Файл қосу
Қанның клеткалары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ
БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
[pic]
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Адам мен жануар физиологиясы
«5В011300» – «Биология» мамандығы үшін
Құрастырғандар:
Калиева С.К.
Биология ғылымдарының
кандидаты,доцент
Семей 2013ж
Мазмұны
Тарау 1. Пән бойынша глоссарий………………………………………4
Тарау 2. Лекциялардың қысқаша конспектісі………………………..5
Тарау 3. Зертханалық сабақтарды жүргізуге
арналған әдістемелік нұсқаулар…………………………….26
Тарау 4. СОӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар…………………...36
Тарау 5. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар……………………..45
Тарау 6. Бақылау – тексеру құралдары……………………………....54
Тарау – 1. Пән бойынша глоссарий
ГЛОССАРИЙ
Анатомия - организмнің ішкі және сыртқы құрылысын зерттейтін ғылым.
Аккомодация (көздің икемділігі) - көздің түрлі қашықтықтағы нәрселерді
айқын көрінуге мүмкіндік беретін сәулелерді сындыру күшінің өзгеруін
атайды.
Астигматизм- деп торлы қабықта нәрсе бейнесінің анық болмауын атайды.
Анализ - мида әркелкі сигналдарды айыру, бөлу, организмге тиетін әралуан
әсерді ажырату.
Ассимиляция - жасушалар құрамына кіретін күрделі және арнайы заттардың
жаңадан түзілуі (синтезделуі).
Анализаторлар (талдағыштар) - белгілі ақпаратты қабылдауға және тануға
арнайы құрылған құрылымдардан тұратын жүйке жүйесінің күрделі (қабылдағыш,
өткізгіш жолдары, орталықтар) бөлігі.
Акселерация -бала организмінің морфофункционалдық дамуының жылдамдауы.
Антропометрия - дене көрсеткіштерін өлшеуді атайды.
Аксон - жүйке жасушасының ұзын талшығы.
Афференттік (сезімтал) жүйке - қозуды орталыққа жеткізетін жүйке.
Бипорлярлы - қос тармақты нейрон .
Вегетативті жүйке жүйесі -ішкі ағза қызметін, заттар алмасуын, өрбу
үрдістерін реттейді.
Гемостаз (грек. haemo-қан, stasis-тоқтау) деп қанның сұйық қалпын және
эндотелтийдің бүтіндігін, тамырдағы қан ағысының сақталуын, сондай-ақ
сыртына шықпауын не ағып тұрған қанның тоқтауын қамтамасыз ететін күрделі
биохимиялық және биофизикалық үрдісін атайды.
Гемоглобин - құрамында темір бар белок тектес зат.
Гемолиз ( грек,. haima-қан, lysis-еру) - деп эритроциттің қабығы жарылып
немесе еріп ішіндегі гемоглобиннің плазмаға шығуын атайды.
Гигиена (грек. hygieinos-дені сау) - денсаулықты сақтау жөніндегі ғылым.
Гормон - ішкі секреция бездері жасап шығаратын биологиялық белсенді заттар.
Гомеостаз - деп қан көлемі мен құрамының және физикалық, химиялық,
биологиялық қасиеттерінің тұрақтылығы, тяғни барлық биологиялық
константаларды (артериялық қан қысымы, дене температурасы) атайды.
Гиперметропия - көздің алыстан көргіштігі.
Дендрит - жүйкенің тармақталған қысқа өсіндісі.
Диастола - жүректің босаңсу кезеңі.
Диссимиляция - деп зат алмасуға қатысқан заттардың тотығуы арқылы қарапайым
химиялық заттарға айналуы.-
Дистанциялық қабылдағыштар - бұл ақпаратты тітіркендіргіш көзінен
әлдеқайда алыстан қабылдайды.
Иммунитет - деп иммунды жүйенің денеден бөгде заттарды шығарып тастау
қасиетін айтады.
Инспирация - ол демалу.
Инстинк - тұқым қуалайтын әрбір жануарға тән, оның күйіне қарай немесе тап
осы жағдайда жүзеге асырылатын, күрделі туа біткен мінез -құлығының
жиынтығы.
Интерорецепторлар - ішкі ағзаларда, ұлпаларда, қан тамырларда орналасады,
ішкі мүшелердегі өзгерістерді қабылдайды.
Карбогемоглобин - гемоглобин көмірқышқылымен байланысқан тұрақсыз қосылыс.
Контакты қабылдағыштар - бұл тітіркендіргішпен тікелей жанасқанда мәлімен
алады.
Лейкоцит (leucocytus) - қанның ақ жасушасы.
Лейоцитоз - ден қанда лейкоцит санының көбеюі.
Лейкоцитопения - деп қанда лейкоцит санының азаюы.
Лимфоцит - анрнамалы иммунитет қалыптастырып, бүкіл ағзадағы иммунитет
жайын қабылдайды.
Мектеп гигиенасы - өсіп келе жатқан ұрпақтың, балалардың, жасөспірімдердің
денсаулығын қорғау, нығайту және дамыту жөніндегі ғылым.
Морфология (грек. morphe- форма) - деп адам және жануарлар денесінің
құрылысы мен формасын зерттейтін ғылымды атайды.
Миопия - көздің жақыннан көргіштік кемістігі.
Медиатор - қозу үрдісін жеткізетін химиялық зат, жүйке бүршігінің
везикулаларында болады.
Меланхолик (саудайы) - жұмсақ мінезді, әлсіз, өкпешіл, дегбірсіз,
дәрменсіз, мұңды, жасқаншақ, жауапкершілікпен сескнгіш, дегенін орындата
алмайтын, шалалық қасиетті болады.
Мультиполярлы -деп көп тармақты нейрондарды атайды.
Нутрициология - тамақтану туралы ғылым.
Нефрон - бұл бүйректің морфофункционалдық құрылымы, маьпиги шумақтары мен
бүйрек түтікшелерінен тұрады.
Нейрон - деп жүйке жасушасын атайды.
Нейроглия - нейрондар аралығын толтыратын жасушаларды атайды.
Оксигемоглобин - гемоглобин өкпеде оттегімен байланысқан тұрақсыз қосылыс.
Өкпенің тіршілік сиымдылығы дегеніміз - терең дем алып, терең дем шығарған
кезде сыртқы шығатын ауаның көлемі.қозу үрдісін жеткізетін химиялық зат,
жүйке бүршігіндегі везикулаларда болады.
Панкреас - ол ұйқы безінің бөлетін асқорыту сөлі.
Проприорецептор - сіңірде, буын қабында орналасады.
Планцета ( лат. plancenta, грек. placus- бала орны) - әйел жүкті болған
кезде түзіліп, ұрық пен ана организмінің көпқырлы байланысын қамтамасыз
етеді.
Рефлекс (лат. reflecsus-тойтарыс беру)- деп орталық жүйке жүйесінің
қатысуымен сыртқы және ішкі тітіркендіргішке беретін күрделі жауабы.
Сангвиник (ширақ) - мінезі жайдарлы, іскез, қызу қанды, пысық, көпшіл,
елгезек, көңілшек адам.
Систола- жүректің жиырылу кезеңі.
Синтез - біріктіру, талдап, қорыту, ми қыртысының әртүрлі бөліктерінде
туатын қозуларды бірлестіру.
Синапс - өзара жүйке жасушалары не жүйке мен шеттегі қызмет атқарушы
жасушас түйіскен жерінде серпіністі өткізетін арнай ұласуды атайды.
Тромбоцит - екі жағы дөңес, дөңгелек не сопақша құрылымды қан пластинкасы.
Тыныс алу деп - ауадан оттегін сіңіріп, көмір қышқыл газын шығаруын
қамтамасыз ететін өзара байланысты процестерді атайды.
тыныстың минуттық көлемі . бір минут ішінде окпе арқылы өтетін ауаның
көлемі.
Темперамент - бұл ресми мінездің нейродинамикалық сипаты.
Униполярлы - бір тармақты нейрон.
Фагоцитоз (грек. phagien- жұту, қармалап алу, cytus-жасуша) - деп денеге
түскен бөгде заттарды қармалап алып ферменттерімен қорыту.
Флегматик (салғырт) - сабырлы, байсалды, енжар, сылбыр мінезді, самарқау,
салмақты, шабан қимылды келеді.
Физиология (грек. phisis-табиғат, logos-ілім) - тірі организм мен оның
жеке жүйелері, ағзалары әрекетін, функциясын зерттейтін юиологиялық ғылым.
Фонокардиография - жүрек тондарын (дыбысын) жазып алу.
Холерик (ұстамсыз) - албырт, қызба, ашушаң, кейігіш, еліктегіш адам.
Электрокардиография - жүрек биотогін жазып алу.
Экспирация - ол дем шығару.
Экстерорецепторлар (грек. exterus-сыртқы) - дене сыртында, теріде, ауыз
және көздің кілегей қабықтарында орналасқан, сырттан келіп түскен
тітіркендіруші әсерлерді қабылдайды.
Этология - мінез-құлықты жете тексеретін, оның шығу тетіктерін зерттейтін
ғылым.
Эритроцит (грек. erytros-қызыл, cytos-жасуша) - қанның қызыл түіршіктері.
Эритроцитоз - эритроцит санының қалыптан тыс басым болуы.
Эритроцитопения - эритроцит санының қанда аз болуы.
Эфференттік (қозғалтқыш) - қозуды орталықтан эффекторға жеткізетін жүйке.
Эндокриндік бездер (грек. endon-ішкі, crineo-бөлемін немес шығарамын) -
сөлін шығаратын өзегі жоқ, без жасушалары қан, лимфа капиллярларымен
торланған бездер.
Дәрістің қысқаша мазмұны
№1-2 Дәріс
Тақырыбы; Кіріспе, Адам физиологиясы( жалпы және жас ерекшеіктер) пәні
Мақсаты: Физиология-биология ғылымдарының аса маңызды салалары.Ол тірі
ағзалардың органдары мен жүйелерінің өмір сүру процессін зерттеп оның
себептерімен қызметтерін ашады,тірі ағзалардың сыртқы ортамен қарым-
қатынасындағы заңдылықтарды зерттейді.
1. «Физиологияның қазіргі мәселелері»-пәнін оқытудың мақсаты және маңызы.
2.Жалпы заңдылықтары,ағзаның тіршілігі мен қызметі негізіндегі құрылымдық
бірлігі мен қызметі.
Системалардың жалпы теориясы жайлы ілім ғылым тарихына, біздің
ғасырымыздың 40-шы жылдары ғалым Л. Берталанфи атымен бірге енді. Бұл
ілімнің негізін құрайтын системалық принциптерді бөліп көрсеткенде былай
болып келеді.
а) тұтастық – системалардың қасиеттерін, оның жеке бөлімдері қасиеттерінің
жиынтығы деп қарауға болмайды.
ә) құрылымдылығы – системаларды өздерінің құрылымдары арқылы түсіндіру
мүмкіндігі.
б) иерархия сатысы – системаларды құрайтын элементтердің бір-біріне
тәуелділігі.
в) система мен ортаның өзара байланысы.
Пайдалы қорытынды алу үшін өзара бірігіп әсер ететін компоненттердің
комплексі функционалдық система деген атпен физиология ғылымына
П.К.Анохин енгізді.
П.К.Анохиннің пікірі бойынша организмнің болымды адаптациялық
нәтижелерге жету қасиеттері, олардың эволюциялық дамуының алғашқы сатысында
пайда болған. Бұл қасиеттердің дамуы адам мен жоғары сатыдағы жануарларда
аяқталады. Өзін-өзі реттейтін тұрақты системалардың пайда болу мүмкіндігі,
өзін-өзі реттеудің бірінші болымды нәтижесі ретінде сыртқы ортаның
факторларына қарсы әсер ететін тұрақтылық пайда болды. Шын мәнісінде
активті түрде бейнелендіру системалық баскарудың жаңа дамыған кезеңі, әрі
оның озық өзгешелігі. Бұл П.К.Анохиннің пікірі бойынша, сырттан келетін
әсерге алдын ала активті түрде жауап дайындау болып табылады. Мұндай алдын-
ала дайындық сыртқы ортаның информацияларын үздіксіз жинақтаудың нәтижесі.
Адам мен жануарлардың миы сыртқы ортаны бейнелетін тамаша құрал.
Бейнелену активті түрде жүретін реакция. Жануарлар сыртқы ортаның
бейнеленген әсерлеріне өзінің өмір жағдайларына қарай қажетті түзетулер
жасап, жүріс-тұрыстың формаларын өзгертіп отырады. Бұл жануарлардың сыртқы
орта әсерінен пайда болған бұл жаңа қозғалыс формалары, олардың сыртқы
ортаға бейімделуіне ыңғайлайды.
Функционалдық система жеке органдардың қызметін дамытып, жаңа сапалы
дәрежеге көтереді. Мұнда басқарудың 1) микроавтономиялық, 2)
макроавтономиялық, 3) аралық үш дәрежесін бөліп көрсетуге болады.
Микроавтономиялық система негізгі физиологиялық локалды системалардың
көрсеткішінің тұрақты дәрежесін сақтайды. Макроавтономиялық система сыртқы
ортаның әсеріне қарсы ішкі органдардың тіршілік режимін реттейді.
Осы екі системаның бірлігін, өзара байланысын тұтас организмнің
физиологиялық функцияларын системалық басқару қажетті жағдай.
Тұтас организм жасау принципі. Тірі организм – күрделі системаның жұмыс
істеу заңдылығына жеке физиологиялық процестер бағынатын біртұтас система.
Әрбір орган немесе система өзіне тән қызмет атқарады. Тірі организм
өзіне қажетті заттармен қамтасыз етілуі оның сыртқы ортамен өзара активті
түрде байланыс қызметінің нәтижесі.
Осы байланыс арқылы тірі организм өседі, дамиды, қажетті энергияны,
пластикалық заттарды, энергияға бай күрделі химиялық қосындылар түрінде
жинайды. Жиналған энергияны тірі организм өзіне және әр алуан жұмыс
түрлерін орындауға жұмсайды. Мысалы механикалық, химиялық, электрлік,
осмостық т.б.
Энергетикалық системаның жұмыс программасы организмнің ішкі және
сыртқы басқару системалары арқылы жүреді. Ішкі басқару системасының өз
ішінде салынған, ал сыртқы басқару энергетикалық системаға, ядролық ДНК
информосомдар, информациялық РНК және нейросекреторлық эндокриндік т.б.
химиялық реттегіш арқылы әсер етеді.
Генетикалық басқару системасы өзінің реттеуші қызметін өзінен тыс
жатқан элементтерге қолданады. ДНК құрылымды гендері, өзіндегі салынған
кодтық белгілер информациясын, информосом системасы және РНК арқылы,
белоктар биосинтезі мен метоболикалық реакцияларға қатынасатын ферменттерді
синтездеу үшін береді.
Организм клеткаларында 2 - 8% артық гендік информация қызмет
жасамайды. Қалған 92 – 98% гендік информацияны белоктар мен гистондар
ұстайды.
Организмдегі қозғалыс энергиясының толқыны, АТФ мен мембрана
митохондриясында жинақталған электр энергия есебінен жүреді. Бұл
процестердің жүруі, барлық тірі организмдерде ұқсас болып келеді.
Физиологиялық функциялардың ритмділігі. Организмнің тіршілік
процестері әр кезеңдерде, ішкі және сыртқы факторлардың әсерімен күшейіп,
немесе әлсіреп өзгеріп отырады.
Ф.Халбергтің классификациясына сәйкес өте жоғары, жиілікті ритм –
1/2с – 20 с, циркадиялық (тәуліктік) – 20 – 28 инфрадиялық – 20 с – 6 күнге
дейін, ал төменгі жиілікті ритмге циркасептикалық (жетілік) – 7 күн,
циркавигинттік – 20 күндік және циркавигинттік (айлық) деп бөлінген.
Сонымен бірге маусымдық, жылдық, көпжылдық ритм деп бөлінеді, мысалы, 18
жылдық метон циклы. Өткен ғасырдың аяғында неміс дәрігері В. Флисс кейбір
аурулар әр кезеңдерге байланысты асқынатынын байқаған, мысалы, 23 күнде
ерлерде, 28 күнде әйелдерде асқынады. Өзбетімен дайындалуға сұрақ:
1. Физиологияның қазіргі мәселелері нені оқытады?
2. Тұтастық дегеніміз не?
3. Құрылымдылық дегеніміз не?
4. Бейнелеу активтігі дегеніміз не?
5. Физиологиялық функциялардың реттеулерінің систематикалық принциптері
дегеніміз не?
6. Активті түрде бейнелендіру дегеніміз Анохин бойынша қалай
анықтадалады?
7. Ағзада өтетін физикалық және химиялық процестер?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Абрамов В.В. Иммундық және жүйкелік жүйелердің
интеграциясы.Новособирск,1991.
2.Батуев А.С. Жоғары дәрежелі жүйке жүйе физиологиясы.Жоғары
мектеп.М.,1991.
3.Дубровский В.И. Валеология. 1998.
4.Сәтпаева Х.Қ.,Нілдібаева Ж.Б.-Адам физиологиясы .Алматы: «Білім» 1995.
№3-4 дәріс
Тақырыбы: Орталық жүйке жүйе физиологиясы:
Мақсаты: Орталық жүйке жүйесінің барлық қызметі рефлекс арқылы
атқаралатынын,оны ең алғаш кім ашқанын, «кері байланыс»пен «кері
афферентация» деген не, олардың қабылдағыштан басталатын ақпартты орталық
жүйке жүүйесіне қалай жеткізілетінін оқытады.
Жоспары:
1. Жүйке жүйесінің қызметі
2. Жүйке жүйесінің құрлысы
3. Жүйке жүйелерінің элементтерінің негізгі қызметтері мен қызметтері
4. Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу
5. Бас миының бөліктері
Жүйке орталығы деп – бірыңғай қызмет атқаратын орталық жүйке жүйесінің
белгілі бір жерінде топталған нейрондар жиынтығын айтады.Әрбәр рефлекстің
жүйке жүйесінде өз орталығы болады. Мысалы, тізе рефлекісінің орталығы
жұлынның бел омыртқа бөлігінде, зәр шығару орталығы жұлынның сегізкөз
бөлігінде, тыныс орталығы сопақша мидың орта шенінде орналасқан. Бірақ
бірыңғай қызмет атқаруға бір орталықтың нейрондары ғана емес, орталық жүйке
жүйесінің әр деңгейінде орналасқан көптеген басқа нейрондар тобы да қатысуы
мүмкін. Орталық жүйке жүйесінде қозу бір нейроннан екінші нейронға тек
синапстар арқылы тарйды, демек қозуды өткізу ерекшеліктері синапстардың
қозуды өткізу ерекшеліктеріне байланысты.
1. Жүйке орталығында қозу бір бағытта, яғни сезімтал нейроннан, аралық
нейронға, одан ары қарай қозғалтқыш нейронға өтеді.
2. Қозу әр синапста 0,2-0,3 мс –тей кідіріп, жүйке орталығына баяу өтеді.
3. Жүйке орталығын үздіксіз тітіркендіру арқылы оның ет және жүйке
талшықтарына қарағанда тез қажиды, біріншіден синапста медиаторлар
санының азаюынан, екінішіден – нейрон денесіндегі қуат қорының
азаюынан, үшінішіден – нейрондарға оттегінің жетіспеуінен болады.
4. Қозудың бастапқы толқыны жүйке орталығында баяу өтсе, келесі толқыны
жылдамырақ өтеді. Бастапқы қозу келесі қозудың тез өтуін жеңілдетіп,
жүйке орталығында із қалдырады.
5. Жүйке орталығында қозудың жиілігі мен күші тітіркендіргіштің жиілігі
мен күшіне тең бола бермейді.
6. Тітіркендіргіш әсеріне қарағанда оған қайтарылатын жауап, уақыты
жағынан әлдеқайда ұзағырақ.
7. Дивергенция мен конвергенция. Қозудың орталық жүйке жүйесінде өту
ерекшелігі осы екі құбылысқа байланысты.Бір нейрон аксонының серпінісі
бірден бірнеше нейронды қоздырады- бұл дивергенция. Бұған қарама-қарсы
құбылыс конвергенция.
8. 1862 жылы И.М.Сеченов ашқан жаңалық – орталық жүйке жүйесінде туған
қозу тап осындай екінші бір қозуға ұласады да нейронның қозуын
күшейтеді. Осы процесты – қозудың жинақталуы дейді.
9. Орталық жүйке жүйесінің ең бір қызметі рефлекстерді координациялау,
яғни жинақтау. Мысалы: оң аяқты бүгетін еттердің орталығы қозып тонусы
көтерілсе, дәл сол сәтте бүгілген аяқты жазатын еттердің орталығы
тежеледі ал жазу орталығы қозады. Сондықтан оң аяқ бүгілгенде сол аяқ
жазылады. Осыдан адам жүре алады. Адам бір сәтте тамақты шайнап жұта
алмайды, өйткені шайнау мен қозу орталығы бір мезгілде қозбайды.
Біреуі қозғанда , екіншісі тежеледі. Сондай – ақ демалу орталығы
қозса, дем шығару орталығы тежеледі. Сондықтан орталық жүйке жүйесі
қозу мен тежелу процестерінің тууы мен сөнуін, орталықтардың қарама-
қарсы қатынасын үздіксіз жөнге келтіріп отырады. Орталықтағы қозу сол
жерде қалмай қызметіне байланысты басқа орталықтарға жайыла бастайды
осы – жайылуды қозу иррадиациясы дейді. Қозу мен қатар оның
айналысындағы орталықтарды тежелу туып, қозу прооцесін жан-жағынан
қоршап, оны кері қарай алғашқыда пайда болған жеріне жаяды осы
процесті – концентарция деп атайды.Қозу мен тежелудің иррадиациясы мен
концентарциясы тітіркендіргіштердің күшіне байланысты. Жүйке
орталығында пайда болған бір процесс екінші қарама – қарсы процестің
тууына себепкер болса бұны индукция құбылысы деп атайды.Индукция
себебінен пайда болған тежелуді Ч.Шерингтон реципроктық немесе
ілеспелі тежелу деп атайды. Доминанттық қозу – белгілі бір жағдайда
уақытша бір орталық үстемдік ететін билеуші орталық бола алады. Үстем
қозу орталығы басқа орталықтардың қызметін тоқтата алады.
1. Өте қозғыш келеді. Қозу табалдырығынан төмен күштерге жауап береді.
2. Басқа орталықтарға бағытталған серпіністерді өзіне тартып, өзіндегі
қозуды күшейтеді де басқа орталықтардың қызметін тежеиді.
3. Қозу созыңқы болады.
4. Қозудың күші, жиілігі тітіркендіргіштің күші мен жиілігінен көп артық.
Сәл берілген тітіркендіргіштерге күшті жауап береді.
5. Қозу тез жинақталады.
Бас миының бөлімдері: Сопақша ми – сопақша мидың нейрон шоғырлары адамның
өмірін қамтамасыз етуде үлкен роль атқарады. Оған тыныс , қан тамырларын
тарылтып,кеңітетін, жүрек соғуын баяулатып, сирететін орталықтар
жатады.Сопақша көптеген қорғаныс және ас қорытуға қатысы бар рефлекс
орталықтары бар. Мысалы эмбрион сатысында жұту орталығы дамымай қалса, жаңа
туған емгенімен , сүтін жұта алмайды. Сүт өңеш қарынға бармай тыныс жолы
арқылы өкпеге құйылады да, бала ашығып өліп кетеді.Сопақша мидың
рефлекстері туа біткен рефлекстер болғанымен бұлардың орталықтарына ми
қыртысы әсер ете алады. Мысалы: адам аузына ас аларда шірік иісін сезсе,
шірік – деген ойға келсе адам лоқсуы, құсуы мүмкін. Артистер сахнада жылай
алады, осыларды барлдығы сопқша мидың қызметін ми қыртысы реттейтінін
көрсетеді.
Варолиев көпірі – осы күнге дейін толық анықталмаған. Көпір құрамында ақ
зат көп. Сондықтан ең басты қызметі жүйке серпіністерін өткізу.Ал ақ зат
негізінен жұлынның жоғары бағытталған және мидың жұлынға қарай бағытталған
жолдары. Ақ заттар аралығында бөлек-бөлек нейрон шоғырлары жайылған.
Бұлардың ішінде бас- сүйек – ми жүйкелерінің У,У1,У11- парларының ядролары,
көлденең жолақты етерді ширықтыруға қатысатын рефлкс орталықтары, ұйықтау
және ұйықтамау тәртібін реттейтін торлы құрылым нейрондары бар. Бұлармен
қатар көпірде демаолуды ,дем шығару процесімен алмастырып тұратын
пневмотаксикалық орталық пен тыныс орталығында зат алмасуын реттейтін
апанейстік орталық орналасқан.
Мишық - әр біреуі үлкен ми сыңарларының артқы жағында, сопақша мидың
үстіңгі жағында орналасқан қос жарты шардан және ортаңғы бөліктен
тұрады.Мишық орталық жүйке жүйесінің басқа бөлімдерімен төменгі,ортаңғы,
жоғарғы аяқшалары арқылы жалғасқан. Мишықтың қызметі – адамның өз еркімен
атқарылатын немесе оған бағынбайтын қимыл - әрекеттерді үйлестіріп отыру.
Егерде мишық көп жылдар бойы бұзылатын болса, мишықтың қызметін мидың басқа
бөлімдері , әсіресе ми қыртысы өзіне алып қимыл әрекеттерін түзете алады.
Егерде мишықты жартылай немесе түгелдей алып тастаса дененің қимыл әрекеті
әжептәуір бұзылады.Мишыққа қан құйылса да осындай болады. Егерде иттің
мишығын мүлде алып тастаса, атаксияға (жүріс –тұрысы бұзылады) ұшырайды,
әрі керексіз қимылдар жасайды астазияға ұшырайды (теңселіп-шайқалады). Дене
еттері солғын тартып, күшінен (астения), табиғи тонусынан
айырылады(атония). Мишығы зақымдалған адам қатты табиғи екпінмен сөйлей
алмайды, біресе жай, біресе созып, біресе жедел сөйлеп, дауысы бірде қатты
, бірде ақырын шығады.
Ортаңғы ми - варолий көпірі мен сопақша мимен бірге ми бағанасының
негізін құрайды. Оның сырт жағында ми қақапағы, іш жағында ми аяқшалары
орналасқан.
Қайталау сұрақтары:
1. өткізу ерекшеліктері синапстардың қозуды өткізу ерекшеліктеріне
байланысты.қаншаға бөлінеді?
2. Дивергенция мен конвергенция дегніміз не?
3. Қозудың жинақталуы дегеніміз не , ол қай уақытта пайда болады?
4. Иррадиация дегеніміз не?
5. Жүйке орталығында пайда болған бір процесс екінші қарама – қарсы
процестің тууына себепкер болу құбылысы қалай аталады?
6. реципроктық немесе ілеспелі тежелу дегеніміз не?
7. Сопақша ми қай жерде орналасқан атқаратын қызметі?
8. Варолиев көпірі атқаратын қызметі, құрылысы?
9. Егерде мишықтың жартысын немесе толығымен алып тастаса қандай өзгерістер
болады?
10. Варолиев көпірінің қызметІ?
Ұсынылған әдебиеттер:
1.Физиология человека. Учебник для институтов физической культуры.
/Под ред. Проф.Н.В.Зимкина/ М., ФиС,1975 г.
2.Адам физиологиясы Сәтпаева Х.Қ.,Нілдібаева Ж.Б.,Өтепбергенова Ә.А.-
Алматы: «Білім»2002 ж.
3.Адам физиологиясы Исмагулова Ф.А.,Төленбеков И.М.,Алматы «Мектеп»1985 ж.
№ 5-6 дәріс
Тақырыбы: Вегетативтік жүйке жүйесі.
1. Вегетативті жүйке жүйесінің қызметтер реттелуіндегі және ағзаныңішкі
орта тұрақтылығын сақтаудағы маңызы.
2. Сипатикалық және парасимпатикалық бөлімдердің құрылымдары , қызметтері.
3. Эмоция және вегетвтивтік жүйке жүйесі.
Орталық жүйке жүйесін морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне
байланысты сомалық және вегетативтік деп екіге бөледі.
Сомалық жүйке жүйесі – (СЖЖ) – қаңқа етермен байланысқан, ағзалардың
түрлі қимылдарын, сыртқы ортада бір жерден екінші жерге жылжуын қамтамасыз
етеді.
Вегетативтік жүйке жүйесі-(ВЖЖ)- ішкі ағзалардың қызметін, заттар алмасуын,
өсіп-өну процестерін реттейді.
Вегетативтік жүйке жүйесінің ерекшеліктері.
Вегетативтік жүйке жүйесін- сомалық жүйке жүйке жүйесімен салыстыра
отырып,олардың морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін байқауға
болады. ВЖЖ – морфологиялық ерекшеліктері:
1. Парасимпатикалық және симпатикалық болып бөлінеді.
Парасимпатикалық – жүйке жүйесінің орталық нейрондары ортаңғы және
сопақша мида, жұлынның сегізкөз бөлімінде
2. Симпатикалық – жүйке жүйесі жұлынның көкірек бөліміндегі
сегменттердің бүйір мүйізінде орналасқан..
3. Вегетативтік жүке сомалық жүйкеден әлдеқайда жіңішке.
4. Әрбір ағзада симпатикалық және парасимпатикалық жүйкелер
тарамдалған.
Вегетативтік жүйке жүйесінің физиологиялық ерекшеліктері:
1.Вегетативтік жүйкелер негізінен- эфференттік жүйкелер. Олар қозуды
орталықтан шеткі орналасқан ағзаларға жеткізеді.
2.Вегетвтивтік жүйке жүйесінің қозу қабілеті сомалық жүйке жүйесіне
қарағанда әлдеқайда төмен,ал хронаксиясы, қозу табалдырығы, керісінше
жоғары.
3. ВЖЖ- талшықтары арқылы қозу өте баяу өтеді.
4. ВЖЖ-де постсимпатикалық қоздыру потенциалы ұзаққа созылады.(50-80мс)
5.ВЖЖ- нің реакциясы өте төмен
6. ВЖЖ- нің талшықтарынан медиаторлар – ацетилхолин не адреналин бөлінеді.
ВЖЖ- сі ішкі ағзалар қызметін ішкі және сыртқы орта әсеріне бейімдеп,
реттеп отырады. Парасимпатикалық және сипатикалық жүйкелер ағзалар
қызметіне, әдетте қарама- қарсы әсер етеді. Мысалы: симпатикалық жүйке
жүректің соғуын жиілетіп күшейтсе, ал парасимпатикалық жүйке керісінше
сиретіп, әлсіретеді. ВЖЖ – сі зат алмасуын реттейді. Симпатикалық жүйке
диссимиляция (ыдырау) және зат алмасу қарқынын күшейтсе, ал
парасимпатикалық жүйке ассимиляция (түзілу) процестерін күшейтеді, зат
алмасу қарқынын төмендетеді. Симпатикалық жүйке жүйесі қозса, қанда эмоция
гормоны – адреналин көбейеді.
Қайталау сұрақтары:
1.Сомалық және вегетативтік жйке жүйесі дегеніміз не?
2. Симпатиткалық жүйке жүйесі қандай қызмет атқарады және олардың ролі?
3.Парасимпатикалық жүйке жүйесі дегеніміз не?
Ұсынылған әдебиеттер:
1.Физиология человека. Учебник для институтов физической культуры.
/Под ред. Проф.Н.В.Зимкина/ М., ФиС,1975 г.
2.Адам физиологиясы Сәтпаева Х.Қ.,Нілдібаева Ж.Б.,Өтепбергенова Ә.А.-
Алматы: «Білім»2002 ж.
3.Адам физиологиясы Исмагулова Ф.А.,Төленбеков И.М.,Алматы «Мектеп»1985 ж.
№7-8 -дәріс
Тақырыбы:Жүйке бұлшық ет жүйесі және оның жас ерекшеліктері
Мақсаты: Әрекеттердің жүйкелік және гуморальдық реттелісін,бірлестігін
физиологтар ашқан жүйкеаралық байланыс- синапстармен де дәлелдеуге
болады.Қозу жүйесі кезінде жүйке мен бұлшық ет арасында қандай байланыс бар
екенін, қозғалысқа қалай келетіні жайында түсінік.
Жоспары:
1.Бұлшық еттің жиырылу түрлері?
2. Бірыңғай салалы ететрдің жиырылу түрлері?
3 Жүйке талшықтарының түрлері?
4.Қозуды өткізу заңдылықтарының түрлері?
5.Синапс, оның құрылысы?
Еттің жиырылу күші тітіркендіргіштің күшіне,жиілігіне және еттің құрылыс
ерекшелігіне,функциональдық жағдайына байланысты.Бұлшық ет мыңдаған ет
талшықтары будағынан тұрады.
Белгілі бір бұлшық еттің қозу табалдырығын анықтаған соң тітіркендіргіш
күшін біртіндеп көбейтсе,бұған сәкес еттің жиырылу күші белгілі бір
деңгейге жеткен соң еттің жиырылу күші одан ары жиырылмайды. Еттің оптимум
және пессимум жиілігі болатыны және оның себебі белгілі.Ұзын ет талшықтары
қысқаларына қарағанда қаттырақ жиырылады. Қажыған еттің жиырылу күші
біртіндеп азаяды.
Еттің күші оның көтере алатын ең үлкен жүгімен анықталады. Бұл кезде ет
талшықтарының бәрі қатысады.,қатаяды. Мұндай күшті максимальды күш деп
атайды. Максимальдық күш ет талшықтарының санына және оның әрқайсысының
жуандығына байланысты.
Еттің максимальдыдық күшінің оның анатомиялық көлденеңінің ауданына
қатысын еттің салыстырмалы күші деп атайды.Бірыңғай салалы еттің қаңқа еті
секілді қозғыштық,қозуды өткізу,жиырылу қасиеттері болады. Мұнымен бірге ол
ерекше пластикалық қасиеті төмен,хроноксиясы және қозу табалдырығы жоғары,
абсолюттік рефрактерлік кезеңі ұзақ лабильділігі төмен болады.
Бірыңғай салалы еттің жекелеген жиырылуы өте ұзаққа созылады. Әсіресе
латенттік және жазылу кезеңі қаңқа етінен ұзақ.
Қозу процесі бірыңғай салалы ет арқылы өте баяу таралады. Мұның себебі
бұл етте пайда болған ӘП-ның жылдамдығы тканьге әсер еткен
тітіркендіргіштің күшіне және тітіркендіргенде бірден қозатын ет талшығының
санына байланысты.
Бірыңғай салалы етті қатты созса, ол келесі тітіркендіруге дейін
шиырықпай сол ұзындығын сақтайды. Кейбір бірыңғай салалы еттердің
автоматиялық қасиеті болады.Олар тітіркендіргіштердлің әсерінсіз ақ
өзддігінен белгілі бір ырғақпен жиырылады және ол түрлі сырттан келген
әсерлер арқылы жиіленеді,кейде тежелуіде мүмкін. Бұл автоматиялық
қасиетінің туу себебінің бірі- оның МП – ның тұрақсыздығы.
Жүйке талшықтарының құрылымы мен физиологиялық қөасиеттері.
Жүйке талшықтарының физиологиялық қасиеттері мен олардың қызметтерін
талшықты нейрон денесінен бөліп алып жеке зерттеуге болады. Жүйке
орталағынан шетке шыққан нейронның ұзын өсінділері топтанып түрлі жуанды-
жіңішкелі жүйке құрайды. Әр жүйке көптеген талшықтардын тұрады, мысалы
бақаның шонданай жүйкесі 12000 –дай жүйке талшықтарынан тұрады.
Жүйке талшықтарының физиологиялық қасиеттерінің бірі оның қозғыштығы,
екіншісі- қозу процессін өткізу. Қозғыштық қозғыш ұлпаларының бәріне тән
қасиет.Олар қозу процесінклеткалық мембрананың бойымен өткізеді.Қозу
процесінің жүйкеден өтуін және өту ерекшеліктерін зерттеу үшін жүйке –ет
препаратын пайдаланылады. Жүйке талшықтары миеленді және миеленсіз болып
бөлінеді. Сезгіш, қозғалқыш жүйкелердің көбі миеленді талшықтардан тұрады,
ал вегетативтік ганглиден кейінгі постганглилік талшықтардың көбі
миеленсіз болады. Әр жүйке талшығы цилиндр тәрізді біліктен тұрады.
Біліктің сыртын аксолемма қаптап жатыр, ал оның іші аксоплазмаға толған.
Аксоплазмада ұзыннан ұзақ орналасқан өте жіңішке , диаметрі 10-40 нм
нейрофибрилдер мен нейротүтіктер бар. Араларында митохондрилар,микросомдар
бар. Миеленді жүйке талшықтарының білігін сыртынан майлы қабық бірнеше рет
орап жатыр. (Шванн клеткасы). Миеленнің арасында кертіктері болады. Олардың
кертіктерін немесе үзілген жерін Ранвье керіктері деп атайды. Қозу
процесінің жүйке талшығының бойымен жылжуы аксоплазманың қасиеті.
Қозудың жүйкеден өту заңдылықтары. Қозуды өткізу қозуды екі жақты өткізу
және қозуды жеке өткізу. Қозуды екі жақты өткізу заңы бұл- қозу процесін
екі жаққа қарай өткізеді. Орталық жүйке жүйесімен байланысы үзілмеген
жүйкелерден қозудың белгілі бір бағытта өтуі орталықтағы нейрондар
арасындағы синапстардлың қасиетіне байланысты болады. Синапсқа дейін қай
жүйке болса да қозуды екі жаққа өткізеді.Қозуды жеке өткізу заңы- Әрбір
шеттегі жүйке құрылымында мыңдаған жүйке талшықтары болады,осы жүйке
талшықтары қозуды қатар жатқан талшықтарға жаймай, тек өз бойымен
өткізіп,тек өзімен ғана байланысқан ет талшықтарына тұп-тура жеткізеді.
Егер қозу жананыды жатқан жүйке талшықтарының бәріне таралатын болса онда
организм қалай болса солай қимылдап, қажетті қимылдар жасай алмайды.
Синапс - өзара жүйке клеткалары не жүйкемен шеттегі қызмет клеткасы
түйіскен жерінде серпіністерді өткізетін арнайы ұласуды айтады. Синапсты ең
алғаш рет ағылшын физиологы Ч. Шерингтон ұғымын енгізген.Синапстра ұласқан
клеткалардың түріне қарай нейронаралық, ет- жүйкелік болып әсеріне
байланысты қоздыратын,тежейтін, ал қозуды өткізу әдісіне қарай химиялық,
электрлік, болып бөлінеді. Жүйке тармағы мен миоцит түйіскен жерде ет-
жүйелік синапс құрылады. Жалғыз жүйке талшығы бұтақтанып 3- -3000 дейін
синапс құрайды. Денедегі барлық синапстардың құрылысы біркелкі. Әрбір
синапс үш элементтен тұрады пресинапстық, постсинапстық, синапстық
саңылаудан тұрады. Қозу процесі пресинапстық мембранадан постсинапстық
мембранаға жүйке ұшынан бөлінетін химиялық зат- медиатордың қатысуымен
өтеді. Медиатор – қозу процесін жеткізетін химиялық зат, жүйке бүршігіндегі
везикулаларда болады.
Өзбетімен дайындалуға сұрақтар:
1.Қозу дегеніміз не?
2.Бірыңғай салалы бұлшық еттердің қызметі атқаратын ролі?
3.Қозудың өткізу заңдылықтары?
4.Синапс дегеніміз не?
5.Синапс деген ұғымды ең алғаш кіргізген ғалым?
6.Синапстар ұласу түрлеріне қарай қаншаға бөлінеді?
7.Синапс қанша элементтен тұрады және олардың атқаратын қызметтері ,ролі?
Қолданылатын әдебиеттер:
1.Абрамов В.В. Иммундық және жүйкелік жүйелердің
интеграциясы.Новособирск,1991.
2.Батуев А.С. Жоғары дәрежелі жүйке жүйе физиологиясы.Жоғары
мектеп.М.,1991.
3.Дубровский В.И. Валеология. 1998.
4.Сәтпаева Х.Қ.,Нілдібаева Ж.Б.-Адам физиологиясы .Алматы: «Білім» 1995
9-10-дәріс
Тақырыбы:Талдағыштар жүйесі және олардың жас ерекшеліктері
Мақсаты:1.И.П.Павловтың талдағыштар туралы ілімі
2.Биологиялық маңызы
3.Хабар тасымалдаудағы негізгі жолдары
Талдағыштар (анализаторлар) немесе сезім жүйесі дегеніміз арнайы
қабылдағыш-рецепторлардан, аралық және орталық жүйке клеткаларынан, оларды
байланыстыратын арнаулы талшықтарынан тұратын жүйке жүйесінің күрделі
бөлігі. Сезім ағзалары организмнің өзін қоршаған ортамен өзара әрекеттесуін
жүзеге асыруда маңызды роль атқарады.
Талдағыштар туралы ілімді И.П.Павлов ашты. Ол, ең бірінші болып,
талдағыштың үш бөліктен тұратынын айтты: рецепторлық (шеткі бөлімі),
афференттік нейрондар және өткізгіш жолдар (аралық бөлім), соңында
афференттік сигналды қабылдайтын үлкен ми сыңарларының қыртысы (орталық
бөлімі).
Талдағыштардың шеткі бөлімін морфологиялық айырмашылығы бар және арнаулы
физиологиялық бағытқа икемделген көптеген қабылдағыштар (рецепторлар)
құрады.
Барлық рецепторлар екі үлкен топқа бөлінеді: сыртқы немесе
экстерорецепторлар және ішкі немесе интерорецепторлар – көру, дыбыс, иіс,
дәм, терінің сезу рецепторлары. Ал интерорецепторларға – ішкі ағзалардың
жағдайын ишараттайтын висцерорецепторлар және тірек-қимыл жүйесінің
вестибуляры мен пропиорецепторлары жатады.
Рецепторлар сыртқы орта мәліметтерін қабылдау түрлеріне байланысты екіге
бөлінеді: дистанциялық рецепторлар – олар ақпаратты тітіркендіргіш көзінен
әлдеқайда алыстан (көру, есту, иіс), ал контактық рецепторлар тікелей
жанасқанда мәлімет алады.
Рецепторлар өздері бейімделген тітіркендіргіштердің табиғатына қарай
мынандай болып жіктеледі: механорецепторлар – есту, тепе – теңдік, тірек –
қимыл аппаратының, терінің сипап сезу рецепторлары, жүрек пен қан
тамырларының қысым рецепторлары, хеморецепторлар - дәм, иіс, қан
тамырларының және тканьдердің химиялық заттарды сезетін рецепторлары,
фоторецепторлар, терморецепторлар (терінің және ішкі ағзалардың, орталық
жүйке жүйесінің қызу сезгіш рецепторлары), ауырғанды сезу (ноцицептік)
рецепторлар.
Барлық рецепторлар біріншілей және екіншілей сезетін болып екіге
бөлінеді. Біріншісі – иіс, сипап сезу рецепторлары және проприорецепторлар.
Бұларда тітіркендірістерді ұғыну және өңдеу үшін қозу толқыны сезгіш
нейрондардың тікелей өзінде пайда болады. Екіншісіне дәм, көру есту, тепе –
теңдік рецепторлары жатады. Мұндай рецепторлардың сезгіш нейрондары мен
тітіркендіргіштердің арасында өте мамандалған (икемделген) қосымша
қабылдағыш клеткалар болады. Яғни сезгіш нейронда қозу тікелей әсерден
емес, тек қосымша қабылдағыш клеткалар арқылы туады.
Өздерінің негізгі қасиеттеріне байланысты рецепторлар тез және баяу
бейімделуші, төмен және жоғары табалдырықты, біррайлы және көпрайлы т.б.
болып бөлінеді. Іс жүзінде, түйсіктердің сипатына қарай рецепторлардың
психофизиологиялық жіктелуді өте маңызды орын алады.
Көру талдағышы
Көру талдағышы – дам мен жоғары омыртқалы жануарлар үшінас маңызды сезім
мүшелерінің бірі. Ол барлық рецепторлардан миға келетін мәліметтің 90
%жеткізеді. Көзге ілінген заттардың торлы қабыққа түсіп қабылдағыштарды
қоздырады. Қозу толқындары ми қыртысындағы көру талдағышының жоғары
бөліміне жетіп талданады.
Көздің оптикалық жүйесі
Көз алмасының үш қабықшасы бар, олар көз ұясында орналасқан. Оны сыртынан
ақ қабықша немесе склера қаптап жатыр, бұл тығыз дәнекер қабықтан тұрады.
Склераның аортқы жағында тесік болады, ол арқылы көру жүйкесі енеді. Ақ
қабықшаның алдыңғы бөлімі мөлдір қасаң қабыққа өтеді.
Ал қабықшадан кейін тамырлы қабықша орналасқан.Қабықшаның алдында нұрлы
қабық. Ал торлы қабық көздің ішкі үшінші қабықшасы.
Нұрлы қабықтан кейін екі жағы дөңес келген мөлдір линза – көз бұршағы
орналасқан. Көздің ішкі қуысын шыны тәрізді дене толтырып тұрады.
Жарық сәулесін толтыратын орта ( қасаң қабық,көз бұршағы, шыны тәріздес
дене) және торлы қабық (ретина) көздің негізін құрайды..
Әрбір оптикалық жүйенің жарық сәулесін сындыру үшін диоптримен (Д)
белгілейді. Адам көзінің сындыру күші алыстағы заттарға қарағанда -70,5 (Д)
болады.
Есту талдағышы.
Есту мүшесі үш бөліктен тұрады –сыртқы, ортаңғы, ішкі.
Дыбыс шалушы және өткізуші аппараттар.
Сыртқы құлақ- Сыртқы құлақ дыбысты қабылдау бөлімі болып саналады.
Ортаңғы құлақ - дыбысты өткізуші аппарат болып саналады, бұл бір- бірімен
байланысқан балғашық, төс, үзеңгі сүйекшелерден тұрады. Олар дабыл
жарғағының тербелісін іщкі құлаққа жеткізеді.
Өз бетімен дайындалуға сұрақтар:
1.Талдағыштардың арасындағы әсер ету механизмдері?
2.Өткізу табалдырығын қалай анықтауға болады?
3.Адам құлағы қанша жиілік диапазоныныда дыбыстарды қабылдайды?
4.Неге көру аймағы әртүрлі түсте бірдей емес?
5.Көру аймағының көлемі неге байланысты?
6.Орталық және шеткі көру дегеніміз не?
7.Көз қарашығы қанша нейрондардан тұрады?
8.Неге түн кездерінде жануарлардың көзі жарқырайды?
9.Сары дақ дегеніміз не?
10.Тауық соқыры және жарықтан қорқу деген не?
11.Көз аккомодациясы дегеніміз не және оның механизмдері?
12.Алыстан көру және жақыннан көру дегеніміз не?
Қолданылатын әдебиеттер:
1.Абрамов В.В. Иммундық және жүйкелік жүйелердің
интеграциясы.Новособирск,1991.
2.Батуев А.С. Жоғары дәрежелі жүйке жүйе физиологиясы.Жоғары
мектеп.М.,1991.
3.Дубровский В.И. Валеология. 1998.
4.Сәтпаева Х.Қ.,Нілдібаева Ж.Б.-Адам физиологиясы .Алматы: «Білім» 1995
№6 дәріс
Тақырыбы: Жоғары жүйке қызметтері
ЖЖЖ-і туралы түсінікті анықтау. И.М.Сеченовтың ерікті қимылдар және психика
табиғаты туралв материалистік көзқарастың қалыптасыуындағы маңызы.
И.П.Павловтың шартты рефлекстер туралы ілімі.
Шартты рефлекстің сипаттамасы, олардың шартсыз рефлекстен
айырмашылығы,бейімделу маңызы,шартты жоғары реттік рефлекстері. Шартты
рефлекстер түзілуінің механизмі. Шартты талдағышты және қимыл рефлекстері.
Бірінші және жоғары реттік шартты рефлекстер. Шартты рефлексті тіркеудің
физиологиялық механизмдері. Ес, оның түрлері.
Шартты рефлестің тежелуі.Динамикалық стереотип, үйрену тәлім- тәртәп
қоршаған ортаға бейімделудің алғы шарты.Мотивация және эмоцияның
физиолгиялық механизмдері.
№7 дәріс
Ерікті қимылдар және оның жас
ерекшеліктері
№11-12 дәріс
Тақырыбы: Қанның қызметтері
Мақсаты: Қанның маңызын, құрылысын атқаратын қызметтерін білу.
Жоспары:
1.Қанның құрамы және маңызы
2.Қанның формалық элементтерін және жасқа байланысты ерекшеліктері
3.Қанның физика – химиялық қасиеттері
4.Қанның осмостық қысымы, гемолиз
5.Қанның ұюы
6.Қан топтары
Қанның маңызы. Қан мен лимфа және ткань аралық сұйықтық организмнің ішкі
сұйық ортасын құрайды да, бүкіл дене клеткаларын, тканьдерінжуып жатады.
Организмнің ішкі сұйық ортасының құрамы, физикалық және химиялық
қасиеті біршама тұрақты болады, сондықтан да организмдегі клеткалардың
тіршілік процесі қалыпты жүріп жатады.
Қан организмдегі клеткаларға, тканьдерге қоректік заттарды жеткізетін
болса, екінші бір органдар зиянды, керексіз улы заттарды организмнен
шығарып отырады. Қорыта келгенде қан организмдегі клеткалардың тіршілігін
сақтайды, әрі ол клеткалар мен тканьдердегі су мен минерал заттардың
мөлшерін реттеп тұрады.
Қан қан тамырларымен ағады да, организмнің барлық клеткаларына
коректік заттарды тасу қызметін атқарады. Мысалы, қан тканьге глюкоза, амин
қышқылдары, май, витамин, минерал заттарын, суды, оттегін т. б. қоректік
заттар жеткізсе, екінші жағынан зат алмасу процесінің нәтижесінде
организмнен бөлінген ақырғы өнімдерді (мочевина, аммиак, несеп қышқылы,
көмір қышқылы) сыртқа шығару органдарына: бүйрекке, тер бездеріне, ішекке
және өкпеге апарады. Қан организмде гуморальдық реттелу процесін қамтамасыз
етеді, яғни организмдегі органдарды химиялық жолмен бір-біріне байланыстыра
отырып реттейді. Қанның организмді гуморадьдық жолмен реттеуі – ондағы ішкі
секреция бездерінде түзіліп, қанға қосылатын физиологиялық актив заттарға –
гормондарға байланысты.
Сонымен бірге қанда болатын иммунитет факторы организмде қорғаныс
қызметін атқарады. Иммунитет – қандағы лейкоциттердің фагоцитоз процесіне
бейімділігі. Қандағы қорғағыш денелер организмдегі микробтарды, олардың
бөлетін улы заттарын зиянсыздандырады және зиянды белоктарды ыдыратады.
Қанның құрамы, мөлшері, физикалық және химиялық қасиеттері
Қанның құрамы мен мөлшері. Қан – клетка құрылысы жоқ, сарғылттау
келген сұйық зат – плазмадан және оның ішінде жүзіп жүрген қанның
клеткаларынан тұрады. Қанның клеткаларына қанның қызыл түйіршіктері
(эритроциттер), қанның ақ түйіршіктері (лейкоциттер), қан пластинкалары
сияқты клеткалар (тромбоциттер) жатады.
Қан құрамының 55-60 проценті плазма, 40-45 проценті қан түйіршіктері.
Қалыпты жағдайда қанның жалпы мөлшері адамның дене салмағының 1/13
бөлігіндей болады да, ол организмде біршама тұрақты сақталады. Егерде қан
тамырларына қанның орнын басатындай сұйықтық жіберіп, қанның сұйықтық
мөлшерін көбейтсек, көп ұзамай-ақ қанның мөлшері бұрынғы мөлшеріне қайта
келеді. Қандағы артық сұйықтықтың біраз бөлігі дереу бүйрек, тері арқылы
шығарылса, ал қалған көп бөлігі тканьге өтеді. Кейіннен сол өткен сұйықтың
ыдырау өнімдері сыртқа шығару органдары арқылы біртіндеп организмнен
шығарылып тасталынады. Қанның жалпы мөлшерінің 1/3 бөлігі қан тамырларының
жарақаттануынан бірден ағып кетсе, организм өліп кетуі мүмкін. Мұндай
жағдайда организмге дереу қан немесе қанның орнын басатын сұйық ертінді құю
керек.
Судың тұтқырлығы бір өлшеуіш шамаға тең болып алынса, сумен
салыстырғанда плазманың тұтқырлығы 1,7 – 2,2, ал қанның тұтқырылығы 5,0 –ге
тең болады. Қанның тұтқырлығы ондағы әр түрлі белоктар мен эритроциттердің
мөлшеріне байланысты. Егер организмнен әр түрлі физиологиялық жағдайларға
байланысты су көп шығарылса (іш өткенде, көп терлегенде, қанда
эритроциттердің саны көбейгенде), қанның тұтқырлығы артады.
Қанның сыбағалы салмағы 1,050 - 1,060, эритроциттердікі - 1,090,
плазманыкі - 1,025 - 1,034 аралығында болады.
Қанның осмос қысымы. Жартылай өткізгіш жарғақ арқылы бөлінген екі
ерітіндінің (NaCl) біреуінің ішінде ерітілген заттың конценрациясы
(екіншісімен салыстырғанда) көп болса, су концнтрациясы көп ерітіндіге
қарай ауысады. Себебі жартылай өткізгіш жарғақ еріткіші, яғни суды өткізеді
де, ерітілген затты өткізбейді. Жартылай өткізгіш жарғақтан еріткіштің (су)
өтуіне жұмсалатын күшті осмос қысымы деп атайды. Организмде қан
тамырларының қабырғасы жартылай өткізгіш жарғақ қызметін атқарады. Сонда
жартылай өткізгіш жарғақтың іш жағында қан, сырт жағында ткань сұйықтығы
жатады. Қанның осмос қысымының биіктігі ондағы электролит иондарының сандық
мөлшеріне, белок молекулаларына, органикалық заттардың мөлшеріне байланысты
болады да, криоскопиялық әдіс арқылы анықталады.
Ерітіндінің қату температурасы – ішіндегі ерітілген заттың
концентрациясына байланысты. Неғұрлым ерітіндідегі заттың концентрациясы
көп болса, соғұрлым ерітіндінің қату температурасы төмен болады.
Еерітіндінің қату температурасының 0 градустан төмен мөлшерін көрсететін
шаманы депрессия деп атайды. Сонда химиялық таза судың қату температурасы
депрессия көрсткіші деп сптеледі. Адам мен сүтқоректілердің қанның дпрессия
көрсеткіші - 0,56 - 0,58, ал бұл шама дене температурасы 370С болғанда,
осмос қысымының 7,7 - 8,1 атмосфера санына сәйкес келеді, осы осмос
қысымының 60%-і қандағы NaCl ерітіндісінің үлесіне тиеді.
Эритроциттердің және дене клеткаларының осмос қысымы клеткаларды
қоршап жатқан сұйықтықтың осмос қысымымен бірдей болады.
Қан мен ткань арасындағы су алмасу процесін реттеуінде қан, лимфа және
ткань сұйықтығының осмос қысымының маңызы өте зор. Клетканы қоршап жатқан
сұйықтықтың осмос қысымы өзгерсе, ондағы су алмасу процесі бұзылады. Бұл
өзгерісті эритроциттерден байқауға болады. Егерде эритроциттерді плазманың
осмос қысымынан жоғары NaCl ерітіндісіне салса, онда құрамындағы суынан
айрылып, көлемі өте кішірейіп бүрісіп қалады. Мұндай ерітіндіні
гипертоникалықерітінді деп атайды. Ал эритроциттерді плазманың осмос
қысымынан төмен NaCl ерітіндісіне салса, оларға су кіріп, көлемі үлкейіп
ісінеді де, жарылып кетеді. Мұндай ерітіндіні гипотоникалық ерітінді деп
атайды.
Эритроциттердің гипертоникалық және гипотоникалық ерітінділерде
бұзылып, тіршілігін жоюын гемолиз деп атайды.
Изотоникалық ерітіндіде эритроциттер мен дененің басқа клеткаларының
тіршілік процесі сақталады. Изо - бірдей, тоника – қысым. Сонда
изотоникалық ерітінді деп – осмос қысымы бірдей ерітінділерді айтады.
Изотоникалық кандағы NaCl ерітіндісін физиологиялық ерітінді деп атайды.
Жылы қандылар үшін изотоникалық ерітіндіде 0,9% NaCl болады.
Қанның құрымындағы глюкоза, мочевина т.б. органикалық қосылыстар, оның
осмос қысымын онша көп өзгерте алмайды, себебі, плазмада тұздармн
салыстырғанда, олардың молекулалық салмағы өте үлкен болғанмен, мөлшері аз.
Қанның осмос қысымының 1 процентке жуығын плазманың белогы құрайды.
Қан тамырларының қабырғасы электролиттерді жақсы өткізеді, сондықтан
олардың концентрациясы қанда, лимфада және ткань сұйықтығында бірдей болады
да, осмос қысымын өзгерте алмайды. Ал белоктарды қан тамырларының қабырғасы
өткізбейді, өйткені олардың қан тамырларының кі жағындағы концентрациясының
арақатынасының шамасына байланысты, су қаннан тканьге, не керісінше,
тканьнен қанға ауысып өтіп тұрады. Егер қанда белоктың мөлшері азайса,
мысалы ашыққанда, су қан тамырынан тканьге өтеді де, соның нәтижесінде
денеде ісік пайда болады. Қанның белогы арқылы пайда болған осмос қысымын –
онкотикалық (ісік) қысым деп атайды.
Организмдегі ақырғы қалдық өнімдерді сыртқа шығаратын органдарға
бүйрек, тер бездері жатады. Осы органдар осмос қысымын реттеп отырады. Бұл
органдар қызметінің нәтижесінде зат алмасу процесіндегі үнемі бөлініп
тұратын ақырғы қалдық ыдырау өнімдері де осмос қысымын өзгерпейді. Қанға
қарағанда несеп пен тердің осмос қысымы өте тұрақсыз, тез өзгергіш келеді.
Тердің депрессия көрсеткіші 0,18 - 0,60, ал несептікі 0,2 – 2,2. Дене
қызметі қанның осмос қысымын өзгертеді.
Қанның актив реакциясы. Қанның актив ракциясы гидроксил (ОН/) және
сутегі (Н.) иондарының арақатынасымен беріледі. Ол рН деген белгімен
белгіленеді. Сутегі көрсеткіші – рН – сутегі ион концентрациясының теріс
ондық логарифмы. Қанның бұл реакциясы (рН) орташа есеппен 7,36 – ға тең.
Қанның рН 7-ден төмен немесе 8-ден жоғары болып өзгеруі организмнің
тіршілігі үшін өте қауіпті.
Буфер системасына және сыртқа шығару органдарына байланысты,
организмде қанның актив реакциясы біршама тұрақты болады.
Қанның буфер системасы. Қанның рН реакциясын өзгертпей, тұрақты сақтап
тұратын қоспаларды буфер систмасы деп атайды. Буферлік қасиеті бар
ерітіндіде әлсіз немесе аз диссоциацияланатын қышқыл және сол қышқылдың
сілтілі тұзы болады. Мұндай буферлік қасиеті бар ерітіндіге күшті қышқыл
немесе сілті қосса да, ерітіндінің рН ортасы қышқылдық немесе сілтілік
жаққа ауыспайды.
Оның себебі, ерітіндіге қосылған күшті қышқыл ертіндідегі әлсіз
қышқылды оның негізінен ығыстырып шығарады. Сонда ерітіндіде әлсіз қышқыл
тұзы түзіледі. Ал буфер ерітіндісіне күшті сілті қосса, онда әлсіз
қышқылдың тұзы мен су пайда болады да, ерітіндінің сілтілі жаққа ауысуынан
сақтайды. Буфер системасы қанның рН реакциясын тұрақты сақтайды. Организмде
3 түрлі буфер системасы бар:
1. Бикарбонат буфер системасы.
2. Фосфат буфер системасы.
3. Белок буфер системасы.
1. Бикарбонат буфер системасы – көмір қышқылынан және натрий мен
калийдің бикарбонатынан тұрады:
(Н) = К. (Н2СО3)/(ВНСО3)
Мұндағы В – калий мен натрий иондарының белгісі, ал К – тұрақты шама,
константа (Н) – сутегі ион концентрациясы. Организмде зат алмасу процесінің
нәтижесінде ыдырау өнімдері – біріншіден үнемі сүт қышқылы және басқа да
қышқылдар – түзіледі. Олар клеткалардан қанға өтеді де, қандағы
бикарбонаттың натрий немесе калий ионын ығыстырады. Соның нәтижесінде сүт
қышқылы және басқа да түзілген қышқылдарының тұздары және көмір қышқылы (Н2
СО3) түзіледі. Түзілген көмір қышқылының артығы организмнен шығарылып,
қышқыл жаққа қарай ауысқан қанның актив реакциясын бұрынғы қалпына
келтіреді.
Қанда неғұрлым көмір қышқылы көбейсе, сутегі ионының концентрациясы
артады да, тыныс алдыратын нерв орталығын қоздырады. Сөйтіп, өкпенің
желдеткіш қызметін атқарады. Соның нәтижесінде көмір қышқыл газы сыртқа
шығарылады. Осыған байланысты көмір қышқылының биокарбонаттарға қатынасы
бұрынғы қалпына келді.
Ал егер қанға, зат алмасу процесінің нәтижесінде, сілті көп білінсе,
олар көмір қышқылымен нейтралданады. Бұл жағдайда тыныс алу орталығының
қызметі төмендейді. Өкпе арқылы көмір қышқыл газы көп шығарылады. Ал қанда
түзілген бикарбонаттың артық мөлшері бүйрек арқылы организмнен шығарылады.
Мұнда тағы қандағы көмір қышқылының бикарбонаттарға қатынасы алғашқыдай
болады.
Организмнің қалыпты жағдайдағы қандағы бикарбонат мөлшері көмір
қышқылының 18/ ес көп, сондықтан қанның буферлік сыйымдылығы сілтіге
қарағанда, қышқылдылығы көбірек болады. Мұның биологиялық маңызы өте зор,
себебі организмдегі зат алмасу процесінің нәтижесінде сілтіге қарағанда
қышқыл көп түзіледі. Қандағы бикарбонаттарды қанның сілтілі қоры дееп
атайды.
Егер организмде зат алмасу процесінің нәтижесінде қышқыл өте көп
түзілсе, қанның сілті-қышқыл теңдігін бикарбонат буфеер систмасы бір
қалыпты сақтап тұра алмайды. Мұндай жағдайда фосфат буфер системасы іске
қосылады.
2. Фосфат буфер системасы. Бір негізді фосфор қышқыл тұздары натрий
немесе калийдің екі негізді фосфор тұзына қатынасымен анықталады:
ВН2 РО4
В2 НРО4
(В- калий мн натрий иондарының белгісі). Мұнда түзілетін бикарбонаттардың
мөлшері, зат алмасу процесінің нәтижесінде түзілген көмір қышқылының
санына байланысты болады.
Н2 СО3 + В2 НРО4 ВН2 РО4 + ВНСО3
Бір негізді фосфор қышқыл натрий немесе калий тұздары диссоцияланғанда
қайтадан сутегі иондары болады, бірақ олардың концентрациясы бос қышқылдағы
сутегі иондарының концентрациясынан әлдеқайда аз болады.
3. Белок буфер системасы. Плазмасының белогындағы қышқыл және сілті
тобының арқасында қан амфотерлік реакция көрсетеді де, буферлік
қасиетке ие болады. Плазма белогы өзінің амфотерлік қасиеті
арқасында қанның рН реакциясына қарай, қанның ортасы қышқыл болса
сутегі ионын, ал сілтілі болса – гидроксил ионын байланыстыра
алады.
Гемоглобин (Нв) белок буфер системасына қатысады. Бұл гемоглобиннің
натрий немесе калий тұзына байланысты, гемоглобин көмір қышқылына қарағанда
әлсіз қышқыл болғандықтан, өзінің калий нмесе натрий ионын береді де, өзі Н
– ионын қосып алып, әлсіз диссоциацияланатын қышқылға айналады.
ВНв + Н2СО3 Н.Нв + ВНСО3
Белок буфер системасымен салыстырғанда бикарбонат буфер және фосфат
системалары қанның тұрақты активтік реакциясын сақтауда маңызы шамалы.
Қандағы барлық буферлік қасиеттің 75 процентке жуығы гемоглобин белок
системасынан құралады. Буфер системасы тканьдердің рН реакциясын тұрақты
сақтап тұрады. Олардың негізгі буфер – белоктар мен фосфаттар. Қанның рН
реакциясын сақтауда тыныс алу органының да маңызы зор. Мысалы, өкпе арқылы
артық көмір қышқыл газы шығарылады. Организмде қанның рН реакциясын тұрақты
сақтап тұрады. Олардың негізгі буфер – белоктар мен фосфаттар. Қанның рН
реакциясын сақтауда тыныс алу органының да маңызы зор. Мысалы, Өкпе арқылы
артық көмір қышқыл газы шығарылады. Организмде қанның рН реакциясын тұрақты
сақтау үшін сілтінің, қышқылдың артығын сыртқа шығаруда ыдырау өнімдерін
шығаратын органдарының да ролі өте зор. Сонымен организмнің қалыпты
жағдайында қанның сілті – қышқыл теңдігін тұрақты ұстап тұратын қышқыл және
сілті эквивалнті екен. Егер адам ұзақ уақыт демалмай, өте ауыр дне
қызметімен шұғылданса немесе қатты наукастанса, қанның активтік реакциясы
қышқыл жаққа қарай ауысады. Мұндай қанның активтік реакциясының өзгерісін
ацидоз деп атайды. Ал кейде керісінше, қанның активтік реакциясы өкпенің
қызметі күшейгенде сілтілік жаққа ауысады, оны алкалоэ деп атайды.
Қанның ұюы. Қанның ұюы плазмадағы еріген блок фибриногеннің, ерімейтін
фибрин белок жіпшелеріне айналуынан болады. Фибриннің түзілуі тромбин
ферментінің қатысуымен жүреді. Қанда оның тек қана активсіз формасы –
протромбин болады.
Протромбинді актив фермент тромбинге айналдыру үшін, фермент
протромбиназа керек, бірақ ол қанда актив күйде болмайды. Фибрин жіпшелері
түзілуі үшін, алдымен плазмадағы тромбоген ферменті активтеліп тромбинге
айналып, дайындық қызметі жүреді. Ұю процесінің барлық кезеңдері кальций
ионының қатысуымен жүреді.
Фибриноген белогы мен протромбин ферменті бауырда жасалады.
Қанның ұюы - өте күрделі тізбектелген реакциялардан тұратын процесс.
Қанның ұюын 4 негізгі фазаға бөлуге болады
1) протромбиназа ферментінің активтелуі;
2) протромбиннің тромбинг айналуы;
3) белок фибриногеннің фибрин жіпшелеріне айналуы;
4) ұйыған қанның тығыздалуы.
Қанның ұюындағы тромбоциттердің ролі. Қан пластинкалары (тромбоциттер) -
ядросыз, өте кішкентай қанның тұрақсыз клеткалары. Тромбоциттердің қызметі
қанның ұюына өте тығыз байланысты. Қанның ұюының басталуыны өзі
тромбоциттер бұзылған кезд түзілетін актив фермент тромбокиназа әсерінен
жүреді.
Ас қорыту органдарының кілегейлі қабығындағы ерекше клеткаларда
серотонин деген биологиялық актив зат жасалып қанға өтеді де, ондағы
тромбоциттерге сіңеді. Қан тамырлары жараланған жерде бұзылған
тромбоциттерден босаған серотонин сол жердегі тамырдың тарылуын қамтамасыз
етеді.
Тромбоциттердегі ерекше зат ретрактозим, қанның ұйығандағы қоймалжың
затының тығыздалуы үшін, фибрин жіпшелерінің қысқарып жуандауының жылдам
жүруін қамтамасыз етеді.
Қанның ұюы – қанда тромбин, протромбин мөлшері көбейсе, қан
тамырларының хеморецепторлары тітіркеніп рефлекторлық жолмен қанға оны
ұйытпайтын заттар шығарады. Мысалы, бауырда синтезделетін гепарин,
тромбопластин, протромбин, тромбин, фибриноген, адреналин, серотонин тағы
да басқа қанның ұю процесіне қатынасатын белоктар өзара әрекеттесіп, қанды
ұйытпайтын күрделі комплексті қосылыс жасайды. Ұйыған қан – тромб қан
тамырын бітеп тастап, организмді өлімге әкеліп соқтыруы мүмкін, қанды
ұйытпайтын системаның өте сирек кездесетін бұзылуы қанның ұю қасиетін толық
жояды. Бұл құбылыс гемофилия деп аталады. Гемофилия әке жағынан тұқым
қуалайтын, өмірге өте қауіпті ауру.
Қанның клеткалары. Эритроциттер – қанның қызыл түйіршіктері. Олардың
құрамындағы гемоглобинде тыныс алу пигменттерінің тобына жататын
хромопротеиндер бар. Олар оттегімен өте оңай қосылса және ажыраса алады.
Эритроциттер – ядросы жоқ, екі жағы ойыс келген жоғары дәрежелі қан
клеткасы. Эритроциттердің ақ түсті стромасы (скелеті) және қабығы бар.
Қабығы - липоид, белок комплексінен түрады да, коллоидтар мен Na, К, Са
иондарын өте нашар, ал Cl, HCO3 аниондарын, Н, ОН иондарын жақсы өткізеді.
Эритроциттердің саны 1 мм3 қанда ерлерде 5 - 5,5 млн, әйелдерде - 4,5
– 5 млн. жуық. Жаңа туған жас балаларда эритроциттер саны әр түрлі
жағдайларға байланысты көбейіп, азайып тұрады.
Эритроциттер организмде қорғаныш қызметін атқарады. Олардан кейбір
микробтарды зарарсыздайтын эритрин деген зат бөлініп алынған.
Гемоглобин организмде оттгін тасушы, көмір қышқыл газын шығарушы
пигмент болып табылады. Әрбір гемоглобин молекуласында темір атомы болады.
Гем актив - фермент, ал глобин – гемнің белок тасушысы. Гемоглобин сүйек
кемігінде эритробласт клеткаларында жасалады.
Бауыр және көк бауырда эритроциттер бұзылып, құрамындағы гемоглобин
ыдырағанда, гемнен темірмолекулалары бөлінеді де, әрі қарай тотықтану
реакциясы жүріп, гемоглобиннен пигмент билирубин түзіледі.
Кейбір адамдардың эритроциттері екінші адамның қанының плазмасымен
қосылғанда агглютинациялануын зерттеу нәтижесінде қан құю арқылы емдеудің
ғылыми негізі салынады. Адам қанындағы эритроциттерде екі түрлі
желімденетін зат: агглютиноген А және агглютиноген В болатыны, ал плазмада
екі түрлі желімдейтін зат: агглютинин α және агглютинин β бар екені
аңықталған.
Эритроциттердегі агглютиногеннің, плазмадағы агглютининнің бар-жоғын
зерттеп, есептеп барлық адамдардың қанын 4 топқа бөлуге болатыны
аңықталған.
Агглютинация жүрсе плюс (+), жүрмесе минус (-) деп белгілеу арқылы,
төмендегі таблицада қанның қандай тобын қай топтағы қаны бар адамға құюға
болатыны көрсетілген.
|Плазма тобы |Эритроциттер тобы (агглютиногендер) |
|(агглютинниндер) | |
| |Жоқ I (0) |II (А) |III (В) |IV (АВ) |
|I (α) және (β) |- |+ |+ |+ |
|II (β) |- |- |+ |+ |
|III (α) |- |+ |- |+ |
|IV (0) (жоқ) |- |- |- |- |
Эритроциттердің агглютинациясы тек агглютиноген А мен агглютинин α,
агглютиноген В мен агглютинин β кездессе ғана жүреді. Сонда I топты барлық
(I, II, III, IV) топтарға құюға болады. II топты II және IV топқа, III
топты III және IV, ал IV топты тек IV топқа ғана құюға болады.
Қан беретін адамды донор, қан қабылдайтын адамды реципиент деп атайды.
Лейкоциттер. Лейкоциттер немесе қанның ақ түйіршіктері, организмде
қорғаныс қызметін атқарады. Олардың атқаратын негізгі қызметі: фагоцитоз,
қорғағыш денелер жасау, белок алмасу процесі кезінде бөлінген улы заттарды
зиянсыздандырып ыдырату.
Дені сау адам қанының бір куб миллиметрінде 6-8 мыңға жуық лейкоциттер
болады. Лейкоциттер екі үлкен топқа бөлінеді:
1) түйірлі лейкоциттер немесе гранулоциттер; 2) түйірсіз лейкоциттер
немесе агранулоциттер.
Түйірлі лейкоциттер тобына эозинфильдер, базофильдер, нейтрофильдер
жатады.
Нейтрофильдер өзін қоршаған ортаға лизосомды ферменттер бөледі.
Базофильдер қанды ұйытпайтын системаның құрамына кірітін активті – гепарин
өнімін көбейтеді, әрі биологиялық активті-гистамин синтезіне қатынасады.
Түйіршік лейкоциттерге – моноциттер мен лимфоцитте жатады. Моноциттер –
барлық лейкоциттер санының 4-8 процентін құрайды. Олар сүйек кемігінде,
лимфа түйіндерінде және дәнкер тканьдерінде жасалады. Моноциттер
макрофагтар деп аталады да, нейрофильдер сияқты қызмет атқарады.
Лимфациттер барлық лейкоциттер санының 25 – 35% - ін құрайды, лимфа
түйіндерінде, көк бауырда, кілегейлі қабықта дамып жетіледі. Бұл клеткалар
қабыну процесіне ұшыраған организмнің қайта қалпына келуін қамтамасыз
ететін реакцияларға қатысады.
Өзбетімен дайындалуға сұрақтар:
1.Қалыпты жағдайда қанның жалпы мөлшері адамның дене салмағының қанша
бөлігін алады?
2.Қан дегеніміз не оның адам ағзаларында алатын орны ?
3.Қан қандай қызмет атқарады?
4. Қан қандай компоненттардан тұрады?
5.Қан плазмасы дегеніміз не және оның құрамы?
6.Қанның физика – химиялық қасиеттері бар ?
7.Қанның ұюы қандай фазалардан тұрады?
8.Резус – фактор дегеніміз не?
9.Адам қаны қанша топтан тұрады және? Оларға сипаттама бер.
№ 13-14 дәріс
Тақырыбы:Қан айналымы және жасерекшеліктері
Мақсаты: Қан айналу жүйесінің қай қарыншадан қай жүрекшеге барып
құятынын білу.Артерия қан тамырлары,вена қан тамырлары, салалы қан
тамырының құрылысы және қасиеттері, атқаратын қызметтері білу.Жүрек бұлшық
етерінің физиологиялық қасиеттері.
Жоспары:
2. Қан және лимфа айналудың маңызы
3. Жүрек
4. Жүрек еттерінің негізгі физиологиялық қасиеттері.
5. Қозу
6. Жүректің жиырылуыЖүректің систолалық және минуттық көлемі
7. Кезеген және симпатикалық нервтердің арақатынасы
Жүрек еттерінде де, скелет еттері сияқты қозу, жиырылу, қозу толқынын
өткізу қасиеттері болады.
Электрлік, механикалық, температура, химиялық тітіркендіргіштер арқылы
әсер етсек, жүрек еттерінде қозу пайда болады.
Жүрек еттерінің жиырылу күші скелет еттеріндегі сияқты
тітіркендіргіштің күшіне байланысты емес. Жүрек еттерінің жиырылу биіктігі
тітіркендіргіштің күшіне байланысты емес. Жүрек еттерінің осы қасиетіне
Боудичтің жоғарыда айтылған «барлығы немесе жоқ» дегн заңы негізделген. Бұл
заңға миокард белгілі бір жағдайларда ғана бағынады. Мысалы, барлығының да
өзгеруіне, температура, еттердің созылуы, шаршауы т.б. факторлар әср етеді.
Микроэлектрод техникалық әдіс арқылы ғылымдар, қозбай түрған жүрек ет
клеткаларының цитоплазмасы, клетканың ішкі бетімен салыстырғанда теріс
зарядталып, сыртқы беті поляризационалады. Мембрананың бұл потенциялының
биіктігі 80-90мВ. Қозу уақытында клетка мембранасында потенциалдық айырым
бірқатар азаяды. Соның нәтижесінде натрий катионы мембрана арқылы клетканың
ішіне кіріп, цитоплазма өзінің теріс зарядынан айрылады, клетка мембранасы
деполяризацияланады да оң зарядқа ие болып, потенциал биіктігі 20 – 30 мВ-
ке теңеледі. Жүрек ет клеткаларында, скелет еттерімен салыстырғанда әсер
потенциалы ұзаққа созылады.
Жүрек еттері минутына 70 рет жиырылса, әсер потенциалы 0,3 секундқа
созылады. Ал жүректің жиырылуы жиілесе әсер потенциалы уақыты қысқарады,
сиресе, керісінше ұзарады.
Абсолюттік рефрактерлік кезеңнен кейін жүректе қозу аздап көтеріледі.
Осы уақытта жүрек өте күшті берілген тітіркендіргішке жауап қайтара алуын
салыстырмалы рефрактерлік кезең деп атайды. Бұл кезеңнен кейін өте күшті
қозу кезеңі байқалады да, экзальтация кезеңі басталады. Бұл кезеңде жүрек
еттері қозу пайда ете алмайтын тітіркендіргіштің (подпорог) күшіне де қозып
жауап қайтарады.
Адамның жүрегі қалыпты жағдайда бір минутта 5 литрге жуық қанды, ал
бір соққанда 75 мл қанды қабылдап және сонша қанды шығарады. Сонда әрбір
минут сайын жүректен организмдегі қанның барлық мөлшері өтіп отыратын
сияқты. Ал шынында барлық қан мөлшері бір минутта жүректен ағып өтпейді:
қысқа жолмен ағатын қан бірден көбірек, ал ұзын жолменен ағатын қан жүрекке
қайта келіп құйып үлгермейді.
Жүрекке келетін нервтерді кесіп тастаса да, жүрк соға береді. Бұдан
біз жүректің қызметі мидан импульс келмей қалса да, тоқталмай соға
беретінін көреміз. Бөлініп алынған жүректі денедегідей физиологиялық
сұйықтыққа салса, жиырыла береді. Мұндай сырттан тітіркендіргіш берілмей
өзінен-өзі жиырылуды жүрек еттерінің автоматикалық қасиеті деп атайды.
Екінші атиптік ет тканьдері мен нерв клеткаларының топтасқан жерін
атриовентрикулярлық түйін деп атайды. Бұл түйін екі жүрекшелердің арасында
орналасады. Осы түйіннен төмен қарай тармақталған қарыншаларды бөліп тұрған
пердеге келіп тіркелетін қалың ет шоғыры орналасады, мұны Гис шоғыры деп
атайды. Гис шоғыры оң және сол тармаққа бөлініп, қарыншаларды алып жатады.
Лимфа тамырлар жүйесі, қан тамырлар жүйесімен қатар алам және жануарлар
денесінде сан қилы заттар тасуға қатысатын кең ауқамды күрделі құрылым,оның
қызметі де алуан түрлі. Лимфа жүйесі- ұлпааралық сұйықтық құрамындағы
су,тұз белок липид, алмасуы кезінде пайда болған әртүрлі
заттардың,микроб,денеге енген бояу т.б.,қан аранасына вена жүйесіне өтуін
қамтамасыз етеді. Лимфа жүйесіне қарағанда қан жүйесі,оның морфологиясы мен
физиологряисы анағұрлым жақсы зерттелген.Лимфа мөлдірлеу, ересек адамда сәл
сарғыштау,жаңа туған нәрестеде сүт тәріздес болып келеді.Оның салмағы
әртүрлі.Тұтқырлығы қанның тұтқырлығынан аз.Химиялық құрамы жағынан қан
плазмасына ұқсас.Тромбоцит болмайды. Сондықтан өте баяу ұйиды.Құрамында К
дәрмені өте көп.Липидтер өте көп.
Лимфа түйіндері мен жүйесі әртүрлі қызмет атқарады.
1.Энғергиялық және пластикалық қасиет- қан айналысы кезінде ұлпадағы
сіңген су,белок,зат алмасу кезінде түзілген заттар, гормон электролит
т.б.,қанға лимфа арқылы түзіледі.
2.Дренаждық қасиет- лимфа жүйесі венамен бірге денедегі ағзаларда басы
артық ұлпааралық сұйықтықты сорып алады.
3.Резорциялық қасиет- яғни сіңіру, лимфа капилярлярының эндотелиі
өткізгіш сондықтан әдетте қан капиллярларына өте алмайтын көптеген заттар
ұлпааралығынан тікелей лимфаға өтеді.а) лимфа капиллярлары жақсы
өткізгіш,лоардың түтігі өзігінен бірісе кеңейіп,біресе тарылып сұйықтықты
өзіне қарай тартып отырады.б) қан клетка аралық сұйық,лимфа үшеуінің
арасында заттар өтуге ыңғайлы.в) лимфа капиллярлары эндотелиі гистолимфалық
келердіден әртүрлі заттар өткізуге бейім келеді.
4.Лимфа май алмасу процесіне қатысады.Ішек арқылы сіңу барысында
түзілген май мен май қышқылдары лимфа капиллярларына енеді де лимфа жүйесі
арқылы жалпы қан айналысына қосылады,ары қарай денеде май қорф болып
жиналады.
5.Биологиялық иммунитет және лимфоцит түзу қасиеті- антидене түзетін
жасушалар лимфа түйіндерінде жаралады.Лимфоциттер иммундық реакцияға
қатысатын лимфокиндер т.б.,заттар бөліп шығарады.
6.Тосқауылдық қасиет- Әртүрлі микроорганизмдер,табиғаты басқа зиянды
заттар,ісік жасушалары лимфа түйіндерінде ұсталып одан ары өте алмайды.
7.Лимфа жүйесі липодәрменділер,кальций,фосфор тұздарының алмасуына
қатысады.А,К,Е т.б.,липодәрменділер алдымен лимфа жүйесіне енеді де одан
ары лимфа ағынамен қанға қарай өтеді.
8.Лимфа жүйесі су алмасу процесіне қатысады.
9.Лимфа ішкі ағзалар қызметінің қан арқылы реттелуіне қатысады.
Лимфаның түзілуі. Лимфа түзілуі ұлпа аралық сұйықтықтың лимфа
капиллярларына өтуінен басталады.Қан шығып ұлпа аралық сұйықтыққа өткен су,
плазмада еріген кейбір заттар,ұлпааралық зат алмасу кезінде пайда болған
заттар одан ары лимфа капилдлярларына өтеді.Лиманың түзілуі көп салалы
процесс.Ол бірнеше кезеңнен тұрады.
Лимфаның ағысы. Лимфа тамырлармен белгілі бір бағытта ағады- ол
капиллярлардан лимфа тамырларына,одан әрі мойын және көкірек өзектері
арқылы қан тамырлар жүйесінің веналық бөлігіне қарай жылжиды. Осылайша
жылжуына тамыр қақпақшалары көмектеседі.
Лимфа айналысының реттелуі. Морфологиялық зерттеулерге қарағанда лимфа
тамырларына афференттік және эфференттік жүйкелер тарамдалады.Х1Х ғасырдың
аяғында жүйкелерді тітіркендірсе лимфа қозғалысқа келетіні байқалды.Бұл-
құбылыстың себебі- лимфа капиллярларындағы лимфа көлеміне байланысты екені
анықталды.Лимфа айналысы механикалық жолмен температуралық және химиялық
заттармиен әсер ету арқылы өзгереді.Гипотермия (жылудың төмендеуі) лимфа
тамырларының тонусын 2,5 есе арттырады.Лимфаның қозғалысқа келуіне әсіресе
гипокинезия (қимылдың азаюы) қатты әсер етеді яғни лимфаның жылжуы
баяулайды.
Өзбетімен дайындалуға сұрақтар:
1.Қанның және лимфаның айналуының маңызы неде?
2.Жүрек еттерінің қандай физиологиялық қасиеттері бар?
3.Экстрасистолда дегеніміз не?
4.Жүректегі электрлік қасиет және оның өзгеруі?
5.Жүректің симпатикалық нервтері?
6.Жүрекке кезегеннервтер қалай әсер етеді?
7.Жүректің гуморальдық жолмен реттелуі?
8.Артерия тамырының соғуы?
9.Веноздық пульс дегеніміз не?
10.Салалы қан тамырындағы қан айналысы?
11.Қан қысымы адам ағзасына қалай әсер етеді?
№15-16 Дәріс
Тақырыбы:Тыныс алу және жас ерекшеліктері
Мақсаты: Тыныс алу органдарының филогенетикалық дамуы, арнаулы тыныс
алу прооцесіне қатысатын дене еттерінің дамуымен тығыз байланысты екенін
көрсете білу.Ересектер мен жас балалардың тыныс алуындағы ерекшеліктер.
Жоспар:
1.Тыныс алу қозғалысы
2.Көкірек қуысындағы теріс қысымның маңызы.
3.Өкпенің тіршілік сиымдылығы
4.Сырт қы тыныс алу
5.Ішкі тыныс алу жолдары
Тыныс алу –ауадан оттегін сіңіріп, көмір қышқыл газын шығаруын
қамтамасыз ететін өзара байланысты көптеген процестерді айтады.Оттегінің
қатысуымен ағазаларда тотығу процессі өтеді.
Тыныс алу бес кезеңнен тұрады:
1.сыртқы тыныс алу- ауадағы газдарды өкпеге әкеліп, өкпеден қайтадан
атмосфераға шығару.
2. өкпе көпіршіктеріндегі газдар мен қан құрамындағы газдаодың алмасуы
3.газдардың өкпеден ұлпаға ұлпадан өкпеге,қан ағынымен тасымалдануы.
4.ұлпа мен қан арасында газдың аламасуы.
5.ішкі тыныс алу- жасуша құрамындағы оргнаникалық заттардың тотығуы.
Сыртқы тыныс алу.
Дем алу және дем шығару механизмі. Сыртқы тыныс алу екі кезеңнен
тұрады- дем алу- (инспирация) және дем шығару (экспирация) тұрады.
Инспирация мен экспирация тірі ағзаларда өзара жымдасып үйолесім
тапқан,кезекпен алмасып отырады. Сырт жағынан өкпе висцеральдық және
париетальдық плевралық екі қабықпен қоршалған. Висцеральдық плевра
өкпе ұлпсымен біте байланысқан. Өкпе түбіріне жеткен кезде
париетальдық плевраға айналадыда көкірек қуысын ішкі жағынан астарлап
көмкереді, ондағы ұлпамен біте байланысады.
Өкпенің серпімділігі мен серпін күші. Өкпеде серпін ұлпалары өте көп.
Сондықтан да ол созылып қайта тартылып алғашқы қалпына келе алады.
Ширығуы мен созылуы тығыз байланысты. Өкпе неғұрлым созылғыш келсе
серпімділгі соғұрлым жоғары болады.Созылған өкпенің қайта тартылуы
бронх етерінің тонусына да байланысты.Плевра қуысында теріс қысымның
тағы бір себебі альвеолардың ішкі бетінде сурфактант атты беткі кернеу
күші өте төмен заттың болуы. Әрбір альвеоланың ішкі беті осы
сурфактантпен майланған. Бұл белок аралас липидтен тұрады.
Сурфактанттың қалыңдығы 20-100 нм.
Өкпенің жалпы сиымдылығы.Тыныс алу барысында ауа тыныс жолы арқылы
өкпеге кіріп,оттегін берген соң сыртқа шығып отырады.Өкпеге дейін
кіріп –шығатын ауаның мөлшері дем алу дем шығарудың тереңдігіне
байланысты.Біркелкі тыныштық жағдайда демді ішке жай тартып шығарса
өкпеге дейін кіріп-шығатын ауауның мөлшері адамда 500 мл болады.Осы
жай дем алғанда тыныс ағзаларына еніп қайта шығатын ауаның мөлшерін
қалыпты тыныс ауасы деп аталады. ҚТА тұтасынан өкпе көпіршігіне барып
жетпейді,оның 150 мл тыныс жолын толтырады да газ алмасу процесіне
қатыспайды.Сондықтан тыныс жолын толтырған ауауны «өлі» кеңістік ауасы
деп атайды. Демді әдеттегідей жай ғана ішке тартып қоймай,одан әрі
демді әлі келгенше тереңдете түссе,адам ҚТА –сына қосымша 1500-2000 мл
ауауны жұта алады. Осылайша қатты дем алғанда ҚТА –сына қосымша
жұтылатын ауа көлемін резервтік дем алу ауасы деп атайды. Сөйтіп,демді
қатты ішке тартса тыныс жолодарны толтырып өкпеге жететін ауа мөлшері
ҚТА (500) мл мен РДАА-нан (1500-2000 мл ) тұрады.Мұны дем алу мөлшері
деп атайды. Ол 2000-2500 мл –ге тең.
Тыныс алу орталығы,оның орталық жүйке жүйесіндегі орны.
Тіршілік етуіне қажет аса маңызды функцияларды белгілі бір орталықтар
реттеп отырады. Сондықтан тыныс алу процесін реттейтін орталықтың
орталық жүйке жүйесіндегі орнын анықтау үшін көптеген тәжірибелер
жасалынды.Ми бағаны варолий көпіршесінің жоғары жағынан көлденең
кесілсе,тыныс алу процесі бұзылмайды,ал варолий көпіршесінен төмен,
сопақша мимен түйіскен жермен кесілсе дем алу фазасы ұзарады да,
(апнейзис) тыныс алу сирейді. Миды сопақша мидан төменірек оның
жұлынымен түйіскен жермен кессе, тыныс алу тоқтап қалады,тыныс алу
еттері белгілі бір ырғақпен жиырлу қабілетінен айырылады. Демек, тыныс
алу процесін реттеейтін нейрондар тобы,сопақша мида орналасқан.
Өзбетімен дайындалуға сұрақтар:
1. Тыныс алу дегеніміз не?
2. Тыныс алу қанша кезеңнен тұрады?
3. Сыртқы тыныс алу қандай кезеңдерден тұрады?
4. Сурфактант дегеніміз не?
5. қалыпты тыныс ауа дегеніміз не?
6. резервтік дем алу ауасы дегеніміз не?
7.
№ 17-18 дәріс
Тақырыбы Ас корыту және жас ерекшеліктері
Ас қорыту өте күрделі процесс.Ол алдымен физикалық жолмен өңделеді
де,соңынан химиялық реакцияға түсіп,қорытылып денеге түсетін сатыға
жетеді.Физикалық процесінде ас кесектері
ұсақталып,бөлшектенеді,химиялық процесте ішек- қарын процестері
қатысады.Гидролиз процесінің орналасуына қарай клетка ішіндегі және
клеткадан тыс тысқары жердегі ас қорыту болып екіге бөлінеді. Клетка
ішіндегі ас қорытуда фагоцитоз,пиноцитоз арқылы клеткаға өтетін
қоректік заттар лизосомалық ферменттердің қатысуымен гидролизге
ұшырайды. Клеткадан тыс жерде ас қорыту дистанттық және контактілік ас
қорыту болып екіге бөлінеді.
Ас қорыту жүйесінің қызметі.
1. Сөл шығару қызметі. Оны ас қорыту,сілекей,ішек-қарын бездері,ұйқы
безі,бауыр атқарады.
2. Қимыл функциясын бірыңғ,ай салалы еттер атқарады.
Сілекей- өзегі арқылы келіп құйылатын жұптасқан үш сілекей безінің
атап айтқанда шықшыт,жақасты,тіл бездерінің сөлі.Адамда сілекей
әсіресе тамақ ішкен кезде көбірек шығады,ауыз іші үнемі дымықылданып,
онсыз адам дыбыс шығара алмайды. Сілекей қоймалжың,сұйық зат,құрамында
0,5-1,5 пайыз қрғақ зат бар,қалғаны су. Құрамында органикалық
бейорганикалық заттар бар.Сіілекей құрамында микрооргнизмдерді
өлтіретін лизоцим ферменті бар. Муцин-гликопротеид,шырышты сілтілі
зат,шайналып ұсатылған ас кесегін жұмсартып,шырышпен
қоршайды,жұтқыншақты ауртпайтындай етйп сырғанақ күйге
келтіреді.Құрамында қанна келіп түсетін жиырма шақты фермент бар, қан
ұюын тездейтетін тежейтін факторлар болады.Сілекей құрамындағы
заттардың мөлшері әр безде әртүрлі.Шықшыт безінің сілекейінде
бейоргникалық заттар көп. Жақ асты безі шырынында оргникалық заттар
көп.Тіл асты безі сілекейінде муцин көп. Сілекей қорғаныс қызметінде
атқарады.
1. ауыздың шырышты қабығы мен тісті ұдайы дымқыл күйде ұстап физикалық
және химиялық заттардың зардабынан сақтайды,ыстық тымақты
суытып,суық тамақты жылытып,тағам температурасын реттеп отырады.
2. ауызға түскен,қонған заттарды жуып-шайып,оларды ұдайы тазартып
отырады.
3. құрамындағы лизоцим ферментінің әсерінен ауыз ішіндегі
бактерияларды жояды.
4. Құрамындағы
нуклеазалар,рибонуклеазалар,трансаминазалар,пероксидазалар,вирустың
нуклейін қышқылдарын ыдыратып,адам денесін вирустік аурулардан
қорғайды.
ауыз ішіндегі салалы қан тамырларды кеңейтетін Кининдер арқылы ауызда
микроқанайналысын күшейтедіде лейкоциттер көп мөлшерде қаннан ауыз қуысына
шығып,ауыз қуысындағы микробтарды құртады.
5. Сілекей құрамындағы тромбопластин,антигепариндік факторлар
заттардың әсерімен қан тез ұйып, ауыздың шырышты қабығына түскен
жарақаттар тез жазылып кетеді.
6. Сілекейде ,әсіресе шықшыт безі сөлінде фибрин ыдыратқыш заттар мен
қан ұюына
кедергі жасайтын заттар бар,бұл заттар без
өзегінің бітеліп қалуына кедергі жасайды.
7. Сілекейдің қоректік маңызы да бар.
Сілекей құрамын тексеру белгілі бір ауруларды анықтау ісін
жеңілдетеді. Мысалы; қарын,12 елі ішектің ойық жарасы,нефрит кезінде
сілекейде азот,инсульт кезінде белок көбейеді.
Сілекейдің шығуы,реттелуі.Сілекейдің мөлшері мен құрамы жеген тамақтың
физикалық қасиеттеріне байланысты. Сілекейдің құрамы мен көлемі тағам
түріне, қасиетіне байланысты,бұл бездердің қызметін орталық жүйке жүйесі
реттеп отырады.Сілекей бездерінде парасимпатикалық және симпатикалық
жүйкелер тарамдалған.Парасимпатикалық жүйкенің бірінші нейрондарды сопақша
мида,оның сілекей шығару орталығында орналасқан. Парасимпатикалық жүйке
талшықтары жақ,тіласты және шықшыт бездеріне дейін,бет және құлақ шеке
жүйкелеріне ілесіп,сілекей бездеріне жетеді.Симпатикалық жүйкенің бірінші
нейрондары жұлынның көкірек бөлімінде,оның 11-У1 сегменттерінің бүйір
мүйізінде орналасқан.Сол нейрондардың жүйке талшықтары жоғары мойын жүйке
түйнегінен өтіп сілекей бездеріне таралады.Сілекей негізінен рефлекстік
жолмен бөлініп шығады.Ол шартты және шартсыз рефлекстер арқылы сілекей
шығару болып екіге бөлінеді.Шартты рефлекс бойынша сілекей тағамның өзіне
таныс белгілі бір түрін көрген,оның иісін сезген кезде яғни тағамның
қатынасынсыз сілекей бөлінеді,шартты рефлекс кезінде ауыз рецепторлары
тітіркенбейді,бірақ көз,дыбыс,иіс рецепторлары мен еске алу нейрондары
қозады.Рецепторлардан шыққан сигналдар ми қыртыстарына жетіп,одан әрі
сопақша мидағы сілекей бөлдіруші орталыққа барып,оны қоздырады.Осы
орталықтан кері қайтқан парасимпатикалық және симпатикалық жүйкелер,яғни
сөл шығарушы жүйке талшықтары сілекей бездеріне оралады да,ауыздан сілікей
бөлінеді.Шартсыз рефлекс тағам ауызға түскен сәтте басталады.Ауыздағы ас
көптеген рецепторларды тітіркендіріп,бет,тіл,жұтқындық,үшкіл кезеген
жүйкелердің жұлын-миға қарай тебетінталшықтары мидағы сілекей орталығын
қоздырадыда,эфференттік талшықтары арқылы сілекей бездерінің сілекей шығару
қабілетін күшейтеді. Сілекей шығаруға –ми қыртысы,гипоталамус,лимбиялық
қыртыс қатысады.Адам денесінде су азайса сілекей де аз шығады.
Шайнау.- шартты және шартсыз рефлекстер арқылы шайнау еттерінің
қатысуымен іске асырылады.Бұл жақ қимылының нәтижесі.Ауызға түскен тамақты
шайнауға,жақ еттерімен қатар,тіл және бет еттеріде қатысады.Ас кесегі
ауыздағы рецепторларды тітіркендіргенде,олардан шыққан қозу сигналдары
афференттік жүйке талшықтарының бойымен сопақша мидағы шайнау орталығына
жетедіде торлы құрылым мен көз төмпешіктері арқылы ми сыңары қыртысының
қозғалтыш зонасында орналасқан шайнау еттерін жиырушы нейрондарды
тітіркендіреді.
№19-20 дәріс
Тақырыбы Зат және қуат алмасуы және жас ерекшеліктері.
Зат алмасуы организм тіршілігінің аса маңызды белгілерінің бірі. Ол ғұмыр
бойы жүретін өзара байланысқан екі процестен тұрады: ассимиляция –
клеткалар құрамына кіретін күрделі және арнайы заттардың жаңадан түзілуі
(синтезделуі); диссимиляция – зат алмасуына қатысқан заттардың тотығуы
арқылы қарапайым химиялық заттарға айналуы. Күрделі химиялық заттар
тотыққан сәтте олардан потенциялдық энергия босап шығады да кинетикалық
энергияға, айталық механикалық, электр энергиясына, ақырында бұлардың бәрі
жылуға айналады. Бұл энергия клеткада жаңа заттар түзілуіне, клеткалар мен
ағзалардың, ағза жүйелерінің, тұтас адам денесі атқаратын қызметтеріне
жұмсалады. Клеткалар құрылысы мен энергия қорының байырғы қалпына келуі
және бүкіл дененің өсіп-дамуы үшін қажетті мөлшерде оларға сырттан қоректік
минералды заттар, витаминдер мен су уақытында келіп түсуі шарт. Тіршіліктің
көзі – тағам (тамақ), оның сапасы, мөлшері, құрамындағы қоректік заттар,
олардың арақатынасы дене мұқтаждығын қамтамасыз етіп тұруы қажет. Денедегі
тотығу өнімдері, әсіресе белок өнімдері көбінесе уытты келеді. Арнайы
ағзалары арқылы организм олардан уақытында арылып отырады.
Белок алмасуы
Белок – денеге қажет аса маңызды қоректік зат әрі клетка негізін құратын
құрылыс материалы. Қоректік заттар түзілуі, ыдырауы ферменттердің
қатысуымен өтеді. Ал ферменттер түгелдей белоктардан тұрады. Демек,
белоксыз тіршілік жоқ, яғни белок – тіршілік көзі деген ұғымның дұрыс
екенін көрсетеді. Белок құрымында 20 амин қышқылы бар, олардың 12-сі адам
(жануар) денесінде түзіледі, ал 8-і сырттан келіп түседі. Алғашқылары –
орны толар, соңғылары – орны толмас амин қышқылдары. Лейцин, изолейцин,
валин, метионин, гистидин, аргинин, трифтофан, лизин, треонин, фенилаланин
адам (жануар) денесінде түзілмейді. Бұл орны толмас амин қышқылдары аста
жеткіліксіз болса, жас организм өспей қалады, жүдейді, оның өмірі
қысқарады.
Көмірсу алмасуы.
Адам (жануар) денесінде көмірсу энергия көзі. 1 г. көмірсу тотықса 4,1
ккал (17,17 мДж) энергия бөлініп шығады. Көмірсу тез тотығады, оның
денедегі қорынан босап шығуы оңай, сондықтан ол, әсіресе кенеттен өте
шапшаң қимыл жасап, көбірек энергия жұмсарда пайдаланылады. Адамға
тәулігіне 450-500 г-дай көмірсу қажет.
Әдетте қандағы қант деңгейі төмендей бастаса, гликолиз арқылы қант
бауырдан босап шығады да қанға өтеді, сөйтіп қант түрақтылығы сақталады.
Глюкоза бауырда ғана емес дене еттерінде де қор (1 – 2) болып гликоген
күйінде сақталады. Клеткалардың көбі қаңдағы глюкозаны жұтып құрылыс
(пластикалық) материалы және қуат көзі ретінде пайдаланады.
Көмірсу клеткада оттегінсіз ыдырап алдымен сүт қышқылына (анаэробтық
фаза) көмірқышқылды газ бен суға айналады. Аталған заттар артық болса өкпе
арқылы сыртқа шығарылады.
Май алмасу.
Көптеген ауру-сырқаулар, патологиялық процестер май алмасуының бұзылуынан
болады. Май және май тәрізді қосындылар липидтер деп аталады. Адам (жануар)
денесі үшін май – негізгі энергия көзі. Ересек адамда тәулігіне 70 – 100 г
мал майы (тоң май, сары май мен өсімдік майы) керек. 1 г май тотықса, 9,3
ккал (38,39 кДж) жылу бөлінеді, соңдықтан да май көбінесе энергия ретінде
жұмсалады.
Май алмасуын реттейтін арнайы орталық гипоталамуста орналасқан. Осы
орталықтың төменгі – ішкі ядросы зақымданса, керісінше, азады (кахексия).
Гипоталамус денеге вегетативтік жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездері
арқылы әсер етеді. Симпатикалық жүйке жүйесі денелегі май қорының жұмсалу
және тотығу қарқынын күшейтеді. Парасимпатикалық жүйке жүйесі май алмасуына
керісінше әсер етеді. Гипоталамустағы орталыққа, оның қызметіне жоғары
жүйке жүйесі және эмоция тудыратын лимбиялық жүйе ықпал етеді. Ішкі
секреция бездерінің гормондары да май алмасуын реттеуге қатысады.
Су алмасу. Ересек адамның дене салмағының 60 – 70% су. Организм неғұрлым
жас болса, соғұрлым онда су көбірек болады. Эмбрион салмағының 90%, жаңа
туған нәрістенің 75%, кәрі адамның 55% су болады. Салмағы 75 кг ересек
адамның организмінде 53 литрдей су бар.
Денедегі барлық сұйықтықты 2 түрге бөледі: 1. Клетка ішіндегі сұйықтық
организм салмағының 70% (30 – 40 л шамасында), яғни судың көбі клетка
протоплазмасының құрамында болады.
2.Клеткадан тыс тамыр ішіндегі сұйықтық (қан, лимфа) клеткааралық сұйықтық
құрамына кіреді. Денедегі судың 20% (15 –17 л) клеткадан тыс сұйықтықта
жатады. Оның 13 - 15% интерстициялық сұйықтық пен лимфа, ал 4 - 5% қан
плазмасына кіреді.
Минерал алмасу. Академик В.И.Вернадскийдің биогеохимиялық ғылыми
мектебінің зерттеуі бойынша адам денесінде Менделеев кестесіндегі барлық
элементтер кездеседі. Организм құрамындағы бұл элементтерді биогендік
элементтер деп атайды, себебі олар дененің барлық клетка құрамына кіреді
және жануарлар мен өсімдік организмдерінің құрылым тірлігін сақтауға
қажетті заттар.
К, Na, P, Ca, Cl, Mg секілді химиялық элементтер денеде бірсыпыра
көбірек шамада кездеседі де, басқалары F, Cu, Mn, Co, Mo, Zn т.б. жануарлар
организмінде өте аз мөлшерде болады. Оларды микроэлементтер деп атайды.
Олардың организм үшін маңызы өте зор.
Барлық тұздардың организмдегі маңызы өте күшті.
1) олар қан мен тканьдегі осмостық қысымды реттейді;
2) қанның сілтілі-қышқылды реакциясының тепе-теңдігін және қанның белсенді
реакциясын бірқалыпты сақтауға қатысады;
3)минералды заттар катализаторлық қызмет (химиялық реакцияларды тездетеді)
атқарады.
4)Тұздар құрылыс пластикалық материал ретінде қанқаның, организмдегі барлық
клетка құрылымының құрамына кіреді, бірақ белок, май, көмірсудан
ерекшелігі, минералдық тұздардың энергиялық маңызы жоқ.
Тұздардың артық мөлшері денеде қор түрінде сақталуы мүмкін. Мысалы,
NaCl теріде сақталып, организмге қажет жағдайда пайдаланылады. Fe бауыр мен
көкбауырда, Са мен Р - сүйекте, К – етте сақталады. Са түздары екіқабат
әйелдің организмінен оның баласының қажетіне пайдаланылады.
Қалыпты дұрыс тамақтанатын адам жеткілікті мөлшерде минерал тұздарын
қабылдайды. Өсіп келе жатқан организмге тұз көп мөлшерде қажет, әсіресе Са,
Р тұздары сүйек, жүйке, тканьге өте қажет.
Су мен тұз алмасуының реттелуі. Гиппоталамуста ерекше шөлдеу және тұз
алуына арналған жүйке орталықтары бар.
Бұл орталықтарға ауыз қуысының шырышты қабатында орналасқан
осморецепторлардан (ауыз құрғағанда) мәліметтер келіп тұрады, рефлекстік
афференттік жауаптар, гуморальдық факторлар, гормондар қатысуымен жүреді.
Тұздардың, әсіресе натрий тұзының алмасуын реттеуге бүйрекүсті безінің
гормондары қатысады.
Кальцийдің алмасуына паратгормон, тирокальцитонин, Д3 витамині әсер
етеді. Д3 витамині – Д витаминнің гормондық түрі, ас құрамындағы кальцийдің
ішекте сіңуіне және оның бүйректе қайта сіңуіне, кальцийдің сүйекте
жиналуына әсер етеді.
Адамда (жануарда) зат алмасуы мен энергия алмасуы өзара тығыз байланысқан
үздіксіз жүріп жататын біртұтас процесс.
Негізгі зат алмасу
Жұмсалған энергия мөлшері айналадағы температураға, істелген жұмыстың,
ішілген астың түріне, оның мөлшері мен құрамына, денедегі зат алмасу
қарқынына т.б. жағдайларға байланысты.
Энергия жұмсалуы стандартты жағдайда өлшенеді. Денеден шығатын энергия
стандартты жағдайда жұмсалатын энергиямен салыстырылады. Стандартты
жағдайда жұмсалған энергия негізгі алмасу деп аталады.
Негізгі алмасу деңгейі адамның салмағына, бойына, жасына, жынысына
байланысты. Жұмсалған энергия мөлшері салмаққа байланысты болғандықтан ол
адамның 1 кг салмағына жұмсалатын энергиямен белгіленеді. Орта бойлы (170
см) 25 – 40 жастағы адам 1 сағат ішінде салмағының әрбір килограмына 1 ккал
(4,2 кДж) энергия жұмсайды. Салмағы 70 кг ер адам тәулігіне денесінен 1700
ккал (7117 кДж) энергия бөліп шығарады.
Ер адамға қарағанда әйелде заттар алмасу қарқыны 10% төмен. Негізгі
алмасу адамның көніл-күйіне (эмоцияға) қарай да өзгеріп отырады. Көніл-күйі
өзгергең адамда симпатикалық жүйке жүйесінің тонусы жоғарылайды, зат
алмасу қарқыны күшейеді. Жұмсалған энергия мөлшерін адам денесі аумағының
әр шаршы метріне шақса, барлық жағдайда да энергия шығыны біркелкі болады.
№21-22 дәріс
Тақырыбы Жылу алмасу және жас ерекшеліктері
Зат алмасу процесі пайда болған қалдық заттарды сыртқа шығарумен
аяқталады. Күрделі диссимиляция (ыдырау) процестері қорытындысына денеде
зат алмасуының ең соңғы өнімдері – «қалдық зат» (шлак) пайда болады. Шлак
организмде пайдаланылмайды, ал қор болып жиналып қалса оны уландырады,
әсіресе белок алмасуы барысында түзілетін мочевина, несеп қышқылы,
креатинин, аммоний тұздары сияқты заттар өте улы келеді. Олар сондай-ақ
көмірсу мен май алмасуының соңғы ыдырау өнімі – көмір қышқылы мен су.
Барлық зат алмасу процесінің нәтижесінде бөлінген қалдық заттар организмнен
шығару мүшелері арқылы сыртқа шығады.
Адам мен жануарлардың сыртқа шығару мүшелері: бүйрек, тер бездері, өкпе,
ас қорыту түтігі.
Сыртқа шығару тіршілікке өте қажет физиологиялық процесс. Сыртқа шығару
процесі бұзылса, көптеген физиологиялық процестер бұзылады. Солардың бірі –
уремия, белок алмасуының соңғы ыдырау өнімдері (мочевина, несеп қышқылы)
жиналып қанға өтеді де организмді уландырады.
Сонымен, экстреторлық мүшелердің негізгі қызметі – денедегі зат алмасудың
соңғы өнімдерін, өзге текті басқа заттарды, мәселен, дәрі-дәрмектерді
сыртқа шығарып отыру.
Сыртқа шығару ағзалары мүнымен қатар бірнеше қосалқы қызмет атқарады.
Гомеостаздың, яғни ішкі орта тұрақтылығын – қан құрамы мен қасиеттерін
лимфаның интерстициялық сұйық пен ликвор құрамының тұрақтылығын сақтайды.
Сыртқа шығару ағзаларының қан құрамындағы және денедегі басқа сұйықтықтар
құрамындағы иондар концентрациясының тұрақтылығын (изоиония) және қан мен
басқа биологиялық сұйықтардың осмостық қысымының тұрақтылығын (изоосмия),
денедегі қышқылдар мен негіздер тепе-теңдігінің тұрақтылығын (изогидрия)
қамтамасыз етеді. Экскрециялық ағзалар денедегі басы артық қышқылдар мен
сілтілерді сыртқа шығарып отырады. Мұнымен қатар клетка ішіндегі және
сыртындағы сұйықтықтармен әрдәйім алмасып қанның тамырдағы көлемдік
тұрақтылығын (изоволемия) сақтайды.
Бүйрек эритроцит түзілуі (эритропоэз) процесіне де қатысады, яғни
эритроциттердің пісіп жетіліп, қан арнасына қосылуына әсер етеді, қан
түзілуін күшейтетін арнайы полипептидтер (гемопоэтин, эритропоэтин,
лейкопоэтин) бүйректе түзілетіні дәлелденіп отыр.
Бүйрек аса маңызды биологиялық процесс – қан ұюына қатысады. Бүйректе
қанның ұюына кедергі жасап, қан тамырында тромба пайда болуына қарсы
тұратын фибрин еріткіш арнайы зат урокиназа ферменті түзіледі. Урокиназа
бүйректегі қан айналысын жақсартады. Бүйрек тамырлары арқылы бір тәулікте
1400 – 1800 л қан өтетінін еске алсақ, оның қандай маңызы бар екені айтпаса
да түсінікті. Урокиназаның әлсіз-күштілігін білу арқылы бүйрек ауруларын
дәл аңықтауға болады, сондықтан да бұл әдіс клиникада кеңінен
пайдаланылады.
Бауырда түзілген дәрітсіз алғашқы гормон – витамин Д3 бүйректе
физиологиялық белсенді гормонға айналып, ішекте кальцийдің сіңуін
күшейтеді. Сүйек тканінен алынған витамин Д гормоны да бүйрек
түтікшелерінен кальций ионының кері сіңуін тездетеді.
Бүйректің белок көмірсу және липидтер алмасуына қатысады.
Бүйрек
Бүйректің негізгі қызметі – несеп тұзу. Ересек адамда тәулігіне 1000 –
1800 мл несеп түзіледі. Физиологиялық жағдайда оның үш түрін байқауға:
олигурия – тәуліктік диурездің азаюы; полиурия – тәуліктік диурездің
көбеюі, анурия – несеп түзілуінің тоқтауы. Ауруға шалдыққан кездерде туатын
өзгерістер – энурез, никтурия. Бүйректегі күрделі зәр жасалуды терең түсіну
үшін несеп пен қан плазмасының құрамдарындағы әртүрлі заттардың өзара
қатынасын салыстырып қарау керек, үйткені бүйрек арқылы зат алмасу
процесінің соңғы қалдықтары шығарылады.
Қан мен несеп құрамында кездесетін кейбір заттар
(А.Кешни бойынша)
|Зат аттары |Көлемі процент есебі мен қан |Несеп құрамындағы |
| |плазмасында |заттың қан |
| | |құрамындағыдан |
| | |айырмашылығы |
| |Алғашқы несепте |Соңғы несепте | |
|Мочевина |0,03 |2,0-3,0 |67-70 есе көп |
|Несеп қышқылы |0,004 |0,05 |12 есе көп |
|Глюкоза |0,1-1,15 |- |несепте болмайды |
|Калий |0,02 |0,15 |7 есе көп |
|Натрий |0,32 |0,35 |7 еседей көп |
|Фосфаттар |0,009 |0,15 |16 есе көп |
|Сульфаттар |0,002 |0,18 |90 есе көп |
|Белок |7,0-8,0 |- |несепте болмайды |
|Креатинин |0,001 |0,075 |75 есе көп |
Ересек адам несебінің құрамымен орта есеппен алғанда тәулігіне 30 г дейін
мочевина (12 г-нан 36 г-ға дейін) шығарылады. Несеппен шығарылатын азоттың
жалпы саны тәулікте 10 г-нан 18 г дейін өзгеріп отырады. Оның мөлшері
белоққа бай тамақ ішкенде, ауырғанда, әсіресе белок көп ыдырайтын ауруларда
жоғарылайды. Қалыпты жағдайда несеппен глюкоза, белок шығарылмайды.
Бүйрек жұп мүше, салмағы 120-200 г. Бүйректің негізгі морфофункциялық
құрылымы – нефрон, ол мальпиги шумақтары мен бүйрек түтікшелерінен тұрады.
Әрбір бүйректе 1 млн-ға жуық нефрон бар. Олар қан, лимфа тамырларымен жиі
торланған және араларында интерстициальдық сұйықтық болады. Әрбір нефронда
бір-біріне тәуелді аса күрделі процестер жүріп жатады. Соның нәтижесінде
бүйректе несеп түзіледі.
Нефрон құрылысы - өте күрделі. Ол Шумлянский – Боумен капсуласымен,
артериялық капилляр шумағынан, яғни Мальпиги шумағынан және түтікшелерден
тұрады. Нефронның шумақтық бөлігі гломерулалық бөлім деп аталады.
Шумлянский – Боумен капсуласы түптеп келгенде бүйрек түтікшелеріне
айналады. Сондықтан оны нефронның түтікше бөлімі деп те атайды. Бұл,
бүйректің қыртысы бөлімінде, ал Генле ілмешегі және несеп жиналатын
түтіктер ми бөлімінде болады. Әр бөлімнің өз құрылымдық ерекшеліктері
болады.
Бүйректің организмдегі ең негізгі қызметі – шығару. Сонымен қатар ішкі
орта тұрақтылығын, сілті-қышқыл теңдігін, осмос қысымын, тамырындағы қан
көлемін, басқа да ішкі сұйықтық ортаның көрсеткіштерін қамтамасыз ететін
бір топ функциональдық жүйе жұмысын орындатуға қатысады. Бүйрекпен
шығарылатын несеп құрамы, қасиеті және мөлшері, ондағы пайда болған әртүрлі
өзгерістерге байланысты. Осыған сәйкес, ішкі және сыртқы ортаның әртүрлі
күрт өзгерістерінің әсерінен пайда болған информация орталық жүйке жүйесіне
толып жатқан саны көп әртүрлі рецепторлардан мысалы, ноцицептивтік немесе
ауру, қысым, хемо-, волюмо-, термо-тағы да басқа рецепторлардан барады.
Бүйрек вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық және парасимптикалық
жүйкелерімен қамтамасыз етілген.
Бүйректің симпатикалық жүйкесі кесілсе, несеппен хлорлы тұздардың
шығарылу мөлшері көбейеді. Симпатикалық жүйкені тітіркендіргенде негізінен
Мальпиги шумақтарының қан тамырлары тарылады да, бүйректе несеп жасалуы бір
бағытта өзгермейді. Артериола тарылғанда, осы әсерге байланысты несеп
шығарылу мөлшері едәуір азаяды. Ал егер де қанды алып кететін тамыр
тарылса, сүзілу қысымы жоғарылап, несеп жасалу көбейеді.
Тәжірибелер жүргізіп, мидың қыртыс қабаты бөлімдерін – мидың төртінші
қарынша түбін, сопақша ми, көру төмпешігіне мишықты т.б. әртүрлі әдістермен
тітіркендіргенде несеп жасалу процесі өзгеретіні аңықталған.
Жүйкесі кесілген бүйректе тітіркендіргіштердің ауырсыну әсері гипоталамус
арқылы, ал одан – гипофизге әсер етіп, антидиуретикалық гормон бөлінеді
(АДГ).
Бұл гормон рефлекстік механизм қатысуымен бүйректе несептің жасалуын және
оның құрамын реттейді.
Адреналин қанды алып кететін артериолаларды тарылтып, шумақ нефрондарында
сүзілу қысымын жоғарылатып, кәдімгі диурезді көбейтеді. Адреналин дозасы
көп болса, несеп жасалуды едәуір төмендетеді, тұздардың шығарылуын
жоғарылатады, эмоция уақытында АДГ бөлінуін төмендетеді. Бүйрек қызметіне,
бүйрекусті безінің гормондары да әсер етеді.
Гипофиздің алдыңғы бөлімінің соматотропты гормоны, организмдегі жалпы зат
алмасу дәрежесіне әсер ету арқылы диурезді көбейтеді.
Диссимиляцияның, органикалық заттардың көпшілігі шумақтағы сүзілуді
көбейтеді. Тироксин де бүйрекке осындай әсер етеді. Инсулин клеткааралық
кеңістікте судың ұсталуына әсер етеді, ал ол олигурияға әкеліп соғуы
мүмкін.
Несеп бүйректе көп немесе аз мөлшерде үздіксіз жасалады, бірақ оның
организмнен шығарылуы белгілі бір уақыт арасында орындалады. Ересек
адамдарда қалыпты жағдайда тәулігіне 2-3 рет, ал балаларда жас ерекшелігіне
қарай жиі шығарылады. Несеп шығаратын мүшелерге несепағар, қуық және несеп
шығаратын түтік жатады.
Бүйректе жасалынған несеп жинағыш түтіктерден тостағаншаларға өтеді,
тостағаншалар толып жиырылуынан, бүйрек түбегі арқылы несепағарға ауысады.
Несепағардың толқынды жиырылуынан аз көлемді несеп 2-3 мм/с жылдамдықпен
қуыққа құйылады.
Симпатикалық жүйке несеп ағардың перистатикалық жиырылуын күшейтіп, қуық
қабырғасы еттерін босаңсытады және несеп шығаратын түтік сфинктерінің
тонусын жоғарылатады. Бұл жағдай қуықта несеп жиналуына мүмкіндік тұғызады.
Парасимпатикалық жүйке әсерінен қуық еттері жиырылып, несеп шығаратын
түтіктің сфинктер еттері босаңсиды, соның нәтижесінде қуық несептен
босатылады.
№23-24 дәріс
Тақырыбы ,Ішкі сөлініс бездері және жас ерекшеліктері
Мақсаты: Ішкі сөлініс бездерінің қызметін және олар бөліп шығаратын
гормондардың маңызын білу,әдістерін білу. Гормондардың жасалуы ағзалар
қажетіне және қоршаған орта жағдайларына тікелей қандай байланысы бар
екенін білу .
Жоспары:
1.Ішкі сөлініс бездерінің гормондары
2.Гормондардың әсер ету жолдары мен механизмі
3.Ішкі сөлініс бездерін зерттеу әдістері.
4.Гипоталамус- гипофиздік жүйе
5.Гипофиз физиологиялық әсерлері
Адам денесіндегі көптеген клеткалар (жалпы саны 100 трилионнан астам)
арнаулы тканьдер, мүшелер және жүйелердің дағдылы қызметі, олардың өзара
және сыртқы ортамен өте күрделі қарым-қатынасы жүйке және гуморальды жолмен
реттелуі арқылы іске асады.
Денедегі барлық құрылымыдар арасында үздіксіз, уақыт және кеңестік
тәртібімен түрлі жолдар мен механизмдер арқылы үнемі кең көлемде мәлімет
алмасу жүріп отырады. Бұл мәліметтер гуморальдық жолмен (қан, лимфа,
тканьаралық сұйықтық) жүреді. Оларға кодталған электрлік жүйке серпіністері
немесе қарапайым және күрделі химиялық заттар, көбінесе мәліметтік
макромолекулалар арқылы келеді.
Функциялардың (қызметтердің) гуморальды реттелуінде маңызды ролді ішкі
сөлініс бездері, яғни эндокриндік бездер атқарады. Олар организм ішкі
ортасына арнаулы биологиялық белсенді заттарды бөліп шығарады. Ішкі
секреция бездері жасап шығарған заттар гормон деген атаура ие
болды.Гипофизбен гипоталамустың арасындағы жүйкелік – гуморальдық байланыс
екеуінің атқаратын қызметтерінің бір екенін дәлелдейді. Гипоталамус жүйке
жүйесінің бір бөлігі. Мұнда жүйкелік реттеу эндркриндік реттеуге ауысады.
Гипофиз- мидың түп жағындағы түрік ершігінде орналасқан, салмағы 0,5- 0,6
г, алдыңғы,ортаңғы, артқы бөліктерден тұрады. Алдыңғысы – аденогипофиз,
ортаңғысы – меланогипофиз, артқысы нейрогипофиз деп аталады. Құрылысы мен
қызметі жағынан әртүрлі.
Қалқанша без – Мойын аймағында кеңірдектің алдында орналасқан қалқанша
без – ірі без. Ересек адамдарда салмағы 20-30 грамм, Балаларда (2 жас) 1,5
– 2 гр. Қартайғанда басқа бездер сияқты ол да көлемі кішірейеді. Эпителий
клеткалары құрамында иод бар гормондарды түзеді. Бұлар трийодтиронин,
тетрайодтиронин немесе тироксин. Олар белокпен қосылып иодтиреоглобулин
деген тұтқыр коллоидты зат түзейді.
Эндокриндік бездердің сөлін шығаратын өзегі жоқ, без клеткалары қан
және лимфа капиллярымен өте жиі торланған, сондықтан өзегі бар, әрі ол өзек
белгілі бір ағзаға ашылып, өз өнімдерін сол мүшеге шығарады.
Ішкі секреция бездеріне гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқансерік
бездері, айырша без, бүйрекүсті, ұйқы және жыныс бездері жатады. Соңғы
екеуі аралас секрециялы бездер.
Ішкі сөлініс бездеріне плацентаны (бала жолдасы) да жатқызады.
Екіқабат (жүкті) әйел организмінде бала жолдасы бірқатар гормондар бөліп
шығарады - эстроген, прогестерон және гонодотропин. Ішкі секреция
бездерімен гипоталамус құрылымымен және қызметімен тығыз байланыста болады.
Оның ядроларының (кейбір жүйке клеткаларының) нейросекрециясы бар, яғни
гипофиздің артқы бөлігіне түсетін немесе гипофиздің алдыңғы бөлігінің қан
тамырларына тікелей келетін және аденогипофиздің клеткалар қызметіне әсер
ететін биологиялық белсенді заттар бөліп шығаратыны аңықталған. Бұлардан
басқа ішкі секреция бездеріне бірқатар заттар бөліп шығарады. Атап
айтқанда, ренин, гастрин, секретин, панкреозимин, энтерогастрин,
энтерогастрон, эритропоэтин т.б.
Гормон арқылы зат алмасу, өсу, даму процестері реттеледі. Гормон
көбеюге де әсерін тигізеді. Гормондар қан мен лимфа тамырларына еніп барлық
тканьдерге ағзаларға және бүкіл денеге әсер ете алады:
1) метоболикалық – зат алмасу процестерінің әртүрлі жағдайларына,
жиілігіне әсері;
2) морфогенетикалық – конформациялық құрылымдық процестерге ажырату
әсері;
3) кинетикалық – қызмет орындаушы ағзалардың белсенділігіне және
оларды қызметке қосуға немесе тежеуші факторларға әсері;
4) корригиялық тканьдер мен ағзалар қызметінің қарқынын өзгертуге
әсері (жоғарылату, төмендету, жылдамдату тездету, бәсеңдету
қозғалыстары).
Адам және жоғары сатыдағы жануарлардың гормондарын, химиялық құрылым
ұқсастығын, физика-химиялық, биологиялық қасиеттерінің ортақтығын негізге
ала отырып, 3 класқа бөледі:
1. Белоктық – пептидті қосылымдар (инсулин, глюкогон, соматропин
т.б.);
2. Стереоидтар (бүйрекүсті безі қабығының және жыныс бездері
гормондары);
3. Амин қышқылының туындылары (тироксин, катехоламиндер - адреналин,
норадреналин). Гормондардың биосинтезі арнайы эндокриндік
клеткалардың генетикалық аппаратында жоспарланған, сондықтан ішкі
сөлініс бездерінің әрқайсысы тек белгілі бір гормондарды жасап
шығарады. Организм ішкі сұйықтық ортасына өткен гормондардың
белгілі бір мөлшері бос қалпында, ал шамалысы қан плазмасы
белоктарымен қосылған күйде болады.
Гормондардың әсер ету механизмі өте күрдеі және биохимиялық тұрғыдан жан-
жақты қарастырылған. Белгілі бір гормонның қажеттілігі артса, гормон –
белок кешені ыдырап, гормонның бос түрі пайда болады. Байланысқан гормондар
қор болып табылады, керек уақытта тез әрі жеңіл пайдаланылады. Белок
тасушымен байланысқан гормон ферменттердің әсерінен ыдырап, бүйрек арқылы
несеппен шығарылмай денеде сақталады.
Гормондар қан ағысына ілесіп барлық тканьдер мен ағзаларға жеткенімен
белгілі бір гормонды қабылдауға дағдыланған, әрі клетканың мембрана
құрылымында орналасқан арнайы гормондар рецепторлары бар, олар тек белгілі
бір ткань мен ағзаға ғана әсер етеді. Оларды нысана тканьдер деп атайды.
Клеткалық рецептор арнайы белок болып келеді, оның молекуласының белгілі
бір бөлігі гормон молекуласының белгілі бір фрагментіне сәйкес келеді. Бұл
сигналды қабылдауды, яғни гормон мен клетканың өзара қарым-қатынасын
қамтамасыз етеді. Егер берілген гормонды қабылдайтын рецептор болмаса,
клетка гормонмен қарым-қатынасқа түспейді, яғни оны танымайды.
Белоктық және пептидті гормондардың рецепторлары клетканың
цитоплазмалық мембранасында орналасқан. Бұл топтағы гормондар өз
рецепторларымен қарым-қатынасқа түскенде аденилатциклаза ферментінің
активтенуі жүреді. Оның әсерінен клеткада циклдік 31, 51 –
аденозинмонофосфат (ЦАМФ) пайда болады.
Өзбетімен дайындалуға сұрақтар:
1.Гормондар қандай сөздің мағынасын білдіреді?
2.Гормондардың қандай түрлері бар, олардың атқаратын қызметі?
3. Гормондар қан мен лимфа тамырларына еніп барлық тканьдерге
ағзаларға және бүкіл денеге әсер ете алады, қалайша?
4. Белоктық және пептидті гормондардың рецепторлары клетканың қай
мембранасында орналасқан?
5.Адам және жоғары сатыдағы жануарлардың гормондарын, химиялық құрылым
ұқсастығын, физика-химиялық, биологиялық қасиеттерінің ортақтығын негізге
ала отырып, қанша класқа бөледі және қалай аталады?
6. Гипофиз қайда орналасқан ?
7. Қалқанша без қайда орналасқан және гормондары қалай деп аталынады?
Дәріс №25-26
Тақырыбы,Мінездің психофизиологиялық негіздері
Ықылас. Ықылас – көнілдің белгілі нәрселерге қажетті мәлімет алу үшін
бағытталып, оған қадалуы. Басқаша айтқанда, организмнің тітіркенуге жауап
беру даярлығын көрсететін оның сергектік белсенді күйі.
Ықылас ерікті және еріксіз болып екі түрге бөлінеді. Еріксіз ықылас – туа
біткен жүйке тетіктері арқылы жүзеге асырылатын құбылыс. Ерікті ықылас адам
психикасын мақсатты жұмылдыратын және жанама түрде болатын әлеуметтік
дамудың жемісі. Ықылас қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болуы ықтимал. Ол
сыртқы әлем заттары мен құбылыстарына, не адамның ішкі күйіне, ойына,
сезіміне бағыттылады. Ықыластың толықтығынан, тұрақтылығынан, көлемінен
адамның іс-әрекеті, сезуі, түйсігі, зердесі, ақыл-ойы, тіпті санасы тәуелді
келеді.
Ықыластың сапасы бірнеше физиологиялық көріністермен сипатталады. Оның
белсенділігі, бағыттанушылығы, тереңдігі, орнықтылығы, қарқындылығы,
аударақосушылығы болады.
Ықыластың белсенділігі ерікті және еріксіз болып жіктеледі. Ерікті ықылас
адамның санасы, өз ырқы арқылы туады. Ол адамның таным-тіршілігі, ақыл-ойы
және іс-әрекеті үшін жетекші роль атқарады. Еріксіз ықылас кездейсоқ
төтенше тітіркендірістерге шартсыз бағдарлау рефлексі ретінде пайда болады.
Орнықтылығы деп ықыластың белгілі нәрсеге шоғырлануын айтады. Ол тұрақты
және тұрақсыз ықылас болып бөлінеді. Дені сау адамның өзінде де ықыластың
орнақтылығы құбылмалы келеді.
Ықыластың тереңдігі оның көлемі және таратылуы арқылы анықталады. Оның
көлемін ықылас қамтитын нәрселердің саны сиппаттайды. Мұнда ықыластың
шашырауы немесе шоғырлануы маңызды орын алады.
Адамдардың тынымды ықыласымен қатар ықылассыздығы байқалады.
Ықылассыздықтың бірінші түрі зейін шашыраудан, қажудан кейін білінеді.
Ықылассыздықтың екінші түрі, керісінше, жоғары қарқынды, қиын ауыстырылатын
және ішке бағытталған болады. Ықылассыздықтың үшінші түрінде әлсіз қарқын,
шала ауыстырылатын, селқос жағдай туады.
Эмоция. Адам мен жануарлар психикасының ерекше көріністерінің бірі –
эмоция. Ол міңезді бағыттау және жүзеге асыру амалдарын жасайтын
мотивацияның құрамында маңызды орын алады.
Эмоцияның бірнеше түрі бар. Биологиялық эмоция - әртүрлі тіршілік
мұқтаждықтарын қанағаттандыру немесе қанағаттандырмау әрекеттерімен
байланысты болады. Жоғары эмоция - әр алуан рухани әрекеттерінен туады.
Кідірген эмоция – жеке адамның кейбір себептерімен, эмоциялық көріністерін
тежеуі нәтижесінде байқалады. Жағымсыз эмоция – қандай болса да бір
мұқтаждық қанағаттандырылмаған жағдайда ұнамсыз күйзеліс түрінде кездеседі.
Жағымды эмоция – мұқтаждық қанағатандырылған кезде болатын сүйкімді
әсерленушілік.
Эмоция құбылыстары аффект (долданыс), нағыз эмоция және сезім түрінде
кездеседі. Аффекет – айқын қимылдар ағза көріністерімен қоса жүретін күшті
және біршама қысқа мерзімді эмоциялық күйзеліс күйі. Ол жүріп жатқан
тіршілік немесе әлеуметтік жағдайда кездеседі. Нағыз эмоция ұзақ уақыт және
әлсіз түрде білінеді. Ол бастан кешкен немесе болашақты елестету арқылы
туады. Эмоцияның үшінші түрі – заттық сезімдер. Олар кейбір белгілі немесе
дәйексіз нәрселерді, отанды сүю, өшпенділік т.б. елестету немесе ойлау
арқылы пайда болады. Заттық сезімдер тиянақты эмоциялық қатынасты
көрсетеді.
Организмнің эмоциялық күйі эмоциялық күйзеліс және эмоциялық көрініс
іспетті әсерленістерден тұрады. Эмоциялық күйзеліс деп организмнің өзін
және қоршаған әлемді бейнелейтін субъективтік сезінісін айтады.
Организмнің дене сезу және ағза жүйелерінде байқалатын өзгерістерді
эмоциялық көрініс деп атайды.
Эмоциялық көрініс әртүрлі. Симпатикалық жүйке қатты қозғағандықтан
жүректің қызметі жеделдейді, қанның қысымы көтеріледі, газ алмасу өседі,
тыныс кеңейеді, организмде тотығу және энергия құбылыстарының қарқыны
артады. Қанда, сілекейде, несепте катехоламиндер, пептидтер және глюкоза
мөлшері көбейеді.
Бұлшықет тонусы өсіп, көз қимылы жиіленеді, терінің түктері үрпиеді,
эмоциялық қозу кезінде организмнің бүкіл қосалқы мүмкіндіктері жедел
жұмылдырылады. Сонымен қатар түпті қарқынды іс-әрекеттің өзінде, оның әлі
де зор пәрменді мүмкіншіліктері сақталады. Бұлар тек төтенше жағдайларда,
эмоциялық зорлану кезінде тұтынылады.
Эмоцияның бейнелеуші әрекеті оқиғаларға жалпы баға береді. Организм
өзінің бүкіл іс әрекетін бірлестіру арқасында, оған әсер етуші
тітіркендіргіштің жағымды немесе жағымсыз жақтарын тез анықтайды.
Эмоцияның ізденуші түрі мақсат пен ниетке байланысты білінеді. Ол жетекші
және жағдайлық болып екіге бөлінеді. Жетекші эмоциялық күйзеліс –
мұқтаждықты қанағаттандыратын мінездік мақсатқа бағытталады. Жағдайлық
эмоциялық күйзеліс мінездің кейбір кезендерін бағалаудан туады.
Эмоция нығайтушы әрекеті арқылы тәлім және зерде процестеріне қатысады.
Эмоциялық әсерленістер тудыратын маңызды уақиғалар тез және ұзақ уақытқа
зердеде сақталады.
Эмоцияның реттеуші немесе аударақосушы әрекеті үстемді мұқтаждықты
анықтайтын себептердің бәсекесінде айқын көрінеді. Ол үрей мен міндет, үрей
мен ұяттың сезімдер таласында байқалады. Мұның ақыры ниеттің күшіне адамның
тілегіне және еркіне байланысты болады.
Эмоцияның байланыстырушы әрекеті ымдау, қол сермеу, дене қимылы, кейпі,
мәнерлі күрсіну, дауыс ырғағын өзгерту арқылы серіктеріне сезініс түрін
білдіреді. Мұның айғағын эмоциялық күйлердің арасындағы қарама-қарсылықтан
байқауға болады. Мәселен, қуаныш пен қайғы, ашу мен үрей, ынта мен жеркену,
ұят пен жек көру, сүйсіну мен күйіну сезімдері белгілі сипаттармен
айқындалады.
Эмоцияның пайда болу механизмін теориялар арқылы ұғынуға болады.
Эмоцияның алғашқы теориясы Ч.Дарвин ұсынған биологиялық қағида болатын. Ол
жануарлардың эмоциялық көрнекті қимылдарын салыстырып, белгілі бір
биологиялық сигналдық мәні барлығын анықтады. Мұндай көрнекі қимылдар және
ымдау әсерленістері эмоциялық туа біткен көріністерге жатады.
П.К.Анохиннің айтуынша, эмоция тарихи даму сатысында сыртқы жайларға
сәйкес мұқтаждықты тез бағалау және қанағаттандыру амалы ретінде
қалыптасты. Әдетте, әрбір мұқтаждық жағымсыз күйзеліспен қатар жүреді.
Сондықтан ол адам мен жануарларды белсенді іс-әрекетке демеп отырады. Ал
әрбір мұқтаждық мақсат орындалса қанағаттық сезімі туады.
Эмоциялық күйдің қалыптасуына мидың әртүрлі құрылымдары қатысады.
У.Кеннон ұсынған таламустық теория бойынша эмоциялық әсерленіс алғашқыда
таламус орталықтарында пайда болып, ми қыртысына ықпалын тигізеді.
Эмоцияны ұғынуда лимбиялық теория жетекші орын алады. Дж.Пейпец
клиникалық байқаулардың нәтижесінде, ми қыртысының маңдай бөлігі, гипокамп,
күмбез, бадамша, таламус, гипоталамус эмоциялық әсерленісті ұйымдастырады
деп тұжырымдады. Д.Линслей электроэнцефалография әдісн қолданып, бұл
құрылымдарды ми бағанының торлы құрылымы белсендіретіндігін дәлелдеді.
Сөйтіп, ол эмоцияның белсендіріліс теориясын ұсынды.
Эмоцияның екі түрлі ауытқуы байқалады. Гипотимия – абыржу, үрей, торығу,
жабырқау күйі. Мұндай жағдайда мотивация әлсірейді, адам жүдеп, ішкі
ағзалардың қызметі бұзылады. Гипертимия – көңіл шалқып, қимыл күшейеді,
желік пайда болады. Адамдарда эмоция ауытқулары өте күрделі. Мұндай күйлер
эмоциялық ышқынуда (стресс) жиі кездеседі. Ол мұқтаждық пен оны өтеу
мүмкіндігі сәйкес келмеген жағдайда туады. Яғни эмоциялық ышқыну осындай
қақтығысуларды жоюға арналған организмнің барлық қорғаныш күшін
жұмылдыратын маңызды икемделу әсерленісі. Ол жойылмаған күнде эмоциялық
қозу ұзақ уақыт іркіліп, адамның мотивация сезініс саласы бұзылып, әртүрлі
аурулар пайда болады.
Эмоциялық стресс – жүрек ишемиясы, гипертензия, асқазан жарасы, эндокрин
жүйесіндегі ауруларына әкеліп соғады.
Адамдарда мұндай ауытқулар көбінесе әлеуметтік қақтығысуларда өте жиі
кездеседі.
Ойлау – адамның жаңа жағдайларға бейімделуі кезінде мақсаттарды жаңаша
шешуге арналған ми қыртысының өте күрделі іс-әрекеті.
Психология ғылыми негізінен ойлаудың үш түрін ажыратады: нақтылы, бейнелі
және дерексіз-қисынды.
Нақтылы немесе көрнекі - әсерлі ойлау бірінші сигналдық жүйеге тіреледі,
әрі екінші сигналдық жүйені де арқау етеді. Бұл қисынды ойлаудың алғашқы
сатысы, ол кейін бейнелі ойға алмасуы мүмкін.
Бейнелі ойлау – ойша байымдау немесе елестету және жоспарлау арқылы
жүзеге асады. Бұл тілмен тығыз байланысты.
Дерексіз-қисынды ойлау – ұғым, пікір символдық белгілер және басқа
дерексіз категорияларды пайдаланады. Мұндай ойлау ең терең және нәтижелі
келеді. Алайда ол үшін жеткілікті білім мен дағдырлар қажет.
Ойлау әрекетінің нейрофизиологиялық негіздерін алғашқы ашқан И.М.Сеченов.
Оның айтуынша, ойлау – нәрселерді бір-бірімен салыстыратын мидың рефлекстік
құбылыстарының анализдік-синтездік әрекетінің нәтижесі. Ойлау процесінің
нейрофизиологиялық негізін іс-әрекеті түзетіндігі И.П.Павловтың нақтылы
тәжірибелерімен дәлелденді.
И.М.Сеченов пен И.П.Павловтың еңбектерінде, ассоциация ұғымы организмнің
белсенді бейімделу іс-әрекетінің, күрделі нәрселер ортасындағы мінезінің
нәтижесі деп саналады. Адам мінезінің физиологиялық механизмдеріне талдау
жасағанда, ол екі сигналдық жүйенің, ми қыртысы мен қыртысасты
құрылымдардың бірлескен іс-әрекеті екендігі көрінеді. Адам өз еркімен,
өзінің шартты рефлекстік әсерленісін тоқтата алады. Ырықсыз сезім мен
эмоцияның көптеген көріністері қорғаныш, тағамдық, жыныс рефлекстерін
тыяды. Ми бағаны мен торлы құрылымның серпіністері ми қыртысының қалыпты
тонусын қамтамасыз етеді.
Тіл адамдардың қатынас құралы ретінде қалыптасты. Сөз – бейнелеудің
екінші сигналдық формасы. Тіл байланыстырушы, ұғындырушы және реттеуші
қызмет атқарады. Тілдің байланыстырушы әрекеті – оның адамға тән арнайы
қатынас құралы болуы.
Тілдің ұғындырушы әрекеті – дерексіз ойлаудың, түсінудің құралы.
Дәріс №27-28
Тақырыбы:
Практикалық сабақтарды өткізуге арналған әдістемелік құрал
№1 ТАҚЫРЫП: Кіріспе. Балалар мен жасөспірімдер организмнің өсуі мен
дамуының жалпы заңдылықтары.
САБАҚ МАҚСАТЫ: Оқушылар денесінің өсуі мен денсаулық жағдайын бағалауды
үйрену және алынған мәліметтерді оқушылардың оқу үлгеріміне және мінез-
құлқына тигізетін себептерді анықтау барысында қолдана білу.
СҰРАҚТАР:
1. Тірі организмнің өсуі мен дамуы туралы түсінік.
2. Адам организмінің өсуі мен дамуының өзіне тән ерекшеліктері.
3. Өсу және дамудың біркелкі еместігі, даму гормониясы және гетерохронизм.
4. Акселерация туралы түсінік. Акселерация теориялары.
5. Дене өсуін зерттеу методикалары және оны бағалау.
6. Жас шақтарын кезеңге бөлудің негізгі принциптері.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: Бойды өлшеуіш (ростомер), медициналық таразы,
сантиметрлік лента, спирометр, қол динамометрі, спирт, мақта.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:
1. Дене ұзындығын өлшеу (тура бой).
2. Дене салмағын өлшеу.
3. Кеуде клеткасы аумағын өлшеу: тыныштықта және тыныс шығарған кезде.
4. Өкпенің тіршілік сыйымдылығын өлшеу.
5. Қол басының сығу күшін өлшеу (оң және сол қолдың).
2- тәжірибе. Тексерілетін адамның өсуін бағалау.
А) Антропометриялық зерттеу барысында алынған мәліметтерді сол жастағы
балалар денесінің өсуінің орташа көрсеткіштерімен салыстыру.
В) Барлық есептеулерді жүргізу. Тиісті мәліметтерді антропометриялық
таблицаға енгізу және дененің өсу пішінін анықтау.
Кесте 2.
|Көрсеткіш |Нег. |Орташа |Айырмаш|Сигма |Сигма |Даму |Жалпы |
| |Көрс. |жас |ылығы | |айыр. |көрс. |дене |
| | |нормасы | | | | |дамуы |
|Бойы | | | | | | | |
|Кеуде | | | | | | | |
|клеткасының| | | | | | | |
|шеңбері | | | | | | | |
|Дене | | | | | | | |
|салмағы | | | | | | | |
Кесте 2.
|Көрсеткіштері. |-3б. |-2б. |-1б. |+1б. |+2б. |+3б. |
|Бойы | | | | | | |
|Салмақ | | | | | | |
|Кеуде клеткасының | | | | | | |
|шеңбері | | | | | | |
| | | | | | | |
1-сурет. 13 жастағы оқушы денесінің өсу профилі.
Өлшеулер нәтижесі оқушы денесінің өсуі кең норманың шегінде деп санауға
негіз болады, басқаша айтқанда, ол қалыпты дамуда. Бірақ болашақ ұстаз
оқушы денесінің өсуін жан-жақты бағалау үшын оның денсаулық жағдайын
жақсылап тексеру қажет.
Мектеп оқушыларының денесінің өсуі мен денсаулық жағдайын сипаттау.
Адамның бойын тиісті өлшеуішпен анықтайды, дене салмағы медициналық
таразымен өлшенеді, көкірек клеткасы сантиметрлік лентамен өлшенеді. өлшеу
методикасы «Мектеп гигиенасы» оқулығында айтылған.
Әрбір тапсырманы орындаудағы келесі кезең – жиналған материалды
талдау. Тап осы жағдайы бой, дене салмағы және көкірек клеткасы дамуының
көрсеткіштерін №1 табл. Көрсеткіштерімен салыстыру. Табылған айырманы
сигмаға (С) бөлу керек. Егер бөлінді 1-ден жоғары немесе төмен болмаса,
онда дененің өсуі норманың шегінде деп есептейміз: егер бөлінді 1,2- нің
маңында болса, онда дененің өсуі нормадан жоғарғы не төмен, ал 3-тің
маңында болса, онда дененің өсуі жақсы немесе төмен деп жіктеледі.
Былай деп ұйғарайық: оқушы К.13 жаста, бойы 148,3 см, салмағы 42,3 кг,
көкірек клеткасының шеңбері 69,5 см (тыныштық жағдайда). Бұл жасқа лайықты
орташа көрсеткіштер (немесе стандарттардың орташа шамасы - М), тиісінше
-144,8 см (С-7,9), 36,4 (С-5,9), 99,5 (с-4,3). Анықталған шама мен орташа
шаманың айырмасы - 148,3-144,8 см +3,5 (оң таңба, себебі бойдың анықталған
шамасы орташа шамадан көп).
Табылған айырманы сигмаға бөлеміз С (3,5:7,9) 10,44, сонан соң
бөліндінің шамасын таблицаға түсіріп, нүктесін табамыз. Осы сияқты есептеу
дене салмағы мен көкірек клеткасының шеңбері бойынша жүргізіледі.
Салмақ: 42,3 кг - 36,4 кг 5,9 кг. С 5,9 : 5,9 +1.
Көкірек клеткасының шеңбері: 69,5 - 69,5 0. С 0:4,3 0
Егер анықталған шама орташа шамадан аз болғанда, олардың айырмасы теріс (-)
таңбамен белгіленеді. Анықталған мәліметтерді антропометриялық карточкаға
түсіру және табылған нүктелерді сызықпен қосып дененің өсу профилін
Мартиннің методы бойыншы анықтаймыз.
ҚОРЫТЫНДЫ:
Әдебиеттер: А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная
физиология и школьная гигиена». М., 1990 ж.
С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.
№2 ТАҚЫРЫП: Жүйке жүйесінің физиологиясы. Адамның проприорецепті тізе
рефлексін анықтау.
МАҚСАТЫ: Адам тізе және ахилл рефлексін туғыза алуға үйрену және осы
рефлекстердің қарқынына орай тексерілетін адамның қозғыштығын бақылау.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: Орындық резинка, балғашық.
СҰРАҚТАР:
1. Жүйке жүйесінің маңызы мен құрылысы.
2. Нейрон- жүйке жүйесінің құрылымдық және функционалдық бірлігі.
3. Қозу, қоздырғыш, тітіркену және тітіркендіргішке түсініктеме.
4. Рефлекс – жүйке қызметінің негізгі формасы. Рефлекторлық доға және
сақина.
5. Нейрондар арасындағы байланыс. Синапстар және олардағы қозуды жеткізу
механизмі.
6. Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу және оның пайда болу жолдары.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:
Адамның проприорецепторлық рефлексін бақылау.
1) Тізе рефлексі 2) Ахилл рефлексі.
Бұлшық еттерде, тарамыстарда, буындарда болатын рецепторлар
проприорецепторлар деп аталады. Осы рецепторлардан қозу бұлшық ет
жиырылғанда немесе босансығанда орталық жүйке жүйесінеберіледі.
Тексерілетін кісінің жүйке жүйесінің қозғыштығы неғұрлым жоғары болса,
пайда болатын рефлекс соғұрлым қарқынды болады. Осындай рефлекстерге тізе
және ахилл рефлекстері мысал бола алады.
а) Тізе рефлексін былайша тудырамыз. Тексерілетін кісіні орындыққа
отырғызамыз. Одан бір аяғының екінші аяғының үстіне қоюын талап етеміз.
Сонан соң резинка балғашықпен (немесе алақанның қырымен) тізе көзінен
төменірек санының төрт басты бұлшық етінің тарамысын ақырындап ұрамыз. Сол
кезде тізе жазылады. Рефлекторлық доға жұлынның 3-4 бел сегменттерінде
тұйықталады. Аяқ жазылуының шұғыл және биіктігін ескере отырып тексерілетін
адамның рефлексін бағалаймыз. б) Ахилл рефлексі. Тексерілетін адамды
орындыққа екі тізесімен (аяқ басы салбырап тұратындай етіп) отыруды талап
етеміз. Ахилл тарамысын ақырындап ұрған кезде аяқ басы табанға қарай
бүгіледі. Бұл рефлекстің доғасы жұлынның 1-2 құймышақ сегментінде
тұйықталады. Тізе және ахилл рефлекстері доғаларының схемасын салу керек.
ҚОРЫТЫНДЫ:
Бақылау сұрақтары:
1. Жүйке жүйесінің маңызы қандай?
2. Жүйке талшықтарының құлымы мен қасиеті қандай?
3. Синапс, синапс түрлері, оның физиологиялық қасиеттері.
4. Рефлекс туралы түсінік, рефлекстік әрекет, рефлекстің жіктелуі.
5. орталық жүйке жүйесі қандай бөлімдерден тұрады?
Әдебиеттер: А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная
физиология и школьная гигиена». М., 1990 ж.
С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.
№3 ТАҚЫРЫП: Балалардың жоғарғы дәрежелі жүйке жүйесінің типологиялық және
жастық ерекшеліктері. Ассоциативті эксперимент.
МАҚСАТЫ: Жоғарғы дәрежелі жүйке қызметінің механизмінің нейрофизиологиялық
негізі, шартты және шартсыз рефлекстер, шартты рефлекстердің пайда болу
және сөну әрекеттерін қарастыру.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: Столға қоятын шам, штатив, Ричардсон баллоны,
резина түтік.
СҰРАҚТАР:
1. Шартты рефлекстер туралы И. П. Павловтың ілімі. Шартты және шартсыз
рефлекстердің сипаттамасы.
2. Шартты рефлекстердің түзілу жағдайлары және жолдары.
3. Үлкен ми сыңарлары қыртысының анализдік синтездік қызметі.
4. Динамикалық стеоретип. Оның қалыптасу жолымен және оқыту процессіндегі
ролі.
5. Болмыстың екі сигналдық жүйесі.
6. И. П. Павловтың жоғарғы дәрежелі жүйке қызметінің типологиялық
ерекшеліктері.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:
№1 тәжірибе. Ассоциативті эксперимент.
Адам миының үлкен жарты шарларының анализдік-синтездік әрекетінің негізі
болып, сөздер арасындағы уақытша байланыстардың, яғни ассоциацияның түзілуі
болып табылады. Осы байланыстарды зерттеу барысында өмір сүруі кезінде
қалыптасқан шартты рефлекстердің көп түрлілігі мен олардың негізін,
белгілердің көрінуін, адамның ЖДЖЖ-нің кейбір жеке ерекшеліктерін анықтауға
болады. ЖДЖЖ-нің барлық ерекшеліктерін ассоциативті эксперимент қою арқылы
анықтауға болады.
Құрал-жабдықтар: Баған бойынша 10-20 сөз жазылған карточкалар, секундомер.
Жұмыс барысы: Карточкадағы сздерді зерттелуші оқиды (тек зат есім).
Зерттелуші әрбір айтылған сөзге ойына келген сөз ассоциациясны айтуы қажет.
Жауап беру кезеңі белгіленеді. Ассоциация түзілген уақыты мен айтылған
сөздерді кестеге толтырады. Оларды талдап, қорытынды жасаңдар.
Ассоциация эксперимент нәтижелері
|Зерттелушіге берілген |Сөз-ассоциация |Ассоциация пайда болуға |
|сөздер тізімі | |кеткен уақыт, с |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
Алынған нәтижелердің анализі ЖДЖЖ-нің мынадай ерекшеліктерін айқындауға
мүмкіндік береді.
1. Уақытша байланыстардың көптігі. Егер берілген сөздердің ассоциациясы
бірде-бір рет қайталанбаса, онда уақытша байланыстың көптігі туралы
айтуға болады.
2. ЖДЖЖ-нің типтері. Егер берілген сөздер ассоциясында бейнелі, көркем
сөздер болса, онда ЖДЖЖ-нің типі- көркем, егер сөздердің ассоциясы
жинтықты, қорытынды негізде болса, онда бұл тип – ойшыл. ЖДЖЖ-нің орта
типіне түрлі деңгейдегі ассоциацияға 1 және 2 типтер тән.
№2 тәжірибе. Шартты кірпік қағу рефлексін жарық әсерінен қалыптастыру.
ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫ: Тексерілетін адамды штативке жақын отырғызамыз. Штативте
Ричардсон баллонымен жалғасқан резинка түтік орналасқан. Резинка түтіктің
тесігі тексерілетін адам көзінің деңгейінде 5-7 см қашықтықта болуы тиіс.
Шартты рефлекс былайша қалыптастырады: алдымен шам жағылады (жарық
шартты тітіркендіргіш). 1-2 сек. Содан соң Ричардсон баллоны қысу арқылы
ауа ағысымен кірпік қағу рефлексін тудырамыз. (шартсыз қуаттандыру). Осыны
көп мәрте қайталаған соң шамды жаққан кезде шартсыз қуаттандырусыз, яғни
Ричардсон баллонын сығымдамасақта, кірпік қағу рефлексі пайда болады.
ҚОРЫТЫНДЫ:
№3 тәжірибе. Қозудың 1-ші сигналдық жүйеден 2-ші сигналдық жүйеге берілуін
дәлелдеу.
ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫ: Алдымен шартты кірпік қағу рефлексін қалыптастыру. Осы
шартты рефлексті қалыптастырған соң шам жағудың орнына – шам немесе жарық
деп ауызша айтамыз. Осы сөздерге кірпік қағу рефлексін Ричардсон баллонын
сығымдамай-ақ жүзеге асыруымыз қажет. Яғни шартсыз қуаттандыруды қолданбай-
ақ.
Әдебиеттер: А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная
физиология и школьная гигиена». М., 1990 ж.
С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.
№4 ТАҚЫРЫП: Ойлау қабілетін анықтау.
МАҚСАТЫ: Адамның зейінінің физиологиялық ерекшеліктерін анықтауды меңгеру.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: Анфимов кестесі, сеундомер.
СҰРАҚТАР:
1. Зейіннің нейрофизиологиялық механизмдері және оның жасқа байланысты
түзілуі.
2. Қабылдаудың нейрофизиологиялық механизмі және оның жасқа байланысты
ерекшеліктері.
3. Естің физиологиялық механизмдері.
4. Мотивация және эмоция, олардың мақсатты әрекеттегі маңызы.
5. Үйқы мен сергектіктің нейрофизиологиялық механизмдері.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
№1 тәжірибе. Анфимов кестесінің көмегімен зейінді анықтау.
Жұмыс барысы:
Қазіргі таңда адамның ойлау қабілетін зерттеуде корректрлі әріптік кесте
қолданылады (Анфимов кестесі). Бұл кесте біртекті тітіркендіргіштермен әсер
ету арқылы зейіннің ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді. Мұндай
кестені қолдануда есте сақтау мүмкіндігін азайтады және сонымен қатар
зейіннің жинақтығын қажет етеді. Жұмысты талдай екі бағытта жүргізіледі:
берілген уақыт аралығында зейіннің сапалы және сандық жағы бағаланады.
Алынған нәтижелерді талдауда қарастырылған әріптердің жалпы саны,
сызлығандары, жіберілген қателері, тапсырманы орындау жылдамдығы және
көлемі анықталады. Формула көмегімен келесі көрсеткіштер анықталады:
А) тапсырманы толық орындау коэффициенті; (А),
А=
Мұнда, М – сызылған әріптер саны, N – жалпы әріптер, қарастырылған
текстегі әріптерді сызу.
Б) Ойлаудың коэффициенті (Р);
Р=АхS
Мұнда, S – жалпы қарастырылған әріптер саны.Дәлдік коэффициентінің сандық
көрсеткіші және ойлаудың өнімділігі зейіннің концентрациясын көрсетеді.
Анфимов кестесі
с х а в с х е в и а х н а и с н х в х в к с н а и с в х в х е н а и
в н х и в с н а в с а в с н а е к е а х в к е х с в с н а и с а и с
н х и с х в х е к в х е к в х и в х е и с н еи н а и е н к х к х и
х а к н х с к а и с в е к в х н а и с н х е к х и с с н а к с к в х
и с н а и х а е х к и с н а х е к е х е и с н а х к е к е к х в и с
с н а и с в н к х в а и с н а х к е х с н а к с в е е в е а и с н а
к х к е к н в и с н в е х с н а и с к е с и к н а е с н к х к в и х
а и с н а е х к в е н н х в е а и с н к а и к е в н в н к в х а в е
к а х в е и и в н а х и е н а и к в и е а к е и в а к с в е и к с в
н к е с н к с в х и е с в х к н к в с к в е в к н и е с а в и е х е
к е и в к а и с н а с н а и с х а к в н н а к с х а ие н а с н а и
е в х а к х с н е и с н а и с к в н в к х в е к е в к в н а и с с н
а в с н а к х а с е с н а и с е с х к в а и с н а с а в к х с н е и
а в с н а к х а с е с н а и с е с х к в а и с н а с а в к х с н е и
в и к в е н а и е н е к х а в и х н в и х к х е х н в и с н в с а е
н к е х в и в н а е в и с н в и а е н х в х в и с н а е и е к а и в
к е и н с н е с а е и х в к е в и с н а е а и с н к в х и к х н к е
с а к а е к х е в с к х е к х н а и с н к а в е в е с н а и с е к х
и с н е и с н в и е х к в х е и в н а к и с х а и е в к е к и е х е
в х в а к с и с н а и а и е н а к с х к и в х н и к с н а и в е с н
с н а и к в е х к х в е с к н с х и а с н а к с х к в х в х е а е с
е к х е к н а и в к в к х е и к х и с н а и к х а к е н а и е н в к
и с н а и е и к х а к е н и в а и е в к и х в а и в х е н и х в и к
х в е к к с и к е х а и е к с н а и и е х с е х с к е н и с в н е к
а в е н а х и а к в е и в е а и к в а в и х н а в х к с е в х х е к
с и а в е с к в х е к с н а к х в с н х с в е х к а с н в х н и с а
к е в с х н в и х н в к а и с е н к х и а н е к а с и в с и и х а к
к и с н н е к н в и с х х а и в е н н ан а и х н и х к в х а и е н
к и с н к е н к х а и н а в и с и в е н к а и с ха и с е н а в н а
и с к а и в к х а к и н е и в и с к х а и х в к а и с х в в с к в е
н а и с и х с к в к и с н а и е н х н а и с в е х в е к а и с х и в
Жұмыс барысы:
Зерттеуге қатысушылар В.Я. Анфиомвтың кестесін белгілеп, өзара бөліп
алады. Нұсқау бойынша «Бастаңдар» 2 мин аралығында (секндомер бойынша)
инструктажда көрсетілген әріптерді белгілеп шығуы тиіс, мысалы «А» және
«Н» әріптерін. Ал «Аяқтаңдар» - десе, қай дерге тоқтағанын көрсетуі тиіс.
Содан кейін 2 минут көлемінде «А» және «Н» әріптерін белгілеу жалғасады,
бірақ анықталған тіркестерді сызып қана қою керек, мысалы «СА» және «ЕН».
Нұсқау бойынша «Бастаңдар» - зерттелушылер кестелерді қарап жалғастыруы
керек, «А» және «Н» әріптерін және «СА» және «ЕН» тіркестерін сызу керек.
Егер зейін қабілеті динамикалық оқытуда апта бойы М.В. Антропованың,
1974 көрнекілікті тапсырмаларын орындау қажет.
Тапсырмалар
|Апта күндері |Әріптер шартты тітіркендіргіштер |
| |Оң әсер (сызып тастау) |Теріс әсер (белгілеу) |
|Дүйсенбі |Х А |ИХ Са |
|Сейсенбі |В К |ИВ ЕК |
|Сәрсенбі |С А |ИС НА |
|Бейсенбі |Н Е |СИ АЕ |
|Жұма |Х И |ВХ ЕИ |
|Сенбі |И А |ВИ КЕ |
Динамикалық қабілеттілікті танытуда оқу күніне тапсырманы 3-5 рет
сабақ басталғаннан соңына дейін беруге болады.
Алынған нәтижелержі анализдеп, қорытындысын шығарыңдар.
№5 ТАҚЫРЫП: Анализаторлар, олардың жасқа байланысты ерекшеліктері.
МАҚСАТЫ: Анализаторлардың құрылысы мен қызметі, анализаторлар жүйесіндегі
бейімделу құбылыстарын, гигиенасымен танысу.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР:
Сивцевтің таблицасы көрсеткіш столға қоятын шама (жарық).
СҰРАҚТАР:
1. Анализаторлар туралы И. П. Павлов ілімі.
2. Организмнің сенсорлық жүйесі.
3. Көру анализаторы. Көз құрылысы.
4. Жақыннан және алыстан көргіштік.
5. Көру өткірлігі.
6. Жарық және түстер сезгіштігі.
7. Есту анализаторы және оның қызметі.
8. Есту мүшесі.
9. Дыбысты қабылдау механизмі.
10. Есту анализаторының жасқа байланысты ерекшеліктері.
11. Балалар мен жеткіншектердің көру қабілетінің бұзылмауын және
естімеушіліктерді болдырмау профилактикасы.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР:
Сивцевтің таблицасы көрсеткіш столға қоятын шама (жарық).
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:
№1 тәжірибе. – Соқыр дақты анықтау. Мариатт тәжірибесі.
Тәжірибеге қажетті құрал: Соқыр дақты анықтауға арналған сурет.
Тәжірибе барысы: Тексерілген адам шеңбер мен крест салынған суретті көз
алдына ұстайды. Оң жақ көзін жабады сол көзімен крестке назар аударады.
Сонан соң суретті алыстата немесе жақындата отырып, шеңбер кескіні жоғалған
қашықты анықтайды. Тәжірибені сол көзді жұмып қайталайды.
№2 тәжірибе – Көздің өткірілігін анықтау.
Тексерілетін адамды таблицадан 5 метр қашықтықта отырғызамыз. Оған 1
көзін жапқызып, 2-ші көзімен әрбір жолдағы әріптерді оқуға
ұсынамыз.Тәжірибе жүргізуші жарық түсуіне кедергі келтірмей таблица жанында
тұрып, әріптерді көрсетеді. Көрсетілген әріптерді тексерілетін кісі атауы
керек. Қатесіз оқылған немесе оқу қателігі 20% соңғы жол көздің өткірлігін
анықтайтын көрсеткіш есебінде алынады. Сол жолдың оң жағында тұрған цифр
көздің өткірлігі шамасын көрсетеді.
№3 тәжірибе - Анализаторлар қызметінің шартты рефлексті реттелуі.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: суреттері бар кесте.
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. :
Анализаторлар әрекетіндегі шартты рефлексті реттелуін түрлі кескінде
берілген суреттерге қарап, олардың көріну ерекшелігін бақылау. Жұмысты
орындау барысында берілген суреттердің көрінісін дәптерге салу керек.
№6 ТАҚЫРЫП: Мектеп ғимараты мен мектеп маңындағы участокты санитарлық
–гигиеналық тұрғыдан зерттеу.
МАҚСАТЫ: Мектеп ғмираты мен оның маңындағы жер участогіне қойылатын
гигиеналық талаптардың теориялық білімдерін бекіту, оларды санитарлы
тұрғыдан зерттеу дағдыларын меңгеру.
СҰРАҚТАР:
1. Қала мен ауылды жерде мектеп орналасатын жерлерге қойылатын талаптар.
2. Мектептің жер участогынының зоналары: құрылыс салуға арналған алаң,
оқу-тәжірибезонасы, демалыс зонасы және шаруашылық зонасы.
3. Мектеп үйіне қойылатын талаптар.
4. Мектеп үйлері: оқу үйлері,көмекші үйлер, тұрғын үйлер.
5. Мектеп үйінің ауа режиміне қойылатын гигиеналық талаптар.
6. Мектеп үйіндегі жарық режимі, жылыту, сумен жабдықтау.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:Санитарлық зерттеуді мектеп участогынан бастайды: оның
орналасуын, қоршаған заттар, көлемін. Әр түрлі участогтың зоналарының
орналасуын анықтайды. Негізінде спорт зонасын, оның алып жатқан алаңын,оның
көлемі және онда орналасқан спорт жабдықтарын қарастырады.
Мектеп ғимартының зерттеуде оның орналасуына, бөлмелердің
ерекшеліктеріне назар аудару қажет. Рекреациялық бөлмелер санитарлық
жағдайы мен ауданын анықтайды.
Мектеп ғимараты мен жер участогының санитарлы зерттеу картасы
1. Зерттеу күні, уақыты және мекен-
жай__________________________________________________________
2. Мектеп_______________________________________________________
3. Мектеп типі (бастауыш, орта) ___________________________________
4. Қызмет көрсету радиусы________________________________________
Жер участогы
5. Орналасуы (жанында орналасқан құрылыстар, участок және көрші
құрылыстар ара қашықтығы, жел бағыты)_________________________
6. Участок ауданы (жалпы аудан және бір оқушыға келетін аудан)_______
7. Жер участок зонасы (атауы, көлемі, орналасуы)____________________
8. Жасыл желектер (түрі, ауданы, орналасуы, жағдайы)________________
9. Участоктың санитарлы жағдайы________________________________
10. Участок территориясын жинау жүйесі___________________________
11. Спорттық зонасы (орналасуы, көлемі, спорт алаңдарының түрлері)
_______________________________________________________________
12. Спорт алаңдары (орналасуы, көлемі, қоршалуы, жабыны, құрал-жабдықтар,
санитарлы жағдайы)_________________________________
Мектеп ғимараты
1. Участокта ғимараттың орналасуы (ара қашықтығы,ориентаци
фасада)_______________________________________________________
2. Қабат саны және ғимарат компазициясы (оратлықтанған, блокты,
павильон)_____________________________________________________
3. Блок және қабат бойынша жоспарлануы___________________________
4. Сыныптардың орналасуы_______________________________________
5. Коридар (көлемі, панелдер, фрамуги, форточка)____________________
6. Рекреациялық бөлмелер (түрі, көлемі, бір оқушыға келетін аудан)_____
________________________________________________________________
7. Жуынатын жер (этаж бойынша орналасуы, қол жуғыштар, әжетхана, олардың
санитарлық жағдайы)___________________________________
8. Көмекші бөлмелер (мектеп мүдірі, мұғалімдер бөлмесі, мектеп
күзетшісінің бөлмесі), олардың сынып бөлмелерінен оқшаулануы
________________________________________________________________
9. Бөлмелерді жинау жүйесі_______________________________________
10. Оқушыларды таза сумен қамтамасыз ету__________________________
11. Асхана (орналасуы, санитарлық жағдайы)_________________________
12. Қосымша мәліметтер__________________________________________
13. Қорытынды (санитарлы-гигүиеналық бағалау)_____________________
14. Санитарлы-гигиеналық жағдайын жақсартуға бағытталған ұсыныстар
________________________________________________________________
15. Қолы_________________________________________________________
Бақылау сұрақтары:
1. Мектеп жер участогына қандай гигиеналық-талаптар қойылады?
2. Спорттық зонасына қандай гигиеналық талаптар қойылады?
3. Мектеп ғимаратына қандай гигиеналық талаптар қойылады?
4. мектеп ғимараты мен жер участогын зерттеу жұмыстарын қалай жүргізеді?
№7 ТАҚЫРЫП: Жүрек-қан тамырлар жүйесінің физиологиясы. Жүрек-тамыр
жүйесінің барынша қарқынды дене жұмысы кезіндегі физиологиялық өзгерістерін
тексеру.
МАҚСАТЫ: Балалар жүрек-қан тамырлар жүйесінің жастық ерекшеліктері туралы
теориялық білімдерін бекіту, ауруларын алдын алу, оқу-дене жүктемелерін
нормалау шарттарымен қарастыру.
СҰРАҚТАР:
1.Қанның маңызы және құрамы, қызметі,қан топтары.
2. Қанның түзілуі.
3.Қанның иммундық жүйесі.
4.Қанның үлкен және кіші қан айналу шеңберлері.
5. Жүрек, оның құрылысы мен қызметі.
6. Жүрек-қан тамырлар жүйеінің жасқа байланысты ерекшеліктері.
7.Жүрек-қан тамырлар жүйесінің гигиенасы.
ТАПСЫРМА ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
1. ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Жүректің жас шамасына байланысты өзгеруі.
2. Жүрек циклі.
3. Қанның систолалық және минуттық көлемі.
4. Қанның тамырлар бойымен ағуы: а) қанның үздіксіз ағуы;
б) қанның тамырлар ағуының себептері;
в) қан қысымы:
г) қан ағысының жылдамдығы.
Тәжірибе №1. Жүрек-тамыр жүйесінің барынша қарқынды дене жұмысы кезіндегі
физиологиялық өзгерісін тексеру.
Керекті жабдықтар: секундомер, стетофонендоскоп, сфигмоманометр, спирт,
мақта.
Жұмыс барысы: Студенттер екі-екіден жұмыс істейді. Тексерілетін адамда
жүрек соғуының жиілігі тамыр соғуы арқылы (тыныштықта отырған жағдайда
анықталады), қан қысымы өлшенеді. Мынадай дене жұмысы ұсынылады: 30 секунд
бойы тізені жоғары көтере барынша жиілікпен бір орныда тұрып жүгіру.
Осындай дене жұмысынан соң дереу және бастапқы қалыпқа келудің екі, 4 ,6
минуттарында қан қысымы және тамыр соғу жиілігі анықталады.
Тәжірибе протоколы жазылады, тамыр соғуының және қан қысымының өзгеруінің
кестесі сызылады, қорытынды шығарылады.
Алынған нәтижелер:
|Аты-жөні |Қ Қ Р |Тынышты|Жүктемеде|2 мин. |4 мин. |6 мин. |
| |көрсеткіш |қ көрс.|н кейінгі| | | |
| | | |көрс. | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.С. Жұмабаев. Жасерешелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А., 1988.
2. Күзембаева А. Адам анатомиясы. А.,2002.
3. А. Г. Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990.
4. Корабкова А. Атлас по нормальной физиологии. А., 1990.
№8 ТАҚЫРЫП: Ішкі секреция бездерінің физиологиялық маңызы. Жыныстық тәрбие.
МАҚСАТЫ: Ішкі секреция бездері, оның гормондарымен, ағзаға әсері, маңызы,
жыныстық жетілу кезеңіндегі ерекшеліктері туралы теориялық білімдерін
бекіту.
сұрақтары:
1. Ішкі секреция бездері туралы түсінік.
2. Ішкі секреция бездерінің түрлері.
3. Ішкі секреция бездері бөлетін гормондар, олардың ағзаға әсері.
4. Гипоталамус-гипофиздік жүйе, гипофиз, оның жұмысының бұзылуынан ағзада
туатын өзгерістер.
5. Қалқанша безі, қалқанша маңы безі, оның бөлетін гормоны.
6. Бүйрек үсті безі, жыныс бездері, олардың ағзаға әсері.
7. Қарын асты безі, оның қызметі.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:
Әрбір студент санитарлы-гигиеналық ағарту тақырыбын таңдап алып,
оқулықтарды қолдана отырып жоспар құрады. Әңгіме жоспары кіріспеден,
негізгі бөлімнен, мазмұны, қорытынды мен гигиеналық ұсыныстар болу керек.
Студенттермен құрылған жоспар оқытушы тексеріп, қателерін түзетеді.
Студенттер жоспар бойынша әңгіме құрастырады. Әр студент кезектесіп басқа
студенттер алдында санитарлы-ағарту тақырыбында әңгімесін өткізеді.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
№9 ТАҚЫРЫП: Еңбек сабақтарына қойылатын гигиеналық талаптар.
МАҚСАТЫ: еңбек сабақтарын ұйымдастыруға қойылатын гигиеналық талаптардың
теориялық білімдерін бекіту, оларды санитарлы тұрғыдан зерттеу дағдыларын
меңгеру.
СҰРАҚТАР:
1. Еңбек сабақтарын ұйымдастыру.
2. Мектеп шебарханаларына қойылатын гигиеналық талаптар.
3. еңбек сабақтарындағы қауіпсіздік техникалары.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:Санитарлық зерттеуді мектеп шеберханаларынан бастайды: оның
орналасуын, қоршаған заттар, көлемін. Мектеп шеберханаларындағы жарық
режимі, жылыту, ауа режимі. Шеберхананың алып жатқан алаңын,оның көлемі
және онда орналасқан спорт жабдықтарын қарастырады.
Мектеп шеберханаларын зерттеуде оның орналасуына, бөлмелердің
ерекшеліктеріне назар аудару қажет.
Мектеп шеберханаларын санитарлы зерттеу картасы
1.Зерттеу күні, уақыты және мекен-
жай__________________________________________________________
2.Мектеп_______________________________________________________
3.Мектеп типі (бастауыш, орта) ___________________________________
4.Қызмет көрсету радиусы________________________________________
5.Сыныптардың орналасуы_______________________________________
6.Бөлмелерді жинау жүйесі_______________________________________
7.Станоктардың орналасуы__________________________
8.Жарықталуы_________________________
9. Еңбек сабақтарында пайдаланылатын еңбек құралдарының орналасуы
_______________________________________________________________
10.Қосымша мәліметтер__________________________________________
11.Қорытынды (санитарлы-гигиеналық бағалау)_____________________
12.Санитарлы-гигиеналық жағдайын жақсартуға бағытталған ұсыныстар
________________________________________________________________
12.Қолы_________________________________________________________
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
Студенттердің өзбетімен оқытушының басшылығымен орындайтын жұмыстары
№1 ТАҚЫРЫП: Мектеп жабдықтары мен оқу құралдарына қойылатын гигиеналық
талаптар.
МАҚСАТЫ: Мектеп оқушыларының денсаулығын сақтау мақсатында студенттердің
қазіргі таңда жасалынған мектеп жабдықтары мен оқу құралдарын дұрыс таңдау
дағдысын қалыптастыру.
СҰРАҚТАР:
1. Мектеп жабдықтары.
2. Мектеп оқу құралдарының түрлері.
3. Мектеп жабдықтарына қойылатын гигиеналық талаптар.
4. Оқу құралдарына қойылатын гигиеналық талаптар.
5. ТАПСЫРМА ФОРМАСЫ: есеп
Әдістемелік нұсқау: Оқулықтар және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Мектеп
жабдықтары мен оқу құралдарының түрлерін, қойылатын гигиеналық талаптарды,
мектеп жабдықтарын оқу бөлмелерінде орналастыру шарттарын көрсетіңдер.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988
№2 ТАҚЫРЫП: Мектеп оқу-тәрбие процестерінің гигиенасы.
МАҚСАТЫ: Мектеп оқушыларының шаршауын, қалжырау, зоруғуларын болдырмау үшін
оқу-тәрбие жұмыстарының нормасын, күн және мектеп режимін дұрыс құру туралы
студенттердің білімдерін кеңейту.
СҰРАҚТАР:
1. Мектептің оқу-тәрбие жұмысындағы маңызы қандай?
2. Мектеп режиміне не кіреді?
3. Балаларды мектепке қабылдау талаптары қандай?
4.Оқушының жұмыс қабілеттілігін сақтау және оқу күнінің ұзақтығы.
5.Сабақ кестесін құруға қандай талаптар қойылады?
6.Мектеп режиміндегі үзілістің маңызы қандай?
7.Оқытуға қандай гигиеналық талаптар қойылады?
8.Төменгі сыныпта оқыту гигиенасының ерекшеліктері қандай?
9.Жазу және сурет салуға қандай гигиеналық талаптар қойылады?
ТАПСЫРМА ФОРМАСЫ: есеп
Әдістемелік нұсқау:
1. Мектеп оқу-тәрбие жұмысындағы режимнің маңызын, мектеп режимінің негізгі
элементтерін анықтау.
2. Қазіргі мектепке арналған оқу жоспары атқарылатын апталық міндетті
көрсетіңдер: І-ІІ сыныптар үшін, ІІІ сыныптар үшін.
3. Сабақ кестесіне қойылатын негізгі талаптарды ескере отырып сабақ
кестесін құру: бастауыш сыныптар кестесін.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
№3 ТАҚЫРЫП: Үй тапсырмасын орындауға қойылатын гигиеналық талаптар.
МАҚСАТЫ: Оқушылардың үй тапсырманы орындауына қойылатын гигиеналық
талаптар, үй тапсырмасының нормалау, туралы теориялық білімдерін бекіту.
СҰРАҚТАР:
1.Үй тапсырмасының мөлшері.
2.Үй тапсырмасын орныдау тәртібі.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат.
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Үй тапсырмасын орындауға
қойылатын негізгі гигиеналық талаптарды қарастыру.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
5.Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М., 1987.
№4 ТАҚЫРЫП: Мұғалімдер мен мектеп қызметкерлерінің мектептегі бірлесе
жүргізетін жұмыстары.
МАҚСАТЫ: Оқушылардың денсаулығын сақтау мақсатында мұғалімдер мен мектеп
қызметкерлерінің бірлесе жүргізетін жұмыстарының мақсат-міндеттерімен
танысу.
ЖОСПАРЫ:
1. Мектептің санитарлы-гигиеналық жағдайымен танысу.
2. Бақылау жүргізу.
3. Оқушыда гигиеналық дағдыны қалыптастыру.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Мектептің санитарлы-
гигиеналық жағдайымен танысу, бақылау жүргізу. Мектеп мұғалімдері мен
қызметкерлерінің алдында тұрған міндеттерін анықтау.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
5. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
№5 ТАҚЫРЫП: Санитарлы-гигиеналық тақырыптарына әңгіме құрастыру.
МАҚСАТЫ: Студенттерді санитарлы-ағарту тақырыптарына әңгіме дұрыс
құрастыруды, ата-аналары және оқушылармен осы тақырыптарына әңгіме өткізуді
үйрету.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:
Әңгіме тақырыптары:
1. Мектеп оқушыларының күн режимін гигиеналық тұрғыдан ұйымдастыру.
2. Балалардың дұрыс сымбатын қалыптастыру.
3. Шынықытру негіздері және принциптері.
4. Балалардың тамақтану гигиенасы.
5. Балаларда кездесетін жұқпалы ауруларының профилактикасы.
6. Паразит құрттар және олардың алдын алу.
7. Ішек-қарын ауруларын алдын алу.
8. Невроз және оны алдын алу.
9. Алкоголизм, алкоголь, оның бала денсаулығына зияны.
Әрбір студент санитарлы-гигиеналық ағарту тақырыбын таңдап алып,
оқулықтарды қолдана отырып жоспар құрады. Әңгіме жоспары кіріспеден,
негізгі бөлімнен, мазмұны, қорытынды мен гигиеналық ұсыныстар болу керек.
Студенттермен құрылған жоспар оқытушы тексеріп, қателерін түзетеді.
Студенттер жоспар бойынша әңгіме құрастырады. Әр студент кезектесіп т басқа
студенттер алдында санитарлы-ағарту тақырыбында әңгімесін өткізеді.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
№ 6 ТАҚЫРЫБЫ: Мектеп оқушыларының тамақтану гигиенасы. Балалардың тамақтану
рационын құру.
МАҚСАТЫ: Тамақтану, тамақтанудың маңызы, тағамдарға қойылатын талаптар
туралы теориялық білімдерін бекіту, тамақтану режимі және тамақтану
рационын құруды үйрету.
СҰРАҚТАР:
1. Тамақтанудың физиологиялық маңызы және мектеп оқушылары ағзасындағы зат
алмасу ерекшеліктері.
2.Тағамға қойылатын гигиеналық талаптар.
3.Тамақтың құрамы және тамақтану нормасы.
4.Мектеп оқушыларының тамақтану режимі.
5.Мектептегі асханаға, ондағы ыдыс-аяқтарға қойылатын гигиеналық талаптар.
6.Тамақтан улану және оны алдын алу жолдары.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Мектеп оқушыларының
тамақтануына қойылатын негізгі гигиеналық талаптарды ескере отырып
оқушылардың тамақтану тәртібі және тамақтану рационын құру.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
№7 ТАҚЫРЫП: Экскурсиялар гигиенасы.
МАҚСАТЫ: Бастауыш сыныптарда оқушыларды қоршаған орта өзгерістерін
таныстыруда өткізілетін, әр маусымға байланысты экскурсияларды гигиеналық
тұрғыдан дұрыс ұйымдастыруды меңгеру.
СҰРАҚТАР:
1. Экскурсилардың маңызы.
2.Күз, қыс, көктем мезгілдерінде экскурсияларды ұйымдастыру.
3.Экскурсияға қойылатын гигиеналық талаптар.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Бір
маусыға байланысты экскурсия жоспарын құрастыру.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
№8 ТАҚЫРЫП: Ұйқы гигиенасы.
МАҚСАТЫ: Бала ағзасына ұйқының маңызы, дұрыс ұйықтау, ұйықтайтын бөлмелерге
және киетін киімдеріне қойылатын гигиеналық талаптарын қарастыру.
СҰРАҚТАР:
1.Ұйқы, оның кезеңдері.
2.Ми қыртысындағы ұйқы кезіндегі физиологиялық құбылыстар.
3.Балаларды ұйықтатуға қойылатын гигиеналық талаптар.
4.Ұйқысыздық пен ашуланшықтықтан сақтандыру.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. ұйқының маңызы, балалар
ұйқысын дұрыс ұйымдастыру талаптарын жазу.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
2. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
3.Матюшонок М. П. "Балалар мен жасөспірімдер физиологиясы және гигиенасы".
М., 1980.
№9 ТАҚЫРЫП: Бастауыш сыныпта жүргізілетін гимнастикалық жаттығулар өтетін
орындар мен сырғанау алаңдарын санитарлы-гигиеналық тұрғыдан зерттеу.
МАҚСАТЫ: Бастауыш сынып оқушыларының ағзасының дұрыс дамуы, шынықтыру үшін
гимнастикалық жаттығулардың маңызын, гимнастикалық жаттығу түрлерін, дұрыс
өткізу ережелерін меңгеру.
СҰРАҚТАРЫ:
1. Мектептегі дене тәрбиесінің маңызы мен міндеттері.
2. Бастауыш сыныпта дене шынықтыру сабақтарын өткізуге қойылатын гигиеналық
талаптар.
3.Гимнастикалық жаттығулардың гигиеналық маңызы.
4.Гимнастикалық жаттығулар өтетін орындарға қойылатын гигиеналық талаптар.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Мектептегі спорт
залдарына, гимнастикалық жаттығуларды өткізетін орындарға қойылатын
гигиеналық талаптарды, гимнастикалық жабықтарды орналастыру, гимнастикалық
жаттығулардың ауыр және жеңіл түрлерін, оларды дұрыс өткізу шарттарын
көрсет.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
№10 ТАҚЫРЫП: Қауіпсіздік техникасы және жарақаттануды болдырмау.
МАҚСАТЫ: Қауіпсіздік техникасымен, жарақаттануды болдырмау, алғашқы көмекті
қалай көрсету қажетігімен таныстыру.
СҰРАҚТАР:
1.Қауіпсіздік техникаларының мәселелері және жарақаттануды болдырмау.
2. Буын созылуларында алғашқы көмек.
3.Аяқ-қол сынулары болған жағдайдағы алғашқы көмек.
4.Қан тамырлары жарақандануындағы алғашқы көмек.
ТАПСЫРМА ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Дене шынықтыру, еңбек
сабақтарындағы қауіпсіздік техникасы тұрғысынан алғанда талаптарды
қарастыру.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и
школьная гигиена». М., 1990 ж.
2.С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991
ж.
3.Советов С. «Мектеп гигиенасы» А., 1977.
Студенттердің өздік жұмыстары
№1 ТАҚЫРЫП: Салаутты өмір салтының гигиенасы.
МАҚСАТЫ: Салауатты өмір салтының маңызы, бағыттары, салауатты өмір салтын
қалыптастыру шарттарын қарастыру.
ЖОСПАРЫ:
1.Салауатты өмір салты туралы түсінік.
2.Салаутты өмір салтының бағыттары.
3.Салаутты өмір салтын қалыптастыру.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғыылми әдебиеттермен жұмыс жасау. Салауатты өмір салты, оның
маңызы, бағыттары, оны қалыпстастыру мақсатын ашып көрсету.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. «Валеология» журналы.
2. Жатқанбаев Ж. Ж. «Валеология», А., 2002.
3. Лаптев А. П. «Гигиена» М., 1990.
№2 ТАҚЫРЫП: Балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайы.
МАҚСАТЫ: Балалр және жасөспірімдер денсаулығын сақтау, күту шараларын
қарастыру.
СҰРАҚТАР:
1.Балалар денсаулық жағдайының көрсеткіштері.
2.Денсаулық топтары.
3.Денсаулық жағдайының мамандықты игеру, еңбек өнімділігіне, жұмыс
қабілетіне әсері.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: реферат.
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерді пайдалана отырып балалар денсаулық
жағдайы, оны сақтау, денсаулық топтары, денсаулық жағдайының оқуға, еңбекке
әсері, балалардың денсаулығын сақтау және жақсарту жолдарын қарастыру.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
4. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
№3 ТАҚЫРЫП: Зиянды дағдылар профилактикасы.
МАҚСАТЫ: Жас организмге зиянды дағдылартың тигізетін әсері, зиянды
дағдыларды күресу жолдарымен таныстыру.
СҰРАҚТАР:
1.Зиянды дағдылар түрлері.
2.Оқушылардың бойынан зиянды дағдыларды жою.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
2. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
3.А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и
школьная гигиена». М., 1990 ж.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5.Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6.Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7."Валеология және дене шынықтыру" журналы.
№4 ТАҚЫРЫП: Мектеп оқушыларының демалыс күндерін гигиеналық жағынан дұрыс
ұйымдастыру.
МАҚСАТЫ: Оқушылар демалыстарын қызықты, гигиеналық тұрынғыдан дұрыс
ұйымдастыру шарттарын меңгеру.
СҰРАҚТАР:
1.Демалы күнінің маңызы мен қажеттілігі.
2. Демалыс күнгі күндік режимін дұрыс ұйымдастыру гигиенасы.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Оқулықтар мен ғыылми әдебиеттермен жұмыс жасау. 2
-сынып оқушыларының демалыс күнінің күндік режимін құру.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
№5 ТАҚЫРЫП: Тыныс алу жүйесінің гигиенасы.
МАҚСАТЫ: Тыныс алу мүшесін түрлі аурулардан сақтау шараларын қарастыру.
СҰРАҚТАР:
1.Балалар тыныс алу мүшелерінің ерекшеліктері.
2.Тыныс алу мүшелері мен дауыс аппаратының гигиенасы.
Оқу бөлмелерінің ауа ортасына қойылатын гигиеналық талаптар.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Ғылыми әдебиеттер мен оқулықтарды қолдана отырып балалардың тыныс алу
мүшелерін жетілдіру, түрлі аурулардан сақтау жолдарын көрсету.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
2. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
3.А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и
школьная гигиена». М., 1990 ж.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5.Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
№5 ТАҚЫРЫП: Балалар арасында болатын жұқпалы аурулар профилактикасы.
МАҚСАТЫ: Балалар арасында кездесетін жұқпалы аурулар түрлерін, олармен
күрес шараларын қарастыру.
СҰРАҚТАР:
1.Балалар арасында кездесетін жұқпалы аурулар түрлері.
2.Жұқпалы аурулармен күресу шаралары.
3. Егу. Иммунитет.
4.Оқу бөлмелерінің ауа ортасына қойылатын гигиеналық талаптар.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Ғылыми әдебиеттер мен оқулықтарды қолдана отырып балалар арасында жиі
кездесетін аурулар түрлері, осы аурулардан сақтау жолдарын көрсету.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
2. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
3.А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и
школьная гигиена». М., 1990 ж.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5.Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
Межелік бақылау №1.
1. Мектеп гигиенасы пәні, мақсаты мен міндеттері.
2.Гигиена ғылымында қолданылатын әдістер.
3.Организмнің өсі және даму заңдылықтары.
4.Жас кезеңдері.
5.Сыртқы ортаның факторларының гигиеналық маңызы.
6.Ауаның, күннің, топырақтың және судың гигиеналық маңызы.
7.Сыртқы орта факторларымен организмді шынықтыру: шынықтыру принциптері,
ауа, күн және сумен шынықтыру.
8.Мектеп жер участогына қойылатын гигиеналық талаптар.
9. Мектеп үйіне қойылатын гигиеналық талаптар.
10.Мектеп үйіндегі ауа және жарық режиміне қойылатын гигиеналық талаптар.
12.Мектепті сумен жабдықтау.
13.Мектепті жылыту.
Межелік бақылау №2.
1.Мектеп жабдығына қойылатын гигиеналық талаптар.
2.Мектеп партасына қойылатын гигиеналық талаптар.
3.Парталарға оқушыларды дұрыс отырғызу.
4.Класс тақтасына қойылатын талаптар.
5. Шеберханалар мен лабораториялар жабдықтарына қойылатын гигиеналық
талаптар.
6.Мектептегі дене шынықтыру жабдықтарының гигиенасы.
7.Оқу құралдарына қойылатын гигиеналық талаптар.
Тест тапсырмалары
1. Балалардың физикалық өсіп – дамуын өлшейтін әдіс:
А) Соматометрия.
В) Соматоскопия.
С) Физиология.
D) Антропометрия.
Е) Геронтология.
2. Қан қысымын қандай құралмен өлшейді:
А) Периметр.
В) Тахометр.
С) Пульсометр.
D) Тонометр.
Е) Спирометр.
3. Аста А дәруменнің жетіпеуінен туындайтын ауру:
А) Цинга.
В) Ақшам соқыр.
С) Бери-бери.
D) Пеллагра.
Е) Анемия.
4. Қандай дәруменнің жетіспеуінен цинга ауруы пайда болады:
А) Д
В) С
С) К
D) А
Е) В
5. Қалқанша безінің жұмысының бұзылуынан пайда болатын ауру:
А) Лейкоз.
В) Дальтонизм.
С) Қант диабеті.
D) Базедов ауруы.
Е) Гипертония.
6. Жас кезеңнің критерилері:
А) Бойы және дене салмағы, өзін реттеу деңгейі.
В) Ойлау және сезу деңгейінің көрсеткіші.
С) Ішкі мүшелердің даму деңгейінің көрсеткіші.
D) Дене және мүшелердің көлемі, салмағы, қаңқаның сүйектенуі.
Е) Дене және мүшелердің көлемі, салмағы, сүйектің сүйектенуі, тістің өсуі,
қаңқа бұлшықеттері және ішкі секреция бездерінің дамуы.
7. Қыз баланың жыныстық жетілуі қай жаста басталады:
А) 9-10 жаста.
В) 11-12 жаста.
С) 12-13 жаста.
D) 15-16 жаста.
Е) 17-18 жаста.
8. Бинокулярлы көру – бұл:
А) Екі көзбен затты бір уақытта қарау.
В) Екі көзбен затты біртіндеп көру.
С) Затты қарағанда көру осінің конвергенциялануы.
D) Затты қарағанда көздің көру осінің дивергенциясы.
Е) Затты көлемді көру.
9. Шарты рефлекстерді тез және мықты меңгеру қабілеті кімде байқалады:
А) Холериктерде.
В) Меланхолик.
С) Флегматик .
D) Санигвиник.
Е) Астеник.
10. Әр түрлі қашықтықта көздің жақсы көру қабілеті:
А) Көру өткірлігі.
В) Көздің сындыру күші.
С) Алыстан көргіштік.
D) Аккомадация.
Е) Жақыннан көргіштік.
11. 70 кг салмақтағы адамда қанша литр қан болады:
А) 7л.
В) 7,5л.
С) 7,8л.
D) 6,5л.
Е)5-5,5л.
12. Универсалды донор қанның қандай тобы:
А) 1 және 2.
В) 3 және 4.
С) 2 және 5.
D) 2 және 4.
Е) 1.
13. Қарын сөліндегі тұз қышқылының қабілеті:
А) Ферментті.
В) Антибактериалды.
С) Гормонды.
D) Ішектік.
Е) Қарын.
14. Бас миының бөлімдері:
А) Рефлекторлы және өткізгіш.
В) Артқы, ортаңғы ми, мишық, ми бағанасы және алдыңғы ми.
С) Сопақша ми, Варолиев көпірі, артқы ми, ортаңғы ми, мишық, аралық ми,
артқы ми.
D) Сопақша ми, артқы ми (көпір, мишық), ортаңғы ми, аралық ми, шеткі ми.
Е) Сопақша, ортаңғы, аралық, алдыңғы ми және үлкен ми шарлары, лимбиялық
жүйе.
15. Үлкен ми сыңарларының қай бөлігінде естудің сенсорлы аймағы
шоғырланған:
А) Маңдай.
В) Төбе.
С) Самай.
D) Шүйде.
Е) Инсулярлы.
16. Бас миы неше бөліктен тұрады:
А) 5
В) 6
С) 4
D) 2
Е) 3
17. Без қызметінің күшеюі:
А) Гипофункция.
В) Гиперфункция.
С) Гипертрофия.
D) Атрофия.
Е) Гипокинезия.
18. Дені сау адамның 1 мм куб қанында эритроциттер саны қанша:
А) 4,5 млн.
В) 3 млн.
С) 4 млн.
D) 5млн.
Е) 5,5 млн.
19. Қорғану және қоректену рефлекстері рефлекстің қай түріне жатады:
А) Шартсыз.
В) Шартты.
С) Рефлекторлы.
D) Шартты-рефлекторлы.
Е) Шартсыз-рефлекторлы.
20. Бас миы мен жұлын құрамына:
А) Ақ зат.
В) Сұр зат.
С) Сұр және ақ зат.
D) Жүйке түйіндері.
Е) Постсинаптикалы мембрана.
21. Жүйке клеткаларының негізгі бөліктері:
А) Дене және аяшықтары.
В) Қабығы, ядро, протоплазма.
С) Сома, дендрит, аксон.
D) Қабық, ядро, митохондрии, аксон, дендрит.
Е) Ақ зат және сұр зат.
22. Иммунитеттің гуморалды механизмін реттейтін зат:
А) Антиген.
В) Антидене.
С) Антогонист.
D) Адреналин.
Е) Ацетилхолин.
23. Күшті жүйке процесі ұшқалақ бала:
А) Меланхолик.
В) Сангвиник.
С) Флегматик.
D) Ретардант.
Е) Холерик.
24. Биологиялық католизатор – бұл:
А) Фибриноген.
В) Ферменттер.
С) Гемоглобин.
D) Гормон.
Е) Дәрумендер.
25. Ұйқы безінің гормоны – инсулин:
А) Су мен минералдың алмасуына әсер етеді.
В) Белок алмасуына әсер етеді.
С) Май алмасуына әсер етеді.
D) Көмірсулардың алмасуына әсер етеді.
Е) Энергия алмасуына әсер етеді.
26. Оттегінің тасымалдануы ненің арақасында жүзеге асады:
А) Гемоглобин.
В) Окситоцин.
С) Лейкин.
D) Амилаза.
Е) Инсулин.
27. Лейкоциттің негізгі қызметі:
А) Гуморалды.
В) Трофикалық.
С) Жиырылғыштық.
D) Жүйкелік.
Е) Қорғаныштық.
28. Қарын сөлінің химиялық құрамы:
А) Сулы.
В) Амилаза ферменті.
С) Липаза.
D) Гормондар.
Е) Тұз қышқылы және сөл.
29. Организмнен суды шығаратын негізгі мүшелер:
А) Бүйрек, тері бездері.
В) Ұйқы безі, тері бездері.
С) Айырықша бездері, тері бездері.
D) Айырықша без, бауыр.
Е) Жүрек, өкпе, бауыр.
30. Тіршілікті қамтамасыз ететін жүйелердің бұзылуымен ұзақ уақытқа жұмыс
қабілетінің төмендеуін қалай атайды:
А) Қажу.
В) Шаршау;
С) Қажу;
D) Стресс;
Е) Дистресс.
31. Аккомодация – бұл:
А) Қараңғыда және жарықта әр түрлі заттарды анық көруге бейімделуі.
В) Түрлі қашықтықта заттарды анық көруге бейімделу қабілеті.
С) Көлемі әр түрлі заттарды анық көруге көздің бейімделу қабілеті.
D) Жарықта заттарды анық көруге көздің бейімделуі.
Е) Түрлі жағдайларда көздің заттарды анық көруге бейімделу қабілеті.
32. Нейрон дегеніміз не?
А) Жүйке талшықтары.
В) Жүйке клеткасы.
С) Жүйке клеткасының денесі.
D) Аксон және дендриттің қосылуы.
Е) Жүйке.
33. Инсулин жетіспеуіне болатын ауру:
А) Тиреотоксикоз.
В) Алыптық.
С) Ергежейлік.
D) Скалиоз.
Е) Қант диабеті.
34. Ішкі құлақ құрамына кіреді:
А) Перилимфа және эндолимфа.
В) Ұлу.
С) Алды және жартылай шеңбер каналы.
D) Сүйекті және жарғақты лабиринт.
Е) Алды, иірім, жартылай шеберлі каналдар.
35. Көмірсулар қандай заттарға ыдырайды:
А) Пептидті заттарға дейін.
В) Май қышқылымен глицеринге.
С) Моносахаридке.
D) Амин қышқылына.
Е) Май қышқылына.
36. Омыртқа жотасы қанша омыртқа сүйектерінен тұрады:
А) 33-34.
В) 37.
С) 41.
D) 28-29.
Е) 36.
37. Сүт тістердің тұрақты тістерге толық ауысатын жас:
А) 13-14.
В) 8-9.
С) 16-17.
D) 20-21.
Е) 19-20.
38. Организманің ішкі ортасының физико-химиялық тұрақтылығын сақтау:
А) Адаптация.
В) Гемостаз.
С) Гомеостаз.
D) Гомепатия.
Е) Резистенттілік.
39. Гуморалды регуляция дегеніміз не?
А) Сулы ортаның көмегімен организм қызметін реттеу.
В) Организмнің сұйық ортасы арқылы қызметін реттеудің бір механизмі.
С) Ішкі ортадағы микроэлементтердің көмегімен организмнің қызметін реттеу.
D) Ішкі мүшелердің көмегімен организмнің қызметтерін реттеу.
Е) Ферменттердің көмегімен организмнің қызметтерін реттеу.
40. Шаршауды жою және жұмыс қабілетін жоғарлату мақсатында пайдаланбайды:
А) Музыкалық терапия.
В) Вокалдық терапия.
С) Гомеопатия.
D) Анаболикалық және есірткі заттар.
Е) Өзіндік басқару әдісі.
41. Қан элеметтері қай жерде түзіледі:
А) Қарында.
В) Ащы ішекте.
С) Жүректе.
D) Сүйектің қызыл майында.
Е) Өкпеде.
42. Рекреация дегеніміз не?
А) Дем алатын орын.
В) Тамақтанатын орын.
С) Кітапхана.
D) Мұғалім бөлмесі.
Е) Акт залы.
43. Жоғарғы жүйке әрекеттерінің типтері – ол:
А) Мінезін анықтайтын туған қасиеттерінің комплексі.
В) Жүйке жүйесінің қасиетерінің жиынтығы.
С) Туа және жүре пайда болған себептерінің ерекшеліктері жүйке жүйесінің
жеке қасиеттерінің жиынтығы.
D) Өмір тәжірбиесінен қаланған индивидтің қасиеттерінің комплексі.
Е) Жеке өмірінде жиналған шарты және шартсыз рефлекстердің комплексі.
44. Гипофиздің артқы бөлігінен бөлінетін гормондар:
А) Өсу гормоны, вазопрессин.
В) Вазопрессин, окситоцин.
С) Антидеуретин, вазопрессин, альдостерон.
D) Пепсин, парапепсин, окситоцин.
Е) Кордикостерон, альдостерон.
45. Темпераменттің сангвиник типіне тән қасиет:
А) Сергек, жігерлі, көңілді.
В) Тез ашуланшақ, агрессивті.
С) Сабырлы, аз қозғалатын, тұлғалы.
D) Ін-жұрғасы түскен, көңілсіз.
Е) Салмақты.
46. Қыздарда жыныстық жетілу ненің әсерінен жүреді:
А) Тироксин.
В) Инсулин.
С) Эстроген.
D) Тестостерон.
Е) Альдостерон.
47. Жүрек жұмысын тежейтін химиялық зат:
А) Адреналин, кальций ионы.
В) Адреналин, калий ионы.
С) Ацетилхолин, кальций ионы.
D) Ацетилхолин, калий ионы.
Е) АТФ, АДФ, АМФ қосылыстары, инсулин.
48. Вегетативті жүйке жүйесі қандай қызмет атқарады:
А) Зат алмасу, ішкі мүшелердің жұмысын реттейді.
В) Қаңқа бұлшықеттерінің жұмысын реттейді.
С) Тірек-қимыл аппаратының жұмысын басқарады.
D) Сенсорлы жүйенің жұмысын реттейді.
Е) Эмоция мен мотивацияны реттейді.
49. Тыныс алу процесіндегі мұрын қуысының маңызы қандай:
А) Газ алмасуға қатысады.
В) Зат алмасуға қатысады.
С) Өкпені оттегімен қамтамасыз етеді.
D) Дем алғанда ауа жылынады, шаңнан тазартылады, ылғалданады.
Е) Жүрек жұмысын жақсартады.
50.Шартсыз рефлекстердің пайда болу мерзімі:
А) Туғанда пайда болады.
В) Жүре пайда болады.
С) Тұқым қуаламайды.
D) Белгілі бір себептерге байланысты.
Е) Уақытымен.
51. Көз алмасы қандай қабықтардар тұрады:
А) Қасаң қабық, көз бұршағы, тор қабық.
В) Сыртқы, ақ, ортаңғы нұрлы және ішкі.
С) Ақ, тамырлы, торлы қабық.
D) Склера, ішкі ақ, тамырлы және торлы қабық.
Е) Ақ, нұрлы және рецепторлы қабық.
52. Жаңа туған баланың дене мүшелерінің пропорция ерекшеліктері:
А) Дене тұлғасына қарағанда ұзын аяқтар.
В) Дене тұлғасына қарағанда қысқа аяқтар.
С) Дене тұлғасына қарағанда аяқ-қолдары қысқа және үлкен бас.
D) Дене тұлғасына қарағанда қысқа қолдар.
Е) Дене тұлғасына қарағанда ұзын қолдар және үлкен бас.
53. Жүйке жүйесінің қатысуымен организмнің тітіркендіргішке жауап
реакциясы:
А) Қозғыштық.
В) Иррадиация.
С) Рефлекс.
D) Тежелу.
Е) Индукция.
54. Артериялық қан қысымының қайсысы қалыптыға жақын:
А) 90/50.
В) 120/80.
С) 140/90.
D) 200/100.
Е) 150/50.
55. Әлсіз жүйке процесі бар бала:
А) Холерик.
В) Меланхолик.
С) Флегматик.
D) Сангвиник.
Е) Ретандарт.
56. Ақшам соқыр ауруы қандай дәруменнің жетіспеуінен болады:
А) В
В) С
С) К
D) Д
Е) Е
57. Гипофиз бездерінің алдығы бөлігінен бөлінетін гормон:
А) Соматотропин, тиронин, эффекторлы, тропты.
В) Соматотропин, тиретропин, адренокортикотропин, гонадотропин.
С) Соматотропин, инсулин,гонадотропин.
D) Тиреоидин, меланотропин, гонадотропин.
Е) Соматотропин, меланотропин, альдостерон, тироксин.
58. Өсу гормоны артық бөлінгенде организмде қандай өзгеріс пайда болады:
А) Ергежейлік.
В) Семіру.
С) Эндемикалық зоб.
D) Гигантизм.
Е) Теріде пигменттің жетіспеуі.
59. Холерик типтегі адамның мінезі:
А) Салмақты.
В) Тез ашуланшақ, агрессивті.
С) Салмақты, жігерлі, тұлғалы.
D) Көңілсіз, ін –жұрғасы түскен.
Е) Сергек, көңілді, пысық.
60. Антропометрия – бұл:
А) Мектеп жиһазын өлшеу.
В) Өсу процессін зерттеу.
С) Сынықтың өсуі.
D) Көз өткірлігін зерттеу.
Е) Қозғалу активтігін
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz