,
жайралар, су шошќалары (капибара), соќырлар, тышќандар, аламандар т.б.
    9-отряд.  Жырќыштар.  Бұған  көбіне  етпен  ќоректенетін  дене  мөлшері
єртүрлі (үлкен, орташа, шағын) күрек тістері нашар дамыған,  сойдаќ  жыртќыш
тістері өте жаќсы дамыған аңдар жатады. Дене салмағы да єртүрлі кең  тараған
тұќымдастары  ќасќырлар,  аюлар,  жанаттар,   сусарлар,   мысыќтар   жатады.
Ќасќырлар тұќымдасына – ќасќыр, түлкі, шибөрі, ќарсаќ, аќ түлкі, койот  т.б.
жатады.  Аюлар  тұќымдасына  –  аќ  аю,  ќоңыр  аю,  гималай  аюы,  ќара  аю
(барибал), үлкен панда т.б. жатады. Жанаттар тұќымдасына – су шашќыш  жанат,
кіші панда жатады. Сусарлар  тұќымдасына  –  бұлғын,  сусар,  норка,  аќќіс,
борсыќ, аќќалаќ,  күзендер,  кємшат  т.б.  жатады.  Мысыќтар  тұќымдасына  –
арыстан, жолбарыс, ілбіс, ягуар, леопард, ќабылан, сілеусін, мєлін,  сабаншы
т.б. жатады.  Ќорќау  ќасќырлар  тұќымдасына  –  шұбар  ќорќау  ќасќыр  т.б.
жатады.
    27- таќырып. Сүтќоректілердің жеке отрядтарына сипаттама.
    10-отряд. Ескекаяќтылар. Олар суда тіршілік етуге  бейімделген  аяќтары
ќысќа єрі ескекке айналған. Ќұрлыќќа  тек  көбею,  күшіктеу,  түлеу  кезінде
ғана шығады.  Балыќтармен,  шаяндармен,  ұлулармен  ќоректенеді.  Олардың  3
тұќымдасы бар: а) ќұлаќты түлендер; є) морждар; б) нағыз  түлендер.  Ќұлаќты
түлендерге сивучтар, теңіз мысыќтары жатады. Морждар тұќымдасының  бір  ғана
түрі (морж) бар. Нағыз  түлендерге  –  саќиналы  нерпа,  гренландия  түлені,
теңіз ќояны, теңбіл нерпа, байкал және каспий итбалыќтары т.б. жатады.
    11-отряд. Киттектестер. Бұл отрядќа барлыќ тіршілік єрекеттері  тікелей
сумен байланысты теңіз сүтќоректілері жатады. Алдыңғы аяќтары ќатты  ескекке
айналған, ал артќы аяќтары жойылған. Тері асты май ќабаты өте ќалың (50  см-
дей). Денесінде түктері болмайды.  Тер  және  май  бездері   жойылған.  Миы,
сезім мүшелері өте жаќсы дамыған.
    Киттектестердің  ќазір  80-дей  түрі  бар.  Олар  екі  отряд  тармағына
жіктелген: а) тіссіз (мұртты) киттер; є) тісті  киттер.  Мұртты  киттер  өте
ірі  жануарлар,   планктондармен   ќоректенеді.   Аузында   сүзгіш   мүйізді
мұртшалары болады. Тістері жойылған. Кең таралған түрі  –  гренландия  киті,
көк кит, финвал, горбач жатады, бєрінің де саны аз,  ќорғауға  алынған.Тісті
киттердің тістері біркелкі жеке топтарға  жіктелген.  Басында  сыртќы  танау
тесігі біреу. Кең тараған  тұќымдастары   -  өзен  дельфиндері,  кашалоттар,
дельфиндер.
    12-отряд.  Сирендер  –  суда  тіршілік  етеді.  Дене  тұрќы  ірі  теңіз
жағалауында таралған. Мойны айќын байќалады. Ќарны бірнеше бөлімнен  тұрады.
Туыстыќ жағынан  тұяќты  сүтќоректілерге  ұќсас.  Топтанып  тіршілік  етеді.
Оларға  ламантиндер,  дюгондар  жатады.  Стеллер  сиыры  деген  түрі   ХVІІІ
ғасырдың соңында жойылған.
    13-отряд. Түтіктістілер – оған африка  түтіктісі  деген  бір  ғана  түр
жатады. Тұмсығы алға созылыңќы.  Термиттермен,  ќұмырсќалармен  ќоректенеді.
Тістерінде кіреукесі болмайды єрі ұсаќ.
    14-отряд. Дамандар  –  сыртќы  түрі  суырларға  ұќсас.  ¤сімдікќоректі.
Аравия түбегінің, Африканың таулы жазыќ, орманды  алќаптарында  таралған  11
түрі белгілі.
    15-отряд. Тұмсыќтылар. ¦зын тұмсыќтары үстіңгі ерінмен тұтасып  кеткен.
Тұмсығының түбінде тірек ќызметін атќаратын шеміршегі болады.  Тұмсығы  тері
мен бұлшыќеттен тұратын түзіліс. Терісі ќалың, түктері  өте  сирек.  ‡стіңгі
жаќ сүйегіндегі күрек тістері алға ќарай созылыңќы сойдаќ тістері  болмайды.
Оған пілдер жатады. Пілдер 10-16 жылда жыныстыќ жетіледі. Африка  пілі  үнді
пілінен ірі. Бұл отрядќа тарихи  дєуірде  жойылып  кеткен  мамонт  (зіл)  та
жатады.
    28-таќырып. Сүтќоректілердің жеке отрядтарына сипаттама.
    16-отряд. Таќтұяќтылар. Бұл отрядќа жататын жануарлардың аяќтарының  3-
саусаќтары жаќсы дамыған. Басќа саусаќтары ќалдыќ түрінде  немесе  жойылған.
Бұғана сүйегі болмайды. Ќазір бұл отрядтың 3 тұќымдасының  өкілдері  кеңінен
таралған. Тапирлер тұќымдасының 5 түрі бар. Олардың тұмсыќтары  мен  үстіңгі
еріндері тұтасып алға ќарай созылған. Олар Оңтүстік  Америка  мен  Оңтүстік-
шығыс  Азияда  таралған.   Мүйізтұмсыќтар   тұќымдасы.   Терісінде   түктері
болмайды. Маңдай және мұрын сүйектерінде терінің эпидермисінен пайда  болған
бір не екі мүйізді өскіні болады. Түрлері –  үнді  және  аќ  мүйізтұмсыќтар.
Жылќылар тұќымдасының үшінші  саусағы  ғана  жаќсы  дамыған.  Ќазіргі  кезде
таралған түрлері керќұлан (Прежевальский жылќысы) және  ќұлан,  зебр,  есек.
Тарихи дєуірлерде тарпан деген жабайы жылќы түрі далалы аймаќтарда  таралан.
Ол үй жылќысының арғы тегі деп саналады.
    17-отряд. Көнтабандылар. Бұл отрядќа түйелер  және  Оңтүстік  Америкада
таралған ламалар жатады.  Аяќтарының  ќұрылысы  жұптұяќтыларға  ұќсас.  Айыр
өркешті  түйе  (бактериан),  сыңар   өркешті   түйе   (дромедар),   Оңтүстік
Американың таулы алќаптарында викунья, гуанако деген 2  түрі  бар.  Оңтүстік
Америкада лама және альпака деген ќолтұќымдары ќолға үйретілген.
    18-отряд. Жұптұяќтылар. Бұл отрядтың көпшілік  түрі  ќұрлыќта  тіршілік
етуге  бейімделген,  єрі  өсімдікќоректі,  жаќсы  жүгіреді.  Аяќтары   жаќсы
жетілген, үшінші және төртінші саусаќтары біркелкі  жаќсы  жетілген.  Екінші
және  бесінші  саусаќтары  кіші.  2  отряд  тармағына  бөлінген:  а)   Күйіс
ќайтармайтындар. Бұл отряд тармағының түр ќұрамы көп емес (10-ға жуыќ  түр).
Олар үш тұќымдасќа бөлінеді:  1.  шошќалар;  2.  бегемоттар;  3.  пекарьлар.
Бұлардың бєрі де төртсаусаќты. Азу тістері  жаќсы  дамыған,  сойдаќ  тістері
ірі єрі өмір  бойы  өсе  береді.  Олар  өсімдіктермен  де,  жануарлармен  де
ќоректенеді. Европа мен Азияда кең тараған түрі – жабайы шошќа  (ќабан).  Ол
үй шошќаларының арғы тегі және  Африкада  таралған.  Бегемот  -  денесі  ірі
жартылай суда тіршілік етеді.  Терісінде  бездер  өте  көп,  ќұрғап  кетуден
саќтайды.  ¤зен  мен  көлдерде  таралып,  су   өсімдіктерімен   ќоректенеді,
ќұрлыќќа сирек шығады. Ол Орталыќ және Шығыс Африкада таралған. Пекарьлар  –
шошќаларға ұќсас. Олар Оңтүстік және Орталыќ Америкада кездеседі.  є)  Күйіс
ќайтаратындар. Бұл отряд  тармағына  180-дей  түрлі  жұпаяќты  сүтќоректілер
жатады. Сойдаќ тістері нашар дамыған,  кей  түрлерінде  жойылған.  Ќарындары
күрделі ќұрылысты, көп түрлерінде мүйізі  болады.  Аяќтары  жаќсы  жетілген.
Олардың  негізгі  тұќымдастары:  1)  Бұғылар.   Олардың   бірнеше   тармаќты
мүйіздері терінің кутис ќабытынан пайда болады және жыл сайын  түсіп  ауысып
отырады.  Көпшілік   түрінде   мүйіз   аталыќтарында   ғана   болады.   Олар
дүниежүзінде кеңінен таралған.  Кең  тараған  түрлері  –  солтүстік  бұғысы,
кєдімгі бұғы (марал), теңбіл бұғы, бұлан, елік.  Бєрінің  де  кєсіптік  мєні
бар. 2) Жирафтар (керіктер) тұќымдасы.  Олар  тек  Африкада  ғана  таралған.
Алдыңғы аяќтары артќы аяќтарынан едеуір ұзын. Кең тараған түрлері  –  жираф,
окапи. Олар өсімдіктермен ќоректенеді. 3)  Ќұдырлар  тұќымдасының  бір  ғана
түрі – ќұдыр. Ол  оңтүстік  және  шығыс  Сібірдің,  Ќиыр  Шығыстың,  Орталыќ
Азияның,  Алтайдың  таулы   алќаптарын   мекендейді.   Мүйіздері   болмайды,
аталыќтарының жоғарғы жаќ сүйегіндегі  сойдаќ  тістері  өте  жаќсы  дамыған.
Жұпар бездерінен хош иісті заттар алынады.  4)  Ќуыс  мүйізділер  тұќымдасы.
Олардың маңдай сүйегінен пайда болған мүйізі болады. Мүйіздері  эпидермистен
пайда болған. Жоғарғы жаќ сүйегінде сойдаќ тістері болмайды.  Мүйіздері  тек
аталыќтарында  болады.  Олар  Австралия  мен   Оңтүстік   Америкадан   басќа
ќұрлыќтарда кеңінен  таралған.  Кең  тараған  түрлері  -  киіктер  (аќбөкен,
ќараќұйрыќ), серна, таутеке, арќар, жабайы өгіздер (буйволдар, гаур,  бизон,
зубр). Ірі ќараның тегі – тур.
    29-таќырып.    Сүтќоректілердің    шығу    тегі    және     экологиясы.
Сүтќоректілердің шығу тегі мен эволюциясы.
    Ең алғашќы сүтќоректілердің арғы тегі аңтектес жорғалаушылардан бастама
алған. Палеозой заманының пермь дєуірінде аңтісті жануарлар  –  териодонттар
тіршілік  еткен.  Олардың  көп  белгілері  (тістерінің  жаќ   сүйектеріндегі
ұяшыќтарда орналасуы, екінші реттік сүйекті таңдайдың пайда  болуы,  астыңғы
жаќ сүйегіндегі  тісті  сүйектің  үлкен  болуы  және  т.б.)  сүтќоректілерге
ұќсас.  Сүтќоректілерге  туыстыќ  жаќын  жануарлар  –  цинодонттар.  Мезозой
замандағы табиғи жағдайлардың өзгеруінен бұл жануарлар  бірте-бірте  жойылып
кеткен. Сүтќоректілердің эволюциясында дене температурасының  жоғары  болуы,
жылудың реттелуі, зат алмасудың ќарќынды жүруі  басты  рөл  атќарды.  Бірте-
бірте миының көлемінің артуы, тірі  туу  ќасиеттері  ќалыптасты.  Мезозойдың
соңында ертедегі сүтќоректі аңдар екі тармаќќа бөлінді. Оның бір  тармағынан
төменгі  сатыдағы  және  ќалталы  сүтќоректілерпайда   болды.   Ал,   екінші
тармағынан жоғары  сатыдағы  (ұрыќжолдастылар)  бөлінді.  Ќалталылар  ертеде
Солтүстік  және  Оңтүстік  Америкада  таралып,  кейіннен  (кайназойдың   бас
кезеңінде) Европаға,  Азияға,  Америкаға  кеңінен  тарала  бастады.  Олардың
ќаңќа ќалдыќтары сол аймаќтардан табылды. ‡штік дєуірде ќалталылар  Оңтүстік
Америкада  кеңінен  таралды,  өйткені  сол  кезеңде  жыртќыш   және   тұяќты
сүтќоректілер Оңтүстік Америкада  тіршілік  етпеген.  Кейіннен  ќалталыларды
басќа сүтќоректілер басќа  ќұрлыќтардан  ығыстырып  жіберді.  Ќазіргі  кезде
ќалталылар тек Оңтүстік Америка мен Австралияда ғана саќталып ќалды.
    ¦рыќжолдасты  сүтќоректілер  мезозойдың  бор  дєуірінде  пайда   болып,
кейіннен  кең  тарала  бастады.  ¦рыќжолдасты  сүтќоректілер  бірнеше  бағыт
бойынша дамиды.  ¦рыќжолдасты  сүтќоректілердің  ертедегі  ќарапайым  тобына
жєндікќоректілер жатады. Оның ќаңќа ќалдыќтары  бор  дєуірінен  жыныстарынан
Монголия  жерінен  табылған.  Олардан  бірте-бірте  сүтќоректілердің   басќа
топтары   таралды.   Ағаш   басында   тіршілік   еткен   жєндікќоректілердің
ќолќанаттылар (жарќанаттар), ал ќұрлыќта тіршілік еткен тобынан  кемірушілер
пайда болған. Жєндікќоректілердің бір тармағы  жыртќыштарға  бастама  болды.
Кейіннен  жыртќыштардың  бір  тармағынан  екінші  рет  суда  тіршілік  етуге
бейімделген – ескекаяќты сүтќоректілер пайда  болған.  Ертегі  жыртќыштардың
бір тармағы тұяќты сүтќоректілердің  пайда  болуына  себепші  болған.  Кейін
тұяќты сүтќоректілердің өзі таќтұяќтылар және жұптұяќтылар деп екі  тармаќќа
бөлінген.   Тұяќты    сүтќоректілерден    эволюция    барысында    дамандар,
түтіктістілер, тұмсыќтылар, сирендер, киттектестер  пайда  болған.  Ертедегі
жєндікќоректі сүтќоректілерден  приматтар  (маймылдар)  пайда  болған  деген
пікірлер   бар.   Приматтардың   эволюциясында   ерекше   кезең   адамтектес
маймылдардан адамның пайда болуы  болып  саналады.  Адамның  пайда  болуында
биологиялыќ факторлармен бірге єлеуметтік факторлардың да рөлі зор болды






    30-таќырып. Сүтќоректілердің экологиясы және практикалыќ маңызы.


    Сүтќоректілердің  биологиялыќ  прогреске   жетуінде   олардың   єртүрлі
экологиялыќ  орта  жағдайларында  тіршілік  етуі  мен  Жер  шарында  кеңінен
таралуы басты рөл атќарды. Ќазіргі кезде сүтќоректілер  Антарктидадан  басќа
барлыќ ќұрлыќта кеңінен таралған.
    Сүтќоректілердің негізгі экологиялыќ топтары:
    1. Ќұрлыќта тіршілік ететін сүтќоректілер. Бұл  топќа  сүтќоректілердің
басым түрлері жатады. Оларды тіршілік ететін  орта  жағдайларына  байланысты
негізгі екі топќа бөледі:
    а) орманда тіршілік ететін сүтќоректілер.  Бұл  топќа  бұғылар,  аюлар,
кейбір жыртќыштар (сілеусін, бұлғын т.б.), тиіндер, жалќау аңдар,  маймылдар
т.б. жатады.
    є) ашыќ алаңќай жерлерді мекендейтін сүтќоректілер.  Бұл  топќа  тұяќты
сүтќоректілердің   басым   түрлері,   кемірушілер    (ќосаяќтар,    суырлар,
саршұнаќтар, ќалталылар, жыртќыштар) т.б. жатады.
    2. Жерастында тіршілік ететін сүтќоректілер. Олар Жер астында ін  ќазын
тіршілік етеді. Бұл топќа  көртышќандар,  соќыртышќандар,  жертесерлер  т.б.
Олардың  алдыңғы  аяќтары,  күрек  тістері  жаќсы  дамыған  және  ін  ќазуға
бейімделген.
    3. Суда тіршілік ететін сүтќоректілер. Бұл топќа жататындардың бір тобы
жартылай  суда  тіршілік  етсе,  екінші  тобының  тіршілігі  тікелей   сумен
байланысты. Олардың бєрі де екінші  рет  суда  тіршілік  етуге  бейімделген.
Жартылай суда тіршілік ететіндерге – ќұндыз,  ондатра,  нутрия,  жұпартышќан
т.б. жатады.
    Тікелей суда тіршілік ететін сүтќоректілерге  ескекаяќтылар  (түлендер,
теңіз мысыќтары), киттектестер, сирендер, дамандар т.б. жатады.
    4. ¦шуға  бейімделген  сүтќоректілер.  Бұл  топќа  ормандарда  тіршілік
ететін  ќалталы  ұшар,  жүнќанаттылар  және  жарќанаттар   жатады.   Олардың
төссүйегінде ќыры болады, жарғаќ ќанаттары бүкіл  дене  бөліктеріне  керіліп
ұшуына мүмкіндік береді.
    Сүтќоректілердің  түрлі   экологиялыќ   орта   жағдайларында   тіршілік
ететіндері єртүрлі ќорекпен ќоректенеді. Кей түрлері тек  өсімдіктекті,  кей
түрлері тек жануартекті ќоректермен ќоректенсе, енді бір тобы  өсімдіктермен
де, жануарламен де ќоректене береді.
    Сүтќоректілердің көбеюінде де өздеріне тєн  ќасиеттер  ќалыптасќан:  а)
іштей ұрыќтану; є) тірі туу;  б)  ұрпағына  ќамќорлыќ;  в)  ұрпағын  сүтімен
асырау т.б.
    Сүтќоректердің тіршілік єрекеттері жыл маусымдарына сєйкес  рет-ретімен
ауысып отыратын бірнеше кезеңнен тұрады: а)  көбеюге  дайындалуы;  є)  ұрпаќ
беруі; б) ұрпағын емізу кезеңі; в) топ  ќұрып  тіршілік  етуі;  г)  жыныстыќ
жетілуі т.б.
    Сүтќоректілердің кейбір түрлері ќыстап шығуға ерекше  дайындалады,  кей
түрлер ќысќа ұйќыға кетеді. Сүтќоректілердің табиғатта  және  адам  өмірінде
маңызы  өте  зор.  Олар  ќоректік  тізбекті  реттеуге  ќатысады.  Сүтќоректі
жануарлардың  кейбір  түрлерін  адам  ерте  кездерден  ќолға  үйреткен.   ‡й
жануарларының (сүтќоректілер) өнімдері тағам, киім,  дєрі-дєрмек,  тыңайтќыш
т.б. ретінде пайдаланылады. Көптеген  сүтќоректілердің  кєсіптік  мєні  зор.
Олардың терісін, ұлпанын, етін және т.б. өнімдерін  адам  күнделікті  өмірде
пайдаланады.
    Сүтќоректілердің  кейбір  сирек  кездесетін  түрлері  ќатаң  ќорғалады.
Арнайы ќорыќтарда, ќорыќшаларда, ұлттыќ саябаќтарда,  зоологиялыќ  баќтарда,
арнайы тєлімбаќтарда ќорғалады. Кєсіптік  мєні  бар  түрлер  жерсіндірілген.
Мысалы, ондатра,  жанат,  ќұндыз,  зубр  т.б.  Ќазаќстанның  Ќызыл  кітабына
(1996)  сүтќоректілердің  40  түрі  тіркелген.  Елімізде  сирек   кездесетін
сүтќоректілердің түрлері 9 мемлекеттік  ќорыќтарда  (Аќсу-Жабағылы,  Алматы,
Наурызым, Ќорғалжын, Барсакелмес, Марќакөл,  ‡стірт,  Батыс  Алтай,  Алакөл)
ќатаң ќорғалады.


      3. Зертханалық сабақтарды жүргізугеарналған әдістемелік нұсқаулар


      Зертханалық сабақ 1.  Ланцетниктің сыртқы және ішкі құрылысы
      Мөлшері. Дене  құрылысы.  Бұлшық  ет  сегментациясы.  Ас  қорыту,  қан
айналу, зәр шығару, нерв жүйелерінің құрылыс ерекшеліктері. Тыныс  алу  және
көбею мүшелері. Ланцетниктің дамуы.
      Әдебиеттер: [1], [3], [5].

      Зертханалық сабақ 2.  Миноганың сыртқы және ішкі құрылысы.
      Мөлшері. Дене  құрылысы.  Бұлшық  ет  сегментациясы.  Ас  қорыту,  қан
айналу, зәр шығару, нерв жүйелерінің құрылыс ерекшеліктері. Тыныс  алу  және
көбею мүшелері.
      Әдебиеттер: [1], [3], [5].

      Зертханалық сабақ 3. Шеміршекті балықтардың сырткы құрылысы  мен  ішкі
органдарының топографиясы.
       Мөлшері. Дене  құрылысы. Бұлшық  ет  сегментациясы.  Ас  қорыту,  қан
айналу, зәр шығару, нерв жүйелерінің құрылыс ерекшеліктері. Тыныс  алу  және
көбею мүшелері.
      Әдебиеттер: [1], [3], [5].

       Зертханалық сабақ 4. Шеміршекті балықтардың тірек қимыл аппараты
      Жақтардың пайда болуы. Омыртқа бөлімдері.
       Әдебиеттер: [1], [3], [5].

      Зертханалық сабақ 5. Шеміршекті балықтардың нерв жүйесі.
      Ми сауыты. Бөлімдері.
       Әдебиеттер: [1], [3], [7]

      Зертханалық сабақ 6. Сүйекті  балықтардың  сыртқы  құрылысы  мен  ішкі
органдарының топографиясы.
      Жабынның  құрылысы. Сүйекті балықтардың тыныс алуы.
      Әдебиеттер: [1], [3], [7].

      Зертханалық сабақ 7. Сүйекті балықтардың тірек қимыл жүйесі.
      Қаңқа ұлпалары. Ми сауыты. Омыртқа жотасының бөлімдері.
1,5 сағат. Әдебиеттер: [1], [6], [9].

      Зертханалық сабақ 8. Сүйекті балықтардың түрлерін анықтау.
      Экологиялық  тіршілік  орталарының  алуан  түрлі  болуына   байланысты
сүйекті балықтардың түрлерінің көп болуы.
       Әдебиеттер: [1], [2], [3].

      Зертханалық  сабақ  9.  Қосмекенділердің  сыртқы  құрылысы  мен   ішкі
органдарының топографиясы.
       Бақаның дене формасы.  Қосмекенділердің прогресивті белгілері.  Тыныс
алу мушелері.Тыныс алу механизмі. Жүрек құрылысы.  Қан  айналымдары.   Жүйке
жүйесінің  құрылыс  ерекшеліктері.  Көбею  органдары   және   оның   құрылыс
ерекшеліктері.
       Әдебиеттер: [1], [2], [3].

      Зертханалық сабақ 10. Қос  мекенділердің қаңқасы  мен  бұлшық  еттері.

      Бақаны мысалға ала  отырып  қосмекенділердің  қанқасының  прогрессивті
белгілерін  қарастыру.  Аутостилия.  Ми  қаңқасының  бөлімдері   және   оның
ерекшеліктері. Висцеральды бассүйек.
       Әдебиеттер: [1], [2], [3].

      Зертханалық сабақ 11. Қосмекенділердің түрлерін анықтау
      Қосмекенділердің негізгі отрядтарының  мінездемесі  және  географиялық
таралуы.
       Әдебиеттер: [1], [2], [3].

      Зертханалық сабақ 12. Бауырымен жорғалаушылардын сырткы  құрылысы  мен
ішкі органдарының топографиясы.
      Рептилиялардың негізгі құрылыс ерекшеліктері. Тері жабынының құрылысы.
Тыныс алу, қан айналу мүшелерінің құрылыс ерекшеліктері.
      Әдебиеттер: [1], [3], [5].

      Зертханалық сабақ 13. Бауырымен жорғалаушылардын тірек қимыл жүйесі.
      Бауырымен   жорғалаушылардың   қанқасының    прогресивті    белгілері.
Қанқасының құрылысы. Ми қаңқасы  және  оның  бөлімдері.  Қанқасының  құрылыс
ерекшеліктері.
       Әдебиеттер: [1], [3], [5].

      Зертханалық сабақ 14. Бауырымен жорғалаушлардың түрлерін анықтау
      Негізгі   отрядтардың   систематикасы.   Олардың    биологиясы    және
географиялық таралуы.
      Әдебиеттер:[1],[3], [5].

      Зертханалық сабақ 15. Құстардың сырткы құрылысы мен ішкі  органдарының
топографиясы.
      Тері жабындысының, булшық ет ,зәр шығару, қан айналу жүйесінің құрылыс
ерекшеліктері. Ауа  қапшықтары.  Құстардың  эмбриональдық  дамуының  негізгі
ерекшеліктері.
       Әдебиеттер: [1], [4], [5].

      Зертханалық сабақ 16. Құстардың қанқасы мен бұлшық еттері.
      Қаңқаның құрылысы. Ми сауыты. Висцеральды сауыт.  Тіл  асты  аппараты.
Кеуде қанқасының құрылыс ерекшеліктері.
       Әдебиеттер: [1], [4], [5].

      Зертханалық сабақ 17. Құстардың түрлерін анықтау
      Құстардың географиялық таралуы.  Құстарды анықтау.
       Әдебиеттер: [1], [6], [8].

      Зертханалық сабақ 18. Құстардың экологиялық группалары
      Олардың биологиясы, экологиясы.
       Әдебиеттер: [1], [6], [8].

      Зертханалық  сабақ  19.  Сүтқоректілердің  сырткы  құрылысы  мен  ішкі
органдарының топографиясы.
      Тері жабындысының құрылысы.  Тері  туындылары.  Тыныс  алу  механизмі.
Өкпенің құрылысы. Көбею мүшелері.
       Әдебиеттер: [1], [3], [5].

      Зертханалық сабақ 20. Сүткоректілердін тірек қимыл жүйесі.
      Қанқа құрылысы. Ми қапшығы.Висцеральды қапшық. Омыртқа жотасы.
3сағат.Әдебиеттер:[1],[2], [5].

      Зертханалық сабақ 21. Сүткоректілердің түрлерін анықтау
      Биология, экология, географиялық таралуы.
       Әдебиеттер: [1], [4], [5].


      Зертханалық сабақ 22. Сүткоректілердің экологиялық группалары
      Қазақстан территорияларында кездесетін  сүткоректілер  түрлері.  Семей
облысында кездесетін сүткоректілер түрлері.
       Әдебиеттер: [1], [7], [9].



                                 Әдебиеттер:


Негізгі:

1.Адольф Т.А. и др. Руководство и лабораторные занятия по зоологии
позвоночных.

2.Карташев Н.Н., Соколов В.Е., Шилов И.А. Практикум по зоологии позвоночных
. – М.: Высшая школа, 1976.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
4.Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
5.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

6.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
Высшая школа, 1979г.



Қосымша:

7.БанниковА.Г.,Денисова М.Н. Очерки по биологии земноводных.– М.:
Учпедгиз1956.

8.Гриффин Д.Э., Новик Э. Живой организм. – М.: Мир, 1973

9.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

10.Никольский Г.В. Частная ихтиология. – М.: Высшая школа, 1971

11. Жизнь животных/ Под ред. Л. А. Зенкевича. М.: Просвещение, 1968. Т.1,2;
1969. Т.3.



                         СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ


                                   СӨЖ № 1
   Тақырыбы: Дөңгелек ауыздылар класы.


   Жоспар:
   1. Отряд Миксиндер.
   2. Миксиндер отрядының құрылыстық ерекшеліктері.
   3. Даму циклі.
   4. Дөңгелек ауыздылар класы биологиясы, таралуы мен маңызы.

Әдебиеттер:
1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е. Омыртқалылар зоологиясы. 1,2 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

2.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
3.Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
4.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

5.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
Высшая школа, 1979г.



                                   СӨЖ № 2


   Тақырыбы: Қостыныстылар класс тармағы.
   Жоспар:
   1. Қостыныстылар класс тармағы сүйекті балықтардың ежелгі тобы.
   2.  Класс  өкілдерінің  құрылысындағы  қарапайымдық  белгілері,  құрылыс
      ерекшеліктері.
   3. Таралуы мен экологиясы.


      Әдебиеттер:


1.Никольский Г.В. Частная ихтиология. – М.: Высшая школа, 1971

2.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
3. Олжабекова  К.Б.  Есжанов  Б.Е.Омыртқалылар  зоологиясы.  1  том.  Алматы
«Эверо», 2011ж.
4.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.



                                   СӨЖ № 3
   Тақырыбы: Қазақстандағы сүйекті балықтардың систематикасы.
   Жоспар:
   1.  Қазақстандағы сүйекті балықтардың систематикасы.
   2. Экологиясы, мен таралуы.
   3. Балықтарды жерсіндіру.
   4. Балықтарды қорғау, Қызыл кірапқа кіргізілген түрлері.


      Әдебиеттер:
1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

2. Никольский Г.В. Частная ихтиология. – М.: Высшая школа, 1971

3.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

4. Жизнь животных/ Под ред. Л. А. Зенкевича. М.: Просвещение, 1968. Т.1,2;
1969. Т.3.





                                   СӨЖ № 4
   Тақырыбы: Бауырымен жорғалаушылар класы.
   Жоспар:
   1. Бауырымен жорғалаушылар класы жылдық циклі,  Жұмыртқасының  құрылысы,
      дамуы.
   2. Амниоталылардың анамниялармен салыстырғандағы артықшылықтары
   3. Рептилиялардың географиялық таралуы.
   4. Рептилиялардың биоценоздағы алатын орыны.


      Әдебиеттер:
1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

2.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
Высшая школа, 1979г.

3.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

4. Жизнь животных/ Под ред. Л. А. Зенкевича. М.: Просвещение, 1968. Т.1,2;
1969. Т.3.



                                   СӨЖ № 5
Тақырыбы: Қазақстан құстарының қысқаша систематикасы.
Жоспар:
   1. Қазақстан территориясында  мекендейтін  құстар  және  олардың  қысқаша
      сипаттамалары
   2. Құстардың маңызы және қорғау. Қазақстан қорықтарындағы құстар.
   3. Қазақстанның қызыл кітабына енген құстар.
   Әдебиеттер:
1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 2 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
8.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

                                   СӨЖ № 6


   Тақырыбы: Теңіз сүтқоректілері.
Жоспар:
  1. Теңіз сүтқоректілерінің жалпы сипаттамасы.
  2. Олардың суға бейімделуіне байланысты құрылысының өзгеруі.
  3. Теңіз сүтқоректілерінің классификациясы. Негізгі отрядтары.
  4. Теңіз сүтқоректілерінің экологиясы.
  5. Теңіз сүтқоректілерінің филогенезі.


    Әдебиеттер:
1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
8.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.



   ОҚЫТУШЫМЕН БІРГЕ ӨТКІЗЕТІН СТУДЕНТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАКЫРЫПТАРЫ


                                  СӨОЖ № 1
   Тақырыбы: Хордалылардың типі.
   Сұрақтар: Хордалылардың  шығу  тегі.  Басқаңқасыздар,  қабықшалылар  тип
тармағының жалпы сипаттамалары. Сальпылар мен  аппендикуляриялардың  құрылыс
сипаттамасы. Олардың филогенетикалық  қатынастары.  А.О.  Ковалевский,  А.Н.
Северцов еңбектерінің маңызы. Ол бойынша қабықтылар мен  хордалылардың  арғы
тектері қандай болған.


    Әдебиеттер:
1.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

2.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
Высшая школа, 1979г.

3.Гриффин Д.Э., Новик Э. Живой организм. – М.: Мир, 1973

4.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.



                                  СӨОЖ № 2
   Тақырыбы: Шеміршекті балықтар класы.
   Сұрақтар:  Шеміршекті  балықтардың  жалпы   сипаттамасы.   Тірек   қаңқа
жүйесінің ерекшеліктері.  Құрылысындағы  қарапайымдылық  белгілері.  Кластың
негізгі  отрядтарына  сипаттама.  Акулалар  отряд  тармағының  кең   тараған
өкілдері, олардың таралуы.   Шеміршекті балықтардың филогенезі.
    Әдебиеттер:
Негізгі:

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

2. 10.Никольский Г.В. Частная ихтиология. – М.: Высшая школа, 1971

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
4.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

5. Жизнь животных/ Под ред. Л. А. Зенкевича. М.: Просвещение, 1968. Т.1,2;
1969. Т.3.



                                  СӨОЖ № 3
   Тақырыбы: Қостыныстылар класс тармағы.
   Сұрақтар:   Сүйекті   балықтардың   ежелгі    тобы.     Қостыныстылардың
құрылысындағы   морфологиялық   ерекшеліктері,   неліктен   олар   барапайым
балықтарға жатады. Қостыныстылардың қазіргі  өкілдері  олардың  таралуы  мен
экологиясы.
    Әдебиеттер:
Негізгі:

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

2.Никольский Г.В. Частная ихтиология. – М.: Высшая школа, 1971

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.


                                  СӨОЖ № 4
   Тақырыбы: Қырсыз төстілер отряд тобына сипаттама.
   Сұрақтар:  Морфологиясы,  құрылысы  мен   тіршілігіндегі   ерекшеліктер.
өкілдері олардың таралуы және жалпы сипаттамалары. Экологиясы  мен  таралуы.
Систематикасы


    Әдебиеттер:
Негізгі:

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
4.Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
5.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

6.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
Высшая школа, 1979г.

7.Гриффин Д.Э., Новик Э. Живой организм. – М.: Мир, 1973

8.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

9. Жизнь животных/ Под ред. Л. А. Зенкевича. М.: Просвещение, 1968. Т.1,2;
1969. Т.3.



                                  СӨОЖ № 5
   Тақырыбы: Алғашқы аңдар.
   Сұрақтар: Құрылысындағы қарапайымдылық белгілер.  Біртесіктілер  отряды,
ехидналар   тұқымдасы,   өкілдері   және   таралуы.    жалпы    сипаттамасы.
Көпкүректістілер   отрядтармағының   жалпы   сипаттамасы,   өкілдері    және
экологиясы,   Қоскүректістілер   отряд    тармағы.    Даму    ерекшеліктері.
Географиялық таралуы мен экологиясы


    Әдебиеттер:
Негізгі:

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
4.Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
5.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.





                                  СӨОЖ № 6


   Тақырыбы: Кеміргіштер отряды.
   Сұрақтар: Кеміргіштер отрядының негізгі тұқымдастары  және  кең  тараған
өкілдерінің  сипаттамасы.  Тиінтектестер  тұқымдасы,   ұшарлар,   құндықдар,
аламандар,  леммингтер,   ондатрлар,   алақоржындар,   момақан    тышқандар,
құмтышқандар,   көртышқандар,   қаптесертектестер,   жалмандар,   қосаяқтар,
жайралар, теңіз доңыздар тұқымдасы. Кеміргіштердің биологиялық маңызы.


    Әдебиеттер:
Негізгі:

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
4.Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
5.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

6.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.



           Омыртқалылар зоологиясы пәні бойынша емтихан сұрақтары

1.  Омыртқалылар  зоологиясының  адам   шаруашылық   іс-әрекетін   теориялық
   негіздеудегі маңызы.
2. Қосмекенділердің шығу  тегі.  Омыртқалы  жануарлардың  құрлыққа  шығуының
   алғышарттары.
3.  Қырсыз  төсті  құстар  отряд  үсті.  Негізгі  ажырататын  ерекшеліктері,
   отрядтарға бөлінуі, таралуы, өкілдері.
4. Құйрықтылар отряды – қосмекенділер
5. дің аса төмен мамандалған тобы ретінде.
6. Желілілер (хордалылар) типіне жалпы сипаттама.
7. Балықтардың биологиялық топтары және олардың ұйымдасу ерекшеліктері.
8. Аяқсыздар  отряды  -  -  қосмекенділердің  аса  жоғары  мамандалған  және
   қарапайым тобы.
9. Омыртқалыларға желілілердің прогрессивті тармағы ретінде сипаттама.
10.  Балықтар  тіршілігіндегі  негізгі  биологиялық  кезеңдер   және   соған
   байланысты балықтардың таралу, мінез-құлық және ұйымдасу ерекшеліктері.
11. Құйрықсыздар отряды - қосмекенділердің аса көп санды және  кең  таралған
   тобы.
12.  Бассүйексіздерге аса қарапайым желілілер ретінде сипаттама  (ұйымдасуы,
   таралуы).
13. Бауырымен жорғалаушылардың тіршілік ету және таралу жағдайлары.
14. Пайдалы аңдарды өсіру; бағалы терілі аңдар өсіру.
15. Балықтарға алғашқы жақауыздылар ретінде сипаттама.
16.  Аңдардың  экологиялық  топтары  және  олардың   тіршілік   жағдайларына
   байланысты ұйымдасу ерекшеліктері.
17. Дегелек  тәрізділер  отряды.  Биологиясы  және  ұйымдасу  ерекшеліктері,
   таралуы және кәсіптік маңызы.
18.  Қосмекенділерге  жер  бетіндегі  аса  қарапайым  омыртқалылар   ретінде
   сипаттама.
19.   Құстардың  биологиялық  топтары  және  олардың  тіршілік  жағдайларына
   байланысты ұйымдасу ерекшеліктері.
20. Қолқанаттылар отряды, жалпы сипаттама.
21. Дөңгелек ауыздылар  класына  қазіргі  кездегі  аса  қарапайым  омыртқалы
   жануарлар ретінде сипаттама.
22.  Гагарлар  және  поганкалар  отряды.  Тіршілік  ету   тәсілі,   таралуы,
   экономикалық маңызы.
23. Бауырымен жорғалаушылардың адам үшін маңызы.
24. Құстардың шығу тегі және эволюциясы.
25.   Ящерогадылар   класс   тармағы.   Ұйымдасу   қарапайымдылығы,   таралу
   ерекшеліктері.
26.  Тоғандағы  балық  шаруашылығы.   Қазақстандағы   балық   шаруашылығының
   дамуының жалпы келешегі.
27. Қосмекенділердің таралуының тіршілік жағдайларынан тәуелділігі.
28. Сүтқоректілердің шығу тегі және эволюциясы.
29. Тоқылдақтар отряды. Олардың орман шаруашылығындағы маңызы.
30. Балықтар миграциясы, олардың себептері мен түрлері.
31. Қабыршақтылар класс тармағы. Негізгі өкілдері, таралуы және биологиясы.
32. Зиянды сүтқоректілермен күрес жүргізудің биологиялық негіздері.
33. Қосмекенділердің шығу тегі және эволюциясы.
34.  Кемірушілер  отряды.  Жалпы  биологиялық   сипаттамасы   және   жіктелу
   негіздері. Кемірушілер - ауыл шаруашылығының зиянкестері.
35. Құстарға омыртқалылардың ұшуға бейімделген прогрессивті тармағы  ретінде
   жалпы сипаттама.
36. Тақтажелбезектілер класс тармағы. Негізгі түрлері, экологиясы,  кәсіптік
   маңызы.
37. Пайдалы сүтқоректілерді қорғау.
38. Сүтқоретілер класына жоғары омыртқалылар ретінде жалпы сипаттама.
39.  Тасбақалар  класс  тармағы.  Ұйымдасу   ерекшеліктері,   таралуы   және
   биологиясы.
40. Пайдалы құстарды қорғау.
41. Құстардың тіршілік  ету  жағдайлары,  олардың  жалпы  географиялық  және
   биотопикалық таралуы.
42. Жыртқыш аңдар отряды.  Негізгі  түрлері,  олардың  таралуы,  биологиясы,
   шаруашылық маңызы.
43. Қазақстандағы балық кәсібінің географиясы.
44. Биологиялық  кезеңдер  және  олардың  құстардың  әр  түрлі  топтарындағы
   көрінісінің ерекшеліктері.
45.  Сүйекті  балықтар  отряды.  Негізгі   отряд   тармақтары,   биологиялық
   ерекшеліктері және шаруашылық маңызы.
46.  Қосмекенділердің  ауыл  шаруашылығында  және   орман   шаруашылығындағы
   маңызы.
47. Қостынысты балықтар класс тармағы. Ұйымдасу ерекшеліктері, таралуы  және
   экологиясы.
48. Қосмекенділердің көбею ерекшеліктері.
49. Құстардың маңызды кәсіптік топтары және оларды пайдалануды ұйымдастыру.
50.  Саусақ  қанатты  балықтар  класс   тармағы.   Ұйымдасу   ерекшеліктері,
   географиялық және биотопикалық таралуы.
51. Құстар - зиянды жануарларды жоюшылар ретінде.
52. Жұптұяқтылар отряды. Систематикасы және таралуы.
53. Сүтқоректілердің шаруашылық маңызын анықтайтын  ұйымдасуы  мен  тіршілік
   әрекетіне тән негізгі белгілері.
54.   Торғай   тәрізділер   отряды.   Систематикасы   және   олардың    ауыл
   шаруашылығында және орман шаруашылығындағы ролі.
55. Көбею, және  оның  қоректену  жағдайларының  ерекшеліктеріне  байланысты
   балықтардың әр түрлі топтарындағы ерекшеліктері.
56. Қаз  тәрізділер  отряды.  Систематикасы,  таралуы  және  ет  кәсібіндегі
   маңызы.
57. Қазақстандағы кәсіптік аңдар.
58. Сүтқоректілердің көбею ерекшеліктері.
59. Күндізгі жыртқыштар  отряды.  Систематикасы,  таралуы,  биологиясы  және
   шаруашылықтағы маңызы.
60. Бауырымен жорғалаушылардың көбеюі.
61. Балық шаруашылығының биологиялық негіздері.
62.  Тауық  тәрізділер  отряды.   Ұйымдасу   ерекшеліктері,   систематикасы,
   биологиясы, таралуы және шаруашылықтағы маңызы.
63. Аңдар санының ауытқуы және оның практикалық маңызы.
64. Қолтырауындар  класс  тармағы.  Ұйымдасу  ерекшеліктері,  систематикасы,
   биологиясы және таралуы.
65. Зиянды аңдар, олардың эпизоотологиялық және эпидемиологиялық маңызы.
66.  Қалталылар   класс  тармағы.  Ұйымдасу  ерекшеліктері,   систематикасы,
   биологиясы және таралу ерекшеліктері.
67. Көкектер отряды. Систематикасы және биологиясының ерекшеліктері.
68. Үй хайуандары және олардың шығу тегі.
69. Сүтқоректілердің тіршілік ету жағдайлары және жалпы таралуы.
70. Шағалалар және чистиктер отряды.  Систематикасы  және  биологиясы.  "Құс
   базарларын" тиімді пайдалану.
71. Балықтардың өсуі және жасқа сай белгілері.
72.   Бауырымен  жорғалаушыларға    төменгі   сатыдағы   амниоттар   ретінде
   сипаттама.
73. Балшықшылар отряды. Ұйымдасу  ерекшеліктері,  биологиясы,  таралуы  және
   кәсіптік маңызы.
74. Сүтқоректілер - ауылшаруашылығы зиянкестерін жоюшылар.
75. Аңдардың қоректенуі және қорегін табу тәсілдері.
76. Ескек аяқтылар отряды. Ұйымдасу  ерекшеліктері,  систематикасы,  таралуы
   және экономикалық маңызы.


                  Омыртқалылар зоологиясынан тест сұрақтары

1.Бассыздардың жеке құрылысы желiлiлердiң қысқаша схемасы тәрiздес. Оны
қалай байқауға болады?
           A) негiзгi (тiректi) қаңқасы бас сүйектерi мен омыртқалар
           жотасынан тұрады;
            B) тiректi қаңқасы желiсi ғана;
            C) терiсiмен ғана тыныс алады;
            D) жүйке жүйесi ми мен жұлыннан тұрады;
            E) желбезек арқылы тыныс алады;
2.Жұтқыншағының төменгi жағындағы ойықша қалай аталады?
            A) невроцель;
            B) атриопор;
            C) құрсақ қуысы;
            D) жабынды қуысы;
            E) эндостиль;
3.Қандауырдың қан айналуы қалай жүзеге асады?
            A) екi камералы жүрек;
            B) веналық қалта;
            C) құрсақ аортасы мен желбезек артерияларының жиырылуымен;
            D) үш камералы жүрек;
            E) күре тамырдың жиырылуымен;
4.Қандауырлардың мамандалуының белгiлерiн көрсетiңiздер?
            A) ми қапшығының болмауы;
            B) миының бес бөлiмнен тұруы;
            C) атриалдық қуысының болуы;
            D) миы жоқ, жүйке түтiкшесi ғана бар;
            E) еркiн жүзiп жүредi;
5.Қандауырлардың тыныс алу жүйелерi неден тұрады?
            A) өкпе көпiршiктерiнен;
            B) екi жұп желбезек тесiктерiнен;
            C) жүз жұп мөлшерлi желбезек тесiктерiнен;
            D) он жұп желбезек тесiктерiнен тұрады;
            E) желбезек тесiктерi сыртқа ашылады;
6.Қандауырлардың  сезiм мүшелерi неден тұрады?
            A) дәм сезу (тiл);
            B) Гессе көздерi;
            C) құлақтары;
            D) төбе мүшесi;
            E) көздерi;
7.Қандауырдың несеп бөлу мүшелерiне қайсысы жатады?
            A) қарапайым алғашқы бүйрек;
            B) 90 жұпқа жақын нефридилер;
            C) метанефридилiк бүйректер;
            D) мезонефридилик бүйректер;
            E) метанефридилер;
8.Қандауырлардың көбею мүшелерiне қайсысы жатады?
            A) 25 жұптық аналық және аталық ұрықтары;
            B) дара жыныстық безi;
            C) жыныстық бездерi жоқ;
            D) жұпталған жыныс бездерi;
            E) 10 жұп мөлшерлi жыныс бездерi;
9.Бас сүйек қаңқасыздар тегiнiң ерекшелiктерi?
            A) еркiн жүзушi топтары;
            B) теңiз табанына көмiлiп өмiр сүруге бейiмделген;
            C) аз қозғалатын, жорғалайтын;
            D) желбезектерi 200 жұптай болған;
            E) жабынды қуысы болған;
10.Қандауырдың орталық жүйке жүйесiн құрайтын бөлiмдерi?
            A) жүйке түтiкшесi;
            B) миы;
            C) жұлыны;
            D) миы мен жұлыны;
            E) жүйке тiзбектерi;
11.Қандауырдың бұлшық ет сегментi қалай аталады?
            A) миомер;
            B) миосепта;
            C) атриопор;
            D) невропор;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
12.Қандауырдың бұлшық еттер ерекшелiгiн көрсетiңiздер?
            A) ассимметриялық бұлшық ет;
            B) симметриялы бұлшық еттер;
            C) бұлшық ет сегменттерi 150-200;
            D) бұлшық еттерi жоқ;
            E) бұлшық еттер сегменттерi саны болымсыз;
13.Қандауырдың эндостилi қандай қызмет атқарады?
            A) тiрек қызметiн;
            B) тасымалдау қызметiн;
            C) қабықастылық;
            D)  қорғау;
            E) бөлiп шығару;
14.Қандауырдың қарапайымдылық белгiсiн көрсетiңдер.
            A) тiректiк қаңқасы желiсi ғана болып өмiр бойы сақталады;
            B) өкпемен тыныс алады;
            C) омыртқаларының жоғарғы iлгек қалдықтары сақталынған;
            D) бас сүйек қаңқасы қарапайым құрылған;
            E) омыртқалары екi түрлi: дене және құйрық;
15.Қандауырлардың өмiр сүру ортасын атаңдар?
            A) өзендер;
            B) су қоймалары;
            C) теңiздер;
            D) көлдер;
            E) тау өзендерi;
16.Қандауырлардың қан айналу жүйелерiнiң ерекшелiктерiн атаңдар?
            A) әкелетiн және әкететiн желбезек артериялары;
            B) бүйрек капилляр шумақтары;
            C) екi камералы жүрек;
            D) жүрегi жоқ;
            E) екi қанайналу шеңберлерi;
17.Қандауырлардың дернәсiлдiгiне мына аталған ерекшелiктерiнiң қайсысы
сәйкес?
            A) еркiн жүзетiн;
            B) жатып iшу;
            C) су табанында көмiлiп өмiр сүредi;
            D) жабынды қуысының болуы;
            E) отырықты өмiр сүредi;
18.Желiсi қай туынды қабаттан пайда болады?
            A) эктодерма;
            B) мезодерма;
            C) энтодерма;
            D) мезенхима;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
19.Мынау кластардың қайсысы бассүйексiздер типастылығына жатады?
            A) желiлiбастар;
            B) дернәсiлдiжелiлер;
            C) жартылай желiлер;
            D) асцидилар;
            E) сальпiлер;
20.Қандауырлар немен қоректенедi?
            A) балықтармен;
            B) моллюскалармен;
            C) бiр жасушалы жануарлармен;
            D) шаяндармен;
            E) жауынқұрттарымен;
21.Мына аталған жануарлардың қайсысы жақсыздарға жатады?
            A) қандауырлар;
            B) миногалар, миксиндер;
            C) акулалар, скаттар;
            D) алабұға, шортандар;
            E) жайындар;
22.Шеңберауыздыларды қандай себептермен омыртқалылар типтастылығына
жатқызады?
            A) жарты тұлғасы желiсiмен берiлген;
            B) желiсi жеке сегменттерге бөлiнген;
            C) сүйектi омыртқалары бар;
            D) омыртқалары шемiршектен тұрады;
            E) омыртқалары жоғарғы iлгек қалдықтарымен құрылған;
23.Шеңберауыздылардың орталық жүйке жүйелерiне қайсылары кiредi?
            A) жұлыны мен миы;
            B) жұлыны;
            C) миы;
            D) жүйке түтiкшесi;
            E) жүйке тiзбектерi;
24.Шеңберауыздылардың желбезек аппараттары қалай құрылған?
            A) желбезек тесiктерi жұтқыншақтары мен жабынды қуысын қосады;
            B) желбезектерi желбезек қапшықтары тәрiздес энтодермадан
      туындайды;
            C) желбезектерi сыртынан желбезек қапшықтарымен қапталған;
            D) желбезектерi эетодермадан пайда болған пластинкалар сияқты;
            E) желбезектерi қатпарлы және желбезек қапшығынсыз;
25.Шеңберауыздылардың жүрегi қандай құрылымнан тұрады?
            A) бiр камералы;
            B) төрт камералы;
            C) екi  амералы;
            D) үш камералы;
            E) жүрегi жоқ;
26.Шеңберауыздылардың несеп бөлу жүйесi қандай?
            A)  мезонефрондық бүйрек;
            B) метанефрондық бүйрек;
            C) пронефрондық бүйрек;
            D) нефридилық;
            E) нефростомалық;
27.Шеңберауыздылардың мекен жайы қайсысы?
            A) тау өзендерi;
            B) су қоймалары;
            C) өзендер, теңiздер;
            D) көлдер;
            E) мұхиттар;
28.Шеңберауыздылардың өмiр сүру шарты?
            A еркiн жүзу;
            B) паразиттiк және жартылай паразиттiк;
            C) су табанында;
            D) қазбалануы;
            E) отырықшылдық;
29.Шеңберауыздылардың ауыз аппаратының басқа омыртқалыларға қарағандағы
айырмашылығы неде?
            A) жақтары мен тiстерi жақсы дамыған;
            B) тiстерi жоқ;
            C) планктонмен қоректенуге бейiмделген;
            D) ауызалды шұңқыры мүйiздi тiстерiмен ауыз қуысына жалғасқан;
            E) тiстерi жоқ, планктонмен қоректенуге бейiмделген;
30.Жақсыздарға қандай өте ертелiк жануарлар жатады?
            A) қарапайым бассүйексiздер;
            B) стегоцефалдар;
            C) қалқандылар;
            D) химер тәрiздiлер;
            E) бiлезiкқанатты балықтар;
31.Мына аталған кластардың қайсысы жақсыздар бөлiмiне жатады?
            A) желiлiбастар;
            B) асцидилер;
            C) сальпiлер;
            D) шеңберауыздылар;
            E) жабындылар;
32.Миногалардың терiлерiнiң ерекшелiктерi?
            A) терi бездерiнiң жылбысқы бөлуi;
            B) денесi жыламшы қабыршақтармен жабылған;
            C) денесi қырлы қабыршақтармен жабылған;
            D) денесi сақиналы қабыршақтармен жабылған;
            E) денесi сүйектi қабыршақтармен жабылған;
33.Шеңберауыздылардың жақ сүйек қаңқасына мыналар кiредi?
            A) желбезек торы, жүрек қапты шемiршек;
            B)бас сүйектiң шүйде бөлiгi;
            C) жұпталған есiту құтысы;
            D) дара иiссезу құтысы;
            E) желiсi;
34.Аталған ерекшелiктердiң қайсысы минога дернәсiлiне тән?
            A) мүйiздi тiстерiмен сорғыш ернiнiң жоқтығы;
            B) сорғыш ернiнiң болуы;
            C) жұтқыншағының ас қорыту және тыныс алу түтiкшелерiне бөлiнуi;
            D) дернәсiлдiк кезеңiнiң жоқтығы;
            E) ас iшегiнде қорытылмауы;
35.Мына ерекшелiктердiң қайсысы шеңберауыздыларда бар, ал қандауырларда
жоқ?
            A) желбезек қапшықтары мезонефрондық бүйрек;
           B) желбезек тесiктерi жұтқыншағына тесiп кiрген;
            C) жабынды қуысы;
            D) жүйке түтiкшесi, арқа ми жүйкесi;
            E) нефридии, нефростомалары;
36.Шеңберауыздылардың жыныс мүшелерiнiң ерекшелiктерiн көрсетiңдер?
            A) 25 жұп мөлшерiнде жыныс бездерi бар;
            B) бiр жұп жыныс безi бар;
            C) дара жыныс безi;
            D) 100 жұп мөлшерiнде жыныс бездерi бар;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
37.Мына аталған ерекшелiктердiң қайсысы шеңберауыздыларда жоқ егер оны
бассыздармен салыстырса?
            A) жұтқыншақ;
            B) жабық қанайналу жүйесi;
            C) терiсi;
            D) желiсi;
            E) нефридилерi;
38.Шеңберауыздылардың миының қандай құрамы оның қарапайымдылығын көрсетедi?
            A) алдыңғы миы шағын;
            B) орта мидың бүйiр жақтары көру бөлiгiн құрайды;
            C) мидың барлық бөлiктерi бiр жалпақтықта орналасқан;
            D) мидың иiс сезу бөлiгi жақсы бөлiнбеген;
            E) аралық мидың астынан қос көру жүйкелерi таралған;
39.Аталған белгiлердiң қайсысы миксинге қарағанда миногада жоқ?
            A) желбезек қапшықтары энтодермадан тараған;
            B) қос қанаттарының жоқтығы;
            C) екi камералы жүрек;
            D) дернәсiлдiк даму кезеңiнiң жоқтығы;
            E) мезонефондық бүйрек;
40.Минога дернәсiлiмен қандауырдың ұқсастық ерекшелiктерiн көрсетiңдер?
            A) сорғыш ернi тiстерiмен;
            B) көздерiнiң әлсiз дамуы;
            C) эндостиль;
            D) жұтқыншағы желбезек тесiктерiмен сыртқы ортаға ашылған;
            E) жоғарғы ернiнiң жақсы дамуы;
41.Мына класастылардың қайсысы шемiршектi балықтарға жатады?
            A) бiлезiк жүзбе қанаттылар;
            B) жебе жүзбе қанаттылар;
            C) жалпақ желбезектiлер;
            D) шемiршек сүйектiлер;
            E) сүйектiлер;
42.Шемiршектi балықтардың қабыршақтары қалай аталады?
            A) қырлы;
            B)  жыламшы;
            C) сақиналы;
            D)  сүйектi;
            E)  дұрыс жауабы жоқ;
43.Мына аталған ерекшелiктерiнiң қайсысы шемiршектi балықтарға тән емес?
            A) желiсi омыртқа аралығында сақталады;
            B) желiсi омыртқа денелерiнiң iшiнде сақталынады;
            C) желiсi омыртқалылар серпiндiлiгiн қамтамасыз етедi;
            D) омыртқа түрi амфицельдi (екi жақты ойыстық);
            E) желiсi осьтiк қаңқалық  роль атқарады;
44.Ас қорыту жүйелерiнiң қандай құрылым ерекшелiктерi шемiршектi балықтарға
тән емес?
            A) бөлiмдерге бөлiнуi;
            B) бұрмажолдану арқасында ұзындануы;
            C) бұрандалы «клапанң болуы;
            D) бөлiмдерi ерекшелiнбеген және қарны жоқ;
            E) қарын асты безiнiң болуы;
45.Шемiршектi балықтардың жақ сүйектерiнiң құрама бөлiктерiн атаңдар?
            A рострум (тұмсығы);
            B) шаршытаңдай шемiршегi;
            C) гиомандибуляра;
            D) гиоид (iлгегi);
            E) есту құтысы;
46.Жүйке жүйесiнiң қандай ерекшелiктерi шемiршектi балықтарға тән емес?
            A) алдыңғы ми бөлiгi жүйкелiк заттармен жабылған;
            B)  орта миы жақсы дамыған;
            C) мишығы үлкен;
            D) сопақша миы созыңқы және ромба тәрiздес шұқыры  бар;
            E) ми табаны, жақтары және төбесiнде жүйкелiк заттың болмауы;
47.Шемiршектi балықтарға тән көбею әдiстерiн атаңдар:
            A) уылдырық шашу;
            B) жұмыртқа салу;
            C) жұмыртқадан тiрi туу;
            D) тiрi туу;
            E) дұрыс жауабы: жұмыртқа салу, жұмыртқадан тiрi туу, тiрi туу;
48.Мына балықтардың қай систематикалық бiрлестiгiне жататынын көрсетiңiздер
сибирь мекресi, севрюга, стерлядь, колуга, жалған күрек тұмсық?
            A) тұтас бастылар классты тобы;
            B) жалпақ желбезекшiлер классты тобы;
            C) шемiршексүйектiлер классты тобы;
            D) жебе жүзбе қанаттылар классты тобы;
            E) бiлезiк жүзбеқанаттылар классты тобы;
49.Мына аталған қан тамырларының қайсысы шемiршектi балықтарда артериялық
тамырларға жатады?
            A) кьюве жылғасы;
            B) күре тамырлар;
            C) аорта түбiрi;
            D) iшек асты венасы;
            E) негiзгi (блемденген) веналар;
50.Шемiршектi балықтардың өмiр сүру ортасын атаңдар?
            A) көлдер;
            B)  теңiздер;
            C) өзендер;
            D) жасанды су қоймалары;
            E) тұщы су қоймалары;
51.Шемiршектi балықтардың тiл асты доғасының құрама бөлiктерiне қайсысы
жатады?
            A) гиомандибуляра;
            B) гиоид;
            C) копула (қосынды);
            D) меккель шемiршегi;
            E) гиомандибуляра, гиоид және копула;
52.Балықтар қандай экологиялық топтарға бөлiнедi?
            A) жартылай өткiншi (полу проходные);
            B) жабық су балықтары;
            C) теңiз және тұщы су;
            D) өткiншi (проходные);
            E) жартылай өткiншi, теңiз және тұщы су, өткiншi;
53.Балықтардың орын алмастыруының негiзгi себептерi?
            A) көбеюi;
            B) жыртқыштар қудалауынан;
            C) қорек iздеуiнен;
            D) температуралық өзгерiске байланысты;
            E) көбеюi, қорек iздеуiнен, температуралық өзгерiске байланысты;
54.Мамандалыну бағыттарына байланысты балықтардың дене пiшiнi мен қозғалу
ерекшелiктерiнiң өзгеруiне әсерi?
            A) жыртқыштық;
            B) паразиттiк өмiр;
            C) су табанына бейiмделуi;
            D) өсiмдiктермен қоректенуi;
            E) жыртқыштық, су табанына бейiмделуi, өсiмдiктермен қоректенуi;
55.Балықтар денесiнiң қай бөлiмiне байланысты қозғалады?
            A) кеуде жүзбе қанаттары;
            B) құрсақ жүзбе қанаттары;
            C) арқа жүзбе қанаттары;
            D) құйрық жүзбе қанаты;
            E) анальдiк қанаты;
56.Ең алғашқы балықтардың қазба қалдықтары қай уақытқа жатады және олар
қалай аталады?
            A) жалпақ желбезелiктiлер (таскөмiр);
            B) сүйектi ганоидтер (триас);
            C) сауытты балықтар (девон);
            D) тұтас бастылар (триас);
            E) скаттар (юра);
57.Мұхит балықтарының басты өндiрiстiк ауланатын түрлерiн атаңдар:
            A) сазан, шортан, үй сазаны, табан балық, алабұға;
            B) треска, сельдь, камбала, самга, палтус;
            C) жайын, алабұға, табан балық, вобла, сарган;
            D) теңiз аты, теңiз инесi, пузаны, тунцый;
            E) язь, қылыш-балық, угорь, колюшка, үй сазаны;
58.Сүйектi балықтардың негiзгi тыныс алу қызметiн қандай мүшелерi
орындайды?
            A) торсылдағы;
            B) өкпесi;
            C) желбезектерi;
            D) терi жалбезектерi;
            E) терiсi;
59.Сүйектi балықтардың осьтiк сүйек қаңқалары қалай құралған?
            A) желiсi сақталынған;
            B) шемiршектi омыртқа жотасы бар;
            C) омыртқалардың жеке құрылымдық бөлiктерi бар;
            D) сүйектi омыртқа жотасы және бас сүйек қаңқасы бар;
            E) осьтiк сүйек қаңқасына қабырғалары мен омыртқалары кiредi;
60.Мына аталған ерекшелiктердiң қайсысы сүйектi балықтарға жатады?
            A) шемiршектi сүйек қаңқасы;
            B) желбезек қаңқасы жоқ;
            C) денесi жыламшы қабыршақпен қапталған;
            D) торсылдағы бар;
            E) аузы басының астыңғы жағында;
61.Ласталынған суда балық өлiп қалады. Оған не жетiспейдi?
            A) көмiр тотығы;
            B) қоректi заттар;
            C) бактериялар;
            D) суда ерiтiлген оттегi;
            E) дұрыс температуралық режим;
62.Жалпақ желбезектiлер класастылығы қандай топтарға бөлiнедi?
            A) акула;
            B) скаттар;
            C) тұтасбастылар;
            D) химер тәрiздiлер;
            E) акула, скаттар;
63.Мына аталған ерекшелiктердiң қайсысы химер тәрiздiлер тобына тән?
            A) терiлi желбезек қақпағы дамиды;
            B) тiстерiнiң барлығы;
            C) желбезектерi;
            D) жұмыртқа салуы;
            E) шемiршектi сүйек қаңқасы;
64.Шемiршектi балықтардың омыртқа жотасы қандай бөлiмдерден тұрады?
            A) мойын;
            B) кеуде;
            C) денелiк;
            D) құйрықтық;
            E) құйрықтық, денелiк;
65.Шемiршектi балықтарға қандай омыртқалар тән?
            A) амфацельдiк;
            B) процельдiк;
            C) опистоцельдiк;
            D) гетероцельдiк;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
66.Шемiршектi балықтардың жақ сүйектерi қандай желбезек доғаларынан пайда
болды?
            A) екi алдыңғы желбезек доғаларынан өзгеруi арқылы;
            B) үшiншi;
            C) бiрiншi;
            D) екiншi;
            E) төртiншi;
67.Шемiршектi балықтардың ми қапшығы мен жақ сұйектерiнiң қосылысу
тәсiлдерiнiң қайсысы тән?
            A) аутостилия;
            B) гиостилия;
            C) амфистилия;
            D) гиостилия, амфистилия;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
68.Шемiршектi балықтардың тiк iшек безi (ректальная железа) қандай қызмет
атқарады?
            A) бөлiп шығару;
            B) жабындылық;
            C) қозғалыстық;
            D) тiректiк;
            E) қорғаныстық;
69.Шеңберауыздылармен салыстырғанда шемiршектi балықтардағы қандай жоғарғы
деңгейлiк ерекшелiктер бар?
            A) жақ сүйектерiнiң пайда болуы;
            B) iшкi есту бөлiмiнде үш жарты шеңберлiк каналдың пайда болуы;
            C) терiсi эпидермис пен кутис қабаттарынан тұрады;
            D) бүйiр сызығының болуы;
            E) ас қорыту жүйесi бөлiмдерi мамандалынған;
70.Шемiршектi балықтардағы қаны мен ұлпа сүйықтығы тепе теңдiгi қалай
қамтамасыз етiледi?
            A) қан мен ұлпа сұйықтарында мочевина мен тұздардың болу
      себептерi;
            B) мезонефрондық бүйректiң пайда болуынан;
            C) метанефрондық  бүйректiң пайда болуынан;
            D) пронефондық бүйректiң пайда болуынан;
            E) нефрондардың күрделенуiнен;
71.Аталық шемiршектi балықтардағы вольф каналы қандай қызмет атқарады?
            A) несеп жолы;
            B) ұрық жолы;
            C) жұмыртқа жолы;
            D) ол шемiршектi балықтарда болмайды;
            E) несеп жолы, ұрық жолы;
72.Шемiршектi балықтарда аталық жыныс безiнiң қосалқы безi қызметiн қай
құрылымы атқарады?
            A) аталық жыныс безiнiң жоғарға бөлiмi;
            B) бүйректiң жоғарғы бөлiмi;
            C) шемiршектi балықтарда болмайды;
            D) ұрықтық көпiршiктер бiрлестiгi;
            E) ұрық қапшықтары;
73.Екi түрлi тыныс алушылар топастылықтарында мына аталған ерекшелiктердiң
қайсысы сай?
            A) сүйек қаңқасы;
            B) бiр немесе екi өкпесiнiң болуы;
            C) сүйектi қабыршақтар;
            D) жабынды сүйектерiнiң болуы;
            E) қосалқы жақтаррының болуы;
74.Шемiршектi балықтардың дене омыртқасының құйрық омыртқаларынан
айырмашылықтары қандай?
            A) омыртқа денесiнiң болмауы;
            B) омыртқалардың төменгi iлгектерiнiң қан тамыры жататын каналын
      түзуi;
            C) омыртқалардың жоғарғы iлгектерiнiң жұлын жататын канал түзуi;
            D) омыртқалардың төменгi доғасына қабырғалардың бекуi;
            E) омыртқаның денесiнiң болуы;
75.Торсылдақтың атқаратын негiзгi қызметi?
            A) газалмасуға қатысады;
            B) гидростатикалық қызметi;
            C) қысымның өзгеруiн сезетiн мүшелiк қызметiн атқарады;
            D) дыбыс шығару және оны күшейтуге қатысады;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
76.Мына аталған сүйектердiң қайсысы ми қапшығының астын түзейдi?
            A) қанаттәрiздес;
            B) иiс сезу;
            C) парасфеноид;
            D) көз сыналық;
            E) копула;
77.Мына аталған ми қапшығысүйектерiнiң қайсысы жабынды сүйекке жатады?
            A) негiзгi шүйде сүйектерi;
            B) есту сүйектерi;
            C) аралық иiс сезу;
            D) соқасымақ;
            E) негiзгi сына дәрiздес сүйектер;
78.Ми қапшығы сүйектерiнiң қайсысы шемiршектенген қалпында қалады?
            A) тұмсық;
            B) маңдай;
            C) төбе;
            D) шүйде;
            E) парасфеноид;
79.Алғашқы жоғарғы жақ сүйектерi  қандай сүйектерден тұрады?
            A) таңдай;
            B) шаршы;
            C) қанаттәрiздес;
            D) буындас;
            E) таңдай, шаршы және қанаттәрiздес;
80.Сүйектi балықтар мен шемiршектi балықтардың құрсақ жүзбе қанаттарының
салыстырма айырмашылықтары қандай?
            A) негiзгi (базалий)сүйектерiнiң жоқтығы;
            B) шашыранды (радиалий) сұйектерiнiң жоқтығы;
            C) белдеме сүйектерiне лепидотрехий арқылы қосылуы;
            D) негiзгi сүйектерiнiң болуы;
            E) шашыранды сүйектерiнiң болуы;
81.Сүйектi балықтардың ас қорыту жүйелерiнiң ерекшелiктерi?
            A) бүйенсымақ өсiндiлерiнiң болуы;
            B) асқорыту рефлекстерiнiң жоқтығы;
            C) бұрандалы клапанының болуы;
            D) тiстерiнiң болмауы;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
82.Сүйектi балықтардың желбезектерiнiң құрылым ерекшелiктерiн атаңдар?
            A) желбезек аралық қабырғасының болуы;
            B) желбезек шашақтарының болуы;
            C) желбезек доғаларының болуы;
            D) желбезек аралық қабырғаның жойылуы;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
83.Сүйектi балықтардың қанайналу жүйесiнiң ерекшелiктерi қандай?
            A) екi камералы жүрек;
            B) қанайналу жүйесi жабық;
            C) бiр шеңберлi қанайналу жүйесi;
            D) оң жақ бүйректiң капилляр шумақтарының жойылуы;
            E) үш камералы жүрек;
84.Сүйектi балықтарға тән көбею әдiстерi:
            A) уылдырық шашу;
            B) жұмыртқа салу;
            C) жұмыртқа тiрi тууы;
            D) тiрi тууы;
            E) жұмыртқаларын ұяға салуы;
85.Сүйектi балықтардың жыныс жүйесiнiң өзiндiк ерекшелiктерi қандай?
            A) Мюллер каналының болуы;
            B) мезонефон жылғаларымен байланыспаған арнайы жыныс
      жылғаларының болуы;
            C) аталықтарында вольф каналы ұрық жолы қызметiн атқарады;
            D) вольф каналы несеп жолы қызметiн атқарады;
            E) в) және d) - бiрге;
86.Мына аталған балықтардың қайсысында торсылдағы жоқ?
            A) тунец, сельдь;
            B) алабұға, шортан;
            C) акула, скат;
            D) лосось, наваго;
            E) угорь, церотодус;
87.Сүйектi балықтармен салыстырғанда шемiршектi балықтарда қандай ерекшелiк
белгiлерi жетiспейдi?
            A) екi камералы жүрек;
            B) жұп жүзгiш қанаттары;
            C) желбезектерi;
            D) желбезек қақпақтары;
            E) қабыршақтары;
88.Алабұғаның қандай жүзбе қанаттары тiкелей бас сүйек қаңқасымен
байланысты?
            A) құйрық;
            B) арқа;
            C) құрсақ;
            D) кеуде;
            E) арқа және құрсақ;
89.Өткiншi балықтарды атаңдар?
            A) тунец, камбала;
            B) атлант сельдi, атлант трескасы;
            C) лосось, өзен угорi;
            D) жайын, налим;
            E) судак, шортан;
90.Теңiз балықтарына мыналардың қайсысы жатады?
            A) тунец, камбала;
            B) белуга, мекре;
            C) өзен угорi, лосось;
            D) мекре, стерлядь;
            E) севрюга, толстолобик;


91.Қосмекендiлер құрылымында балық тәрiздес ерекшелiктерiмен қатар,
құрғақта өмiр сүруге мүмкiншiлiк беретiн негiзгi өзгерiстер (ароморфоз)
бар. Соларды атаңыздар?
            A) безi көп жалаңаш терiсi;
            B) өкпе, үш камералы жүрек;
            C) түрленiп дамуы;
            D) жұп аяқтары;
            E) бүйiр сызығы;
92.Қосмекендiлер класына мына аталған топтардың қайсысы кiредi?
            A) қабыршақтылар;
            B) қолтырауындар;
            C) тасбақалар;
            D) құйрықтылар;
            E) бiреуiне де енбейдi;
93.Көне қосмекендiлер қай аталған топтан бөлiнiп шықты?
            A) жебежүзбе қанатты балықтар;
            B) қостынысты балықтар;
            C) секiргiш балықтар;
            D) бiлезiк жүзбеқанатты балықтар;
            E) жорғалаушы балықтардан;
94.Қазiргi қосмекендiлер қандай топтарға бөлiнедi?
            A) құрт тәрiздiлер;
            B) аяқсыздар;
            C) құйрықсыздар;
            D) құйрықтылар;
            E) в), с) және d) - бiрге;
95.Қандай құрып кеткен қосмекендiлердi стегоцефалдар деп атайды?
            A) ихтиостегидтердi;
            B) лабиринтодонттарды;
            C) лепоспондилдарды;
            D) апсидоспондилдарды;
            E) ихтиозаврларды;
96.Қосмекендiлердiң қандай қорғанышты бейiмдiлiгi дамыған?
            A) жауын қууы;
            B) улы терi бездерi;
            C) белсендi шабуыл жасауы;
            D) түсiнiң бейiмделуi;
            E) улы терi бездерi, түсiнiң бейiмделуi;
97.Балықтармен салыстырғанда қосмекендiлдердiң миының қай бөлiмi жақсы
дамыған?
            A) алдыңғы миы;
            B) орта миы;
            C) аралық миы;
            D) сопақ миы;
            E) мишығы;
98.Қосмекендiлердiң уылдырық шашатын мекен-жайларын атаңдар?
            A) шығару қоржыны;
            B) арнайы ұя;
            C) әртүрлi тұщы су қоймалары;
            D) теңiз қайраңдары;
            E) iндерi;
99.Бауырымен қарынасты безiнiң бөлiндiлерi құйылатын қосмекендiлердiң ас
қорыту бөлiмiне атаңдар?
            A) өңеш;
            B) қарын;
            C) ащы iшек;
            D) тоқ iшек;
            E) асқазан;
100.Мына аталған ерекшелiктердiң қайсысы ересек қос мекендiлерге тән емес?
            A) жұп аяқтары;
            B) екi камералы жүрегi;
            C) үш камералы жүрегi;
            D) жалаңаш терiсi;
            E) көздерi;
101.Суда өмiр сүретiн қосмекендiлердi омыртқалыларға тән қандай
ерекшелiктерi сипаттайды?
            A) салқын қандылығы;
            B) денелiк бүйректерi;
            C) уылдырықтарының тек суда дамуы;
            D) көздерi
            E) есiту мүшелерi;
102.Қосмекендiлердiң жалаңаш терiсi қандай негiзгi қызметтерiн орындайды?
            A) ылғалалмасу;
            B) газалмасу;
            C) жылуалмасу;
            D) су тұтқырлығын азайтады;
            E) ылғалалмасу, газалмасу және жылуалмасу;
103.Қосмекендiлер сұйек қаңқасының қандай бөлiмдерi жоқ?
            A) мойын бөлiмi;
            B) дене бөлiмi;
            C) кеуде бөлiмi;
            D) сегiзкөз бөлiмi;
            E) құйрық бөлiмi;
104.Қосмекендiлердiң омыртқаларының түрлiлiк қалыптасуы қандай?
            A) амфицельдi;
            B) опистоцельдi;
            C) процельдi;
            D) гетероцельдi;
            E) амфицельдi, опистоцельдi және процельдi;
105.Көлбақаның жүрегi неше бөлiмнен тұрады?
            A) бiр;
            B) екi;
            C) үш;
            D) төрт;
            E) бес;
106.Қүйрықсыз қосмекендiлердiң құйрық омыртқаларының бiрiгуiнiң арқасында
пайда болған сүйектi қалай атайды?
            A) уростиль;
            B) соқасымақ;
            C) парасфеноид;
            D) гиоид;
            E) копула;
107.Тiл асты доғасының қай бөлiмi есту үзеңгi сүйегiне айналады?
            A) гиоид;
            B) копула;
            C) гиомондибуляра;
            D) буындас сүйек;
            E) симплектикум;
108.Қүйрықсыздардың бөксе сүйектерi қандай бөлiмдерден тұрады?
            A) шаптық жамбастың басы;
            B) құйымшақ;
            C) жамбастың алдыңғы жақ басы;
            D) коракоид;
            E) шаптық жамбастың басы, құйымшақ және жамбастың алдыңғы жақ
      басы;
109.Қүйрықсыздардың қанайналу жұйесiнiң ерекшелiктерi қандай?
            A) артериялық конусы үш пар артериялық доғасы бар;
            B) жабық қан айналу жүйесi;
            C) қанайналу жүйесi бiр шеңберден тұрады;
            D) қаны түссiз;
            E) жүрегi екi камералы;
110.Құйрықсыздардың аталығындағы вольф каналы қандай қызмет атқарады?
            A) жұмыртқа жолы;
            B) ұрық жолы;
            C) несеп жолы;
            D) мюллер каналы;
            E) қоректiк;
111.Құйрықсыздардың орталық жүйке жүйесiнiң қандай ерекшелiктерi бар?
            A) архиполлиум дамыған;
            B) алдыңғы миы жақсы дамыған;
            C) мишықтың пайда болуы;
            D) иiс сезу үлесi аздап шектелiнген;
            E) мишықтың болмауы;
112.Аяқсыздар тобының негiзгi ерекшелiктерiн анықтаңдар?
            A) аяқ-қолдарының және белдеулiктерiнiң жоқтығы;
            B) терi бездерi жылбысқы бөледi;
            C) жер асты не суда өмiр сүредi;
            D) құйрығының болмауы;
            E) жұп аяқтары бар;
113.Мына аталған қосмекендiлердiң қайсысы құйрықтылар тобына жатады?
            A) сарымсақшы, құрбақа;
            B) жерлянкалар, тебiнгiлi балықтар;
            C) суринам пимас;
            D) кәдiмгi көлбақа;
            E) тритондар, саламандралар;
114.Құйрықсыздар омыртқаларының мойын және сегiзкөз бөлiмдерiн құрауға
қанша омыртқа қатысады?
            A)  екi;
            B) бiр;
            C) бестен жетiге дейiн;
            D) ондай бөлiмдерi жоқ;
            E) үш;
15.Бауырымен жорғалаушылардың солтүстiкке жылжуына қандай көбею
бейiмделулiгi әсер еттi?
            A) жұмыртқаларының известелген қабығы;
            B) сарыуызының молдығы;
            C) жұмыртқаның терi қабы;
            D) тiрiдей тууы;
            E) жұмыртқаларын iнге салуы;
116.Бауырымен жорғалаушылардың төменде аталған қанайналу жүйесiнiң қандай
ерекшелiктерi тән?
            A) төрт камералы жүрегi;
            B) терi венасы мен артерияларының болуы;
            C) жүректерiнен артериялық конус бөлiнген;
            D) екi қанайналу шеңберi бар;
            E) жүректе үш тамыртарайды;
117.Қандай мүшелерiмен кесертке тыныс алады?
            A) терiсi;
            В) өкпесi;
            C) желбезегi;
            D) қабырғалары;
            E) ауызкөмей қуысы;
118.Бауырымен жорғалаушылардың терiсiнiң мүйiзденуiнiң қандай биологиялық
маңызы бар?
            A) ылғалалмасуға ықпалды;
            B) газалмасуға ықпалды;
            C) су жоғалтудан қорғайды;
            D) терi бездерiне өте бай;
            E) бөлiп шығару процестерiне қатысады;
119.Мына бауырымен жорғалаушылардың өмiр сүру мекенiн атаңдар ұшатын
айда¿ар, хамелеон, жалпаққұйрықты геккон, агама, ұршықшыл?
            A) дала;
            B) шөл;
            C) орман;
            D) әртүрлi су қоймалары;
            E) таулар;
120.Мына аталған көбею әдiстерiнiң қайсылары бауырымен жорғалаушыларға тән?
            A) жұмыртқа салу;
            B) тiрiдей туу;
            C) уылдырық шашу;
            D) жұмыртқа тiрi туу;
            E) партеногенез;

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс