УМКД

Бухгалтерлік баланстың түрлері

«КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІК»
ПӘНІНІҢ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«050509» – «ҚАРЖЫ» МАМАНДЫҒЫ ҮШІН

ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей

2009

Алғысөз

1. ӘЗІРЛЕНДІ
Әзірлеуші Дауленбаева Майра Дауленбаевна, Шәкәрім атындағы Семей
мемлекеттік университетінің «Есеп және аудит» кафедрасының аға оқытушысы
___ _____________ 2009 ж.

2. ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің «Есеп және
аудит» кафедрасының мәжілісінде.
Хаттама № _ «____» __________ 2009 ж.

Кафедра менгерушісі ___________ э.ғ.к. Жумаксанова К.М.

2.2 Факультеттің оқу-әдістемелік бюросының мәжілісінде.
Хаттама № _ «____» __________ 2009 ж.

Төрағасы ______________ Айдарханов М.Х.

3. БЕКІТІЛДІ
Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесінің мәжілісінде қолдау алды және
басып шығаруға ұсынылды
Хаттама № _ «____» __________ 2009 ж.

ОӘК төрағасы, бірінші проректор _____________ А.А.Молдажанова

Мазмұны

|1 |Глоссарий | |
|2 |Дәріс | |
|3 |Тәжірибелік сағаттар | |
|4 |Студенттің өздік жұмысы | |

1. Глоссарий

1.1. Қаржылық есеп – жоғарғы оқу орындарында оқытылатын ғылыми пән, кәсіби
білім беру саласы.
1.2. Қаржылық іс әрекет – заңды тұлғаның табыс табудағы қорытындыларға
негізделген іс әрекеті.
1.3. Қаржылық қорытынды – есеп беру кезеңіндегі кәсіпорынның таза табысының
өсуі.
1.4. Қаражат – барлық бірлестіктер, кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер және
жекелеген қызметкерлер үшін міндетті түрдегі ақшалай құралдарды
пайдаланумен байланысты іс – әрекет тәртібі.
1.5. Қаражат тәртібі – ақша қаражатын қолдануға байланысты, барлық заңдық
құқығы бар адам және қызмет адамының міндетті атқаратын істері.
1.6. Қаражат нарығы – нарық экономикасының дәстүрлі элементі; акционерлік
қоғамдардың және кәсіпорындардың, мемлекеттің қаражатпен қамтамасыз етілуі
үшін бүкіл қаражат ресурстарын жинақтау.
1.7. Қаражат ресурстары – мемлекеттің қарамағындағы, кәсіпорындарының,
мекеменің, ұйымдардың ақша қаражаты.
1.8. Кәсіпкер – егер, күшіндегі заңға қайшы келмесе және белгіленген
мүліктің немесе басқа да жауапкершілікті сақтайтын болса, заңның негіздегі
қарамағына алынған мүлікті пайдалану бойынша өз бастауымен кез – келген
әрекетті жүзеге асыруға ерікті адам.
1.9. Кәсіпкерлік, Кәсіп иесі, Іскерлік - өз дүние мүлкін және басын тәуекел
етіп, пайда табу үшін жекелеген азаматтар және олардың бірлесіп істеген
ынталы, дербестік, шаруашылық қызметтері.
1.10. Шетел инвестициялары жұмсалған кәсіпорын – шетел капиталы толық
немесе жартылай қолданылатын, кәсіпорын.
1.11. Бірлескен кәсіпорын – шетел серіктерімен бірлесіп істеудің шаруашылық
– құқықтық түрі. Осы негізде жалпы ортақ өндірістік база құрылып, екі ел
серіктестерінің жалпы меншігіне қарайтын өнім өндіріледі.
1.12. Кәсіпорындардың негізгі басты мақсаты – пайда табу.

2. Дәрістік материал

Тақырып 1. Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы.
Дәріс жоспары: (2 сағат)
1. Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы
2. Бухгалтерлік есеп обьектілері
3. Салыстырушы ақпараттар.

1. Бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық қорытында есепті жүргізудің
қағидалары мен ережелерін белгілеуші бухгалтерлік есеп стандартына
сәйкес кәсіпорынға оперативті басшылық жасау мен оны басқару үшін,
сонымен бірге инвесторлардың, жабдықтаушылардың, сатып – алушылардың,
мемлекеттік органдардың, банктер мен басқадай мүдделі тұлғалардың
пайдалануы үшін қажетті кәсіпорынның шаруашылық процесстері мен
шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижелері жөніндегі дұрыс және толық
ақпараттарды дайындауды қамтамасыз ету бухгалтерлік қызметтің ең
маңызды негізгі міндеті болып табылады.
Шарушылық қызметінің түріне, көлеміне және шаруашылық жүргізудің нақты
жағдайына қарай бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жүзеге асыра отырып,
кәсіпорын:
- шаруашылық операцияларын рәсімдеу үшін пайдаланылатын бастапқы
құжаттардың нысандарын өкілетті орган бекіткен талаптардың
негізінде өз бетінше жасап бекітеді;
- Өз бетінше бухгалтерлік есепті ұйымдастыру нысанын белгілейді;
- Есеп саясатын құрады;
- Бухгалтерлік есептің қаржы және басқару бухгалтерияларында
функционалдық бөлінуін жүзеге асырады;
- Шаруашылық операцияларына бақылау жасау тәртібін, сонымен бірге
бухгалтерлік есепті ұйымдастыру үшін қажетті басқа да шешімдерді
қарастырады.
Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар “Бухгалтерлік есепке
алу туралы” жарлығына сәйкес субьектінің талаптарын сай есеп жүйесін
құруды және бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды кәсіпорын басшысы
қамтамасыз етеді. Кәсіпорын басшысы есеп жұмысының көлеміне қарай:
1. бас бухгалтер басқаратын құрылымдық бөлім ретінде бухгалтерлік
қызметті құра алады.
2. штатқа бас бухгалтер лауазымын енгізе алады.
3. бухгалтерлік есеп жүргізуді келісім – шарт негізінде мамандандырылған
бухгалтерлік фирмаға немесе маман бухгалтерге бере алады.
4. бухгалтерлік септі тікелей өзі жүргізе алады
Бухгалтерлік есеп методологиясын және техникасын меңгерген шағын
кәсіпорындардың басшылары бухгалтерлік есепті өздері жүргізіп, қаржылық
қорытында есепті дайындай алады.
Қаржылық есепті ұйымдастырушы көздерге мыналар жатады:
- Бухгалтерлік баланс;
- Шығыстар мен табыстар есебі;
- Ақша қозѓалыстарының есебі;
- Меншікті капиталдағы өзгеріс есебі;
- Түсініктеме хат пен есеп саясаты жөніндегі ақпарат.
ҚЕ – басқа да мәліметтермен (ҚР заңдылықтары мен талаптарына сәйкес)
толықтырылуы мүмкін.
БЕ және ҚЕ беру және БЕС (байланысты).
ҚЕ ҚР-ң валютасымен есептеліп құрылады, бірлік мөлшері 1000 теңге.
ҚЕБ ұйымдағы басшылықтың қолымен немесе бас бухгалтердің қолымен
бекітіледі. ҚЕ берудей есеп беру мерзімі – календарлық жылға негізделеді. 1
қаңтардан 31 желтоқсанға дейін жаңадан құрылған ұйымдарды 31 желтоқсанға
дейін заңды тұлғаның статусына сай өткізіледі.
Тіркеу орындарынан тіркелу немесе заңды тұлғаның статусын алу үшін ҚЕ
бірінші жылдың есеп беру операциясы тіркелді.
ҚЕ құру жылдық есеп берудің соңғы календарлық күнге есептеледі.
- жылдық есеп берудің бекітілуі аудиторлық қорытындымен
қорытындылады.
ҚЕ берудің немесе толтыру тәртібіне мыналар көрсетіледі: (ұйымның
атауы, көрсетілетін немесе ұсынылатын қосса есеп беруге қатысты басқа да
құжаттар – тіркелген немесе жарғыда көрсетілетін тәртіппен тұрғылықты жері
- ұйымның заңды көрсетілетін орны, мекен жайы). Салалар – әрекет түрі -
ұйымның әрекетінің түрі.
Мемлекеттік басқарма органдарының мүлкі – органның атауы көрсетіледі.
Ұйымдастырушылық – құқықтық формасы.
Бухгалтерлік баланс мазмұны. ББ ұйымның активтері мен меншікті капиталы,
міндеттемелері. ББ активтері мен міндеттемелері ұзақ мерзімді және ағымдағы
болып классификацияланады.
2. Қазақстан Республикасының заң күші бар «Бухгалтерлік есепке алу туралы»
жарлығына сәйкес активтер, меншікті капитал, міндеттемелер және
кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметін жүзеге асыру барысында орындалған
шаруашылық операциялары бухгалтерлік есеп обьектілері болып табылады.
Активтер дегеніміз - өткен кезеңдегі шаруашылық процестері
нәтижесінде алынып, келешекте кәсіпорын одан экономикалық пайда табады деп
күтілетін, кәсіпорын бақылауындағы ресурстар. Активтердің ең басты үш
нысаны бар:
- өздерінде келешек экономикалық пайданы, яғни ақша қаражаттарының
немесе олардың эквиваленттерінің кірісіне тікелей немесе жанама
салынған потенциялды сақтайды;
- кәсіпорынның бұл келешек экономикалық пайданы бақылауына
қабілеті бар;
- олар өткен келісімнің немесе басқа да оқиғалардың нәтижесі
болып табылады.
Активтер екі категорияға жіктеледі: Ұзақ мерзімді активтер және
ағымдағы активтер.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметіне бір жылдан артық мерзімде
пайдаланатын активтер ұзақ мерзімді активтер деп аталады. Ұзақ мерзімді
активтерге: материалдық емес активтер, негізгі құралдар, ұзақ мерзімді
инвестициялар, ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар, алдағы кезеңнің есебіне
жататын ұзақ мерзімді шығыстар жатады.
Халықаралық бухгалтерлік есептің 1 «Қаржылық қорытынды есепті дайындап
тапсыру» деп аталатын стандартына сәйкес актив төмендегі жағдайларда ғана
ағымдағы активтер деп аталады.
ББ мынандай көрсеткіштерді көрсетеді:
- Ұзақ мерзімді активтер.
- Айналымдағы активтер.
- Меншікті капитал
- Ұзақ мерзімді міндеттемелер.
3.Есеп беруді ұйымдастыруда:
- Алдындағы орындалған операциялар мен кезеңдердің ақпараттарын көрсету
үшін.
- Бухгалтерлік есеп стандарттарының талабы бойынша орындалған
ақпараттарды көрсету үшін.
- ҚЕ беруде көрсетілмеген қосымша ақпараттармен қамтымасыз ету үшін аса
қажетті құжаттама.
- Түсініктеме хат бухгалтерлік баптардың шығыстар мен кірістердің
есебінің, ақша қозғалысының есебінің барлық көрсетілген ақпараттарын
қамтиды.
Түсініктеме хат қаржылық есепті құрастырушы ұйымдарда мынандай тәртіппен
толтырылады:
- БЕС байланысты өтініш.
- Есеп саясатындағы негізгі бағаланған ақпараттар.
- ҚЕ әрбір формасымен әрбір құрылымына байланысты көрсетілген көмекші
ақпараттар.
- Басқада келісілген келісім шарт міндеттемелері.
Кейбір жағдайларда түсініктеме хатты өзгерту немесе толықтыру кезеңдері
туындайды. Бұның нәтижесі бухгалтерлік балансқа байланысты қарастырылады.
Салыстырушы ақпараттар, қаржылық есептегі барлық этаптар бойынша
есептелген салада қарастырылады.
Салыстырушы ақпараттар түсініктеме хатында толықтай талданып есеп беру
кезіндегі ќаржымыз есептің ақпараттары ашылады. Ақпараттар кейбір жағдайда
түсініктеме хаттың есеп беру кезеңіндегі ақпараттармен салыстырылады.
Мысалға: құқықтық талас салдарынан, есеп беру кезеңінде ашылған соңғы
есеп берудегі қаржылық есепің кәсіпорын үшін тиімді екендігін анықтау үшін
қажет. ҚЕ берудегі ең басты ақпарат көзі бухгалтерлік баланс болып
табылады.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы.
2. Бухгалтерлік есеп берудің маңызы неде?
3. Түсінік хат дегеніміз не?
4. Түсінік хаттың формасы қандай?
5. Салыстырушы ақпараттар дегеніміз не?
6. Ақпараттар жүйесі деп нені айтамыз?
7. Бухгалтерлік есеп обьектілерін атаңыз.
8. Есеп саясаты кімдер үшін керек?

Тақырып 2. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің ерекшелігі.
Дәріс жоспары: (2 сағат)
1. Кәсіпорындағы шаруашылық процесстері.
2. Қаржылық қорытынды есеп элементтері.
3. Қаржылық қорытынды есеп элементтерін бағалау.

1.Бухгалтерлік есеп обьектілерінің бірі кез – келген кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің негізін құрайтын шаруашылық процесстері. Шаруашылық
процессі жекелеген шаруашылық операцияларының жиынтығы болып табылады. Ал,
шаруашылық операциялары дегеніміз – кәсіпорынның экономикалық ресурстары
мен олардың құралу көздерінің қозғалысы мен өзгерісінің қарапайым элементі.
Мысалы, жабдықтаушылардан материалдар алу, оларды өндіріске пайдалану,
еңбек ақы есептеу, дайын өнімді сатып - өткізу. Кез келген кәсіпорынның
шаруашылық қызметі бір – бірімен тығыз байланысты жабдықтау, өнім өндіру,
өндірілген өнімдерді, тауарларды сатып - өткізу сияқты шаруашылық
процесстерінен тұрады.

Жабдықтау процессінде кәсіпорынның өндірістік және шаруашылық
қызметін жүзеге асыруға қажетті әр түрлі тауарлы – материалдық құндылықтар
сатып алынады. Бұл процесстің есебінен негізгі міндеттері дайындалған
тауарлы материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құнын анықтау; барлық
жабдықтаушылардың келісім – шарт бойынша міндеттемелерінің орындалуына
бақылау жасау.

Өндіріс процессінің нәтижесінде өнім өндіру, қызмет көрсету, жұмыстарды
орындау сияқты кәсіпорынның негізгі міндеті орындалады. Өнім өндірумен
байланысты барлық шығындар оның өзіндік құнын құрайды.

Сатып - өткізу процессінің мәні мынады: кәсіпорында дайындалған өнімді,
орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді басқа кәсіпорындарға өндіріс
және сатып - өткізу шығындарының орнын толтыра отырып және бұл кезде
белгілі бір мөлшерде табыс ала отырып сатып өткізеді.

Жабдықтау және өндіру процесстерінің кезеңінде есеп және қорытынды есеп
беру көрсеткіштерін салыстыру арқылы үнемдеу не болмаса көп жұмсау
анықталады, ал сатып - өткізу процессінде кәсіпорын қызметінің нәтижесі
табыс немесе зиян анықталады.

2. Кәсіпорынның қорытынды есебін басқа да нәтижелерді кең көлемде
категорияларға бөле отырып көрсетеді. Бұл кең көлемді категориялар қаржылық
қорытынды есеп элементтері деп аталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының
баланстағы өлшемімен тікелей байланысты элементтер болып активтер,
міндеттемелер, меншікті капитал танылады. Ал, кәсіпорын қызметінің
нәтижесін қаржы шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есепте
өлшеумен тікелей байланысты элементтер болып табыстар мен шығыстар
танылады. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар
“Бухгалтерлік есепке алу туралы” жарлығына сәйкес активтер, меншікті
капитал және иіндеттемелр және кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметінің
жүзеге асырылуы барысында орындалған шаруашылық операциялары бухгалтерлік
есеп обектілері деп танылады.
Қаржылардың жұмсалу элементтері кәсіпорын тауарларды сатып алған
кезде және қызметтерді пайдаланғанда туындайды. Қаржылардың жұмсалуы ақша
қаржыларының төленуі, борыштардың пайда болуы, басқа да активтерге
айырбастау жолдарымен жүзеге асырылады.
3.Бағалау дегеніміз – қаржылық қорытынды есеп элементтері танылуға
және бухгалтерлік баланс пен қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі
жөніндегі қорытынды есепте көрсетілуге тиісті ақша сомасын анықтау.
Қаржылық қорытынды есепте әр түрлі деңгейде және әр түрлі үйлесімдерде
бірқатар бағалау әдістері пайдаланылады. Оларға төмендегі әдістер жатады:
1. Бастапқы құн.
2. Жаңғырту құны.
3. Сатып - өткізу бағасы.
4. Дисконттық құн.
5. Баланстық құн.
Бастапқы құн – активтер олар үшін төленген ақша қаражаттарының немесе
олардың эквиваленттерінің сомасы не болмаса оларды сатып алу сәтінде
ұсынылған әділетті құны бойынша есепке алынады.
Жаңғырту құны – Активтер төленуге тиісті ақша қаражаттарының немесе
олардың эквиваленттерінің сомасы бойынша көрсетіледі.
Сатып- өткізу бағасы - әдеттегі жағдайда сатудан алынуы мүмкін ақша
қаражаттарының немесе олардың эквиваленттерінің сомасы бойынша көрсетіледі.
Дисконттық құн – активтер әдеттегі іс – жүргізу барысында осы актив
арқылы жасалынады деп болжанатын ақша қаражаттарының болашақ таза кірісінің
дисконтталған сомасы бойынша көрсетіледі.
Баланстық құн – активтер мен міндеттемелер есеп беру мерзімінде
бухгалтерлік баланста көрсетілетін құн.
Қаржылық қорытынды есепті дайындауда кәсіпорындар бағалау үшін негіз
ретінде бастапқы құнды кеңірек пайдаланады.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Қаржылық есеп берудің қандай элементтері қарастырылған?
2. Сапалық сипаттамалардың көрсеткіштерін атаңыз?
3. Баланстық өлшеммен тікелей байланысты элементтерді атаңыз ?
4. Шаруашылық процесстері деген не?
5. Шаруашылық операциялары деген не?
6. Элементтерді бағалау әдістері қандай?

Тақырып 3. Бухгалтерлік құжаттардың толтырылу тәртібі.
Дәріс жоспары: (2 сағат)
1. Бухгалтерлік құжаттар және құжаттау.
2. Есеп регистрлері
3. Бухгалтерлік есеп формалары.

1. Кәсіпорында жүргізілетін барлық шаруашылық операциялар ақтаушы
құжаттармен өңделіп отыруы керек. Бұл құжаттар алғашқы есептік ақпараттар
болып, бухгалтерлік құжат жасалған шаруашылық операцияны іс-әрекет деп
танып, оған материалдарды жауапты адамды бекітетін жазбаша куәлік.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінде күніне көптеген және әртүрлі
операциялар болып жатады. Әрбір шаруашылық операция өз кезесінде есептік
құжатта тіркеледі. Есептік құжаттық объектілері болып жабдықтау, өндіріс
және өткізу процестері, сонымен қоса, кәсіпорынның ішіндегі және сыртындағы
қаржылық, шаруашылық, есептік қатынастар табылады.
Есеп процесінде қолданылатын бухгалтерлік құжаттар есеп регистрлері
деп аталады.
Бухгалтерлік есептің даму тарихы осы есеп регисгрлерінің эволюциясымен
тығыз байланысты. Бух.есептің дамуымен қатар есеп регистрлері де жетіліп,
ықшамдалып, ақпаратты көп сыйдыратынымен ерекшеленіп келеді.
Шаруашылық операцияларының көптүрлілігіне байланысты, есеп
регистрлерінің формалары да әртүрлі. Есеп регистрлары мына белгілері
бойынша: сыртқы түрі, жазба түрлері және ақпарат көлеміне қарай жіктеледі.
Сыртқы түрі бойынша регистрлар бухгалтерлік кітапқа, карточкаларға
және жеке беттерге бөлінеді.
Бухгалтерлік кітаптар - есептік кестелер бар беттердің бір мұқабаға
бірігуі. Кітаптардың беттері басынан соңына дейін номерленеді. Кейбір
маңызды кітаптар қосымша жіппен байланып, мөрмен бекіліп, мынадай жазба
жазылады: "Бұл кітапта осынша бет номерленіп, тігілді", сонымен қоса
жауапты адамдардың қолдары болады.
Кітап беттеріндегі ақпаратты тез табуы үшін, оның басында немесе
соңында мазмұны болады немесе арнаулы алфавиттік көрсеткіш беріледі.
Кітаптар көбінесе типографиялық тәсілмен басылып шығады.
Қазіргі бухгалтерлік есеп тәжірибесінде есеп регистрлері ретінде
кітаптар шектеулі түрде қолданылады. Бұл оларда көптеген
жетіспеушіліктердің болуымен түсіндіріледі. өйткені кітаппен бір мезгілде
бір-ақ адам жұмыс істей алады да, есептік жұмысшылардың еңбек өнімділігін
арттыруға кедергі келтіредіжәне жекелеген (бос) есеп регистрлерін талап
ететін есепті автоматтандыруға мүмкіндік бермейді.
Бірақ, сонда да кітаптар бухгалтерлік ақпаратты сақтаудың қауіпсіз
құралы болып табылады. Кітап формасындағы есеп регисгрлеріне мысал ретінде
касса кітабын, материал қалдықтарының кітабын және әртүрлі тіркеу
журналдарын айтуға болады.
Бос беттер - типографиялық жолмен жеке қағаз беттерінде басылған есеп
регистрлері. Бос бет түріндегі есеп регисгрлерінің көлемдері және ондағы
бағана мен жолдар саны әртүрлі болады және міндетті түрде сәйкес атауы бар
(журнал-орден, тізімдеме, және т.б.)- Есеп регистрлері белгілі бір есептік
кезеңге арналады (ай, тоқсан). Бос беттер жұмысқа өте, қолайлы, есептік
жұмысшылар арасында еркін ауысып отырады, пайдалануы өте қарапайым.
Карточкалар - бос беттердің бір түрі болып саналады. Олар да
типографиялық тәсілмен, үлкен емес форматқа қатты қағаздан жасалады. әрбір
карточка жазбалардың белгілі санына арналған.
Картотека - карточкаларды сақтауға арналған арнайы жәшік. Материалдық
бағалықтар есебі, есеп айрысу есебі және басқа да есеп түрлеріне жеке
карточкалар пайдаланылған дұрыс. Картотекада карточкалар көрсетілген шот
шифрларының ретімен орналасады.
2.Регисгрлардағы жазбалар түрлеріне қарай, олар хронологиялық және
жүйелік болып бөлінеді.
Хронологиялық регистрлар операцияларды хронологиялық жазу үшін
арналған, яғни, операцияларды бейнелеу толықтығын тексеруде бақылау
функциясын атқарады.
Жүйелік регистрлар операцияларды жүйелі түрде жазуға арналған. Оларда
операциялар белгілі белгілері бойынша топталады. Жүйелік регисгрдің нақты
мысалы Бас кітап бола алады.
Сонымен, қазіргі бухгалтерлік есепте есеп регисгрлері ретінде бос
беттер, карточкалар және кітаптар пайдалынылады. Олардың өзіндік
айырмашылықтары мен жетіспеушілікгері және артықшылықтары бар. Есеп
регистрларын таңдау құқығы бухгалтерлік есепті жүргізу талаптарына
байланысты.
Бухгалтерлердің тәжірибесінде есеп регистрларында және басқа да есеп
берушіліктерде қате мәліметгер жазып қою жағдайлары кездеседі. Бұл кезде
қатені тауып алып қана қоймай, қтелік кеткен регисгрді де іздеп, қатенің
мәні мен сипатын анықтау керек.
Қатені іздесгірудің көп тараған тәсілі регисгрдегі жазбаларды толықтай
тексеру. Бұл тәсілдің мәні мынада: есеп регистрлеріндегі жазбалар
құжаттармен бірізділікпен салыстырылады. Мұндай тексеруде қате жазба
табылады.
Тәжірибеде қатені табудың басқа да тәсілдері қолданылады. Есеп
деректерін өзара салысгырып тексеру негізінде қателерді жылдам анықтауға
болады.
Қателік табылғаннан кейін, оны түзету жүргізіледі. Есеп жазбаларындағы
қатені дұрыс түзету нақты есеп ақпаратын алуға мүмкіндік береді.
Қате жіберудің сипаты әр түрлі болады: қосарлы жазу принциптерінің
бұзылуы, шоттар байланысгарындағы қателіктер, яғни шруашылық операция
сомасы қажетті шотқа емес, басқасына түсіпкетеді. Сондықтан есеп
регисгрларындағы қателіктерді түзетудің бірнеше тәсілдері бар.
Корректуралық әдіс - есеп регисгріндегі қателік жиындарды шығармай
тұрып анықталады. Қатені тузету дұрыс емес жазбаларды сызып тасгап, дұрыс
түзеткен адам "түзетілгені дұрыс" деп жазып, қолымен тастайды. Дұрыс жазба
сызылып таталған қате жазбаның үстіне немесе мүмкін болатын жерде жазылады.
Көп санды сомаларды түзеткенде бір сан ғана қате болса да, барлық сан
сызылып тасталып, устіне дұрысы жазылады.
"Қызыл сторно" әдісі (теріс сандар әдісі).
Бұл әдіс тек соманы ғана емес, шотгар байланысын да өзгерткенде
қолданылады.
"Қызыл сторно" әдісінің мәні мынада: шоттардың қате байланысы
сторноланады (қызыл сиямен жазылады), яғни алынып тасталады, ал оның орнына
дұрыс жазба жазылады.
Қатені түзетуді осы тәсілмен жүргізгенде бір мезгілде екі жазба
жасалады: алдынғы қате жазу (шоттардың дұрыс емес байланысы) - қызыл
сиямен, ал жаңа жазба (шоттардың дұрыс байланысы) - кәдімгі сиямен.
3. Бухгалтерлік есеп көптеген регистрлерде жүргізіледі. Есептік
ақпарат үшін әр түрлі кітаптар, карточкалар, журнал ордерлер,
тізімдемелер және жеке беттер бірізділікпен қолданылады. Осының өзі
бухгалтерлік есептің әр түрлі формаларының қалыптасуын талап етеді.
Бухгалтерлік есептің формасы – есеп үрдісін ұйымдастыруды, шаруашылық
операцияларды тіркеудің әдістемесі мен техникасын және синтетикалық,
талдамалық есептердің байланысын көрсететін есептік регистрлардың жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп формасының бірін екіншісінен ажырататын белгілер
төменде көрсетілген:
- қолданылатын регистрлардың саны, олардың бағыты мен мазмұны және
сыртқы түрі;
- синтетикалық және талдамалық есептің хронологиялық жүйелік
регистрларының өзара байланысы;
- есеп регистрларына жазбаларды түсіру тәсілдері мен бірізділігі;
- бухгалтерлік есепте автоматтандыру құралдарын пайдалану деңгейі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есеп формаларын өзінің салалық
ерекшелігі, мен қызметінің масштабына, шаруашылық шарттарына қарай таңдайды
Бухгалтерлік есеп формаларының қайсысы болмасын ақпаратты жоғары дәрежелі
дәлдікпен өңдеп, есеп берушіліктерді жылдам дайындуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда қолданылатын есеп формасы олардың
құрылымынан, қызмет түрі мен техникалық және компьютерлік жарақтануынан
тәуелді. Таңдалған есеп формасы кәсіпорынның есептік саясатының құрамдас
бөлігі.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Құжат айналымы жөнінде не білесіз?
2. Құжаттау дегеніміз не?
3. Оперативті басқару құқығы деген не.
4. Бухгалтерлік есепт іжолға қоюдың тәсілдерін ата?
5. Еесп регистрлері жөнінде не білесіз
6. Құжаттардың жіктелуінің ерекшелігі?
7. Түгелдеу дегеніміз не?
8. Бухгалтерлік есеп формалары дегеніміз не

Тақырып 4. Қаржылық есеп берудің бір түрі – бухгалтерлік баланс.
Дәріс жоспары: (4сағат)
1. Бухгалтерлік баланс көрсеткіштері.
2. Шаруашылық операцияларының бухгалтерлік балансқа тигізетін әсері
3. Бухгалтерлік баланстың түрлері.

1. Кәсіпорынды басқару шаруашылық құралдарының тиімділігін және
сақтығын бақылау мақсатында бөлігі бір мерзімге құрамы және шамасы жөнінде
ақпараттар қажет. Мұндай ақпаратты бухгалтерлік баланс көмегімен алады.
Бухгалтерлік баланс шаруашылық құралдары мен олардың көздерін
белгілі бір мерзімге ақшалпй өлшемде топтастыруды білдіреді.
«Баланс» термині латын сөздерінен bis – екі рет және lans – таразы
табағы дегенді білдіреді, яғни теге-теңдік мағынасын (ұғымын) білдіреді.
Кәсіпорынның шаруашылық құралдары мен олардың көздерін жалпылау кесте
көмегімен жүзеге асырылады, ол да баланс деп аталады. Сонымен қатар бұл
әдіс бухгалтерлік қорытынды есеп жүйесіндегі негізгі форма. Шаруашылық
операцияларын толық жүзеге асыру үшін әрбір кәсіпорындар белгілі бір
көлем мен дәрежеде қорлар етеді. Құралдар мен құралдардың қорлану
көздерінің жалпы көлемі ақшалай өлшеммен жинақталып, белгілі бір мерзімі
қарай топтастырылып қортындыланады.
Баланс есі бөліктен тұрады: активтен және пассивтен. Сол жағы актив
деп, оң жағы пассив деп аталады. Активте шаруашылық құралдарының құрамы
және орналасуы көрсетіледі, ал пассивте бұл құралдардың пайда болу көздері
көрсетіледі. Актив пен пассив өзара тең болады, өйткені кәсіпорын
құралдарының жалпы мөлшері әрқашанда олардың көздерінің жалпы мөлшеріне
тең
құралдар = капитал + міндеттемелер.
Мұндай теңдісті баластық теңдеу деп атпйды. Бұл теңдік кәсіпорынның
қаржылық жағдайы туралы ақпаратты көрсетпейді, бірақ та балансты құруда
қателіктер жіберілмесе әрқашанда, сақталады.
шаруашылық құралдары немесе олардың көздерінің жекелеген аттары. Баланс
активінде орналасқан баптар активті, он пассивінде орналасқандары,
пассивті деп аталады.
Баланс активті мен пассивінің жиыны баланс валютасы деп аталады.
Төменде бухгалтерлік баланстық шартты формасы көрсетілген.
Актив Пассив
|Шаруашылық құралдарының |Сомасы, |Құралдардың қалыптасуының |Сомасы, |
|құрамы |теңге |қайнар көздері |теңге |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |

Баптарды, бөлімдерге таптастыру экономикалық белгі бойынша жур-і.
Баланс бабы бухгалтерлік баланстың негізгі элементі болып табылады.
Баланстың біртектес баптары топтарға біріктіріледі, он топтар –
бөлімдерге. Баланс баптарын топтау негізінеү Бухгалтерлік есеп 2
(Стандартына) “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептерді негізгі
ашулары” 13 қараша 1996 ж. №3 ҚР-сы бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық
комиссияның қаулысымен бекітілген стандартқа сәйкес келесіндей принциптер
енгізілген.
- баланстың актив баптары үшін-активтердің әрекет ету мерзімі;
- баланстың пассив баптары үшін-пассивтердің қалыптастыру және
оларды жоюдың мерзімдері принципі.
Шаруашылық субъектінің балансы келесіндей бөлемдермен көрсетілген
актив:
- ұзақ мерзімді активтер: негізгі құралдар, яғни жер, ғимараттар мен
құрылыс жайлары, машиналар мен жабдықтар, көлік құралдары, жіктеуге
сәйкес негізгі құралдардың басқа да түрлері; жинақталған тозуы,
аяқтамлмаған күрделі құрылыс;
- Материалдық емес активтер; амортизация кезеңі, әдісі және есеп беру
кезеңіндегі есептен шығарылуы көрсетіле отырып; гудвим, патенттер,
тауар белгілері және т.б.
- ұзақ мерзімі инвестициялар: еншілес серіктестіктерге инвестициялар;
тәуелді заңды ұйымдарға инвестициялар; басқа ивнестициялар егер
олардың (бастапқы құны) баланстық құнынан өзгеше болса, ағымдағы
құны көрсетіле отырып.
- ұзақ мерзімі дебиторлық қарыз: алынуға тиісті шоттар, алынған
вексельдер, негізгі шаруашылық секіртестік пен оның еншілес
серіктестіктері арасындағы ішкі топтық операцилар нәтидесінде пайда
болған дебиторлық қарыздар; акционерлік қоғамның қызметкерлерінің
дебиторлық қары; басқа да дебиторлық қарыздар;
- алдағы кезең шығындары.
Ағымдағы активтер. Ашылуға тиіс мына баптарды қамтиды: өңдеу өткізу
мерзіміне тәуелсіз түрде тауарлық - материалдық қардлар; бір жыл ішінде
есептен шығарылуы мүмкін алдағы кезең шығындары; ақша қаражаттары; қысқа
мерзімді қаржылыө инвестициялар: бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
қарыз; а,ымдағы активтерді сатып алу үшін аванстық төлемдер; алынуға
тиісті жаттар; алынған вексельдер; негізгі шаруашылық серіктестік пен оның
еншілес секіртестіктері арасындағы ішкі топтық операциялар нәтижесінде
пайда болған дебиторлық қарыз, басқа да дебиторлық қарыз.
Пассив:
- меншікті капитал: жарғылық капитал, қосымша төлеген капитал,
қосымша төленбеген капитал ( нег. құралдарды, инвестицияларды қайта
бағалау сомалары), резервтік капитал, бөлінбеген табыс (зиян).
- ұзақ мерзімі міндеттемелер: қамтамасыз етілген несиелер, қамтамасыз
етілмеген несиелер, негізгі шаруашылық серіктестік пен оның
еншілес серіктестіктерінің бір-біріне беретін несиелері, кейінге
қалдылырған салықтар.
- ағымдағы міндеттемелер: қысқа мерзімді несие және овердрафт; ұзақ
мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі, кредиторлық қарыз (төленуге
тиіс шоттар және вексельдер, алынған аванстар, салықтар бойынша
қарыздар, төленуге тиісті дивиденттер басқа да кредиторлық
қарыздар), төленуге тиіс есептелінген шығындар, алдағы кезеңдердің
табыстары және басқалады.
Осы көрсетілген бухгалтерлік баланстың активі мен пассивін орналастыру
тәртібі (кәсіп) барлық меншік формалары кәсіпорындары және экономиканың
салалары үшін қолданылады сақталады. Айырмашылықтар баланстың жалпы
валютасында баптардың үлес салмақтарында байқалуы мүмкін. Өнеркәсіптік
өндірістік балансы активінде үлкен үлес салмақты «Негізгі құралдар» және
«Шикізат пен материалдар» алады; ауыл шаруашылық кәсіпорындарында – «Жер»,
«Аяқ-талмаған өндіріс», сауда ұйымдарында «Тауарлар» бабы алады.
Бухгалтерлік баланс өзінің экономикалық мазмұны бойынша кәсіпорынның
шаруашылық құралдарының және олардың қалыптасу қайнар көздерінің жағдайы
туралы белгілі бір күнге есеп берушілік міндетті формаларының бірі болып
табылады. Ол бір айдың, бір кварталдың, жартыжылдың, бір жылдың жиындық
мәліметтерін бейнелейді.

2. Шаруашылық қызметті жүзеге асыру процесінде әртүрлі әрекеттер
болады, олар кәсіпорын мүлкі мен оларды көздерінің өзгерісін тудырады.
Мүліктер мен олардың көздерінің өзгерісін болдыратын шаруашылық
әрекеттер мен оқиғалар шаруашылық операциялар деп аталады.
Шаруашылық операцияларының әсерінен мүлік өзгереді, ал он бухгалтерлік
баланста көрсетілетін болғандықтан, оның әсерін баланс та өзгереді.
Мысалы, ай ішінде келесіден шаруашылық операциялары жүзеге асқан.
1. Жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу үшін кассаға е.а. шотынан ақша
түсті – 145 000 теңге.
2. Банк несиесі есебінен мердігерлер шоты төленді – 180 000 теңге.
3. Алынған материалдар үшін жабдықтаушы шоты төлемге қабылданды – 80
000 теңге.
4. Кассадан еңбек ақы берілді – 140 000 теңге.
Сөйтіп, шаруашылық операциядардың нәтижесінде баланаста келесіндей
өзгерістер болады:

+Кез келген шаруашылық операцияның нәтижесінде баланс А–і мен П-ң тепе-
теңдігі әрқашан сақталады.
3.Бухгалтерлік баланстың бірнеше түрлерін көрсетуге болады.
Баланс – брутто – реттеуші баптарджы қамтитын баланс, сомалары
құралдардың іс жүзіндегі өзіндік құнын анықтауда б. ж-қ байланысы бар басқа
баптар сомаларынан алынып тастады шегеріледі. реттеуші баптарға негізгі
қаржылардың тозуы, материалдық емес активтердің амортизация сын т.б.
жатқызуға болады.
Баланс – нетто – (немесе тазартылған баланс) бұл реттеуші баптар жоқ
баланс. Бұл балансты пайдалану кәсіпорынның қаржылық жасдайын талдауда
тиімді. Мұндай баланстың мәліметтердің иелігіндегі шаруашылық қаржылардың
нақты сомасын сипаттайды.
Бастапқы баланс – есепті кезеңнің 1-күніне жасалатын баланс.
Қорытынды баланс – есепті кезеңнің соңғы күніне жасалатын баланс.
Болуші баланс - бір-бірінен тәуелді бірнеше кәсіпорындардың жеке
к/орға құрылымдық бөлімдерге немесе бір кәсіпорынға бөлінуі кезінде
жасалатын баланс.
Жою баланс - шаруашылық субъектінің жойылуы кезінде жасалатын
баланс.
Қазіргі уақытта ішкі, сыртқы және мамандандырылған баланстар құру
тәжірибесі жүзеге асырылады.
Ішкі балансты к/о-ң оның филиалдың, құрылдық бөлім қызметін қарык-қ
талдау, жоспарау, басқару және бақылау үшін қолданады.
Сыртқа баланс сыртқы пайдаланушылар үшін жасалады. Ол сыртқы
пайдаланушылар үшін ең басты толық нақты ақпарат қайнар көзіб/т. Мұндай
баланстың мазмұны, құрылымы, көқрсету тәртібі сыртқы пайдаланушыға сол
елдің заңдылығымен, шаруашылық субъекттинің есеп саясатмен және
пайдаланушының талаптарымен анықталады. Балансты мемлекеттік және салық
органдарына, банктерге, қол биржаларына көрсетеді, бұқаралық ақпарат
құралдарына, арнауы анықтамаларға жариялайды.
Мамандандырылған баланс нақты пайдаланушылар тобы үшін жасайды, м-ы.
инвесторлар үшін. Оны құрудың мақсаты баланстың қандай да бір бөлігін
жан-жақты ашып көрсету. Мұндай баланс ішкі, сондай-ақ сыртқы болуы мүмкін.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Бухгалтерлік баланс дегеніміз не?
2. Бухгалтерлік баланстың қандай түрлері бар?
3. Бухгалтерлік баланс баптары даган не?
4. Баланс көрсеткіштері өзгерісінің қандай түрлерін білесіз?
5. Бухгалтерлік балансқа деген екі түрлі көзқарас мәні?
6. Баланс қандай бөлімдерден тұрады?

Тақырып 5. Ақша қаражаттарының қозғалысының есебі.
Дәріс жоспары:(4 сағат)
1. Аударылған жолдағы ақшалай қаржылар есебі
2. Банктердің арнаулы шоттардағы және валюталық шоттардағы ақша қаражаты
3. Есеп айырысу шоты мен кассалық операциялар есебі.

1. Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын
банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемелер
жөніндегі басқа субъектілерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп
айырысу тәртібімен банктердің осы мекемелері арқылы жүргізіледі. Нақты
ақшасыз есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгіленген
жағдайлар мен шегінен шығып кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
Ақша қаражаттарының сақтау және заңды тұлғалар арсында есеп айырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
есеп айырысу шоттары-шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет министірлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға;
ағымдағы шоттар-жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік
мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және
коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйыидар мен жеке тұлғаларға;
бюджеттік шоттар-Қазақстан Респбуликасының Республикалық бюджетіндегі
мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар- корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында.
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем
патсырмасы, чектер, аккредетивтер, төлем-талап-тапсырмалары, көлікпен пен
темір жолмен есеп айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаттары мен есеп айырысу арасындағы шартпен айқындалады.
Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін
жүргізу мен оны ұйымдастырудың мақсаттары:
1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде
есептеу
2. Субьектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс ,
тиімді пайдалануды бақылау.
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Аударылған бірақ кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске
алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақша қаражаттары болып саналады.

Ақша қаражаттарын есептеу үшін мынадай құжаттар болуға тиіс:
1. Саудадан немесе басқа да операциялардан түскен түсімді банкінің
қабылдағанын дәлелдейтін құжат.
2. Почта бөлімінің ақшаны қабылдағаны жайлы квитанция
3. Басқа кәсіпорындардан олардың ақша аударғаны жайлы берген авизасы.
Кәсіпорының ұйымның бухгалтериясы аударған ақшалардың банктердегі есеп
айырылысуы немесе басқа тиісті шоттарға дер кезінде түсуін, есепке алынуын
бақылап отыруы керек.

2. Кәсіпорындар мен ұйымдар, фирмалар өздерінің ақшалай қаржыларын
сақтауға банк мекемесінен арнаулы шот ашуына болады. Бұл шотта ашылған
аккредитивтердегі ақшалай қаржылар, арнаулы шоттардағы ақшалар және
басқалай ақшалай қаржылар есептелінеді.
Мұндағы Аккредитив – сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы
кәсіпорынды немесе ұйымды жабдықтайтын шарушылық субьектісіне қызмет
көрсететін банк мекемесіне тауарларының жіберілгендігін немесе
қызметтерінің көрсетілгендігін дәлелдейтін құжаттар бойынша төлем төлеу
жайлы тапсырмасы.
Аккредитивтердің «өтелінген» және «өтелінбеген» - деп аталатын түрлері
ашылуы мүмкін. Аккредитив сонымен қатар «кері шақырылатын» және «кері
шақырылмайтын» болып екі түрге бөлінеді.
Шетелдік валюта – Қазақстан Республикасының ұлттық валютасынан басқа ақша
бірліктері.
Курс (бағам) – бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеп
отыратын екі ел ақша бірліктерінің өзара қатынасы.
Курстық айырма – бұл екі елдің ақша бірліктерінің арасындағы курстың
өзгеруі салдарынан болатын айырма сомасы.
3. Есеп айырысу шотын ашу үшін кәсіпорын немесе субьекті банк мекемесіне
мынадай құжаттарды табыс етуі қажет:
- банк мекемесінің атына шот ашу туралы өтініш
- кәсіпорынның, субьектінің құрылуы жайлы құжат , жоғарғы
органдардың кәсіпорын, ұйымды құруы жайлы шешімдердің
көшірмесі
- кәсіпорынның басшысы, бас бухгалтері және олардың
орынбасарлары қол таңбасын қойған, кәсіпорын мөр таңбасы
басылған арнаулы үлгідегі карточка және де т.б.
Есеп айырысу шотын ашу үшін кәсіпорын немесе субъекті банк мекемесіне
құжаттар табыс етуі қажет. Негізгі есеп айырысу құжаттары: төлем
тапсырмасы, есеп айырысу чектері, төлем талап тапсырмасы, салық және
кеден органдарының инкассалыќ үкімі және тағы басқа құжаттар.

Әрбір кәсіпорындар мен ұйымдарының, шаруашылық субъектілерінің қолда бар
нақты ақша қаражаттарын саќтайтын өздерінің кассасы болуы керек. Касса
арнайы жабдықталады. Кассадағы орындалған барлық операциялар кассалық
кітапқа тіркеліп отырады және кітапты касса қызметке жүргізеді. Бұл
кассалық кітаптағы деректерге өзгеріс енгізуге, өшіруге, түзетуге болмайды.
Жалпы кәсіпорынның кассасындағы шетел валютасы түріндегі ақша
қаражаттарының есебі кассадағы ұлттық валюта түрінде нақты ақша
қаражаттарының есебіне ұқсас жүргізіледі.
Ақша қаражаттарының сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық
жүргізуші субъектінің касссасы болады. Касса орналасқан үй-жайы кассалардың
техникалық жағынан беріктігі және өрттен-сақтау сигнализация құралдарымен
жарақтандыру жөніндегі талаптарға сәйкес оқшаулануға әрі жабдықталуға тиіс.
Субъектілер басшылары ақшаның кассада, сондай-ақ оны банктен жеткізетін
немесе банкке өткізген кезде сақталуын қамтамасыз етуге тиіс. Белгілі бір
субъектіге тиесілі емес қолда бар ақша мен басқа да құндылықтарды кассада
сақтауға тыйым салынады. Субъект өзінің кассасында қолда бар ақшаны қажетті
шекте сақтауы және ақша түсімін ең аз мөлшерде пайдалануы керек. Ең аз
мөлшерден тыс нақты ақшаны субъект есеп айырысу шотына қоса есептеу үшін
банк мекемесіне өткізуге тиіс.
Кассир — материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбекақы мен басқа
да төлемдерді беру үшін субъект басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа
адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынды.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1. Ақша қаражаттары есебінің мақсаттары.
2. Аккредитив дегеніміз не?
3. Курстық бағам ұғымына анықтама беріңіз?
4. Есеп айырысу шоты операциясы қалай жүргізіледі?
5. Кассадағы есеп жүйесі қандай болады?

Тест сұрақтары.

1. Белгіленген ережелер мен тәртіпке сәйкес қолма-қол ақшамен есеп айырысу
қай мекемен жүргізілуі тиіс: (А)

А ҚР Ұлттық Банк.
Б ҚР Қаржы Министрлігімен
В Фирмалармен
С Банктермен

2. ... – сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы кәсіпорынды
немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субьектісіне қызмет көрсететін банк
мекемесіне тауарларының жіберілгенің дәлелдейтін құжаттар бойынша төлем
төлеу жайлы тапсырмасы: (С)

А банк имитенті
Б чек
В вексель
С аккредитив

3. Аккредитивтегі ақшалай қаржылар есеп айырысу қай жылдан бері қолданылып
келеді? (Б)

А 1930ж
Б 1931ж
В 1949ж
С 1969ж

4. Аккредитивтердің екі түрі: (Б)

А мерзімді және мерзімсіз
Б шартты және шартсыз
В өтелген және өтелмеген
С кері шақырылатын және кері шақырылмайтын

5. Қай шотта чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар мен есеп айырысу
операцияларының есебі жүргізіледі? (А)

А 422 Чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар
Б мердігерлер мен есеп айырысулар
В аккредитивтер ақшалай қаржы
С валюталық шоттар

6. Кәсіпорын мен ұйым, мекемелер чек кітапшаларын алу үшін банк мекемесіне
не береді? (Б)

А арыз
Б өтініш
В чек
С жеке куәлік

7. ҚР Ұлттық банк мекемесі белгілеп отыратын екі ел ақша бірліктерінің
өзара қатынасы. (В)

А шетелдік валюта
Б валюта
В курс
С курстық айырма
8. Екі елдің ақша бірліктерінің арасындағы курстық өзгеру салдарынан
болатын айырма сомасы. (А)

А курстық айырма
Б нақты ақша
В кассадағы валюта
С шетелдік валюта

9. Кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерін немесе олардың
орнына жүретін құжаттарды касса берместен бухгалтерлер қызметкерлері қай
құжатқа тіркеп жазады: (Б)

А кассалық шығыс ордер
Б тіркеу журналы
В кассалық кіріс ордер
С ведомсқа

10. Кассаның кірісі бойынша операциялар №1 санды журнал – ордердің
ведомсында, ал шығысы бойынша қай құжатта жүргізіледі: (А)

А №1 санды журнал-ордерде
Б тіркеу журналында
В №10 журнал-ордерде
С №11 журнал-ордерде

Тақырып 6 Меншікті капиталдың өзгерістері туралы есеп.
Дәріс жоспары: (4 сағат)
1. Меншікті капиталдағы өзгеріс.
2. Пайданы бөліп тарату әдістері
3. Капиталдан түскен пайданы бөліп тарату.
4. Қаржылық қорытынды есептегі көрінісі.

1. Субъектінің мүлкінің құрамы айналыстағы және айналыстан активтер
болып екіге бөлінеді. Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен
айналымдағы қаржыларының құнынан құралады. Шаруашылық субъектісі
меншікті капиталының көздері болып мыналар саналады:
- Жарғылық капитал;
- Резервтік капитал;
- Бөлінбеген пайда.
Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері бойынша акциялардың
сандары, бір акцияның номиналдық құны, акционерлік қоғамның,
серіктестіктердің, өндірістік коперативтердің жалпы жиналысында
бекітіледі. Жарғы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден өткізілуі тиіс.
Қоғамның акцияны сатып алатын мүшесіне ол акцияларды қоғамға немесе
үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар.
Акционерлік қоғамдар мен басқа да шаруашылық субъектілері өздерінің таза
пайдасы есебінен резервтік капитал құрады.
Шаруашылық субьектісінің қорытынды табысынан бюджетке төленетін
салықтарын және табыстың есебінен өтелінетін басқадай шығындарды төлегеннен
қалған сомасы есепті жылдың «бөлінбеген пайдасы» болып табылады.
Бухгалтерлік есептің халықаралық тәжірибесіне сәйкес серіктестіктің
қаржы – шаруашылық қызметі нәтижесінде алынған табысын негізінен үш бөлікке
бөлуге болады:
1. қатысушылардың капиталына дивидендтер (оны салынған капитал үшін
проценттер түрінде де қарастыруға болады);
2. қатысушылардың көрсеткен қызметі үшін берілетін компенсация
(қатысушының еңбек ақысын жатқызуға болады);
3. коммерциялык тәуекелділіктен алынатын табыс (шаруашылық қызметтен
алынатын табыс).
Табыстың мұндай үшке бөлінуі, қатысушының серіктестікке қанша
салым салғандығын нақты анықтауға мүмкіндік береді.
Серіктестің қатысушыларының барлығы жарғылық капиталға теңдей
бөліктермен үлес қосқан болса, серіктестіктің қаржы - шаруашылық қызметі
барысында бірдей уақыт жұмыс атқарып, олардың әрқайсысының басқару
қабілеттері бірдей болатын болса, онда табыс пен зиянның әрбір қатысушыға
тең мөлшерде бөліп таратылуы әрине әділ болып саналады.
Алайда, қатысушылардың әртүрлі көлемде үлес қосуы және олардың әрқайсысы
кәсіпорынның қаржы - шаруашылық қызметі барысына түрлі деңгейде өздерінің
басқарушылық, іскерлік қабілеттерін сіңірген болса, онда әрине сәйкесінше
табыс пен зиянның қатысушылар арасында бөліп таратылуы теңдей бөліктермен
жүзеге асырылмауы тиіс.
2. Халықаралық бухгалтерлік есеп тәжірибесінде пайданы (таза табысты)
бөліп таратудың негізгі үш әдісі ажыратылады:
1. тағайындалаған (тіркелген) пропорция бойынша;
2. салынған капиталының көлемі бойынша;
3. еңбек ақының мөлшері және капиталдан алынатын проценттердің
көлеміне байланысты тағайындалған нормалар бойынша.
Тағайындалаған (тіркелген) пропорция бойынша пайданы (таза табысты)бөліп
тарату әдісі. Бұл әдіс бойынша әрбір қатысушының табысты бөлуде алатын
үлесі құрылтай құжаттарында алдын – ала белгіленеді.
Мысалы: Бекжұманова Гүлсара мен Әлжанова Жансая 2001 жылдың 3
қаңтарында киімтазалау қызметін көрсетумен айналысатын “Гүлжан”
жауапкершілігі шектеулі серіктестігін құрды делік. Кәсіпорынды құру кезінде
жасалынған құрылтай құжатында, екі жақтың келісімімен, алынатын табыс
төмендегідей қатынаспен бөліп таратылды: Гүлсара 55 пайыз және Жансая 45
пайыз. 2001 жылдың нәтижесі 100000 теңге таза табыспен аяқталды.Салынған
капиталының көлемі бойынша пайданы (таза табысты) бөліп тарату әдісі.
3.Егер қатысушылардың салған капиталдарының үлесі әртүрлі болып,
капиталдың бір бөлігі кәсіпорынға табыс әкелуге үлкен ықпалын тигізіп, ал
екінші бір бөлігі аз ықпал тигізетін жағдайда салған капитал бойынша
табысты бөліп тарату әдісі пайдаланылады.
Мысалы: 2001 жылдың қаржылық нәтижесі 100000 теңге таза табыспен аяқталды
делік, ал Гүлсара мен Жансаяның салған капиталы бойынша қозғалыс келесідей
болды:

Гүлсараның капиталы – 3.01. – 75000;
Жансаяның капиталы – 3.01. – 65000;
1.08. – 10000

Гүлсараның қайтарып алған капиталы – 1.05. – 20000

Жансаяның қайтарып алған капиталы – 1.06. – 20000
Гүлсара мен Жансаяның бастапқы салған капиталдарының қалдығы төмендегідей
болады:
Гүлсара – 75000, Жансая – 65000, барлығы – 140000, капиталдың үлестік
салмағы:
75000/140000*100═ 54%
65000/140000*100═ 46%
Егер құрылтай құжаттарында алынған табысты бастапқы салынған
капиталдың үлесіне бөліп тарату көзделген болса, онда Гүлжан ЖШС
қатысушыларының арасында таза табыс 100000 теңге төмендегінше бөліп
таратылады:
Гүлсара 100000* 54% ═ 54000;
Жансая 100000*46% ═ 46000.
Егер есеп беру мерзімінің ішінде қосымша капитал салынған болса және
қатысушылар белгілі бір себептермен капиталдарын қайтарып алған болса,
мұндай қозғалыстың нәтижесінде, әрбір қатысушының үлесі өзгеріске ұшырайды.

Сондықтан да қатысушылар капиталдың көлемі бойынша табысты бөліп
тарату әдісін пайдаланған болса, онда капитал үлесін анықтауда бастапқы
салынған капитал негізге алына ма немесе барлық салынған капиталдың орташа
үлесі бойынша үлес анықтала ма, осы жағдайды міндетті түрде айқындап алу
керек.
Мысалы: Қатысушылар пайданы бөліп таратуда төмендегі келісім – шартқа
отырды делік:

Егер есепті кезеңнің қаржылық нәтижесінде пайда 100000 теңгені құраса,
жалақы мен салынған капиталға үстемені бөліп тарату төмендегі ретпен
орындалады:

Бөліп тарату кестесі

4. Кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі
қорытынды есепте пайданың бөліп таратылуы төмендегідей болады:

“ГҮЛЖАН” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 31 желтоқсан 2007жылға

қаржы – шаруашылық қызмеітінің нәтижесі жөніндегі қорытынды есебі

|Таза пайда мөлшері | |100000 |
|Пайданың бөліп таратылуы: | | |
|Гүлсара | | |
|Жалақы |45000 | |
|Салынған капиталға үстеме |11250 | |
|Жиынтығы |56250 | |
|Алынған теріс соманың бөліп |-500 | |
|таратылуы | | |
|Таза табысының үлесі | |55750 |
|Жансая | | |
|Жалақы |35000 | |
|Салынған капиталға үстеме |9750 | |
|Жиынтығы |44750 | |
|Алынған теріс соманың бөліп |-500 | |
|таратылуы | | |
|Таза табысының үлесі | |44250 |
|Бөліп таратылған таза пайда | |100000 |

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Жарғылық, резервтік капитал дегеніміз нені білдіреді?
2. Меншікті капиталдағы өзгеріс ненің салдарынан болады?
3. Пайданы бөліп тарату әдістерін атаңыз?
4. Кәсіпорынның капиталы бойынша пайданы тарату деген не.
5. Таза пайда үлесі деген не?

Тақырып 7. Шаруашылық субьектісінің табыстары мен шығыстарының есебі.
Дәріс жоспары: (2 сағат)
1. Шаруашылық субьектісінің табыстары мен шығыстары.
2. Ақша қаражаттарының қозғалысы.
3. Қаржылық қорытынды есеп беру.

1. Шаруашылық субьектісінің негізгі қызметтен алатын табыстары – деп
кәсіпорындардың мен ұйымдардың негізгі өндірісі шығарған тауарларды сатудан
, көрсеткен қызметтерден , сондай-ақ орындалған жұмыстардың барысында
тапқан табыстары саналады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі емес қызметінен түскен табыстары –
деп субьектінің нақтылы негізгі қызметтерінен басқа жұмыстарды орындауы
барысында тапқан табыстарын айтады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан өнімдерінің , тауарларының басқа да
активтерінің өзіндік құны, оларды сату, есептен шығару барысында пайда
болатын шығындар сомасының жиынтығы субьектінің шығыстары б.т.
Субьектінің қаржылық қорытынды есебінің барлық нысандары белгілі бір
мақсатпен құралады. Баланста субьектінің экономикалық ресурстарының /
активінің / белгілі бір мерзімдегі нақты бары мен оларды қаржыландыру
көздерінің жағдайы көрсетіледі. Субьектінің қаржы – шаруашылық қызметінің
нәтижесі жөніндегі қорытынды есебінде оның есеп беру мерзімінде алған
табысы көрсетіледі.
Қорытынды есептің аталмыш нысандары субьектінің қаржылық жағдайы
қарастыруды туындайтын барлық сұрақтарға жауап бере алмайды. Мысалы:
Субьектінің дивидент төлеуге жататын ақша қаражаттары бар ма, ол өзінің
кредиторлық борыштарын жаба ала ма, т.б.
Осы сұрақтардың барлығына жауап беретін қаржылық қорытынды
есептің жаңа нысаны – ақша – қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды
есеп.
2. Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есептің
негізгі мақсаты :
1. Есеп беру мерзімі ішінде заңды тұлғаларға ақша қаражаттарының келіп
түсуі және шығарылуы жөнінде ақпараттар беру.
2. Есеп беру мерзімінде заңды тұлғалардың операциялық және қаржылық
қызметі жөніндегі ақпаратты беру.

Операциялық қызмет дегеніміз – заңды тұлғаның табыс табуы бойынша
негізгі қызметі сонымен бірге қаржылық және инвестициялық қызметіне
жатпайтын басқадай қызметі.
Шаруашылық жүргізуші субьектілер операциялық қызметтен болған
ақша қаражаттарының қозғалысын тікелей немесе жанама әдістерді пайдалана
отырып, ашып көрсетеді:
1. Тікелей әдіс – бұл ақшаның келіп түсуі мен төленуінің негізгі түрлерін
ашып көрсететін әдіс. Бұл әдіс ақшамен жүргізілетін әрбір операцияны
зерттеуге және ол операцияны субьект қызметінің қай түріне
жататындығын анықтауға негізделген. Тікелей әдісті қаражы шаруашылық
қызметінің нәтижесі жөніндегі қорытынды есептің әрбір бабына түзету /
корректировка/ жасау дейміз. Мұндай жағдайда түзетуді өнімді сатып алу
бойынша төленген барлық ақшаның сомасын, ағымдағы шығындар бойынша
жұмсалған ақшаны, несие үшін проценттер сомасын, бюджетке төленген
төлемдерді алып тастау керек. Жиынтығында операциялық қызметтен
алынған ақша қаражаттары жағдайының сомасын шығарады.
Тікелей әдісті қолданған кезде операциялық қызметтің нәтижесінде пайда
болатын ақша қаражаттарының қозғалысын бейнелейтін операцияларға төмендегі
операциялар жатады:
1. Тауарды сатып өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақ.
2. Жөнелтілетін ТМҚ көрсетілетін қызмет үшін алынған аванстардың сомасы.
3. Проценттер, дивиденттер т.б.
Ақша қаражаттарының шығуы:
1. Келіп түскен тауарлар және көрсетілетін қызметтер үшін
жабдықтаушыларға және мердігерлерге ақша төлеу.
2. Келіп түсетін ТМҚ , көрсетілетін қызметтер , атқарылатын жұмыстар үшін
аванс төлеу.
3. Еңбек ақы төлеу және басқа да төлемдер.
4. Бюджеттен әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру органдармен,
бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу.
5. Проценттерді төлеу.
2. Жанама әдіс – бұл таза табысқа немесе зиянға ағымдағы активтердің,
ақшасыз операциялардың табыстар мен зиянының және міндеттемелердің
өзгеруіне байланысты түзету жасалынатын әдіс.
Бұл әдіс ББ және қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі
қорытынды есептің ақпараттарына негізделген. Жанам әдісте қаржы –
шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есептің әрбір бабын
түзету көзделмейді. Бұл әдіске сәйкес есеп беру мерзіміндегі таза табыстың
өткен есеп беру мерзімі мен салыстырғандағы өзгеруі корректировкаланады.

3. Қаржылық қорытынды есеп беру деп – кәсіпорынның ( шаруашылық
жүргізуші субъектінің ) өткен кезеңдегі қызметінің жағдайы мен нәтижесін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін атаймыз. Ол белгілі бір кезеңде
субъектінің шаруашылық қызметінің жағдайы мен нәтижелері туралы жинақталған
мәліметтерден тұратын ағымдағы есептің қысқаша мәлімдемесі болып табылатын
есеп жазбаларының ерекше түрі.
ҚҚ есепті құру кәсіпорында жүргізілетін есеп жұмысының соңғы сатысы
болып табылады. ҚҚ есептің мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржы –
шаруашылық қызметі қорытындыланады және де ол талдау жасау, кәсіпорынның
шаруашылық қызметін жоспарлау үшін негізгі ақпарат көзі болып табылады.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы және дәл
көрсетілуі, барлық көрсеткіштердің бір – бірімен тығыз байланысты болуы,
есепті құруда әдістемелік және басқадай ережелердің сақталуы, қорытынды
есеп деректерінің инвесторлар мен басқадай пайдаланушыларға түсінікті болуы
қаржылық қорытынды есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып табылады.
ҚҚ есепті дайындаудың және тапсырудың Концептуалдық негіздерінде ҚҚ
есептің бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің екінші деңгейін құрайтын және
барлық шаруашылық жүргізуші құрылымдар басшылыққа алуға міндетті
нормативтік – құқықтық құжат болып табылатын бухгалтерлік есеп
стандарттарымен айқындалатындығы атап көрсетілген.
ҚҚ есеп мерзім сайын дайындалып тапсырылады және оны пайдаланушы
қалың топтың ақпарат жөніндегі қажеттерін қанағаттандырып отырады. Кейбір
пайдаланушылар өкілеттіктері болған жағдайда қаржылық қорытынды есепте бар
ақпаратқа қосымша ақпарат талап ете алады. Пайдаланушылардың көпшілігі
қаржылық мәліметтердің негізгі қайнар көзі ретінде ҚҚ есепке сенім артуға
тиісті.
Субъектілер жылдық ҚҚ есепті меншік иелеріне – құрылтай құжаттарына
сәйкес, мемлекеттік стастика органдарына – тіркелген жерінде, мемлекеттік
бақылау және қадағалау органдарына – олардың құзіретіне сәйкес тапс ырады.
ҚҚ есеп ҚР-ның валютасымен жасалуға тиісті. Өлшем бірлігі - мың
теңге.
ҚҚ есепке дер кезінде орындалуына және дұрыстығына жауап беретін
субъектінің басшысы және бас бухгалтері қол қояды.
Жылдық ҚҚ есеп есепті кезкңнен кейінгі жылдың сәуір айына дейін
тапсырылуға тиісті. Меншік иелері осы мерзім шегінде ҚҚ есепті тапсырудың
мерзімін анықтап тағайындай алады, бірақ ол жылына 1 реттен аспауы тиіс.
Жаңадан құрылған субъект үшін бірінші есепті жыл оның мемлекеттік
тіркеуден өткен сәтінен басталып, сол жылдың 31 желтоқсанымен аяқталды.
Субъект тіркеуге алынған немесе заңды тұлға мәртебесін алғанға дейінгі
жасалған операциялар бірінші есепті жылдық қаржылық есебіне кіреді.
Заңды тұлғаның ҚҚ есебі оларды пайдаланушылар үшін жариялауға ашық
болып табылады. Жылдың ҚҚ е септің дұрыстығы заңды тұлға немесе тәуелсіз
аудитор ұсынған тәуелсіз аудиторлық қорытындымен расталады.
Қаржылық есептер ҚҚ есеп берудің құрамдас бөліктері болып табылады.
Субъектінің ҚҚ есебі төмендегі қаржылық есептерден тұрады:
1. Бухгалтерлік баланс
2. Қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есеп
3. Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есеп
4. ҚҚ есепке түсіндірме хат.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.

1. Алынған табыстар шаруашылық субьектісі қызметінің түріне және
бағытына байланысты қандай түрлерге бөлінеді?
2. Жанама әдіс дегеніміз не?
3. Негізгі қызметтен алынатын табыстар дегеніміз не?
4. Негізгі емес қызметтен алынатын табыстарға анықтама беріңіз?
5. Субьектідегі шығыстар ұғымы, оларды есептеудегі тәртіп қандай?
6. Қаржылық қорытынды есеп нысандары қалай жіктеледі?
7. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы не білесіз?

Тест сұрақтары.
1. Шаруашылық субьектісінің табыстары дегеніміз: (С)

А активтердің көбеюі
Б міндеттемелердің азаюы
В капиталдың көбеюі
С барлық жауап дұрыс

2. Субьектінің негізгі қызметтен алынған табыстары мен негізгі емес
қызметтен алынған табыстарының қосындысы нені құрайды? (В)

А капиталды
Б шығындарды
В жиынтық табысты
С табыстарды

3. Қаржылыќ есеп беру кезінде шаруашылық субьетісі қандай құжатта барлық
процесстерді алып көрсетуі керек. (А)

А түсініктеме жазба хатында
Б баланста
В қаржылық қорытынды есеп беруде
С ақша қаражаттарының қозғалысы есебінде

4. Қаржылық қорытынды есеп беру неше нысаннан тұрады? (С)

А 2
Б 5
В 4
С 3

5. Белгіленген мерзімге борыштарды өтеу үшін жеткілікті төлем
қаражаттарының болуы не деп аталады? (А)

А өтімділік
Б түсімділік
В кезеңділік
С қаржылық

6. Қаржылық қорытынды есеп ҚР-ның валютасымен жасалуы тиіс, оның өлшем
бірлігі? (В)

А 10 теңге
Б 100 теңге
В 1000 теңге
С барлығы дұрыс.

7. Операциялық қызмет дегеніміз не? (А)

А заңды тұлғаның табыс табу бойынша негізгі қызметі сонымен бірге қаржылық
және инвестициялық қызметіне жатпайтын басқадай қызметі
Б негізгі өндіріс қызметіне байланысты басқадай қызметі
В негізгі өндірістен жеке қосымша қызметтер
С заңды тұлғаның қаржылық есеп беру қызметі

8. Шаруашылық жүргізуші субьектілер операциялық қызметтен болған ақша
қаражаттарының қозғалысын қандай әдістерді пайдаланып есептейді: (Б)

А өндірістік әдіс
Б тікелей және жанама
В инвестициялық іс-әрекет
С барлық жауап дұрыс

9. Жанама әдіс дегеніміз не? (В)

А ақшаның келіп түсуі мен төленуінің негізгі түрлері ашып көрсетілетін әдіс
Б барлық операцияларды жүргізудегі түзету енгізетін әдіс
В таза табысқа немесе зиянға ағымдағы активтердің, ақшасыз операциялардың
табыстар мен зиянның және міндеттемелердің өзгеруіне байланысты түзету
жасалатын әдіс
С ақша қаражаттарының қозғаласын бейнелейтін әдіс

10. Субьектілердің шығыстары дегеніміз не? (А)

А кәсіпорындағы сатқан өнімдердің, тауарлардың активтерінің өзіндік құны,
оларды сату есептен шығару барысында пайда болатын шығындар жиынтығы.
Б бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның
мөлшердегі проценті.
В субьектінің нақтылы қызметтерінің барысында тапқан табыс жиыны.
С шаруашылық субьектінің басқа кәсіпорындармен ұйымдарға салынған табыстар.

Тақырып 8. Өнім өндіру және шығару есебі.
Дәріс жоспары: (2 сағат)
1. Дайын өнім есебінің негізгі мақсаттары
2. Өнімді сатып - өткізу есебі.
3. Өнімді шығару және ауытқу пайызын есептеу.

1.Дайын өнім – кәсіпорынның өндірістік процессінің соңғы өнімі, ұйымның
материалды - өндірістік бағалықтарының бөлігі – сатуға арналған. Осы
кәсіпорында толықтай өндеуден өткен, техникалық шарттарға және
стандарттардың талаптарына сәйкес, қоймаға тапсырылған өнімдер.
Дайын өнімнің аналитикалық есебі және оның жеке түрлері, сақталу
орындары бойынша жүргізледі: қоймашы немесе олардың міндеттерін орындайтын
адам есеп карточкаларын жүргізеді. Өнімді кірістіру үшін негіз болып
қоймаға өнімнің түсуінің накладнойлары және басқа алғашқы құжаттары
тапсырылады, ал шығындау үшін – түсуге байланысты құжаттар, басқа
кәсіпорындармен өнімді қабылдау туралы квитанциялар немесе есеп айрысу
құжаттары жатады. Осы жағдайда оның қозғалысын есептік құндар бойынша
олардың құнынан ауытқуларды көрсетумен жүргізуге болады.
Дайын өнім есебінің негізгі мақсаттары:
– шығарылған өнімнің сапасына , жоспардың орындалуына, ассортименті
бойынша жоспардың орындалуына бақылау жүргізу.
– Кәсіпорының құрлымындағы бірліктерде және қоймалар бойынша өнімнің бар
болуының және қозғалысының есебі.
Бухгалтерлік есепте дайын өнімді бағалаудың мынадай түрлері
қолданылады:
- іс жүзіндегі өндірістік өзіндік құн бойынша шығындардың жиындары, мысалы
жеке тапсырысқа ( жиі көлік және күрделі құрал- жабдық шығаратын
кәсіпорындарда қолданылады.)
- қысқартылған ( толық емес өндірістік өзіндік құн ) бойынша жалпы
шаруашылық шығындарынсыз есептелінеді.
- Жоспарлық ( нормативтік ) өндірістік өзіндік құн бойынша нақты есептік
құн ретінде қолданылады. Осы әдіс арқылы есептік бағаның және
жоспарлаудағы бағаның бірлігін қамтамасыз етеді.
- өткізудің көрме бағалары бойынша – нақты есептік бағалар ретінде
қолданылады, осы жағдайда әрбір жеке шот бойынша өнімнің іс жүзіндегі
өзіндік құннан ауытқулар көрсетіледі. ( олар түсірілген және жеке есеп
айырысу бойынша қоймадағы дайын өнімге таратылады. )
- көтерме сауда бағалары бойынша – олар қосымша құнға салынатын емес,
көтерме сауда арқылы өткізлетін есепте қолданылады.
- Босату бағалары ( бос ) бойынша – олар қосымша құнға салынатын салық
сомасы өседі – кейбір бір реттік тапсырмаларды және жеке жұмыстарды
орындау жағдайында қолданады.
- Дайын өнімнің табыстылығын анықтау, оның түрлері бойынша,
- өнім түсіру бойынша жоспардың орындалуына және есеп айырысуға бақылау
жүргізу.
Дайын өнім – негізгі сатуға арналған өнім болғандықтан оның
өндірісте жасалғаны, біртұтастығы, стандартпен немесе техникалық
шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау, сынау қызметінен өткендігі,
паспорты, сертификаты және басқадай құжаттармен куәландырғаны, қоймаға
тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің қабылдап алғаны және басқа жайлары –
міндетті түрде хатталуы керек. Өнім өндіру және өткізу жоспарының
орындалуы субьект қызметінің сипатталуының негізгі көрсеткіші болып
табылады. Субьект тұтынушылармен жасасқан шаруашылық шарттарын орындау
ретінде өз өнімін өткізеді, жұмыс істейді және қызмет көрсетеді.
Өнімнің бір бөлігін ол өзінің өнімді сату жөніндегі сауда жүйесі
арқылы өткізе алады. Субьектінің ең маңызды міндеті- өнімнің саны,
номенклатурасы, жеткізу мерзімдері, сапасы және басқа талаптары бойынша
шарт міндеттерін орындау. Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең
аяқталғаннан кейін ғана анықталады. Өнім – кәсіпорынның айналым
қаражатының құрамына кіретіндіктен, қаржылық есеп беруде нақты өзіндік
құны бойынша көрініс табады.
2. Шығарылған дайын өнім өндіріс сомасынан айналым саласына
ауысады. Бұл процесс алғашқы құжаттарда көрсетіледі – қабылдау – тапсыру
накладнойларында, актлерінде, ведомстарында, жоспар – карталарында
орындалады.
Дайын өнім бұйрық – накладной негізінде босатылады.
Қоймаға бұйрықты сәйкес қызмет сатып алушылармен шарт жағдайлары
негізінде толтырады. Өндірістік тапсырмалардың орындалу барысын жедел
байқап отыру үшін және шығарылған дайын өнімнің құнын жедел есептеп отыру
үшін өнеркәсіптің барлық салаларында « өнім шығару мәліметін » арнайы
типтік үлгіде қолданады. Мәлімет бойынша бір айдағы өнімді кірістіруге
болады.
Дайын өнімді шығаруда – төлем талабы жабдықтаушының банкке
төлеушінің есеп айырысу шотынан шот – фактураға сәйкес түсірілген өнімнің
құнын аударуға бұйрық. Дайын өнім есебінде кезеңдік және үздіксіз жүйелер
қолданылуы мүмкін. Кезеңдік есеп жүйесін қолдану барысында жыл ішінде
Дайын өнімді шығаруда – төлем талабы жабдықтаушының банкке төлеушінің есеп
айырысу шотынан шот – фактураға сәйкес түсірілген өнімнің құнын аударуға
бұйрық. Дайын өнім есебінде кезеңдік және үздіксіз жүйелер қолданылуы
мүмкін. Кезеңдік есеп жүйесін қолдану барысында жыл ішінде шығару есебін
нақтылап жүргізбейді. Дайын өнімнің нақты шығарылған партиясы кезең сайын
жүргізілетін түгендену нәтижесінің негізінде анықталады.
Өнімді шығарудағы мәліметтің негізінде ай ішіндегі өндірілген
өнімнің әртүрлілігі талданады.
Шығарылатын дайын өнім – техникалық шарттарға, стандарттардың
талаптарына сай болуы керек. Алдын – ала өнімді өндіруге рұқсат қағаз
алынады, рұқсат қағазда міндетті түрде шығаруға рұқсат мөр болады.
Кәсіпорындар өнімді жасасқан шарттарға сәйкес өткізеді. Солардың
негізінде өнім өткізу бөлімінде өнімді сатып алушыларға босатуға немесе
жөнелтуге бұйрық накладнойы жазылады,өнімді қоймадан босатқаннан кейін
оларды есеп айырысу төлеу құжаттарын жазу үшін бухгалтерияға береді.
Шығарылған өнімді тағы да бір ретте штрихтық кодтауға жіберу, сатып алу
бағалары формула бойынша ғана есептеледі. Ал кейбір тауарлар өзінің
техникалық себептері бойынша штрихтық кодтауға жатпайды.
3. Дайын өнім кәсіпорынның айналым қаражатының құрамына кіреді және ол
қаржылық есеп беруде нақты өзіндік құны бойынша көрініс табады.
Есептемеде есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын есептеу
жолымен шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік құнына дейін
жеткізеді.
Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай
басындағы өнімнің қалдығынан есептелінеді.ауытқу кәсіпорынның эконономиясын
немесе артық жұмсалғанын көрсетеді, оларда дайын өнімнің шотында
есептелінеді: экономиясы ( үнемделгені ), жұмсалынғаны жазылады.
Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:

Ауытқудың Ауытқу сомасы
пайызы = ------------------------------------------
------ х 100

Қалдық + есептік құны
бойынша

Бухгалтерлік шоттар есебінде нақты өзіндік, есептік құнынан
ауытқуын келесі шартты сызба бойынша көрсетіп, талдауға болады:
Ай ішінде дайын өнімді жөнелтіп, тұрақты есептік бағалар бойынша
қойма есебінен шығарады.айдың аяғында ведомстарда жөнелтілген өнімді
есептік топтарына қарай жоспарлы өзіндік құны бойынша бағалап, сомасын
шығарады. Жөнелтілген өнімнің нақты өзіндік құны есептеу жолымен табылады.
әр түрлі кезеңде өндірілген өнімнің,сәйкесінше әр түрлі өзіндік құны
болады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.

1. Дайын өнім дегеніміз не?
2. Кәсіпорынның өнімді бағалауы қалай жүргізіледі?
3. Өнімді сатып - өткізу есебі?
4. Өнімді шығаруға кеткен шығындар түрін атаңыз?
5. Субьектідегі шығыстар ұғымы, оларды есептеудегі тәртіп қандай?
6. Дайын өнімді шығару нысандары қалай жіктеледі?

Тақырып 9. Салыстыру балансының құрылымымен қорытынды есеп.
Дәріс жоспары: (2 сағат)
1. Салыстыру балансының мақсаттары
2. Қорытынды бухгалтерлік есеп.
3. Субъектінің бухгалтерлік балансы.

1. Салыстыру балансы және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі
сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық
мәліметтердің (деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа
есептерін толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өндеулерден
өтеді. Бұл өндеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері қүжатталады (іскерлік
мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі,
содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде ЖО,
ведомость, Бас кітап).
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі
(баланс, табыстар мен шығындар туралы есеп беру, ақшалардың қозғалысы
туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. Ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметі талданады. Есеп
беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік
тізімдемесінде анықталады.. Аталған деректердің негізінде талдау
жасалынады.
Баланстық және басқа берілетін есептердің көрсетіштерінің дәлдігін
қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият тексеру
керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс баптарының
деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен салыстырып, жыл
соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы есебін беру тәртібі
бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:
Жылдық есептің меншік иелерінде (қатысушыларында, құрылтайшыларында)
немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген мәліметтері бойынша тиісті
органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша);
жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Кәсіпорындар (бүған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да
енгізіледі), егер Қазақстан Республикасының зандарында басқадай
ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті есепті
жылдан кейінгі келесі жылдың 1 наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік
есеп берудің нақты қүнін көрсетілген мерзімдердің шегінде салық
органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері (қатысушылары,
құрылтайшылары) белгілейді.
2. Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін
оның барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа
қаладағы кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол
қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен қаржы
жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін
жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепте өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы жылға және
өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің барлығын
түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші айда
жасалады,сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін берілген
жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі, сол жыл
үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады. Мұндайда
өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті түзетулер
енгізілуі мүмкін.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық қаражаттарының құрамындағы және оларды
жабу көздеріндегі болған барлық өзгерістерді, шаруашылық процестерін және
олардың нәтижесін толық және дер кезінде көрсетуге арналған. Есеп мәліметі
қолда бар нақты шаруашылық қаражаттарына және олардың жабу көздеріне сәйкес
келуі тиіс, бірак; іс жүзінде есеп мәліметтері шын мәліметтермен үйлесе
бермейді,яғни олардың арасында алшақтық орын алуы мүмкін.
3.Бухгалтерлік есептің 2 “Бухгалтерлік баланс және қаржылық қорытынды
есептегі негізгі ашып көрсетулер” стандартының (БЕС 2), қаржылық қорытынды
есепті құру бойынша әдістемелік ұсыныстардың негізінде құрылған субъектінің
бухгалтерлік балансы келтірілді.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.

1. Қорытынды баланс қалай құрылады?
2. Салыстыру балансының құрылымы?
3. Баланстағы өзгерістерді атаңыз?
4. Ұзақ мерзімді активтер деген не?
5. Ағымдағы активтер деген не?
6. Меншікті капитал және міндеттемелер бөлімі жайлы не білесіз?

Тақырып 10. Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебі.
Дәріс жоспары: (4 сағат)
1. Кәсіпорынның қаржылық есебі
2. Қаржылық қорытынды есеп беру маңызы

1. Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруаіылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтады. Есеп
беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына инвесторлар,
кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ
мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жүмысын және субъектінің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және ннвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін
анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде
үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын
(үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқада ережелерді сақтау болып
табылады.
Қаржылық есеп берудің қағидалары төмендегілер:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады,
соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап,олардың
төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады, ал шығыны мен зияны орын
алынған кезден бастап танылады.
Үздіксіздік. Кез-келген кәсіпорын ұзақ уақыт ағымында үздіксіз қызмет
етеді. Бұл егер кәсіпорын жабылып жатса, оның активтерін ағымдағы нарықтық
құнымен қайта бағалау мүмкін болады дегеннен туындаған. Жұмыс ісгеп тұрған
кәсіпорын концепцияларына сәйкес, мұның қажеттігі шамалы. Бұл қағида егер
кәсіпорын тұтасымен сатылса, алғашқыда, ликвидациялық та баланстар
жасалмайды дегенді мегзейді. Меншік иесі ауысқанмен кәсіпорын басқа болып
кетпейді, ол өзінің есеп жүйесін толығымен сақтайды.
Түсініктілік. Шаруашылық сүбъектісінің қаржылық есеп берушілігінде
көрсетілетін ақпарат барлық тұтынушыларға түсінікті болуы керек.
Мағыналылық. Қаржылық ақпарат шаруашылық қызметті бағалау кезінде дұрыс
шешімдер қабылдау үшін тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
мағыналы болуы қажет.
Мәнділік. Бұл қағида ақпарат мәнді және мәнсіз болатынын көрсетеді.
Мәнді ақпараттың болмауы экономикалық шешімдер қабылдауға әсер етеді.
Нақтылық. Егер ақпаратта қателер жоқ болса ғана, ол нақты бола алады да,
тұтынушылар сенімін туғызады.
Байыптылық. Шаруашылық қызмет ағымындағы шешімдер байыппен қабылданғаны
дұрыс. Активтер мен табыстар артық бағаланып, ал міндеттемелер мен шығындар
кем бағаланбауы қажет.
Салыстырмалылық. Қаржылық ақпарат қажетті де мазмұнды болуы үшін, бір
есепті кезеңді екінші есептік кезеңмен салыстырып, сәйкестілік, бір ізділік
негізінде қарау керек.
Тұтастылық. Қаржылық есептегі ақпарат тұтас, толық болуы керек.
Бірізділік. Есептің таңдалған әдістері мен қабылданған әдістемесі оны
өзгертуге нақты себептер туындамайынша өзгермеуі керек.
Дұрыс, шын түсінік қалыптастыру. Қаржылық есеп берушіліктер
тұтынушыларға субъектінің қаржылық жағдайы, қаржылық-шаруашылық қызмет
қорытындылары және ақша қаржыларының қозғалысы туралы шындықты, айқын
түсінікті қалыптастыруы қажет.
Уақыттылық.. Ақпарат өз уақытында қалыптасып, ұсынылуы қажет.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын
ойластырылған мәліметтерден алшақ болуы керек.
Сақтық. Кез келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған
жөн.Белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай – ақ міндеттемелер мен
шығынның қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.
Қаржылық есеп берушілік түрлеріне: ақшалардың қозғалысы туралы есеп,
табыстар мен шығындар туралы есеп, меншікті капитал құрамындағы өзгерістер
туралы есеп, бухгалтерлік баланс кіреді.
Есеп беруді ұйымдастыруда:
- Алдындағы орындалған операциялар мен кезеңдердің ақпараттарын көрсету
үшін.
- Бухгалтерлік есеп стандарттарының талабы бойынша орындалған
ақпараттарды көрсету үшін.
- ҚЕ беруде көрсетілмеген қосымша ақпараттармен қамтымасыз ету үшін аса
қажетті құжаттама.
- Түсініктеме хат бухгалтерлік баптардың шығыстар мен кірістердің
есебінің, ақша қозғалысының есебінің барлық көрсетілген ақпараттарын
қамтиды.
Кейбір жағдайларда түсініктеме хатты өзгерту немесе толықтыру кезеңдері
туындайды. Бұның нәтижесі бухгалтерлік балансқа байланысты қарастырылады.
Салыстырушы ақпараттар, қаржылық есептегі барлық этаптар бойынша
есептелген салада қарастырылады.
Салыстырушы ақпараттар түсініктеме хатында толықтай талданып есеп беру
кезіндегі ќаржымыз есептің ақпараттары ашылады. Ақпараттар кейбір жағдайда
түсініктеме хаттың есеп беру кезеңіндегі ақпараттармен салыстырылады.
Мысалға: құқықтық талас салдарынан, есеп беру кезеңінде ашылған соңғы
есеп берудегі қаржылық есепің кәсіпорын үшін тиімді екендігін анықтау үшін
қажет. ҚЕ берудегі ең басты ақпарат көзі бухгалтерлік баланс болып
табылады.
2. Қаржылық қорытынды есеп беру деп – кәсіпорынның ( шаруашылық жүргізуші
субъектінің ) өткен кезеңдегі қызметінің жағдайы мен нәтижесін сипаттайтын
көрсеткіштер жүйесін атаймыз. Ол белгілі бір кезеңде субъектінің шаруашылық
қызметінің жағдайы мен нәтижелері туралы жинақталған мәліметтерден тұратын
ағымдағы есептің қысқаша мәлімдемесі болып табылатын есеп жазбаларының
ерекше түрі.
ҚҚ есепті құру кәсіпорында жүргізілетін есеп жұмысының соңғы сатысы
болып табылады. ҚҚ есептің мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржы –
шаруашылық қызметі қорытындыланады және де ол талдау жасау, кәсіпорынның
шаруашылық қызметін жоспарлау үшін негізгі ақпарат көзі болып табылады.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы және дәл
көрсетілуі, барлық көрсеткіштердің бір – бірімен тығыз байланысты болуы,
есепті құруда әдістемелік және басқадай ережелердің сақталуы, қорытынды
есеп деректерінің инвесторлар мен басқадай пайдаланушыларға түсінікті болуы
қаржылық қорытынды есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып табылады.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.

1. Қаржылық қорытынды есеп беру дегеніміз не?
2. Қаржылық қорытынды есеп беру түрлері?
3. Қаржылық есептер түрін атаңыз?
4. Түсінік хат дегеніміз не?
5. Түсінік хат қалай толтырылады?
6. Есеп жұмысының соңғы сатысы қалай аталады?

Тақырып 11. Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсыру тәртібі.
Дәріс жоспары: (2 сағат)
1. Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсыру тәртібі
2. Қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есеп.

1. Қаржылық қорытынды есеп беру деп – кәсіпорынның ( шаруашылық жүргізуші
субъектінің ) өткен кезеңдегі қызметінің жағдайы мен нәтижесін сипаттайтын
көрсеткіштер жүйесін атаймыз. Ол белгілі бір кезеңде субъектінің шаруашылық
қызметінің жағдайы мен нәтижелері туралы жинақталған мәліметтерден тұратын
ағымдағы есептің қысқаша мәлімдемесі болып табылатын есеп жазбаларының
ерекше түрі.
ҚҚ есепті құру кәсіпорында жүргізілетін есеп жұмысының соңғы сатысы
болып табылады. ҚҚ есептің мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржы –
шаруашылық қызметі қорытындыланады және де ол талдау жасау, кәсіпорынның
шаруашылық қызметін жоспарлау үшін негізгі ақпарат көзі болып табылады.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы және дәл
көрсетілуі, барлық көрсеткіштердің бір – бірімен тығыз байланысты болуы,
есепті құруда әдістемелік және басқадай ережелердің сақталуы, қорытынды
есеп деректерінің инвесторлар мен басқадай пайдаланушыларға түсінікті болуы
қаржылық қорытынды есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып табылады.
ҚҚ есепті дайындаудың және тапсырудың Концептуалдық негіздерінде ҚҚ
есептің бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің екінші деңгейін құрайтын және
барлық шаруашылық жүргізуші құрылымдар басшылыққа алуға міндетті
нормативтік – құқықтық құжат болып табылатын бухгалтерлік есеп
стандарттарымен айқындалатындығы атап көрсетілген.
ҚҚ есеп мерзім сайын дайындалып тапсырылады және оны пайдаланушы
қалың топтың ақпарат жөніндегі қажеттерін қанағаттандырып отырады. Кейбір
пайдаланушылар өкілеттіктері болған жағдайда қаржылық қорытынды есепте бар
ақпаратқа қосымша ақпарат талап ете алады. Пайдаланушылардың көпшілігі
қаржылық мәліметтердің негізгі қайнар көзі ретінде ҚҚ есепке сенім артуға
тиісті.
Субъектілер жылдық ҚҚ есепті меншік иелеріне – құрылтай құжаттарына
сәйкес, мемлекеттік стастика органдарына – тіркелген жерінде, мемлекеттік
бақылау және қадағалау органдарына – олардың құзіретіне сәйкес тапс ырады.
ҚҚ есеп ҚР-ның валютасымен жасалуға тиісті. Өлшем бірлігі - мың
теңге.
ҚҚ есепке дер кезінде орындалуына және дұрыстығына жауап беретін
субъектінің басшысы және бас бухгалтері қол қояды.
Жаңадан құрылған субъект үшін бірінші есепті жыл оның мемлекеттік
тіркеуден өткен сәтінен басталып, сол жылдың 31 желтоқсанымен аяқталды.
Субъект тіркеуге алынған немесе заңды тұлға мәртебесін алғанға дейінгі
жасалған операциялар бірінші есепті жылдық қаржылық есебіне кіреді.
Заңды тұлғаның ҚҚ есебі оларды пайдаланушылар үшін жариялауға ашық
болып табылады. Жылдың ҚҚ е септің дұрыстығы заңды тұлға немесе тәуелсіз
аудитор ұсынған тәуелсіз аудиторлық қорытындымен расталады.
Алдында айтып кеаткеніміздей, Қаржылық есептер ҚҚ есеп берудің
құрамдас бөліктері болып табылады.
Субъектінің ҚҚ есебі төмендегі қаржылық есептерден тұрады:
5. Бухгалтерлік баланс
6. Қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есеп
7. Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есеп
8. ҚҚ есепке түсіндірме хат.
2. Қаржылық нәтижесі – бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық –
шаруашылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық
нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің азаюы;
шығыс – бұл есептік кезеңдегі активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі. Бұл жерде иеленушілердің жарғылық капиталына салған салымы ұйымның
табысы болып саналмайды, ал ұйым иелеріне меншік капиталын таратып беру –
шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне қарап
табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады.
Табыстар – бұл ұйымның негізгі және негізгі емес қызметінің нәтижесі.
Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты, қызметті
сатқаннан алынған табысы; сондай – ақ тауарлы-материалдық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтен түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түскен табыстардың қатарына: негізгі
құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды сатқаннан және
бағамдық айырмадан түскен табыстары жатады.

Шығындар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс нысанын
қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді. Зиян экономикалық
олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыннан айтарлықтай
ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану – бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және
мынадай тану тұжырымдамасын қанағаттандырады.
кез – келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу ықтималдылығы
бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін; баптың құны бар,ол үлкен
дәлдікпен өлшенуі мүмкін.

Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.

1. Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсыру тәртібі қандай?
2. Есепті кезең дегеніміз не?
3. Қорытынды есептің дұрыстығы қалай анықталады?
4. Жаңадан құрылған субьект үшін есепті жыл қалай есептеледі?
5. Қаржылық нәтиже дегеніміз не

3. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тәжірибелік сабақ сұрақтары.

Тақырып 1. Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы
2. Бухгалтерлік есеп обьектілері
3. Салыстырушы ақпараттар.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1.А.Ә. Жантаева Қаржылық есеп. Алматы 2001
2. Қ.К.Кеулімжаев З.Н. Әжібаева Н.А. Құдайбергенов.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп туралы» 1995 жылғы
26 желтоқсандағы №2732 заң күші бар жарлығы.
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2001
жылғы 12 маусымдағы №205-н ҚР салық кодексі.
4. ҚР Қаржы Министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит
Департаменті. Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары
–Алматы: Кәусар бұлақ 1999ж.
5. Н.Ә. Байболтаева Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы; 2002 ж.
7. Международные стандарты бухгалтерский учета – Корпорация «Корона» LOCAUD
1999 г. 10. Н.Ә. Байболтаева Н.Ә. Юсупжанова Ә.Қ. Шағын кәсіпкерлік
субьектілерінде бухгалтерлік есепті ұйымдастыру – Алматы, Қазақ Мемлекеттік
Аграрлық Университетінің ғылыми журналы. Нәтижелер: әдістемесі 1999ж, №1

Тақырып 2. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің ерекшелігі.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Кәсіпорындағы шаруашылық процесстері.
2. Қаржылық қорытынды есеп элементтері.
3. Қаржылық қорытынды есеп элементтерін бағалау.

Тақырып 3. Бухгалтерлік құжаттардың толтырылу тәртібі.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Бухгалтерлік есепті нормативтік және құқықтық реттеу.
2. Бухгалтерлік құжаттар және құжаттау.
3. Құжаттарды толтыру тәртібі және құжат айналымы.

Тақырып 4. Қаржылық есеп берудің бір түрі – бухгалтерлік баланс.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Бухгалтерлік баланстың түрлері.
2. Бухгалтерлік баланстың құрылымы мен мазмұны.
3. Шаруашылық операцияларының бухгалтерлік балансқа тигізетін әсері
4. Бухгалтерлік баланс көрсеткіштері.

5 тақырып. Ақша қаражаттарының есебі.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялардың есебі.
2. Кассалық операциялар есебі.
3. Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалай қаржылар есебі.

Тақырып 6 Меншікті капиталдың өзгерістері туралы есеп.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Меншікті капиталдағы өзгеріс.
2. Пайданы бөліп тарату әдістері
3. Капиталдан түскен пайданы бөліп тарату.
4. Қаржылық қорытынды есептегі көрінісі.

Тақырып 7. Шаруашылық субьектісінің табыстары мен шығыстарының есебі.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Шаруашылық субьектісінің табыстары мен шығыстары.
2. Ақша қаражаттарының қозғалысы.
3. Қаржылық қорытынды есеп беру.

Тақырып 8. Өнім өндіру және шығару есебі.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Дайын өнім есебінің негізгі мақсаттары
2. Өнімді сатып - өткізу есебі.
3. Өнімді шығару және ауытқу пайызын есептеу.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. 1.А.Ә. Жантаева Қаржылық есеп. Алматы 2001
2. Қ.К.Кеулімжаев З.Н. Әжібаева Н.А. Құдайбергенов.
3. Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп туралы» 1995
жылғы 26 желтоқсандағы №2732 заң күші бар жарлығы.
4. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2001
жылғы 12 маусымдағы №205-н ҚР салық кодексі.
5. ҚР Қаржы Министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит
Департаменті. Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік
ұсынымдары –Алматы: Кәусар бұлақ 1999ж.
6. Н.Ә. Байболтаева Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы; 2002 ж.
7. Международные стандарты бухгалтерский учета – Корпорация «Корона»
LOCAUD 1999 г. 10. Н.Ә. Байболтаева Н.Ә. Юсупжанова Ә.Қ. Шағын
кәсіпкерлік субьектілерінде бухгалтерлік есепті ұйымдастыру – Алматы,
Қазақ Мемлекеттік Аграрлық Университетінің ғылыми журналы. Нәтижелер:
әдістемесі 1999ж, №1

Тақырып 9. Салыстыру балансының құрылымымен қорытынды есеп.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Салыстыру балансының мақсаттары
2. Қорытынды баланс құру.
3. Субъектінің бухгалтерлік балансы

Тақырып 10. Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебі.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Кәсіпорынның қаржылық есебі
2. Түсінік хат ұғымы.
3. Қаржылық қорытынды есеп беру маңызы

Тақырып 11. Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсыру тәртібі.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсыру тәртібі
2. Қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есеп.

4. СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1Студенттің өздік жұмысын ұйымдастыруға әдістемелік нұсқау.
Өз бетімен жұмыстарын орындау кезіндегі жалпы сұрақтар
Өзбетімен жасалатын зерттеу жұмыстарын студент өз бетімен орындау
керек және жазбаша түрде курстың басты проблемасын дайындап құрастыруы
керек.
Осыған байланысты дұрыс тақырыпты таңдау үлкен маңызды рөл б.т.
Студенттеге кафедра бекіткен және ұсынған кез-келген тақырыпты
таңдауға құқық беріліпті. Жетекшімен келісілген студент өзі таңдаған
тақырыптың атын өзгертуге болады. Тақырыпты таңдаған кезде бұл зерттеу
жұмысы болашақта қорғалатын диплом жұмысының бөлігі болатынын ескеру қажет.

Өз бетімен зерттелетін жұмыстарын дайындаудың негізгі сатылары:
▪ Өз бетімен зерттелетін жұмыстарын тақырыбын таңдау
▪ Таңдап алынған тақырыптың әдебиеттерін іздестіру және танысу
▪ Өз бетімен зерттелетін жұмыстарын бастапқы нұсқасын құрастыру
▪ Таңдап алынған тақырыптың әдебиетімен танысу
▪ Өз бетімен зерттелетін жұмыстарын қорытынды нұсқаның жоспарын құрастыру
▪ Өз бетімен зерттелетін жұмысты толығымен жазу және оны тексеруге
жетекшіге беру
▪ Жетекшінің ескертулерін тыңдап жұмысты жалғастыру толықтырулар енгізу
▪ Жетекшіге аяқталған жұмысты ұсыну
▪ Өз бетімен зерттелетін жұмысты қорғау
4.2.Өз бетімен зерттелетін жұмыстың мазмұны мен құрылымы
Жұмыстың басында зерттеу жұмысының ең бастапқы жоспарды құру керек. Содан
кейін таңдалған әдебиеттерді толығымен оқып танысу керек. Соның ішінен
негізгі тақырыптың теориялық проблемаларды көрсететін жерлерді іздестіру
қажет. Содан кейін ғана құрылымдық материалдарды кітаптар мен кітаптық
пособияларды пайдалану қажет. Одан кейін монографиялар мен журналдар
мақалаларға көшу қажает. Мұндай шараны қолдану білімнің жинақталуына
келеді. Әдебиеттерді таңдау жүйесі құрастырылған кейін зерттеу жұмысының
бастапқы нұсқасын өзгертуге болады.

Өз бетімен зерттелетін жұмыстың құрылымы:
Кіріспе, үш бөлімі, қорытынды, қолданылған әдебиеттер және қосымшалар.
Бөлім ішінде міндетті түрде тақырыпшаларын көрсету керек.
Кіріспені міндетті түрде таңдалған тақырыптың негізгі мақсаттары мен
міндеттерін зерттеу мен пәннің объектілердің актуальды түрде негіздеу
қажет.
1 бөлімде тақырыптың негізгі теориясы көрсетілуі қажет . сонымен қоса
экономистердің ғылыми ойлары көрсетілуі керек.
2 бөлімде тақырыпқа тәжірибелік нормативтік анализ жасау керек
3 бөлімде әлемдік тәжірибені есепке алу арқылы проблемалар дамуын және
жүзеге асуын қарастыру
Қорытынды мазмұны мен шешім қабылдаудан тұру қажет.
Өз бетімен зерттелетін жұмыста материалдар мазмұны мағыналы және
түсінікті болуы керек. Барлық бөлімдер бір бірімен тығыз байланыста болуы
керек. Яғни бір бөлімнен бір бөлімге ауысқанда байланысты болуына көп көңіл
бөлу керек. Жеке бөлімдерде қосымша материалдар, анықтамалық, монографиядан
және басқа да әдеби көздерден алынған, сонымен қатар әртүрлі авторларды
цитаталағанда сәйкес әдебиетті көрсетуі керек. Жұмыс аяғында қолданылған
әдебиеттер тізімі болу керек, ал жұмыстың ортасында осы әдебиеттің нөмері
орналасқан беті квадрат жақшаның ішінде көрсетілуі керек. Егер көзге бірақ
одан цитата алынбаса онда жақшаның ішінде қолданылған әдебиеттің тізімдік
нөмері болу керек.
Өз бетімен зерттелетін жұмысында пікір таластық сұрақтар болатын болса
әр түрлі авторлардың ойларын келтіруі керек. әртүрлі авторлардың
жұмысындағы көзқарастарды міндетті түрде салыстыру керек. Осылардан кейін
студент өз ойын келтіруі немесе автордың айтуымен келіседі.
Материалдарды ұсынғанда онда кестелер графиктер бір әдебиеттен немесе
өзі құрастырылған нұсқасы келтіріледі.мәтіндегі кестелер бір беттен артық
болмауы керек егер асып кетсе ол қосымшаларға жатады. Кестенің аты және
нөмері міндетті түрде болуы керек. өлшем бірліктері кесте атауының қасында
, уақыт кезеңдері де міндетті түрде көрсетілуі керек. Немесе арнайы торда
көрсетіліді.
Өз бетімен зерттелетін жұмыстың аяғында қолданылған келесідей тәртіпте
жазылуы керек:
▪ Арнайы құжат заңдылық актілер нормативті құжаттар
▪ Оқу монографиялық әдебиет
▪ Журнал газет
▪ Инструкциялық материалдар
▪ Статистикалық жинақтар есептік материалдар
Әдеби көздер авторлардың тегіне байланысты алфавиттік тәртіпте ал
қалған материалдар хронологиялық тәртіпте болу керек. Әр әдебиет бойынша
автордың тегі, инициалдары, жұмыстың толық аты , баспасы, басылымның
басылған жылы және орны.
Газет журналдан материал алғанда мақаланың аты авторы, басылған
жылы, журнал бетінің нөмері көрсетілуі керек. Қолданылған әдебиеттен кейін
қосымша материалдар жазылады.

4.2. СӨЖ тақырыптарының тізімі.

1. Қаржылық есепті ұйымдастыру көздері мен нысандары.
2. Негізгі құралдарды есептеуді ұйымдастыру.
3. Қаржылық инвестициялар есебі.
4. Материалдардың жіктелуі мен материалдарды есептеуді ұйымдастыру.
5. Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру мен
есептеудің мақсаты.
6. Бөлінбеген пайда есебі.
7. Алдағы кезең кірістерінің есебі.
8. Қосымша еңбекақы есебі; орташа еңбекақыны есептеу тәртібі.
9. Шаруашылық субьектісінің табыстары.
10. Субьектідегі шығыстар және оларды есептеу тәртібі.
11. Қаржылық қорытынды есеп беру.
12. Қаржылық қорытынды есепті дайындау.
13. Кәсіпорында бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру.
14. Бухгалтерлік құжаттар айналымы.
15. Ақша қаражаттарының қозғалысының есебі.
16. Капитал және оның теориялық негіздемесі.
17. Қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есеп.
18. Бухгалтерлік баланс.
19. Қаржылық есеп беру элементтері.
20. Кәсіпорынның негізгі табыстары мен шығыстары.
21. Меншікті капиталдағы өзгеріс.
22. Баланстың өзгерістерін жіктеу
23. Табыстар есебі
24. Шығыстар есебі
25. Жанама әдіс арқылы түзету енгізу тәртібі
26. Тікелей әдіс жайлы түсінік
27. Құжат айналымы
28. Түгендеу жүргізу тәртібі
29. Кәсіпорынның қаржылық есеп беруі
30. Есеп беру нысандары

«Кәсіпорындағы қаржылық есептілік» пәнінен емтихан сұрақтары.

1. Қаржылық есепті ұйымдастыру.
2. Қаржылық есеп формаларын анықтау.
3. Ақшалай қаржылар есебі.
4. Қаржылық инвестициялар есебі.
5. Меншікті капиталдағы өзгеріс есебі.
6. Міндеттемелер есебі.
7. Қаржылық есеп элементтері.
8. Өнім өндіру шығындарының есебі.
9. Қаржылық нәтижелері туралы есеп беру.
10. Бухгалтерлік баланстың қаржылық есептегі мәні.
11. Жанама әдіс пен таза табысты анықтау.
12. Есеп саясатының қаржылық есеп берудегі мәні.
13. Қаржылық есепті дайындау тәртібі мен ұсыну тәртібі.
14. Түсінік хаттағы жазу мен салыстырушы ақпараттар.
15. Инвестициялық іс-әрекет.
16. Жұмысшы кестесінің маңызы.
17. Тарифтік кесте мен есептеме.
18. Арнайы сәйкестендіру әдісі.
19. Бірқалыпты есептеу әдісі.
20. Қаржылық есеп берудің құрамдас бөліктері.
21. Салыстыру балансы.
22. Негізгі құралдардың жіктелуі.
23. Еншілес, тәуелді бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың
инвестицияларының есебі.
24. Қаржылық вексельдер.
25. Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі.
26. Курстық айырма.
27. Бөлінбеген пайда ұғымы.
28. Кәсіпорындардағы салықтың ерекшелігі.
29. Шаруашылық субьектісінің табыстары.
30. Дайын өнімді сатып өткізуден түскен табыс.
31. Қаржылық элементтердің бағалануы.
32. Қаржыларды бөліп тарату есебі.
33. Кәсіпорындардың негізгі құралдарының қалыптасуы.
34. Негізгі құралдарды істен (есептен) шығарудың есебі.
35. Инвестициялар туралы түсінік және олардың түрлері.
36. Еншілес, тәуелді бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың
инвестицияларының есебі.
37. Қаржылық инвестициялар есебі.
38. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
39. Материалдық құндылықтарды бағалау.
40. Материалдық құндылықтардың қоймадағы есебі.
41. Материалдық құндылықтарды түгендеу.
42. Қаржылық қорытынды беру мерзімі.
43. Күдікті (күмәнді) қарыздар бойынша резервтер есебі.
44. Кәсіпорын табыстарының есебі.
45. Алдағы кезең шығындарының есебі.
46. Берілген аванстар есебі.
47. Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалай қаржылыр есебі.
48. Валюталық шоттардағы ақша қаражаттары қозғалысының есебі.
49. Касса операцияларының есебі.
50. Жарғылық капиталдың есебі.
51. Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру мен
есептеудің мақсаты.
52. Резервтік капиталдың есебі.
53. Бөлінбеген пайда есебі.
54. Банк және банктен тыс мекемелердің несиелерінің есебі.
55. Алдағы кезең кірістерінің есебі.
56. Бюджетпен есеп айырысу операцияларының есебі.
57. Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айрысу есебі.
58. Жабдықтаушы және қызмет көрсетушілермен есеп айрысу есебі.
59. Басқа да кредиторлық қарыздар мен есептелген төлемдер есебі.
60. Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері.
61. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану
есебі.
62. Салыстырушы ақпараттар.
63. Еңбекақы жүйелері және тарифтік жүйе.
64. Еңбекақының түрлері.
65. Меншікті капиталдағы болатын өзгерістер.
66. Мерзімді және кесімді еңбекақыны есептеу.
67. Орташа еңбекақыны есептеу тәртібі.
68. Таза табысты түзету.
69. Еңбекақыдан ұсталынатын және шегерілетін сомалар есебі.
70. Негізгі қызметтен алынатын табыстар есебі.
71. Шаруашылық субьектінің негізгі емес қызметінен түскен табыстарының
есебі.
72. Субьектідегі шығыстар және оларды есептеу тәртібі.
73. Табыстар мен шығыстар есебі.
74. Қаржылық есепті құжатта көрсету.
75. Қызмет көрсетуден алынатын табыстар.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz