УМКД

Аймақтың экономикалық ядросы

050510 «Мемлекеттік және жергілікті басқару»мамандығы студенттері үшін
«Аймақ экономикасы және басқару» пәні бойынша

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК
МАТЕРИАЛЫ

Семей 2012

Мазмұны

1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы

1. Глоссарий
автономия — мемлекет тағайындаған жеке нормалар және тәртіппен
жетекшілік етеін құқығы;
аннуитеты — біршама уақыттан кейін салымшыға табыс әкелетін
инвестиция;
монополияға қарсы реттеу — нарықты монополияландыру мүмкіндігін
шектеу мақсатымен жүзеге асырылатын әкімшіліктік, заңдық және экономикалық
шаралар;
арбитражды басқарушы— сыртқы басқару процесінде қарыз – кәсіпорынды
арбитражды сот шешімі бойынша жүзеге асырушы тұлға;
аймақ бюджеті—ҚР аймағына қатысты қызметтерді және тапсырмаларды
қамтуға арналған ақша қаржыларының түсімі және шығыны;
бюджеттік тағайындау — кезекті қаржы жылына бюдеттік қаржыларды
алушыларға бюджеттік қолмен және бекітілген бюджеттің бөлінген бюджет қаржы
көлемі;
бюджеттік ассигнования — алушығы және бөлушінің бюджеттік бекітуімен
қарастырылған бюджет қаржылары;
жұмыссыздықты қолдаудағы мемлекеттік қорсти —жұмыссыздық саясатын
жүзеге асыру бойынша шараларды қаржыландыру үшін қолданылатын өзіндік қаржы
жүйесі;
мемлекеттік өкілдік — ҚР мемлекеттік өкілдігі және ҚР аймағының
мемлекеттік өкілдіктері;
инвестициялық портфель — инвестордың қаржысы салынған бағалы
қағаз жиынтығы;
конверсия — басқа типтегі өндіріс өнімдерін қайта бағыттау;
профицит бюджета —бюдет табысын жоғарлату;
экономикалық аймақ — экономика-географиялық, аймақтық-шаруашылық,
табиға және тариқи, экономикалық жағдайы және арнайы мамандандылырған
өндірісімен сипатталатын аймақ.

2. Дәріс сабақтарының мазмұны

Тақырып 1 Аймақ экономикасын зерттеудің әдістемелік негізі

Аймақ экономикасы – бұл аймақтың тарихи, демографиялық, ұлттық, діни,
эконологиялық, табиғи-ресуртық ерекшеліктерін ескере отырп, зерттейтін
ғылыми
Олай болса, аймақ экономикасы пәні жан-жақты, ол келесі құрамнан
тұрады:
▪ Жеке аймақ экономикасы;
▪ Аймақ арасындағы экономикалық байланыс;
▪ Аймақтық жүйелер;
▪ өндіріс күштерін орналастыру;
▪ экономикалық өмірдің аймақтық аспектілері.
1. Макроаймақтар. Нарықтық қатынастарда өндірістік күштерді
ұзақмерзімге болжауға бағытталған экономикалық а мақтар.
Макроаймақтар жүйесінің негізгі звеносы болып-ол ел шаруашылығының
тұтас аймақтық бөлігі, оның өзінің өндірістік арнайы және мықты ішкі
экономикалық байланысы болады.
Ірі экономикалық аймақтар өзінің кең шаруашылық кешенімен
айрықшаланады, және доғары деңгейдегі мамандануымен ерекшеленеді. Онда 2/3
бөлігі ішкі аудандық байланыс теміржол көлігімен жүк тасымалдау болып
табылады.
2. Мезоаймақтар – республика, областар болып табылады.. Қазақстанда
мұндай 14 аймақ бар. Экономикалық қатынаста оларда мамандандарылған кешен,
бірақ оның құрамында шектелген сала және экономикалық байланыстан тұрады.
Басқа сөзбен айтқанда, бұл республикалар және облыстар ұлттық бірлік
ретінде ғана құрылмаған, ол аймақтық еңбек бөлінісін қоғамдық жүйедегі
шаруашылық кешен ретінде қарастырылады. Практикада мезоаймақ арасында ішкі
аудандық шаруашылық зоналарын ұсынатын эконмикалық аудандарды қарасытруға
болады.
3. Микроаудандар – ел шаруашылығының аймақтық құрылымында алғашқы
аймақтық звеноны ұсынатын, әкімшіліктік, аудандар, қалалар және ауылдық
және қалалық әкімшіліктер.

Тақырып 2 Аймақ экономикасы және ел шаруашылығын ұйымдастырудың
жалпы шарттары және факторлары

Аймақ бойынша экономиканы ұйымдастырудығ объективті негізі болып
қоғамдық еңбек бөлісінісі табылады. Ол қоғамның материалдық қанағаттануын
және қоғамдық еңбектің өнімділігін арттыруға ықпал етеді.
Әрбір аймақ – ҚР субъектісі. ( Астаны және Алматыдан басқасы)
әкімшіліктік аудандарға бөлінеді. Бұдан басқа әкімшілік-аймақтық бөлініске
қала, қалалық аудандар және округтер, қалалық типтегі поселоктар, ауыл,
селолар жатады.
ҚР Конституциясының баптарына сәйкес мемлекет жүргізуге құқылы:
➢ ҚР Конституциясына қабылдау және өзгерістер енгізу, олардың орындалуын
бақылау;
➢ ҚР әкімшіліктік құрылысы;
➢ Адамдардың құқығын қорғау және реттеу, ұлттық құқығын қорғау және
реттеу;
➢ Заңды, орындаушы және соттық биліктің аймақтық жүйесін құру;
➢ Аймақтық мемлекеттік жекеменшік және оны басқару;
➢ Мемлекеттік, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, мәдени және ұлттық
дамытудағы аймақтық-аумақтық саясаттың негізін бекіту;
➢ Біркелкі нарықтың құқы негізіг құру, қаржы, валюталыө, несиелік,
кедендік реттеу, ақшалай эмиссия, баға саясатының негізі; установление
➢ Аймақтық, облыстық, бюджеттік; салық және салық жинақтары, аймақтық
дамыту қоры;
➢ Аймақтық энергетикалық жүйелер, ядерлік энергетика, бекітетін
материалдар; көлік, байланыс жолдары, ақпарат және байланыс; космостағы
іс-әрекет;
➢ ҚР сыртқы саясаты және халықаралық байланыс; соғыс сұрақтары және
бейбітшілік;
➢ Қазақстанның сыртқы экономикалық байланысы;
➢ Қорғаныс және қауіпсіздік;
Аймақтық дамыту Стратегиясының артықшылықтары:
1) өсу қарқынынан асып кететін аумақ құру;
2) Қазақстанның экономикалық кеңістікке әлемдік шаруашылық жүйесімен
интеграциялануы орталық азияттық сауда-экономикалық және сервистік-
технологиялық орталық ретінде.
3)ауданның өмір сүру әрекеттреә үшін жоғары экономикалық және жағымды
ортасында экономикалық және еңбек ресурстарын концентрациялау.
4) Кластерлік дамыту мехнаизмін енгізу жолымен аймақтың
бәсекелестік қабілеиін жоғарлату, ішкі қорларды өзін өзі ұйымдастыру және
жандандыру.

Тақырып 3. Аймақтық экономикалық потенциалы және құрылымы, түсінігі

Аймақ шаруашылығының күрделі салалық және аймақтық құрылымы бар.
Салалық құрылым- нақты өзара байланысы және пропорциясын сипаттайтын
салалық шаруашылық кешенінің жиынтығы болып табылады.
Біртұтас шаруашылық кешенінің бірлігі материалдыө өндіріс саласын,
онда жалпы халық санының 68,7% жұмыс істейді.
Өндірістік салаға жатады:
Тұтынушы-өндіріске, ауылшаруашылығна, құрылысқа материалдық игілік жасайтын
сала;
Тұтынушы-көлік, байланысқа материалдық игілік жасайтын сала;
Кеңес салсында, сауда, қоғамдық тамақтану, материалдық-техникалық қамту,,
тарату, дайындау саласындағы өндірісті процесспен байланысты сала.
Өндірістік емес сала – бұл қызметкөрсету іс әрекетінің нәтижесіндегі
сала экономикасының шарты аттары.
Өндірістік емес салаға жатады:
➢ тұрмыстық-коммуналдық, және тұрғындарға тұрмыстық қызмет көрсету;
➢ жолаушылар көлігі;
➢ байланыс;
➢ денсаулық сақтау, денешынықтыру;
➢ просвещение;
➢ мәдениет
➢ ғылым;
➢ несиелеу, қаржыландыру және сақтандыру;
➢ басқару;
➢ қоғамдық ұйымдар.
Өндіріс бөлінеді:
▪ қазбалы. Ол шикізаттарды, теңіз өнімдерімен байланысты салалар;
▪ өңдеуші, ол өнімді өндіретін, яғни ауылшаруашылығы өнімдері, орман
шаруашылығы өнімдері жартылай өнімдерді өңдеу бойынша кәсіпорындар
жатады.
ҒТП жетістіктерін енгізу оны шешу шешу мәселесі Қазақстан 2003-2015
Стратегиясында қарастырылған. Бұл Стратегияның негізгі мақсаты:
- сала экономикасын әртараптандыру жолымен және шикізат қалдығын
дамыту жолымен тұоақты дамуға қол жеткізу.
- бәсекелстік қабілеттілігі жоғары және экспортқа шығатын өнімдер
шығару, қызмет көосету саласында және өңдеуші салаларда.
- мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясатты белсенді жүргізу.
- ары қарай қаржы нарығын дамыту, және білім беру монополияға қарсы,
инфрақұрылым саясатын жетілдіру.
- экономиканың және басқарудың барлық саласында әлемдік стандартқа қол
жеткізу.

Тақырып 4. Аймақтың экономикалық ядросы

Мамандандыру саласы аумақтық еңбек бөлінісінде аймақтың орнын
анықтайды. Аймақтық кешенді мамандандыру жалпы өнімді өндіру тиімділігмен
негізделген, яғни болашақтағы арзан өнім, жалпы мемлекеттік баланста
маңызды үлесін алатын. Аудандыққұрылған маңызды рөлді жоғары экономикалық
тиімділік беретін маманданған сала алады.
Өндірістік, әлеуметтік, нарықтық инфрақұрылым құруға енетін қызмет
көрсету саласының кешенін дамыту.
Инфрақұрылым саласының қызметтері маманадандыру саласының қажеттілігін
қамту және аймақ тұрғындарының қажеттілігін қамтамсыз ету болып табылады.

Аймақ салаларының арасында келесі сала түрлері бар:
▪ өндірістік инфрақұрылым (құрылыс, көлік, байланыс);
▪ әлеуметтік инфрақұрылым (тұрмыстық –коммуналдық шаруашылық, денсаулық
сақтау, мәдениет, спорт және тағы басқалары);
▪ нарықтық инфрақұрылым (сауда, банктер, биржалар, сақтандыру
компаниялары және басқалары).
Өндірістік инфрақұрылымды оның атқаратын қызметтері бойынша жіктеуге
болады. Салалық жіктелуі қазіргі ғылымда ең көкейкесті болып табылады, ол
көп елдерде әлеуметтік-экономикалық ғылымда қолданылады.
Көлік – барлық көлік құралдары түрлерінің, техникалық қондырғылардың,
яғни адамдарды және жүктерді тасымалдатын байланыс жолдарының жиынтығы.
Көлік сол топқа жатуы мен және кеңістік ортасы бойынша жіктеледі:
• жалпы қолданылатын көлік;
• өнеркәсіптік көлік;
• жекеменшік көлігі.

Байланыс (ақпараттық коммуникациялық) –ақпаарт беру үшін әртүрлі
коммуникациялардың жиынтығы болып табылады.
Байланыс түрлері:
▪ почталық байланыс;
▪ электробайланыс: жерлік және космостық. Ол өзіне проводтық байланыс,
радиобайланыс, оптикалық байланыс;
▪ фельдъегерлік байланыс.

Өндірістік ифрақұрылым кешенді дамиды. Аймақта инфрақұрылымды
дамытудың формаларыны бірі болып арнайы аумақтар деп аталады.
Мұндай аумақтар көптеген елдерде бар. (АҚШ, Великобритания, Франция,
Турция, Испания, Россия және басқалары). Арнайы аумақтардың түрлері:
▪ еркін сауда аумағы;
▪ өндірістік-енгізу;
▪ техника-өндірістік;
▪ сервистік;
▪ кешенді;
▪ сауда-өндірістік;
▪ ғылыми-өндірістік орталық;
▪ инновациялық;
▪ еркін кәсіпкерлік аумағы.

Тақырып 5. Қазақстан аймақтарын қазіргі мамандандыру: жағдайы және
трансформациялау болашағы

Қазақстанда 60 шағын қала бар, онда 50 мыңнан астам халық тұрады.
Олардың ішіндегі 41 шағын қала ауылдық аудандарға сәйкес әкімшіліктік
орталық болып табылады. 19 шағын қала орталық болып табалмайды:
Степногорск, Темир, Эмба, Жем, Капшагай, Текели, Шар, Серебрянск, Курчатов,
Шу, Шахтинск, Сарань, Приозерск, Каражал, Лисаковск, Аркалык, Аксу,
Казалинск, Жанаозен.
Қалалардың экономикалық базасын талдай отырып, олардың салалық
құрылымы қалалардың 5 типін бөліп көрсетті:
1. Қалалар - өнеркәсіптік орталық.
1) Пайдалы қазбалары бар қалалар – 14 қала:
Көмір алатын – Абай, Шахтинск;
Мұнай және газ– Жанаозен, Кульсары, Аксай;
Металл алатын – Зыряновск, Каражал, Лисаковск, Аркалык, Текели,
Хромтау;
Басқа шикізат түрін алатын қалалар – Жанатас, Каратау, Житикара.
2) өңдеуші өнеркәсібі бар қалалар – 9 қалалар:
химиялық өнеркәсіп– Сарань, Алга, Степногорск;
металлургиялық өнеркәсіп – Аксу;
машина жасау, құрылыс, тігін және тамақ өнеркәсібі – Макинск,
Ерейментау, Капшагай, Ленгер, Аральск.

Экологиялық қауіптіліктің қайнар көздері:
Жалпы қалалық тазарту ғимараттарының жоқтығы, свалкалар;
Су құбырларының төмен жағдайы;
Кәсіпорын қалдықтарының көп болуы;
Қатты жанар маймен жұиыс істейтін котельнилердің шығаратын
қалдықтарының көп болуы.
Шағын қалалрдың дамуын шектейтін негізгі мәселелер және факторлар:
Шағын қалалардың экономикасын және әлеуметтік саласын талдай отырып,
келесі негізгі мәселелер анықталды. Оған жататындар:
Шағын қалаларды дамыту бағдарламасының және тиімді стратегиясының
жоқтығы;
Дамытуға қаржының жоқтығы, жоғары органдарға бюджеттің тәуелділігі;
өмір сүру деңгейінің және сапаның төмендігі;
жұмыссыздықтың жоғары деңгейі;
өндірістік және көлік инфрақұрылымы обьектілерінің тозуының пайызының
жоғары болуы;
экономиканың барлық саласында білікті мамандар және жұмысшылардың
жетіспеушілігі;
экологиялық мәселелер.

Осы тапсырмаларды және мәселелрді шешу үшін ҚР шағын қалаларын
дамыту бағдарламасы жасалды. Бағдарламаның мақсаты- шағын қалалардың
дамуына әлеуметтік-экономикалық дамуына жағдай жасау болып табылады.
Бағдарламаның негізгі тапсырмасы:
Олардың типіне байланысты шағын қалалардың негізгі бағыттарын дамытуды
анықтау;
Экономиканың нақты секторын дамытуға және халықтың жұмыспен қамтылуына
бағытталған шараларды анықтау;
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға бағытталған
шараларды анықтау;
тиімді инвестицияны тартуға бағытталған шараларды анықтау.
Шағын қалаларды дамытудың негізгі бағыттары болып табылады:
Диферсификациялау жолымен экономика құрылымын жетілдіру;
Қалалың мамандану құрамын жетілдіру;
шағын қалаларға жақын минералды-шикізат қорларын игеру;
кадрлық потенциалын қайта құру;
шаығ кәсіпкерлік субьектілерін қолдау.

Тақырып 6. Аймақтағы инвестициялық жүйені қалыптастыру мәселесі

Аймақ шаруашылық жүйе ретінде кәсіпорын және ұйымдар арасындағы
кешенді байланысты білдіреді. Нарықтық экономикаға өту кезеңінде шаруашылық
реттеудің негізні обьектісі болып мемлекет субьектісі табылады.
Аймақтық экономика мезодеңгей ретінде – макро және микро деңгейдегі
орта звено. Аймақтық басқарудың үш сапектісін бөліп қарастыруға болады:
аймақ пен мемлекет арасындағы қарым қатынас; аймақ және жергілікті өзін өзі
басқару арасындағы қарым қатынас; аймақты кешенді дамытуды қамтамасыз ету
біртұтас шаруашылық механизмі ретінде болады.

Маңызды аймақтық мүдделерге кеелсілер жатады:
халықтың өмір сүру деңгейінің және салтының мемлекеттік және басқа
стандартқа сәйкес келуі;
аймақтық бюдеттік қаржылық және басқа материалдық қайнар көздерінің саны;
қолда бар қорларды қолдану үшін потенциалды мүмкіндіктер, еңбекті салу
орны;
ішкі және аймақ аралық байланысты дамыту үшін инфрақұрылым саны;
аймақтың табиға ресурстық және экологиялық потенциалы;
қоғамдық саяси және ұлттық этникалық жағдайлардың тұрақтылығы.

Аймақтық дамытудың негізгі мақсаттарын бөліп көрсетейік:
стратегиялық (түсу және тұрақты сипатта);
ұзақсерзімді (аймақтың жеке салалары бойынша);
орта мерзімді (салалық және функционалды типте);
тактикалық (жеке қызметтерді, обьектілерді, аймақтық шаруашылықтарды дамыту
бойынша нақты тапсырмалар.
Инвестициялық саясаттың мақсаты – аймақ экономикасына тиімді
салымдарды салу үшін жағдай жасау. Тиімді салымдар деп отырғанымыз
инвестициялық тәуекеледіліктен басқа инвесторларға және аймақ үшін
инвестициядаг пайда алуын айтады. Осыған байланысты инвестор үшін негізгі
критерий болып салынған салымнан алынған пайда болып табылады, ал аймақ
үшін аймақ экономикасының бюдет тиімділігін арттыру болып табылады.
Аймақтың бюджеттік тиімділігін арттыру – аймақтық бюджеттік сальдоның
оңтайлы өзгеруі, немесе инвестиция табыстың өсуіне әкелуі керек, немесе
аймақтық бюдет шығынының төмендеуіне әкеледі.

Тақырып 7. Аймақтың қаржы жүйесін басқару

Муниципалдық өкілдікті органдарға өз міндеттерін атқару үшін белгілі
бір мүліктік және қаржы бюджеттік құқықтар беріледі.
Тәжиребі көрсеткендей осы құқықтарды ресурспен муниципалдық қаржы
қамтамасыз етеді. Оған жергілікті бюджеттер (ҚР - облыс, аймақ, қала, ауыл,
село бюджеттері) және аймақтың мұқтажын қанағаттандыру үшін пайдаланылатын
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы кіреді. Муниципалдық қаржы
тұрғын халыққа әлеуметтік-мәдени және коммуналдық-тұрмыс қажетін өтеу
қызметтімен байланысты шараларды қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Сөйтіп,
муниципалдық қаржы ол муниципалдық құрылымдардың экономикалық және
әлеуметтік дамуына жұмсалатын ақшалай қаражат қорын, ұлттық табысты бөлу
және қайта бөлуді жүзеге асыруға ықпал ететін экономикалық қатынастар.
Муниципалдық қаржы арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асырады.
Жергілікті өкімет органдарына бюджет қаржысын беру арқылы білім беру,
денсаулық сақтау, тұрғын халыққа коммуналдық қызмет көрсету, құрылыс
жүргізу мен және жолдарды қалпында сақтау істерін қаржыландырады.
Муниципалдық қаржының көмегімен мемлекет тарихи, географиялық, әскери
және басқа жағдай нәтижесінде экономиклық және әлеуметтік дамуы бойынша
Қазақстанның басқа аймақтарынан артта қалған аймақтардың экономикалық және
әлеуметтік даму денгейлерін теңестіре алар еді. Осындай артта қалушылықты
жеңіп шығу үшін аймақтық бағдарламалар әзірленуге тиіс. Оларды жүзеге
асыруға қажет қаржы тиісті әкімшілік-аймақтық бөліністердің бюджет
кірістері көздерінен, сондай-ақ жоғары бюджеттер салығынан жинақталады.
Муниципалдық бюджеттерге аймақтық салықтардан қаржы аударылады, сондай-ақ
субвенциялар бөлінеді, яғни денсаулықты сақтау, жол құрылысы, коммуналдық
объектілердің және дамуының т.б. жоғары құрылымдар бюджетінен бөлінетін
қаржы ресурстары.
Муниципалдық қаржы ресурстарының көздері
Муниципалдық қаржыны пайдаланудың басты бағыты әлеуметтік және
өндірістік инфрақұрылымның қаржысымен қамтамасыз етілуі болып табылады.
Муниципалдық қаржыландырудың көзі - бюджет қаржылары мен шаруашылық жүргізу
субъектілерінің қаржысы (кәсіпорын, ұйымдар) болып саналады. Муниципалды
қаржылардың құрамдас бөлігі - жергілікті бюджеттер. Бүгінгі таңда
жергілікті аймақтарында өндірістін және өндірістін емес салалардың кешенді
дамуын бұрын соңды болмаған дәрежеде қамтамасыз етуге міндетті. Олардың
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы үйлестіруші рөлі де артады. Бұл
жергілікті органдардың қаржы базасын одан әрі кеңейту және нығайту,
муниципалдық құрылымдардың қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану
тәсілдерін жетілдіру мен тығыз байланысты аса маңызды проблемаларды шешудің
қасиетін туғызады.
Муниципалдық қаржы түйінінің бірі - шаруашылық жүргізетін
субъектілердің қаржысы болып табылады. Оған:
-біріншіден, муниципалдық меншікке кіретін кәсіпорындардың қаржы
ресурстары жатады. Көбінесе ол коммуналдық кәсіпорындар,
-екіншіден, ол кәсіпорын, фирма, ұйымдардың әлеуметтік-мәдени және
тұрғын үй-коммуналдық объектілері қаржыландыруға пайдаланылатын қаржы
ресурстары.
Шаруашылық жүргізетін субъектілер өз қызметкерлерін әлеуметтік тұрғыда
қолдау мақсатымен үй, пәтер, мектепке дейінгі балалар мекемесін,
әдістемелік мекемелерді және демалыс объектілерін сатып алады немесе
салғызады. Тіпті муниципалдық қаржысынаң жалпы көлемінде кәсіпорындардың
едәуір қаржысы әлеуметтік дамуға жұмсалады.
Муниципалдық қаржысының зандық негізі
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында жергілікті органдарға өзіне
қарасты аймақта шаруашылық және мәдени құрылысты басқару саласында үлкен
құқық берілген. Олар құрылысты, коммуналдық шаруашылықты, білім беру,
денсаулық сақтау ісін басқарады; ауыл, қаланы өркендету шараларын жүзеге
асырады; жол құңысы саласындағы жұмысты ұйымдастырады.
Муниципалдық өкілдікті және атқару органдарының өз аймақтарындағы
экономикалық және рухани даму саласындағы шешімін күткен міндеттерді
орындаудағы рөлін одан әрі арттыру қажет. Осының бәрі олардың құқықтарын
кеңейтіп, материалдық техникалық базасын нығайтуды талап етеді. ҚР 1992
жылдың 13 қантарындағы «Жергілікті өзін-өзі басқару туралың Заңында осы
мәселердің бәрі тілге тиек етілген. Осы Заңда жергілікті өзін-өзі
басқарудың экономикалық негізгі көрсетілген. Оған аймақтың табиғи
ресурстары, коммуналдық меншік, сондай ақ жергілікті бюджетке кіріс кіргізу
көзді болып табылатын меншіктің басқа түрлері кіреді.
Жергілікті өкімет органдары және аймағында орналасқан кәсіпорындардың
өзара реттеледі. Ол қарым-қатынастар келісіл негізінде жүзеге асады. Барлық
кәсіпорындар жергілікті бюджтті толықтыру ісіне өз кірісінің бөлігін беру
арқылы қатысуға міндетті. Жергілікті өкімет органдарына өзінен жоғары
органдармен келіспей ақ, кәсіпорын құру, аймақ қансеттілгін қанағаттандыру
мақсатымен олардың бағытын өзгертуге, аймақтың жергілікті шаруашылықты
басқарудың және аймақ аралық, салалық және сала аралық органдарын құнуға
құқылы.
Заңға сәйкес, жергілікті өкімет органдары өздеріне берілген өкілеттін
шамасында аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуынан, жоспарларын өздері
әзірлейді.
Жергілікті өкімет органдарының жаңа құқықтарында валюталық өзін-өзі
ақтау принципі негізінде сыртқы-экономикалық қарым-қатынас жасауға жол
ашты. Жергілікті өкімет органдары өз аймағында орналасқан кәсіпорындардың
осындай байланыстарынын кеңеуіне, экспорттық базаны сыртқы рынокта
бәсекеге түсуге қабілеті бар өнім, өндіру жұмыс, қызмет көрсету жөніндегі
шараларды жүзеге асырады.
Тиісті аймақта құрылып пайдаланылатын қаржы ресурстарының жалпы
көлемін анықтау үшін жергілікті өкімет органдары аймақтық жиынтық қаржы
балансын жасайды. Ал мемлекеттік және қоғамдық орган кәсіпорын мекеме мен
ұйымдар жергілікті өкімет органдарына осы балансты әзірлеуге қажет мәлімет
береді.
Тұрғын халықты әлеуметтік тұрғыдан қорғау мақсатымен өкімет
органдарына ағымдағы шығындар бөлігінде жергілікті бюджеттің ең төмен
мөлшерін ұстау құқығы беріледі. Ол жергілікті бюджеттің былтырғы шығындары
деңгейіп сақтай отырып, жоғарғы органдар шешімдерінен туындайтын шығындарды
ескере отырып жасалады.
Жергілікті өкімет органдары қаржы ресурстарының бюджеттік тыс қорын,
валюталық қорын құрып, пайдалануға, жергілікті өкімет органдары мен
кәсіпорындарды қаржысын жалпы аймақтың шараларды қаржыландыру үшін
біріктіруге құқылы.

Тақырып 8. Аймақты дамытудағы маркетингтік тәсіл

Меңгеруші маркетингі кешенінің негізгі тауарлар, жергілікті жерде
тауар сатуды ұйымдастыру, жарнама, тауар өткізуді ынталандыру, баға және
тауарды бөлу сияқты элементтеріне қатысты нақты стратегияларды жалпы
баяндауы тиіс. Әр стратегияны жоспардың алдыңғы бөлімдерінде атап
көорсетілген қауіптер, мүмкіндіктер мен негізгі проблемалар қалай
ескертілетіні тұрғысынан дәлелдеу қажет.
Сонымен қатар меңгеруші барлық стартегияларды жүзеге асыру үшін қажет
бюджеттін мөлшерін дәл көрсетуі тиіс. Меңгеруші анағұрлым жоғары бюджет
өткізудің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ететінін ықтимал екендігін, алайда
оған жоғары ренбельділікті қамтамасыз ететін бюджет керек екенін біледі.
Маркетингінің стратегиясын мына сауалдарға жауап беретін іс-
бағдарламасына айналдыру қажет.
1. Не істелінеді?
2. Бұл қашан істелінеді?
3. Оны кім істейді?
4. Мұның құны қанша болмақ?
Мысалы, меңгеруші тауар өткізуді нарықтың бөлігін жаулап алуға
ынталандыру шараларын күшейткісі келеді дейік. Ол үшін жеңілдік беретін
ұсыныстар мен олардың әрекет ету мерзімін, мамандандырылған көрмелерге
қатысу сияқты тауар откізуді ынталандыратын шаралар жоспарын жасау қажет.
Бюджеттер.
Іс-шаралар жоспары меңгерушіге пайда мен залалды болжайтын бюджет
құруға мүмкіндік береді. Ұсынылып отырған бюджетті басшылар жан-жақты
қарап, бекітеді немесе өзгертеді. Бекітілген бюджет материал сатып алу,
өндіріс кестелерін жасау, жұмыс күшіне қажеттілікті жоспарлау және
маркетингілік шараларды жүзеге асырудың негізі болады.
Жоспардың соңғы бөлімінде барлық белгіленген шаралардың орындалу
барысын бақылау тәртібі баяндалады. Әдетте бюджет қаржысын және оны жұмсау
мақсатын ай немесе тоқсанға бөліп көрсетеді. Сонда басшылар уақыттың әр
және мерзімі шеңберінде қол жеткізген нәтижелерді бағалап, алдына қойылған
мақсатқа жете алмаған өндірістерді айқындай алады. Осы өндірістердің
меңгерушілер түсінік беріп, жағдайды түзету үшін қандай шара қолданатынын
көрсетуге тура келеді.
Пайданы оңтайландыру негізінде жоспарлау.
Мақсатты пайда көрсеткіштерінің негізінде жоспарлау міндетті түрде
мейлінше үлкен пайданы емес, қанағаттанарлық пайда алуды қамтамасыз етеді.
Пайданы оңтайландыру меңгерушіден тауар сату көлемі және маркетингінің
құрамына кіретін шаралардың өзара байланысын жете түсінуді талап етеді.
Өткізу реакциясының функциясы – маркетингі жүйесінің бір немесе
бірнеше элементтеріне жұмсалатын шығындардың деңгейі әр түрлі болғанда
белгілі бір мерзім ішінде тауар сатудың ыңтымал көлемін болжау.
Маркетингі кызметінің меңгерушісі өткізу реакциясының функциясына
өз фирмасының жұмысына қатысты қалай алдынала баға бере алады? Мұны үш
тәсіл арқылы іске асыруға болады.
Біріншіден, меңгеруші өткен сауда және маркетингтік өзгермелі
жүйесінің деңгейлері жайында мәлімет жинайдыда, статистикалық әдістің
көмегімен өткізу реакциясының функциясын бағалайды. Бұл статистикалық әдіс.
Екіншіден, маркетингілік шығындар деңгейін өзгертіп отыруды және бөлудің
географиялық немесе өзге бірліктеріне бөлу және өткізу көлемдерін өлшеуді
талап ететін эксперименталды әдіс.
Үшіншіден, сараптау әдісі бар. Шағындардың қажетті деңгейіне
жеткенде сарапшылардың дәлелді ұсыныстарын басшылыққа алады.
2003 жылдан бастап Қазақстанда экономиқалық жоспарлаудың жаңа
жүйесі қолданылады, яғни барлық индикативтік және бюджеттік жоспарлар 3
жылға арналып, өзгермелі принцип бойынша жасалады. Қазақстан
республикасының экономика және сауда министрлігінде Қазақстан
республикасының 2005-2007 жж. арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының
орта мерзімді индикативтік жоспарын әзірлеудің методологиялық негіздері
бойынша республикалық мәжіліс өтті. Мәжіліске министрліктер мен
ведомстволардың, ұлттың компаниялардың (республикалық мемлекеттік
кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдардың). Астана және Алматы қалалары,
облыс әкімдерінің орынбасарлары қатысты. Бюджеттік жоспарлаудың орта
мерзімді кезек ауысыу және бюджетті ағымдағы және даму бюджеті деп бөлінуі
экономиқалық және бюджеттік жоспарлау процесін үйлестіру үшін. Экономикалық
жоспарлаудың жаңа жүйесі болжау, стратегиялық, экономиқалық және бюджеттік
жоспарлау процестерің методологиялық бірлігін қамтамасыз етуді көздейді.
Маркетингілік бақылау.
Маркетингі жоспарларын іске асыру барысында күтпеген жағдайлар
пайда болатынына байлынысты, маркетингі бөліміне олардың орындалуын үнемі
бақылауға алу қажет. Маркетингтік бақылау жүйелері фирма қызметінің
тиімділігіне жету үшін қажет.
Маркетингтік бақылаудың үш түрін атап көрсетуге болады.
Жылдық жоспардың орындалуын бақылау маркетингі мамандары
ағымдағы көрсеткіштерді жылдық жоспардың бақылау көрсеткішімен салыстырып,
қажет жағдайда істі дұрыс жолға қою шараларын қолданады. Пайданы бақылау
түрлі таурлар, нарық аумақтары, сегментері және сауда арналарының нақты
рентабельділігін анықтауды талап етеді.
Стратегиялық бақылау фирманың бастапқы стратегиялық жағдайының
нарық мүмкіндіктеріне сәйкестігін үнемі тексеріп отыруды талап етеді.

Тақырып 9. Аймақ және қалада маркетингті жүргізудің ерекшелігі

Фирма үшін жоспарлау қызметінің жөғарғы сатысы болып табылады, ол
тәртіпті нығайту, өнімді өткізуді және пайданы молайтудың жолы.
Жоспарлау екі бөлімнен құралады – стратегиялық жоспарлау және
маркетингілік жоспарлау.
Бақылау – маркетингілік стратегиялық жоспарларын және тиісті түзету
әрекеттерін жүзеге асыру негізінде алынған өлшеу және талдау.
Жоспарды жүзеге асыруды маркетингі қызметі басқарады.
Стратегиялық жоспарлау. Көптеген фирмалар ресми түрде жоспар
қабылдамай-ақ еңбек етеді. Жаңа ашылған фирмалардың меңгерушілері көптеген
мәселелермен айналысып, жоспарлауға уақыт таба алмайды. Жетілген
фирмалардың меңгерушілері осы күнге дейін жоспарсыз да күн көргеміз, соның
тіпті ықпалы да жоқ дегенді айтады. Жоспарды қағазға түсіру үшін уақытын
бөлгісі келмейді. Олардың аты бойынша, нарықтағы жағдай жоспардың пайдасың
көруге мүмкіндік бермейтіндей тез өзгеріп отырады. Ондай жоспар кітап
сөресінде шаң жинап жата бергенін тілге тиек етеді. Осы және өзге де
себептерге байланысты көптеген фирмалар формалды жоспарлауды қолданбайды.
Ал формалды жоспарлаудың пайдасы мол. Мелвилл Бранч оның пайдалы
тұстарын мына ретте көрсетеді:
1. Жоспар құру басшыларды келешекте ойлануға ынталандырады.
2. Ол фирманың іске асыратын шараларын дәлірек реттеуге мүмкіндік береді.
3. Фирма қызметінің көрсеткіштерін кейінгі бақылау үшін белгілеп алуды
талап етеді.
4. Фирма өз міндеттері мен саяси көзқарастарын айқындап алуға мәжбір етеді.
5. Ол фирманы кездейсоқ өзгерістерге дайындайды.
6. Барлық лауазымды қызметкерлердің міндеттерінің өзара байланысын айқын
көрсетеді.
Стратегиялық жоспарлау фирманың мақсаты, мүмкіндектері және
маркетинг саласындағы стратегиялық сәйкестігін қалыптастыру және қолдауды
басқару процесі ретінде көрсетеді. Ол фирманың анық белгіленген
бағдарламаның мәлімдемесі, қосымша мақсаттары мен міндеттерін баяндау,
шаруашылық портфелі және өсу стратегиясына сүйенеді.

Стратегиялық жоспарлаудың кезеңдері
1 сүретте көрсетілген

Фирманың бағдарламасы. Ұйым қоршаған орта шеңберінде көздегеніне жету
үшін әрекет етеді. Фирманың нақты мақсаты немесе бағдарламасы әдетте
басынан бастап айқын болады. Алайда уақыт өтіп, ұйым өскен сайын, тауарлар
мен нарықтарының саны көбейеді, сонда оның бағдарламасы да бұрынғы
айқындығынан айырылыу мүмкін. Бағдарлама бұрынғыдай басшылардың бөлігін
қызықтырмайтындай болуы мүмкін. Тіпті айқындылығын сақтап, ортаның бүгінгі
жағдайына сәйкес болмауы да мүмкін.
Жан-жақты зерттеуден өткен бағдарламалық мәлімдеме фирма
қызметкерлеріне ашылатын мүмкіндіктерді іске асыруға, қатысушы ретінде
сезінуге мүмкіндік береді, алдына мақсат қояды, жеттістіктерге
ынталандырады.
Бағдарамалық мәлімдемеде фирма қызметінің саласы (немесе салалары)
анық көрсетілуі тиіс. Қызмет салаларының шеқарасын тауар, технологиялар,
клиенттер тобы, олардың мұқтажы, немесе бірнеше факторлардың жиына
белгілейді. Тауар мен технологиялар түбінде ескіреді, ал нарықты негізгі
мұқтажы мен сұраныстары ешқашан өзгермеуі мүмкін. Нарыққа бейемделу
тұрғысынан алғанда бағдарламалық мәлімдеме қәсіпорынның жұмысын
тұтынушылардың нақты тобына қызмет көрсету немесе нақты мұқтаждарымен
сұраныстарын қанағаттандыру бойынша белгілейді.
Нарыққа бейімделу бағдарламалық, мәлімдемесін әзірлегенде басшылар
бағдарлама тым кең немесе тым тар болмағанын естен шығармауы тиіс.

Фирманың мақсаттары мен міндеттері. Фирманың бағдарламасында
басшылардың әр сатысы үшін қосымша міндеттері мен мақсаттары тізіліп
көрсетілуі тиіс. Әр меңгерушінің алдына өзі жауап беретін міндеттер қойылуы
тиіс. Бұл жүйені міндеттерді шешу әдісімен басқару деп атайды.
Пайданы бар тауардын өткізүін өсіру, күнделікті шығынды азайту
арқылы, немесе біріншіні де, екіншіні де қолдану арқылы көтеруге болады.
Тауар откізуді отандық нарықтын анағұрлым үлкен бөлігін қамту немесе жаңа
шетелдік нарықтарға шығу арқылы өсіруге болады. Осы жағдайлар фирманың
маркетингі саласындағы ағымдағы міндеттеріне айналады.
Осы маркетингілік міндеттерді шешу үшін маркетингінің тиісті
стратегиясын әзірлеу қажет. Отандық нарықтағы өз бөлігін кеңейту үшін фирма
тауарының арзан болуың қамтамасыз етіп, ынталандыруды жеделдетумен
айналысады. Жаңа шетелдік нарықтарға шығу үшін ол бағаны төмендетіп, өз
күшін ірі фирмаларға жұмылдырады.
Әр маркетингілік стартегияны дәріптеп жазып шығу қажет. Мысалы, тауар
өткізуді ынталандыруды күшейту, жарнаманы үдете түсу және сатушылар санын
көбейтуді талап етеді. Біріншісі не де, екіншісі не де жеке толық талдаған
стратегиялар қажет. Сөйтіп фирманың бағдарламасы белгілі кезеңге
жоспарланған нақты міндеттердің тізбесіне айналады.

Шаруашылық портфелін дамыту жоспары. Стратегиялық жоспарлаудың негізгі
құралы фирманың шаруашылық портфелін (коржынын) талдау болып табылады.
Фирма басшылары осы портфельдің жағдайына, яғни фирма құрамына кіретін
өндірістердін жағдайына баға береді. Мұндағы «өндіріс» деп фирманың
бөлімшесі, тауар ассортименті, тіпті бір қарапайым немесе бірнеше таңбалы
тауар аталуы мүмкін.
Мұндай талдау табысты және табысы аз өндірістерді айқындап,
әрқайсысы жайында бөлек шешім қабылдауды талап етеді. Фирма негізгі
қаражатын табысты өндіріске салып, ал әлсіз өндірістерді каржы жұмсауды
тоқтатуға немесе қысқартуға тырысады. Ол өз шаруашылық қоржынын қалпында
сақтауға, дамып келе жатқан өндірістерін нығайтуға немесе толықтыруға
тырысуы мүмкін.

Фирманын өсу стратегиясы. Өндіріске баға берумен қоса стратегиялық
жоспарлау болашақта фирма қандай өндірістерді ашып, қандай салаларға өз
күшін бағыттауға тиіс екендігін анықтауға міндетті.

Өсу стратегиясы үш деңгейде жүргізілген талдау негізінде әзірлеуге
болады.
Бірінші деңгейде қызметінің бүгінгі ауқымындағы мүмкіндітерін анықтайды
(қарқынды өсу мүмкіндігі).
Екінші деңгейде саладағы маркетингілік жүйенің өзге
элементтерімен бірігу мүмкіндіктерін айқындайды (интеграцилық өсу
мүмкіндіктері).
Үшінші деңгейде саладан тыс мүмкіндіктерді анықтайды
(диверсификациялық өсу мүмкіндеіктері) [диверсификация өнім мен қызмет
түрлі мен атауларының санын көбейту].

Тақырып 10. Аймақтық жүйені ары қарай қайтақұрудың стратегиялық
бағыттары

Аймақ деңгейіндегі стратегиялық жоспарлау - аймақтағы барлық ұйымдар
мен олардың басшыларының ұжымдық күш - жігерінің нәтижесі. Сондықтан оны
жүзеге асыру үшін жоспарлаушыларға аймақтық келешегін айқындауға
мүмкіндік беретін механизмдер мен күш-жігерді қамтамасыз ететін тиісті
ұйымдастыру алғы шарттары болуға тиіс.
Стратегиялық жоспарлаудың міндеті - аймақтын дамуы приоритеттер мен
мақсаттарын анықтау, сондай-ақ дамуының міндеттерін табысты шешуге
мүмкіндік беретін ресурстарды бөлу.
Аймақтағы өзгерістер стратегиялық жоспардың жүзеге асырудың маңызды
нәтижесі болуға тиіс, атап айтқанда:
1. өндірісті, құрылысты, жоғары технологиялар мен қызметтер индустриясын
қолдау және дамуына ықпал ету;
2. білім, денсаулық сақтау, мекемелерін қызметтер мен демалыс саласының
дамуы;
3. көлік пен байланыстың дамуы;
4. жұмыспен қамту проблемасын шешу және жұмыссыздық пен кедейліктің
деңгейін төмендету;
5. тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылым мен көркейту ісін дамыту;
6. қоршаған ортаны жақсарту;
7. қоғамдық жұмыстардың дамуы;
8. халықтың әлеуметтік қорғауды дамыту бағдарламалары;
9. құқық қорғау және тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету.
Стратегиялық жоспарлау процесі үш бөлімнен құралады:
1. Мақсаттары, міндеттері, объектілері - аймақтың мақсат еткені.
2. Стратегияның амалдары - мақсатқа жеткізетін тиімді жолдары.
3. Құралдар - мақсатқа жету үшін кім, не, істеп жатыр, қашан,
қандай ресурстары бар.
Басты мақсат - аймақ нені мақсат тұттады - мына мәселелерді шешуді
талап етеді. Аймақ өз міндеттерін қандай жағдайда шешеді:
10. сыртқы жағдайлар: мүмкіндіктер мен проблемалар;
11. ішкі жағдайлар: әлді және әлсіз тұстары.
Приоритетті міндеттер мен оперативтік мақсаттар: сол мақсат пен сол
жағдайда міндеттерді қандай шектеулі санын орындау және қандай тактикалық
мақсатқа жету керек?
Стратегия: мақсатқа жеткізетін амалдарды таңдап алу.
Іс-әрекеттердің жоспары /тактика/: алдыға қойылған мақсатқа
жеткізетін жұмысты ұйымдастыру.
Орындалуын бағалау: мониторинг ұйымдастыру және нәтижелер қойылған
мақсаттардан өзгешеленетін болса іс-әрекеттерді анықтауын қайта қарау.
Стратегиялық жоспарға мына бөлімдер кіру керек:
1. Аймақтың бүгінгі таңдағы жағдайын бағалау.
1. Мақсатты анықтау /миссияны/.
1. Қызметтің приоритеттері.
1. Жағдайлар және қойылған мақсатқа жету мүмкіндерін талдау.
1. Ресурстар.
1. Алдыға қойылған мақсаттарға жету стратегиясы.
1. Жүзеге асыру кезеңдері.
1. Іс-әрекеттер жоспары.
«Бүгінгі таңдағы жағдайын бағалау бөлімінде аймақтың экономикасына
баға беру қажет: кәсіпорындарың қаржы жағдайы, бюджеті, әлеуметтік
саласы, құқық және т.т. Баға нақты қалыптасқан жағдайды көрсетуге тиіс.
Миссия /басты мақсат/ аймақтық дамудың мақсаттары мен стратегиясын
анықтау үшін бағыттармен бейімделулерді қамтамасыз етеді. Мысалы,
экономиканың тұрақты дамуы негізінде аймақ халқының тұрмысын арттыру.
Миссия негізінде аймақ ресурстары шоғырлануға тиіс қызметтің
приоритеттерін белгілеп алуға тиіс.
Приоритеттердің саны 3-5, ал кейбір аймақтарда 7 аспауға тиіс. 3
приоритеттің болуы - тиімді олардың орындалуын қамтамасыз етеді.
Приоритеттерді белгілеу мақсатты болып қойылған бастапқы жағдайларға
- ресурстар және талдау - баға берумен тығыз байланыста болуға тиіс.
Талдау барысында әзірлеу кезіндегі ішкі және сыртқы жағдайларды
жүйеге келтіріп, стратегиялық жоспарды жүзеге асыруға ықпал ететін әлсіз
және әлді тұстарды, кемшіліктер мен мүмкіндіктерді айқындау керек.
«Ішкі талдау. Әлді және әлсіз тұстары» тарауында аймақтардың әлді
және әлсіз тұстарын айқын суреттелуі тиіс.
1998-2000жж. аймақтық стратегиялық жоспарларды әзірлеу жөніндегі
әдістемелік нұсқауларды аудандардың қызмет саласы көптүрлі болады және
жіктеуге келмейді. Сонымен қатар стратегиялық жоспардың осы тарауы
бойынша сипаттамалар жиынтығы ұсынылады.
Әлді тұстарына;
1. реформалардың аймақта өтуі және нәтижелігі;
2. сыртқы ортадан тәуелділігі төмен, өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндіктері;
3. қолдау және бағалар жөніндегі артықшылықтар /оны мүмкіндіктер бойынша да
көрсетуге болады/;
4. тиісті құқықтық және нормативтік қамтамасыз ету;
5. мықты менеджмент;
6. кәсіби шеберлігі жоғары және жақсы ұйымдастырылған басқару аппараты;
7. интеллектуалды ресурстар мен ғылыммен қамтамасыз етілуі;
8. ресурстардың қажетті мөлшері және қорды жұмылдыру /жер, су, қаржы және
т.т./;
9. жеткілікті деңгейдегі әлеуметтік қызметтер және т.б. жатады.
Әлсіз тұстары - ол:
10. айқын стратегиялардың немесе жоспарлардың болмауы салдарынан
реформалардың баяу жүруі;
11. аппараттың нашар ұйымдастырылуы және кәсіби деңгейінің төмен болуы;
12. құқықтық негізінің әлсіз болуы;
13. апаратпен нашар қамтамасыз етілуі;
14. технологиялар деңгейінің төмен болуы;
15. экологиялық проблемалар;
16. көлік пен коммуникациялардың дамымағандығы.
Егер әлсіз және әлді тұстарды талдау барысында басты назар аймақтың
ішкі факторларына аударылатын болса, онда мүмкіндіктер мен қауіптерді
бағалағанда аймақтың сыртқы факторларына назар аударылуы тиіс.
Мүмкіндіктер мен қауіптер қатарында мысал ретінде мынаны атауға
болады /осы тізбе толық , міндетті емес/.
Мүмкіндіктер:
17. табиғи ресурстардың болуы /жер, су, пайдалы қазындылар және т.б./;
18. басқа аймақтармен бірігу;
19. жергілікті жерде баға мен шығындарды азайту мүмкіндігі;
20. мемлекеттің қолдауы;
21. күшті қоғамдық келісімді ұйымдастыру;
22. аймақтың дамуына қоғамдағы жағымды өң тенденцияларының ықпалы;
23. сыртқы нарықтарға шығуға мүмкіндік беретін өндірістің болуы
/ұйымдастыру мүмкіндігі/;
24. көлік пен коммуникациялық қолайлылығы;
25. халықты қамтамасыз ететін жергілікті өндірістерді, қоғамдық жұмыстарды
қызмет салаларын арттыру.
Қауіптер:
26. оппоненттер тарапынан қысым;
27. ресурстардың жоқтығы /жеткіліксіздігі/;
28. сыртқы нарықтардың жабықтығы;
29. ішкі және сыртқы нарықтарды жоғалту қауіпі және т.т.
Осы стратегиялар приоритеттерері бойынша ал алдыға қойылған ақ
мақсаттарға неғұрлым тез жеткісізетінен бастап орындалу мүмкіндігі
төменіеніне қарай тізіледі. Әдетте, мүмкіндігі жоғары стратегиялар
қомақты қаржы ресурстарын талап етеді және энеергияны, уақытты, саяси
басқару мен энтузиазмды аз талап етеді.
Ресурстар болмаса ешқандай стратегия жүзеге аспайды, және ең
аллдымен, қаржы ресурстары. Нақты орындалатынын стратегияларды таңдап
алу мақсатымен стратегиялар мен ресурстар матрицасы құрылады.
Стратегиялардың әрқайсысы қаржы ресурстары мен резервтері көлемін
анықтау үшіні жан-жақты қаржы талдауынан өтеді. Қ.ажетті ресурстар
әдетте операциялық /ағымымдағы/ шығындар және де даму үшін қажет
инвестициялық қаржыны /күрделі/, өсіру, ұдайы өндірісі деп бөлінеді.
Оперативтік мақсаттар:
30. миссияны /мақсатты/, приоритерді, міндетерді нақты мазмұнымен
толтырады;
31. аймақтың басың басқару аппаратының әр іс-әрекетінің нәтижесі қандай
болатының анық көрсету керек;
32. тиімді және нақты болуға тиіс;
33. артық арман /тілек/ болмайды;
34. табысқа жеткізетін және орындалатын мүмкіндігі болуға тиіс;
35. табысы мен сәтсіздігі өлшенетін болуға тиіс.
Мақсаттық мүмкіндігінше сандық өлшемі болу керек. Өлшеуге кемеген
жағдайда мақсаты сапалы жағынан көрсеттілуі тиіс. Және ол анық, нақты
болғаны жөн.
Аймақ өз өзз мақсаттарын жалпы мемлкеттік стратегиялық жоспарға,
оның приоритеттері мен ресурстарына, ҚР Үкіметінің Бағдарламасына қарап
белгілейді.
Мақсат айқындалып, приоритеттер белгіленсе, және ресурстар болған
жағдайда тәсіл, құрал және мақсатқа жету амалдарының жиынтығы болып
табылатын стратегияны таңдау - аймақтың ішкі ісі болып табылады.
Оны таңдау - терең таңдау және жоспарлау, басшылардың кәсіби
шеберлігінің нәтижесі болады.
Әр аймақтың стратегиялық жоспарында аралық мақсаттар мен әр
жылға, тоқсанға қойылған міндеттер болуға тиіс.
Түпкі және аралық мақсатқа жеткенде аймақ қызметіне жыл сайын
және тоқсан сайын баға беріліп отырады, яғни әр міндет орындау
мерзімі, аяқтау нысаны, орындаушыларынын белгілейтінін іс-әрекеттердің
жоспары жүзеге асырылады.

4. Практикалық сабақтың мазмұны

Тақырып 1 Аймақтық экономиканы зерттеудің әдістемелік негізі

1. Аймақ экономикасы ғылым ретінде. «Аймақ» түсінігі. Зерттеу пәні
және обьектісі.
2. Аймақ экономикасының көрсеткіштері.
3. Аймақ экономикасының теориясы
4. Қазақстан шаруашылығын аймақтық ұйымдастыру
5. Басқа пәндермен байланысы .

Қолданылатын әдебиеттер:
1. Комаров М.П. Инфраструктура регионов мира: Оқу құралы, 2007
2.Королевская В.И., Хохлов С.Н. Управление региональной экономикой в
условиях рынка: Оқу құралы. – М., 2005
3. Ларина Н.И., Кисельников А.А. Региональная политика в странах рыночной
экономики: Оқу құралы – М., 2003.
4. Мищенко В.В. Экономика региона: Оқу құралы– Барнаул – 2002
5. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в
условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): оқу құралы - Алматы, 2006.

Тақырып 2 Аймақ экономикасы және ел шаруашылығын ұйымдастырудың
жалпы шарттары және факторлары

1. Аймақ бойынша қоғамдық еңбекті бөлу экономиканы ұйымдастыру
негізінде.
2. Қазақстанда аймақ экономикасын дамыту тарихы
3. ҚР экономикалық және географиялық потенциалы
4. ҚР әкімшіліктік-аймақтық құрылысы
5. ҚР аймақтық дамуының стратегиялық артықшылығы
6. Елді аймақтық дамытудың негізгі бағыттары
7. Қазақстанда аймақты бөлу ерекшеліктері

Тақырып 3. Аймақтың экономикалық потенциалы, түсінігі және
құрылымы

1. Аймақтың өмір сүруін қамтитын нарықтың негізгі типтері
2. Аймақтың аумақтық- өндірістік кешені.
3. Аймақтың салалық және аумақтық құрылымы.
4. Аймақтың экономикалық потенциалы және оның құрамдары
5.Аймақтың табиғи құралын бағалау тәсілдері
6. Ел аймағының экономикалық дамуының негізгі мәселесі

Тақырып 4. Аймақтың экономикалық ядросы

1. Аймақты мамандандырудың саласы
2. Аймақтың өндірістік көрсеткіштерінің есебі
3. Елдегі арнайы зона түрлері және формалары
4. Қазіргі дамыту сатысындағы сыртқы сауда айналымының ерекшелігі
5. Еркін экономикалық зонаны, біріккен кәсіпорынды дамыту құру

Тақырып 5. Қазақстан аймақтарын қазіргі мамандандыру: жағдайы және
трансформациялай болашағы

1. Тұрғындардың өмір сүру деңгейін сипаттайтын негізгі параметрлерінің
сипаттамасы
2. Елдің жеке аймақтарын экономикалық мамандандыру
3. Ел аймағын дамыған, дамушы аймақтарға бөлу
4. Жеке аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшелігі
5. ШҚО бойынша негізгі мәселелер

Тақырып 6. Аймақта инвестициялық жүйені қалыптастырудың мәселесі

1. Аймақтық бюджеттік саясаттың негізі

2.Аймақтық бюджеттік салық жүйесі
3. Аймақтық қаржы көздері

5. Аймақтағы инвестициялық өзара қарым қатынас

6. Аймақтың инвестициялық тартымдлығының параметрі

Тақырып 7. Аймақтың қаржы жүйесін басқару

1. Аймақтағы қаржы жүйесін басқару тәсілдері
2. Қазақстанда қаржылық бақылау органы және жүзеге асыру ерекшелігі
3. Ақша-несиелік реттеудің негізгі бағыттары
4. Несие саясатының құралдары
5. Инвестициялық жобаны жүзеге асыруда тәуекелділікті бағалау
критерилері.

Тақырып 8. Аймақты дамытудың маркетингтік тәсілі

1. Маркетингтік аймақ түсінігі, оның қызметтері мен тапсырмалары
2. Аймақта маркетингті қолданудың мәні және қажетілігі

Аймақтың маркетингтік мәні және әртүрлілігі

3. Аймақ маркетингінің субъектісі
4. Аймақтың демаркетингі

Тұрғын маркетингінің ерекшелігі

Тақырып 9. Аймақта және қалада маркетингті жүргізудің ерекшелігі

1.Аймақ тауарын және брэндісін дамыту

2. Аймақ маркетингісінің стратегиясы және тактикасы

3. Аймақ маркетингісін ұйымдастыру

4. Қалалық маркетинг спецификасы

5.Қаланың маркетингтік стратегиясы және дамуы

12. Семей қаласының SWOT-талдауы

Тақырып 10. Аймақтық жүйені ары қарай қайта құрудың ссратегиялық
бағыты

1. Аймақтық саясаттың қазіргі бағыттары
2. Экономикалық сферадағы ҚР аймақтық саясатының басты мақсаты
3. Қазақстанның аймақтық саясатының мемлекеттік тұжырымдамасы
4.Қазақстанды аймақтық дамытудың мақсаты және стратегиясы
6. Стратегияны жүзеге асырудың негізгі бағыттары
7. Ел экономикасын аймақтандырудың шетелдік тәжірбиесі

4. Студенттердің өздік жұмысы
4.1.Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек
жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету
қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың
ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған
жөн.

4. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары

-----------------------

Фирманың өсу стратегиясы

Шаруашылық портфелін дамыту жоспары

Фирманың міндеті мен мақсаты

Фирманың бағдарламасы

Пәндер