Файл қосу
Терминологиялық өріс
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
«ТЕРМИНТАНУ»
пӘннiң оқу-Әдiстемелiк кешенi
Мамандық: 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
4 курс
7 семестр
2 кредит
Пәннің оқу-әдістемелік кешенін құрастырған – ф.ғ.к., Әбікенов М.Т
Қазақ тілі теориясы мен әдістемесі кафедрасының 2013 жылғы____________
отырысында қаралған. № хаттама
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.к., Жұмағұлова Ә.М.
Филология факультетінің оқу-әдістемелік кеңесі мақұлдаған.
2013 жылғы ____ №_______ хаттама
Төрайым: Мұқанова Қ.Қ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінде бекітілген.
2013 жылғы ____ №_______ хаттама
ТИПТІК БАҒДАРЛАМА
Терминтану
Алғысөз
1. Типтік оқу бағдарламасын жасаған: филология ғылымдарының кандидаты,
доцент м.а. Әбікенов М.Т.
МАҚҰЛДАҒАН: Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
филология факультетінің оқу-әдістемелік кеңесі.
2. БІРІНШІ РЕТ ЕНГІЗІЛГЕН.
ТҮСІНІК ХАТ
Ғылыми ұғымдардың қазақ тілінде мағынасын терең ашып жеткізетін және
өзі жатық, құлаққа жағымды, көпшілік жақсы қабылдайтын терминдерді әлі де
көптеп қалыптастыру қажеттігі бүгін өмір талабынан туындап отыр.
Пәннің мақсаты – ғылыми ұғымның терминдік мағыналық шегін бұлжытпай,
айнытпай, үнемі дәл сақтау. Әр ғылымға аса қажетті басты ұғымдарды, негізгі
ұғымдар жүйесін дәл анықтап беретін сөздерді – қалыптсақан терминдерді
орнымен қолданудың үлкен танымдық мәні бар. Терминдер толық мәнінде сапалы
болу үшін ол жалпыға түсінікті, мағынасы мейлінше нақтылы, айқын болуы шарт
және ғылыми терминология құрамындағы басқа ұғымдармен тығыз байланысты,
қолдануға ыңғайлы болмақ керек. Терминдік жүйенің дамуы ғылыми танымның
өрісін кеңейте түспек.Студенттерді ғылыми теориялық білімге сүйене отырып,
қазіргі ғылымда терминология мәселелерін зерделей білуге міндеттейді.
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
«Бекітемін»
Филология факультетінің
деканы, ф.ғ.к., профессор
___________А.Қ.Қадыров
«___» ___________2013 жыл
пӘннiң оқу жұмыс бағдарламасы
Пән: Терминтану
Мамандық: 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
4 курс
7 семестр
2 кредит
Дәріс 15 сағат
Тәжірибелік 15 сағат
Барлық аудиториялық 30 сағат
ОЖСӨЖ 15 сағат
СӨЖ 45 сағат
Емтихан 5 семестр
Семей, 2013ж
Пәннің оқу-әдістемелік кешенін құрастырған – ф.ғ.к., Әбікенов М.Т
Қазақ тілі теориясы мен әдістемесі кафедрасының 2013 жылғы____________
отырысында қаралған. № хаттама
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.к., Жұмағұлова Ә.М.
Филология факультетінің оқу-әдістемелік кеңесі мақұлдаған.
2013 жылғы ____ №_______ хаттама
Төрайым: Мұқанова Қ.Қ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінде бекітілген.
2013 жылғы ____ №_______ хаттама
1. Пәннің мақсаты мен міндеті, оқу үрдісіндегі алатын орны
1.1 Пәнді оқытудың мақсаты:
Тілдің терминдік жүйесі, термин сөздердің қалыптасу жолдары, терминдік
жүйенің дамуы т.б. мәселелерді меңгерту. Терминологиялық өріс, терминдердің
жасалу тәсілдері туралы теориялық тұрғыдан жүйелі білім беру.
1.2 Пәнді оқытудың міндеттері:
- Қазақ терминологиясының зерттеу нысаны, дамуы, қалыптасуы туралы мәлімет
беру;
- қазақ терминологиясының зерттелуіне шолу;
- тіліміздегі терминологиялық заңдылықтарды игерту;
- терминге тән белгілерді меңгерту;
- терминологиялық өріс туралы түсінік;
1.3 Пәннің оқу үрдісіндегі орны
Әр ғылымға аса қажетті басты ұғымдарды, негізгі ұғымдар жүйесін
дәл анықтап беретін сөздерді – қалыптасқан терминдерді орнымен қолданудың
үлкен танымдық мәні бар. Терминдер толық мәнінде сапалы болу үшін ол
жалпыға түсінікті, мағынасы мейлінше нақтылы, айқын болуы шарт және ғылыми
терминология құрамындағы басқа ұғымдармен тығыз байланысты, қолдануға
ыңғайлы болмақ керек. Терминдік жүйенің дамуы ғылыми танымның өрісін
кеңейте түспек.
Студенттерді ғылыми теориялық білімге сүйене отырып, қазіргі ғылымда
терминология мәселелерін зерделей білуге міндеттейді. Ғылыми ұғымдардың
қазақ тілінде мағынасын терең ашып жеткізетін және өзі жатық, құлаққа
жағымды, көпшілік жақсы қабылдайтын терминдерді әлі де көптеп қалыптастыру
қажеттігі бүгін өмір талабынан туындап отыр.
Қазақ тілінде термин жасаудың, оны іс жүзінде қалыптастырудың және
жүйелі қолданудың нақтылы ғылыми-практикалық шаралары 20-шы жылдардан
басталады. Терминология ресми түрде бірінші рет 1924 жылы Орынбор
қаласында өткен қазақстандық мәдениет және ғылым қайраткерлерінің І
съезінің күн тәртібінде қаралған екен. 1926 жылы Баку қаласында өткен
терминологтардың Бүкілодақтық І съезі де түркі тілдерінің терминология
мәселелеріне ерекше мән берді.
2. Пән мазмұны
2.1 Дәріс сабақтары
|№ |Тақырып |Мақсаты мен мазмұны |Оқу түрі |Сағат |
| | | | |саны |
|1 |Терминология туралы |Терминология пәні. Зерттеу нысаны|күндізгі |1 |
| |жалпы мәлімет |Терминология - өндіріс пен | | |
| | |техниканың, ғылым мен өнердің әр | | |
| | |саласына тән терминдердің | | |
| | |жиынтығы | | |
|2 |Терминдену – термин |Термин жасау заңдылықтары |күндізгі |1 |
| |шығармашылығының бір|Терминдену туралы түсінік | | |
| |тәсілі | | | |
|3 |Сөз таптарының | Сөз таптары және терминдер. |күндізгі |1 |
| |терминдену |Сөз таптарының терминдену | | |
| |ерекшеліктері |ерекшеліктері | | |
|4 |Терминдену және |Термин шығармашылығындағы |күндізгі |1 |
| |термин |шарттылық туралы түсінік | | |
| |шығармашылығындағы |Терминологиялық лексиканың | | |
| |шарттылық |қалыптасу көздері | | |
| | |Етістік, үстеу, есімдіктердің | | |
| | |терминдену ерекшеліктері | | |
|5 |Терминологиялық өріс|Терминологиялық өріс туралы |күндізгі |1 |
| | |түсінік. | | |
| | |Терминологиялық принциптер | | |
|6 |Жалпыхалықтық |Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен |күндізгі |1 |
| |тілдегі сөздер мен |терминдердің семалық | | |
| |терминдердің семалық|құрылысындағы ұқсастықтар мен | | |
| |құрылысындағы |өзгешеліктер | | |
| |ұқсастықтар мен |Өріс теориясын зерттеуші ғалымдар| | |
| |өзгешеліктер |Терминдену және термин | | |
| | |шығармашылығындағы шарттылық | | |
|7 |Терминнің |Терминнің терминологиялық өрістен|күндізгі |1 |
| |терминологиялық |тыс қолданылу | | |
| |өрістен тыс |Жалпыхалықтық тіл – | | |
| |қолданылуы |терминологиялық лексиканы | | |
| | |құраудың көзі | | |
| | |Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен | | |
| | |трминдердің семалық құрылысындағы| | |
| | |өзгешеліктер | | |
| | |Терминологиялық өріс | | |
|8 |Терминдену – |Жұрнақтардың термин жасаудағы |күндізгі |1 |
| |салааралық және |қызметі | | |
| |жүйеаралық омоним |Бейтерминдену (детерминология) | | |
| |тудырушы жұрнақтар |туралы түсінік | | |
| | |Бейтерминденудің жасалу жолдары | | |
|9 |Терминдер мен |Терминдер мен омонимдердің |күндізгі |1 |
| |омонимдердің |арасындағы ұқсастық белгілер | | |
| |арасындағы ұқсастық |Омонимия құбылысы | | |
| |белгілер | | | |
|10 |Жалпы қолданыстағы |Жалпы қолданыстағы сөздердің |күндізгі |1 |
| |сөздердің |терминденуі | | |
| |терминденуі |Терминнің терминологиялық өрістен| | |
| | |тыс қолданылуы | | |
|11 |Жалпы қолданыстағы | Жалпы қолданыстағы сөздердің |күндізгі |1 |
| |сөздердің |терминденуі жайлы қазақ | | |
| |терминденуі жайлы |ғалымдарының пікірлері. | | |
| |қазақ ғалымдарының |Терминдену – салааралық және | | |
| |пікірлері |жүйеаралық омоним тудырушы | | |
| | |жұрнақтар | | |
|12 |Кәсіби сөздердің |Кәсіби сөздер және терминдер |күндізгі |1 |
| |терминденуі | | | |
|13 |Қазақ |Қазақ терминологиясында кәсіби |күндізгі |1 |
| |терминологиясында |сөздердің терминдену жолдары | | |
| |кәсіби сөздердің |Аймақтық лексиканың ерекшелігі | | |
| |терминдену жолдары | | | |
|14 |Аймақтық лексиканың |Аймақтық лексиканың терминденуі |күндізгі |1 |
| |терминденуі |Бейтерминдену жайлы орыс | | |
| | |ғалымарының пікірлері | | |
|15 |Қазақ |Қазақ терминологиясының зерттелуі|күндізгі |1 |
| |терминологиясының |Термин шығармашылығын зерттеуші | | |
| |зерттелуі |ғалымдар еңбектері | | |
2.2 Тәжірибелік сабақ
|№ |Тақырып |Мақсаты мен мазмұны |Оқу түрі |Сағат |
| | | | |саны |
|1 |Терминология туралы |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |жалпы мәлімет |Терминология пәні. Зерттеу нысаны| | |
| | |жайында мағлұмат беру. | | |
| | |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Терминология - өндіріс пен | | |
| | |техниканың, ғылым мен өнердің әр | | |
| | |саласына тән терминдердің | | |
| | |жиынтығы екендігін меңгерту | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Термин саласы мен термин | | |
| | |сөздермен таныстыру. Сөздік | | |
| | |қордағы өзге сөздерден | | |
| | |айырмашылығын түсіндіру. | | |
|2 |Терминдену – термин |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |шығармашылығының бір|Термин жасау заңдылықтарына | | |
| |тәсілі |тоқталу | | |
| | |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Терминдену туралы түсінік беру | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Термин шығармашылығының | | |
| | |қыр-сырымен таныстыру. | | |
|3 |Сөз таптарының |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |терминдену |Сөз таптары және терминдер, сөз | | |
| |ерекшеліктері |таптарының термин жасау қабілеті | | |
| | |жайында мағлұмат беру. | | |
| | |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Сөз таптарының терминдену | | |
| | |ерекшеліктерін меңгерту. | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Есім сөз таптары мен көмекші сөз | | |
| | |таптарының термин жасауы, сонымен| | |
| | |қатар сөз тіркестеріннен термин | | |
| | |жасау қабілеттерін жіктеп беру. | | |
|4 |Терминдену және |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |термин |Термин шығармашылығындағы | | |
| |шығармашылығындағы |шарттылық туралы түсінік беру. | | |
| |шарттылық |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Терминологиялық лексиканың | | |
| | |қалыптасу көздері | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Етістік, үстеу, есімдіктердің | | |
| | |терминдену ерекшеліктерін мысал | | |
| | |келтіре отырып меңгерту. | | |
|5 |Терминологиялық өріс|а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| | |Терминологиялық өріс туралы | | |
| | |түсінік беру. | | |
| | |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Терминологиялық принциптерін | | |
| | |толықтай меңгерту. | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Терминологиялық өріс аясы жайында| | |
| | |таныстыру жұмыстарын жүргізу. | | |
|6 |Жалпыхалықтық |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |тілдегі сөздер мен |Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен | | |
| |терминдердің семалық|терминдердің семалық | | |
| |құрылысындағы |құрылысындағы ұқсастықтар мен | | |
| |ұқсастықтар мен |өзгешеліктері жайында мағлұмат | | |
| |өзгешеліктер |беру. | | |
| | |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Өріс теориясын зерттеуші ғалымдар| | |
| | |пікірлерін меңгерту. | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Терминдену және термин | | |
| | |шығармашылығындағы шарттылықтары | | |
| | |жайында түсіндіру. | | |
|7 |Терминнің |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |терминологиялық |Терминнің терминологиялық өрістен| | |
| |өрістен тыс |тыс қолданылуы жайында білім | | |
| |қолданылуы |беру. | | |
| | |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Жалпыхалықтық тіл – | | |
| | |терминологиялық лексиканы | | |
| | |құраудың көзі екендігін меңгерту.| | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен | | |
| | |трминдердің семалық құрылысындағы| | |
| | |өзгешеліктер жайында таныстыру | | |
| | |жұмыстарын жүргізу. | | |
|8 |Терминдену – |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |салааралық және |Жұрнақтардың термин жасаудағы | | |
| |жүйеаралық омоним |қызметі жайында мағлұмат беру | | |
| |тудырушы жұрнақтар |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Бейтерминдену (детерминология) | | |
| | |туралы түсінік беру | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Бейтерминденудің жасалу | | |
| | |жолдарымен таныстыру. | | |
|9 |Терминдер мен |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |омонимдердің |Терминдер мен омонимдердің | | |
| |арасындағы ұқсастық |арасындағы ұқсастық белгілер | | |
| |белгілер |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Омонимия құбылысының | | |
| | |ерекшеліктері мен термин | | |
| | |жасаудағы роліне тоқталу. | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Терминдер мен омонимдердің | | |
| | |арасындағы ұқсастық белгілерімен | | |
| | |таныстыру. | | |
|10 |Жалпы қолданыстағы |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |сөздердің |Жалпы қолданыстағы сөздердің | | |
| |терминденуі |терминденуі жайында білімдерін | | |
| | |толықтыру | | |
| | |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Терминнің терминологиялық өрістен| | |
| | |тыс қолданылуы жайында түсінік | | |
| | |беру. | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Жалпы қолданыстағы сөздердің | | |
| | |терминденуі ерекшеліктерімен | | |
| | |таныстыру | | |
|11 |Жалпы қолданыстағы |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |сөздердің |Терминдену – салааралық және | | |
| |терминденуі жайлы |жүйеаралық омоним тудырушы | | |
| |қазақ ғалымдарының |жұрнақтар жайында хабардар ету. | | |
| |пікірлері |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Жалпы қолданыстағы сөздердің | | |
| | |терминденуі жайлы қазақ | | |
| | |ғалымдарының пікірлерін саралап, | | |
| | |талдау жүргізу. | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Терминтанушы ғалымдардың тілдік | | |
| | |заңдылықтар мен спецификалық | | |
| | |ерекшеліктерін ескеруі жайында | | |
| | |таныстыру жұмысын жүргізу. | | |
|12 |Кәсіби сөздердің |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |терминденуі |Кәсіби сөздердің терминденуі | | |
| | |жайында мағлұмат беру. б)Меңгеру | | |
| | |деңгейінде: | | |
| | |Кәсіби сөздер және терминдердің | | |
| | |ра жігін ажырата білуге жетелеу. | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Кәсіби сөздердің жалпы халықтық | | |
| | |түсінікті болуына мән беру, | | |
| | |қолданысына тоқталу. | | |
|13 |Қазақ |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |терминологиясында |Қазақ терминологиясында кәсіби | | |
| |кәсіби сөздердің |сөздердің терминдену жолдарына | | |
| |терминдену жолдары |түсінік беру. | | |
| | |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Аймақтық лексиканың ерекшелігін | | |
| | |меңгерту. | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Қазақ терминологиясында кәсіби | | |
| | |сөздердің терминдену жолдарымен | | |
| | |жекелей таныстыру арқылы толықтай| | |
| | |меңгерту. | | |
|14 |Аймақтық лексиканың |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |терминденуі |Аймақтық лексиканың терминдену | | |
| | |даралығына тоқталу. | | |
| | |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Бейтерминдену жайлы орыс | | |
| | |ғалымарының пікірлерін талдау. | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Аймақтық лексиканың терминденуі | | |
| | |мен бейтерминденуі заңдылықтары | | |
| | |жайында түсінік беру. | | |
|15 |Қазақ |а)Білім алу деңгейінде: |күндізгі |1 |
| |терминологиясының |Қазақ терминологиясының зерттелуі| | |
| |зерттелуі |тарихына тоқталып өту. | | |
| | |б)Меңгеру деңгейінде: | | |
| | |Термин шығармашылығын зерттеуші | | |
| | |ғалымдар еңбектерін талдау | | |
| | |с)Таныстыру деңгейі: | | |
| | |Қазақ терминологиясының бүгіні | | |
| | |мен болашағы жайында таныстыру. | | |
2.3 Оқытушының басшылығымен орындалатын студенттің өздік жұмысының
тақырыптары (ОЖСӨЖ)
|№ |Тақырыбы |Сабақтың мақсаты |Ұсынылатын |Орындалуы |
| | |мен мазмұны |әдебиеттер | |
|1 |Терминология туралы жалпы |+ |- |- |
| |мәлімет | | | |
|2 |Терминдену – термин |- |+ |- |
| |шығармашылығының бір тәсілі | | | |
|3 |Сөз таптарының терминдену |- |+ |- |
| |ерекшеліктері | | | |
|4 |Терминдену және термин |- |- |+ |
| |шығармашылығындағы шарттылық | | | |
|5 |Терминологиялық өріс |+ |- |- |
|6 |Жалпыхалықтық тілдегі сөздер |+ |- |- |
| |мен терминдердің семалық | | | |
| |құрылысындағы ұқсастықтар мен | | | |
| |өзгешеліктер | | | |
|7 |Терминнің терминологиялық |- |+ |- |
| |өрістен тыс қолданылуы | | | |
|8 |Терминдену – салааралық және |- |+ |- |
| |жүйеаралық омоним тудырушы | | | |
| |жұрнақтар | | | |
|9 |Терминдер мен омонимдердің |- |- |+ |
| |арасындағы ұқсастық белгілер | | | |
|10 |Жалпы қолданыстағы сөздердің |- |- |+ |
| |терминденуі | | | |
|11 |Жалпы қолданыстағы сөздердің |- |+ |- |
| |терминденуі жайлы қазақ | | | |
| |ғалымдарының пікірлері | | | |
|12 |Кәсіби сөздердің терминденуі |- |- |+ |
|13 |Қазақ терминологиясында кәсіби |- |- |+ |
| |сөздердің терминдену жолдары | | | |
|14 |Аймақтық лексиканың терминденуі|+ |- |- |
|15 |Қазақ терминологиясының |- |- |+ |
| |зерттелуі | | | |
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
«БЕКІТЕМІН»
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.к., доцент м.а.
_________Жұмағұлова Ә.М.
«____» _______ 2013 жыл
силлабус
Пән: Терминтану
4 курс
5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
Құрастырушы: Әбікенов М.Т.
2 кредит
Емтихан 7 семестр
Семей, 2013
Пәннің оқу-әдістемелік кешенін құрастырған – ф.ғ.к., Әбікенов М.Т
Қазақ тілі теориясы мен әдістемесі кафедрасының 2013 жылғы____________
отырысында қаралған. № хаттама
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.к., Жұмағұлова Ә.М.
Филология факультетінің оқу-әдістемелік кеңесі мақұлдаған.
2013 жылғы ____ №_______ хаттама
Төрайым: Мұқанова Қ.Қ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінде бекітілген.
2013 жылғы ____ №_______ хаттама
Пәннің атауы: Терминтану
1. Оқытушылар жайлы мәлімет
Әбікенов Мұхит Төкенұлы – филология ғылымдарының кандидаты
Мекен-жайы: №8 оқу ғимараты. қазақ тілі теориясы мен әдістемесі
2. Пәннің пререквизиттері: Тіл біліміне кіріспе, Қазақ тілінің
лекcикологиясы
3. Пәннің постреквизиттері: Жалпы тіл білімі
4. Пәннің қысқаша сипаттамасы:
«Терминтану» курсы – жоғары оқу орындарының қазақ тілі мен әдебиеті
мамандықтарына оқылатын ғылыми-теориялық пән. Терминтану пәнінде қазақ
тілінің терминологиялық жүйесі, оның қалыптасуы мен даму жолдары,
терминдердің жасалу тәсілдері, жаопсыхалықтық тілдегі сөздердің термииндену
жолдары, сөз таптарының терминдену жолдары сияқты мәселелер қарастырылады.
Пәнді оқытудың мақсаты: болашақ тілші мамандарды қазақ тілінің
терминологиялық жүйесі, салааралық терминдердің қалыптасу жолдары,
терминологиялық жүйенің даму заңдылықтары, сөз таптарының терминдені,
бейтерминдену туралы мәліметтермен қаруландыру.
Пәнді оқыту міндеттері:
- Қазақ терминологиясының зерттеу нысаны, дамуы, қалыптасуы туралы мәлімет
беру;
- қазақ терминологиясының зерттелуіне шолу;
- терминге тән сипаттарды игерту;
- салааралық терминдердің ерекшеліктерін меңгерту;
- сөз таптарының терминдену ерекшеліктері туралы түсінік;
- терминологиялық өріс туралы түсінік.
4.1 Сабақ түрлеріне сағат бөлінісі
|№ |Тақырыбы |Дәріс |Тәжірибе |ОЖСӨЖ |СӨЖ |
|1 |Терминология туралы жалпы |1 |1 |1 |3 |
| |мәлімет | | | | |
|2 |Терминдену – термин |1 |1 |1 |3 |
| |шығармашылығының бір тәсілі | | | | |
|3 |Сөз таптарының терминдену |1 |1 |1 |3 |
| |ерекшеліктері | | | | |
|4 |Терминдену және термин |1 |1 |1 |3 |
| |шығармашылығындағы шарттылық | | | | |
|5 |Терминологиялық өріс |1 |1 |1 |3 |
|6 |Жалпыхалықтық тілдегі сөздер |1 |1 |1 |3 |
| |мен терминдердің семалық | | | | |
| |құрылысындағы ұқсастықтар мен | | | | |
| |өзгешеліктер | | | | |
|7 |Терминнің терминологиялық |1 |1 |1 |3 |
| |өрістен тыс қолданылуы | | | | |
|8 |Терминдену – салааралық және |1 |1 |1 |3 |
| |жүйеаралық омоним тудырушы | | | | |
| |жұрнақтар | | | | |
|9 |Терминдер мен омонимдердің |1 |1 |1 |3 |
| |арасындағы ұқсастық белгілер | | | | |
|10 |Жалпы қолданыстағы сөздердің |1 |1 |1 |3 |
| |терминденуі | | | | |
|11 |Жалпы қолданыстағы сөздердің |1 |1 |1 |3 |
| |терминденуі жайлы қазақ | | | | |
| |ғалымдарының пікірлері | | | | |
|12 |Кәсіби сөздердің терминденуі |1 |1 |1 |3 |
|13 |Қазақ терминологиясында кәсіби |1 |1 |1 |3 |
| |сөздердің терминдену жолдары | | | | |
|14 |Аймақтық лексиканың терминденуі|1 |1 |1 |3 |
|15 |Қазақ терминологиясының |1 |1 |1 |3 |
| |зерттелуі | | | | |
|Барлығы |15 |15 |15 |45 |
5.Пән мазмұны
Дәріс сабақтары
1-тақырып: Терминология туралы жалпы мәлімет (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Терминология пәні. Зерттеу нысаны. Терминология - өндіріс
пен техниканың, ғылым мен өнердің әр саласына тән терминдердің жиынтығы
2-тақырып: Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Термин жасау заңдылықтары. Терминдену туралы түсінік
3-тақырып: Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Сөз таптары және терминдер. Сөз таптарының терминдену
ерекшеліктері
4-тақырып: Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Термин шығармашылығындағы шарттылық туралы түсінік.
Терминологиялық лексиканың қалыптасу көздері. Етістік, үстеу, есімдіктердің
терминдену ерекшеліктері
5-тақырып: Терминологиялық өріс (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Терминологиялық өріс туралы түсінік. Терминологиялық
принциптер
6-тақырып: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер. Өріс теориясын зерттеуші
ғалымдар. Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық
7-тақырып: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылу.
Жалпыхалықтық тіл – терминологиялық лексиканы құраудың көзі. Жалпыхалықтық
тілдегі сөздер мен трминдердің семалық құрылысындағы өзгешеліктер.
Терминологиялық өріс
8-тақырып: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы
жұрнақтар (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Жұрнақтардың термин жасаудағы қызметі. Бейтерминдену
(детерминология) туралы түсінік. Бейтерминденудің жасалу жолдары
9-тақырып: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілер (1
сағат)
Қысқаша мазмұны: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілер.
Омонимия құбылысы
10-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі. Терминнің
терминологиялық өрістен тыс қолданылуы
11-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ
ғалымдарының пікірлері (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ
ғалымдарының пікірлері. Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним
тудырушы жұрнақтар
12-тақырып: Кәсіби сөздердің терминденуі (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Кәсіби сөздер және терминдер
13-тақырып: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдары (1
сағат)
Қысқаша мазмұны: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену
жолдары. Аймақтық лексиканың ерекшелігі
14-тақырып: Аймақтық лексиканың терминденуі (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Аймақтық лексиканың терминденуі. Бейтерминдену жайлы орыс
ғалымарының пікірлері
15-тақырып: Қазақ терминологиясының зерттелуі (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Қазақ терминологиясының зерттелуі. Термин шығармашылығын
зерттеуші ғалымдар еңбектері
6. Тәжірибелік сабақтар
1-тақырып: Терминология туралы жалпы мәлімет (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Терминология пәні. Зерттеу нысаны жайында мағлұмат беру.
Терминология - өндіріс пен техниканың, ғылым мен өнердің әр саласына тән
терминдердің жиынтығы екендігін меңгерту. Термин саласы мен термин
сөздермен таныстыру. Сөздік қордағы өзге сөздерден айырмашылығын түсіндіру.
2-тақырып: Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Термин жасау заңдылықтарына тоқталу. Терминдену туралы
түсінік беру. Термин шығармашылығының қыр-сырымен таныстыру.
3-тақырып: Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Сөз таптары және терминдер, сөз таптарының термин жасау
қабілеті жайында мағлұмат беру. Сөз таптарының терминдену ерекшеліктерін
меңгерту. Есім сөз таптары мен көмекші сөз таптарының термин жасауы,
сонымен қатар сөз тіркестеріннен термин жасау қабілеттерін жіктеп беру.
4-тақырып: Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Термин шығармашылығындағы шарттылық туралы түсінік беру.
Терминологиялық лексиканың қалыптасу көздері. Етістік, үстеу, есімдіктердің
терминдену ерекшеліктерін мысал келтіре отырып меңгерту.
5-тақырып: Терминологиялық өріс (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Терминологиялық өріс туралы түсінік беру. Терминологиялық
принциптерін толықтай меңгерту. Терминологиялық өріс аясы жайында таныстыру
жұмыстарын жүргізу.
6-тақырып: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктері жайында мағлұмат беру. Өріс
теориясын зерттеуші ғалымдар пікірлерін меңгерту. Терминдену және термин
шығармашылығындағы шарттылықтары жайында түсіндіру.
7-тақырып: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы жайында
білім беру. Жалпыхалықтық тіл – терминологиялық лексиканы құраудың көзі
екендігін меңгерту. Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен трминдердің семалық
құрылысындағы өзгешеліктер жайында таныстыру жұмыстарын жүргізу.
8-тақырып: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы
жұрнақтар (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Жұрнақтардың термин жасаудағы қызметі жайында мағлұмат
беру. Бейтерминдену (детерминология) туралы түсінік беру. Бейтерминденудің
жасалу жолдарымен таныстыру.
9-тақырып: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілер (1
сағат)
Қысқаша мазмұны: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілер.
Омонимия құбылысының ерекшеліктері мен термин жасаудағы роліне тоқталу.
Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілерімен таныстыру.
10-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайында
білімдерін толықтыру. Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы
жайында түсінік беру. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі
ерекшеліктерімен таныстыру.
11-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ
ғалымдарының пікірлері (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы
жұрнақтар жайында хабардар ету. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі
жайлы қазақ ғалымдарының пікірлерін саралап, талдау жүргізу. Терминтанушы
ғалымдардың тілдік заңдылықтар мен спецификалық ерекшеліктерін ескеруі
жайында таныстыру жұмысын жүргізу.
12-тақырып: Кәсіби сөздердің терминденуі (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Кәсіби сөздердің терминденуі жайында мағлұмат беру. Кәсіби
сөздер және терминдердің ра жігін ажырата білуге жетелеу. Кәсіби сөздердің
жалпы халықтық түсінікті болуына мән беру, қолданысына тоқталу.
13-тақырып: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдары (1
сағат)
Қысқаша мазмұны: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену
жолдарына түсінік беру. Аймақтық лексиканың ерекшелігін меңгерту. Қазақ
терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдарымен жекелей таныстыру
арқылы толықтай меңгерту.
14-тақырып: Аймақтық лексиканың терминденуі (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Аймақтық лексиканың терминдену даралығына тоқталу.
Бейтерминдену жайлы орыс ғалымарының пікірлерін талдау. Аймақтық лексиканың
терминденуі мен бейтерминденуі заңдылықтары жайында түсінік беру.
15-тақырып: Қазақ терминологиясының зерттелуі (1 сағат)
Қысқаша мазмұны: Қазақ терминологиясының зерттелуі тарихына тоқталып өту.
Термин шығармашылығын зерттеуші ғалымдар еңбектерін талдау. Қазақ
терминологиясының бүгіні мен болашағы жайында таныстыру.
1. Оқытушының басшылығымен орындалатын студенттің өздік жұмысының
тақырыптары (ОЖСӨЖ)
|№ |Тақырыбы |Сабақтың мақсаты |Ұсынылатын |
| | |мен мазмұны |әдебиеттер |
|а |4,0 |100 |Өте жақсы |
| а – |3,67 |90-94 | |
| в + |3,33 |85-89 |Жақсы |
| в |3,0 |80-84 | |
| в – |2,67 |75-79 | |
| с + |2,33 |70-74 | Қанағаттанарлық |
| с |2,0 |65-69 | |
| с – |1,67 |60-64 | |
|d |1,33 |55-59 | |
|d |1,0 |50-54 | |
|f |0 |0-49 |Қанағаттанғысыз |
Рейтингіні есептеу
|№ |Жұмыс түрлері |Ұпай саны |
|1 |Ағымдағы бақылау: |15 |
| |ОЖСӨЖ және СӨЖ |30 |
| |Аралық бақылау жұмысы |15 |
|2 |Емтихан |40 |
|3 |Барлығы |100 |
Пән бойынша қорытынды бағаны есептеу
1 формула. Межелік бақылау бағасы:
Р = ( Б с) х 100%
Б о
Р – межелік бақылаудың рейтингтік бағасы
Б с – пән бойынша жоғары ұпай
Б о – пән бойынша студент жинаған барлық ұпай саны
100 – коэффицент
2 формула. Қорытынды бағаның есептелуі:
Иэ = РИ * 0,6 + Э * 0,4
Иэ – қорытынды емтихан бағасының пайыздық мөлшері
РИ – қорытынды межелік бақылау бағасының пайыздық мөлшері
Э – емтихан бағасының пайыздық мөлшері
0,6 және 0,4 - коэффиценттер
10. Саясаты мен процедурасы
Жұмыстың барлық түрін(ең жоғары ұпай, айып және ынталандыру ұпайлары)
қамтиды; Сабақты босату – сіздің оқуға ынтаңыздың көрсеткіші, сондықтан
курс бойынша қорытынды баға шығаруда есепке алынады. Тапсырма уақытында
орындалмаса, әр жолы бағаңыз жарты ұпайға кемітіліп отырады. Оқытушы
әрқашан да сабақта кім жоқ екенін біледі. Сіздің міндетіңіз сабаққа қатысу,
оқу. Кездейсоқ жағдайлар мен ауырып қалуыңыз ғана себепті деп саналады.
Бұл жағдайда оқытушыға болған жайды хабарлап, алдын-ала тапсырманы
өткізуіңіз керек. Телефон шалып, хабарлама қалдырыңыз.
Өз жұмыс орнында болып, міндеттін атқармау да жазаға тартылуға себеп
болады. Курс бойынша барлық тапсырмалар кестеде көрсетілген сабақтың
басталуына дейін орындалуы керек. Белгіленген мерзімнен кейін өткізілген
тапсырмаларға қойылатын баға төмендетіледі де өз кезегінде қорытынды
бағаға әсер етеді. Сабақ кестесі бойынша дәрісханада орындаған жұмыстарыныз
да есепке алынады. Сабақта болмасаңыз, дәрісхана жұмысын орындамағаныңыз
және сабақтан қалғаныңыз үшін жазаланасыз.
Курсты игеру белсенді жүзеге асырылуы керек.Үй тапсырмасын орындауға
кемінде аптасына 2-3 сағат уақыт бөліну керек. Кестеге сәйкес оқытушыдан
үнемі кеңес алып тұрыңыз. Оқулықты тек тапсырма орындау барысында емес,
курсты игеру барысында үнемі оқып отыру керек. Әр тапсырмаға дайындалу
керек. Курсты игерудің табысты болуы көбінесе сіздің дәрісханалық жұмысты
орындауға қатысуыңызға байланысты болады. Сабаққа жақсы қатысу, белсенділік
таныту, оқытушының тапсырмаларын мерзімінде және сапалы орындау аттестация
мен емтиханда көмектеседі. Емтихан сіздің теориялық біліміңізді тексеруге
ғана емес, тәжірибеде қолдана алу мүмкіндігіңізді бағалауға да
бағытталады. Емтиханда тест түріндегі сұрақтарға жауап бересіздер.
Емтихандағы барлық тапсырмалар үй жұмысына, дәрісхана жұмыстарына
негізделеді.
Аралық аттестация өтілген материал баршаға міндетті және өтілген
тақырып бойынша алынады:
- біреуден көшіріп алуға;
- сіз үшін басқа біреудің орындауына;
- жұмысты белгіленген уақыттан тыс өткізуге;
- топтық тапсырмаларды орындауға қатыспай, сол үшін ұпай сұрауға және т.б.
Курсқа деген сіздің қарым-қатынасыңыз ЖОО студентіне лайық болады деп
ойлаймыз. Сабақ босатуға, кешігуге, дәрісханада тәртіпсіздік жасауға,
оқытушы мен студенттерді сыйламауға болмайды. Материалды талқылап, қажетті
сұрақтар қою үшін, тақырыпты ашуға сын көзбен қарап, шешімін табу үшін және
болашақ жұмысынызға қажетті білімнің бәрін алу үшін дайындалып келуіңіз
керек.
ПӘН БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ
Терминдер - ғылым, техника, өндіріс т.б. салаларындағы ұғымдар мен жеке
сөздердің атаулары. Терминдер тек тура мағынада қолданылатындығымен
ерекшеленеді, мағына үнемі тұрақты болады. Терминдерді арнаулы сөздер деп
те атайды. Бұларда стильдік бояу болмайды.
Терминология - белгілі бір тілдің аясында қолданылатын терминдерді
жүйеге келтіріп жинақтайтын лексикология саласы.
Лексикография - сөздерді жүйелеу және сөздік жасау ерекше-ліктері
Жалпыхалықтық лексика - белгілі бір тілде сөйлейтін халықтың барлығына
түсінікті сөздер
Арнаулы лексика - белгілі бір тілде сөйлейтін халыктың барлығына
бірдей түсінікті бола бермейтін, тек бір сала, бір мамандық иелеріне ғана
түсінікті сөздер
Тарихи сөздер - кұрам, заманның өзгеруіне қарай қолданыстан шыққан, өз
дәуірімен бірге көнерген тарихи атаулар.
Архаизмдер - халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпының заман өзгеруіне
байланысты басқа сөздермен ауысуы немесе қолданыстан шығып қалуы.
Неологизмдер - жаңа ұғымдарды, жаңарған түсініктерді білдіретін
сөздер.
Белгілі бір кәсіп, шаруашылық саласы адамдарына ғана солардың өз
ортасында ғана қолданылатын сөздер кәсіби сөздер деп аталады.
Салыстырмалы – тарихи зерттеу әдісі – шығу тегі жағынан бір – біріне
жақын тілдерді салыстыра зерттейтін әдіс.Негізгі мақсаты – туыс тілдердің
арақатынасын анықтап зерттеу арқылы олардың даму жолдарын сипаттау.Оның
қалыптасуы Еуропа ғалымдарының көне үнді әдеби тілінің үлгісі санскритпен
танысуынан басталып, 18 ғ. 2 – жартысы мен 19 ғ. Басына сәйкес келеді.
Типологиялық зерттеу әдісі – тілдердің шығу тегіндегі өзара
қатынасының қандай екеніне қарамастан, олардың құрылымдық және
функционалдық белгілерін салыстыра зерттеу. Типологиялық тіл білімі жалпы
тіл білімінде анықталған құрылымдық және функционалдық концепцияларға
сүйене отырып, жеке тілдерді зерттеуге негізделеді.
Структуралық әдіс – тілді таңбалар жүйесі деген қағидаға және тіл
құрылымындағы жігі айқын элементтерге сүйене отырып, олардың формалды жағын
қатаң түрде (нақты ғылымдарға жақындығын) зерттейтін әдіс. Қалыптасқан кезі
– 20 ғасырдың 20 – 30-жылдары.
Математикалық әдіс – табиғи және кейбір жасанды тілдердің
құрылысын аппарат арқылы формалды түрде зерттейтін әдіс. Тіл біліміндегі
негізгі ұғымдарды нақтылау қажеттілігіне байланысты 20 ғасырдың 50-
жылдарында пайда болған.
Мағына – семантиканың негізгі категориясы, оның басты ұғымы болып
саналады.
Сөз мағынасы - белгілі бір зат, құбылыс, сан, сапа, мөлшер, көлем,
шама, қимыл, әрекет туралы түсінік беретін дыбыстардың жүйелі -тіркесі.
Ауыспалы мағына - сөз мағынасын екінші бір мағына мен алмастыру.
Ауыспалы мағынаның негізі тура мағынадан алынады. Ауыспалы мағына сөз
тіркестері мен сөйлемде ғана анықталады. Жеке тұрғанда (тіркес, сөйлем-ге
мүше болмаған жағдайда) сөз тек тура мағынада ғана болады.
Синонимдік қатар - мағыналарының жалпы жақындығына қарай бір топқа
жинақталуы деп аталады.
Антонимдер - тілдегі мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер. Мысалы:
жақсы — жаман, ескі - жаңа, бар — жоқ.
Табу - Халықтың қоршаған орта, табиғат, адамдар арасындағы қарым-
қатынас ұйымдарының тілдегі өрнектеліп, бейнеленіп, оның екінші бір
сөздермен ауыстырылып аталуы.
Эвфемизмдер - жағымсыз естілетін сөздерді сыпайы жеткізу. Мысалы: қосып
айту, тұздап айту (өтірік айту), жарық дүние есігін ашу (туу), ақ саусақ
(жалқау).
Эвфемизмдерге қарама-қарсы сөздер - дисфемизмдер - сөзді әдепсіз,
дөрекі сөздермен ауыстырып айту. Дисфемизмдер - кемсіту, қорлау,
жаратпаудан тұтас сөздер. Мысалы: боқмұрын (жас), қырт (сөзшең).
Дисфемизмдер әдеби тілге жатпайды. Сөйлеу кезінде дисфемизмдерді қолдану
адамның мәдениетсіздігін, әдепсіздігін көрсетеді.
Көнерген сөздер - сөз қолданысынан шығып кетіп, мағыналары
көмескіленген сөздер.
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
«Терминтану» пәнін меңгеруге арналған әдістемелік
нұсқаулығы
Семей, 2013 ж
Әдістемелік нұсқаулық мазмұны:
Оқу курсының құрылымы: ««Терминтану» курсы – жоғары оқу орындарының
қазақ тілі мен әдебиеті мамандықтарына оқылатын ғылыми-теориялық пән.
Терминтану пәнінде қазақ тілінің терминологиялық жүйесі, оның қалыптасуы
мен даму жолдары, терминдердің жасалу тәсілдері, жаопсыхалықтық тілдегі
сөздердің термииндену жолдары, сөз таптарының терминдену жолдары сияқты
мәселелер қарастырылады.
Болашақ тілші мамандарды қазақ тілінің терминологиялық жүйесі,
салааралық терминдердің қалыптасу жолдары, терминологиялық жүйенің даму
заңдылықтары, сөз таптарының терминдені, бейтерминдену туралы мәліметтермен
қаруландыру.
Оқу пәнін меңгертудің ерекшеліктері: Практикалық сабақтар теориялық
материалдарды меңгеруді қамтамасыз етеді, студенттер тілдің әр түрлі
субстантивтік және реляциялық мағына элементтерін ажырата білуі және
топтастыра білу дағдысын меңгеруі тиіс. Практикалық сабақтар әр тақырып
бойынша блок түрінде өткізіледі, одан әрі студенттердің білім дәрежесін
тест арқылы тексеру, бақылау жұмыстары арқылы іске асады. Тұтас блоктарды
тестік тәсіл арқылы жалпы бақылау, қорытындылау жағдайы ұсынылады.
• Курс бойынша оқу үрдісін ұйымдастыру формалары: Өз жұмыс орнында
болып, міндеттін атқармау да жазаға тартылуға себеп болады. Курс
бойынша барлық тапсырмалар кестеде көрсетілген сабақтың
басталуына дейін орындалуы керек. Белгіленген мерзімнен кейін
өткізілген тапсырмаларға қойылатын баға төмендетіледі де өз
кезегінде қорытынды бағаға әсер етеді. Сабақ кестесі бойынша
дәрісханада орындаған жұмыстарыныз да есепке алынады. Сабақта
болмасаңыз, дәрісхана жұмысын орындамағаныңыз және сабақтан
қалғаныңыз үшін жазаланасыз.
• Курсты меңгеруде студенттің жеке жұмысының ролі: Курсты игеру
белсенді жүзеге асырылуы керек.Үй тапсырмасын орындауға кемінде
аптасына 2-3 сағат уақыт бөліну керек. Кестеге сәйкес оқытушыдан
үнемі кеңес алып тұрыңыз. Оқулықты тек тапсырма орындау барысында
емес, курсты игеру барысында үнемі оқып отыру керек. Әр
тапсырмаға дайындалу керек.
• Курсты меңгеру кезіндегі студенттің өздік және аудиториялық
жұмысының ара қатынасы: Курсты игерудің табысты болуы көбінесе
сіздің дәрісханалық жұмысты орындауға қатысуыңызға байланысты
болады. Сабаққа жақсы қатысу, белсенділік таныту, оқытушының
тапсырмаларын мерзімінде және сапалы орындау аттестация мен
емтиханда көмектеседі. Емтихан сіздің теориялық біліміңізді
тексеруге ғана емес, тәжірибеде қолдана алу мүмкіндігіңізді
бағалауға да бағытталады. Емтиханда билет түріндегі ауызша
сұрақтарға жауап бересіздер. Емтихандағы барлық тапсырмалар үй
жұмысына, дәрісхана жұмыстарына негізделеді.
• Мамандандырылған мамандық түлегінің біліктілік мінездемесіне
сәйкес курсты оқу кезінде мпеңгерілетін білім мен білікке
қойылатын талап: Аралық аттестация өтілген материал баршаға
міндетті және өтілген тақырып бойынша алынады. Курсқа деген
сіздің қарым-қатынасыңыз ЖОО студентіне лайық болады деп
ойлаймыз. Сабақ босатуға, кешігуге, дәрісханада тәртіпсіздік
жасауға, оқытушы мен студенттерді сыйламауға болмайды. Материалды
талқылап, қажетті сұрақтар қою үшін, тақырыпты ашуға сын көзбен
қарап, шешімін табу үшін және болашақ жұмысыңызға қажетті
білімнің бәрін алу үшін дайындалып келуіңіз керек.
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
«Терминтану» пәнінен дәріс сабақтарының қысқаша конспектісі
Семей, 2013
5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығында оқитын 4 курс
студенттерінің дәріс сабақтарының қысқаша конспектісі ұсынылған.
Құрастырушы: ф.ғ.к. Әбікенов М.Т.
1-тақырып: Терминология туралы жалпы мәлімет
Дәріс жоспары:
1 Терминология пәні.
2 Терминологияның зерттеу нысаны
Мақсаты: Терминология - өндіріс пен техниканың, ғылым мен өнердің әр
саласына тән терминдердің жиынтығы екендігін түсіндіру.
Қысқаша мазмұны:
Терминологияның даму деңгейін анықтап, оның қазіргі жайына баға беру оңай
мәселе емес. Алайда бұл саланың алдағы уақыттағы даму бағытын белгілеп,
термин шығармашылығын реттеп отыру үшін өте қажет жұмыс болып табылады.
Осыны дұрыс түсінген тілші ғалымдар мен әр түрлі саланың мамандары дәл
қазіргі кезеңде терминология мәселесіне айрықша назар аударып отыр.
Қазіргі кезеңде ұлт тілінде термин жасаудың жанданып отырғаны белгілі.
Көптеген жаңа терминдер жасалынып қолданысқа көше бастады. Бұл ұлт тілінің
ғылым саласындағы қызметін атқара бастауының бір көрінісі. Рас, жасалып
жатқан терминдердің бәрін бірдей мінсіз деп айта алмаймыз. Олардың ішінде
терминологиялық жүйе мен терминдерге қойылатын талаптарға жауап бере
алмайтындарының да бар екені даусыз. Ондай терминдердің қолданылуына жол
бермеу дұрыс.
Ал сәтсіз терминдердің жасалу себебіне келсек, ол - термин жасаушының
терминге қойылатын талаптарды білмеуінен, тілді дұрыс пайдалана алмауынан,
ұғымдар жүйесінің өзіндік ерекшелігін ескермеуден, тәжірибесіздіктен немесе
жауапкершілікті сезінбеуден туындайтын әрекет. А.Байтұрсынұлы айтқандай,
тілді жұмсай білу, сөзден сөз жасап шығару екінің бірінің қолынан келе
беретін жұмыс емес.
Қазіргі терминологиядағы шешімін таппай жүрген мәселенің бірі -
халықаралық деп аталатын терминдерді ұлт тіліне аудару, жазу немесе бір
сөзбен айтқанда, қабылдау тәртібінің белгіленуі. Бұл мәселе төңірегіндегі
ғалымдардың пікірлері де әр түрлі. Сондықтан осы мәселені арнайы зерттеп,
тиісті қорытынды шығарудың терминология үшін маңызы зор. Жалпы, кез келген
ұлт тілінің оның ғылыми терминологиясының дамуына тікелей әсер ететін ішкі
және сыртқы, басқаша айтқанда, тілдік және тілден тыс (лингвистикалық және
экстралингвистикалық) факторлардың болатыны белгілі. Бұл факторлардың бірін
- негізгі, екіншісін - негізгі емес деп қарау қиын. Олардың әрқайсысы
өзінше маңызды және олар бір-бірімен тығыз байланысты. Дегенмен, қазақ
терминологиясының даму тарихына үңілетін болсақ, оның жасалуы мен
қалыптасуына тілден тыс факторлар барына көзіміз жетеді.
Ғылыми-техникалық терминологияның дамуына тікелей әсер ететін сыртқы
факторлардың қатарына ғылым мен техниканың даму деңгейін, ұлт тілінің
қоғамдағы алатын орны мен елдің тіл саясатын жатқызуға негіз бар.
Қазақ терминологиясының қазіргідей жағдайға тап болуының ішкі
себептері де жоқ емес. Ол ең алдымен, қазақ терминологиясының ғылым ретінде
дамуымен, терминология, термин мәселелерінің зерттелуімен тікелей
байланысты.
20-30 жылдардағы қазақ зиялыларының еңбектерін айтпағанда, соңғы 15-20
жылдың ішінде де термин, терминология мәселелеріне арналған біршама ғылыми
еңбектердің жарық көргені белгілі. Олардың қатарына Ә.Қайдаров, Ө.Айтбаев,
Ә.Әбдірахманов, Б.Қалиев, Ш.Біләлов сияқты ғалымдардың авторлығымен жарық
көрген кітаптар мен ғылыми мақалаларды жатқызуға болады. Сондай-ақ, соңғы
жылдары баспасөз беттерінде тілші ғалымдар мен әртүрлі салалардың мамандары
қазіргі терминология туралы пікірлерін үздіксіз жариялап келеді. Соған
қарамастан қазақ терминологиясы өзінің даму бағытын айқындай алмай , яғни
дағдарыстан шыға алмай отыр.
Оның себебі - жоғарыда аталған авторлардың еңбектерін түгел қосып
есептеген күннің өзінде де терминология өте аз зерттелген сала болып
табылады.
Кезек күттірмей шешілуге тиісті мәселенің бірі - қазақ
терминологиясының қалыптасу мен дамуының ғылыми принциптерін белгілеу.
Академик Ә.Қайдаров дер кезінде бастаған бұл жұмыс қазір жасалуда.
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының терминология бөлімі ғылыми
принциптерді арнайы зерттеу үстінде. Егер зерттеу жұмысы нәтижелі аяқталып
жатса, терминологияның даму бағытын айқындаудың ғылыми негізі қаланбақ.
Мемлекетіміздің егемендік жолмен дамуының алғашқы жолдары, өтпелі
кезеңнің қандай да болсын қиыншылықтарын басымыздан кешіре тұрсақ та,
біздің халқымыздың, қоғамымыздың, саяси күштеріміздің бойынан жас
мемлекетіміздің нығайту, экономиканы реформалау, құқықтық - демократиялық
қоғам орнату, рухани бірлік пен ұлтаралық келісім ахуалын қалыптастыру
жөніндегі ұлан-асыр жұмыстарды батыл бастауға ерік-жігер мен ақыл-парасат
жеткілікті екенін өмір көрсетіп отыр. Қазіргі таңда нарықтық экономика
республика азаматтарының күн көрісіне ғана араласып қоймай, олардың мінез-
құлқына, бір-бірімен болған қарым-қатынасына әсер етуі сөзсіз. Еліміздің
нарықтық экономикаға көшу негізінде дүниеге көптеген жаңа сөздер жаңа
терминдер келген болатын. Әсіресе, қаржы-қаражат саласындағы терминдер өз
өміршеңдігімен көзге түсуде. Ең алдымен термин және оның аударылу
мәселесіне тоқталып кетейік. Терминді зерттеуде және оның қоғам үшін мәні
мен маңызын анықтауда А.А.Реформаторский, В.В.Виноградовтың,
О.С.Ахманованың, И.Ф.Протченконың, Р.А.Будаговтың, В.И. Сифоровтың,
К.А.Мусаевтың, В.П.Даниленконың, А.В.Сперанскаяның, т.б. зерттеушілердің
ролі зор. Бұл жөнінде қазақ түрколог - тілшілері: А.Байтұрсынұлы,
Қ.Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ә.Қайдаров, М.Балақаев,
Ш.Сарыбасов, Ә.Абдірахманов, Р.Өркенова, С.Исаев, Ө.Айтбаев біраз әңгіме
қозғап, терминологияның дамуына зор үлес қосқандарын атап кетуге болады.
«Термин» деген ұғымның өз басына келсек, күні бүгінге дейін бұл жайлы
бірыңғай пікір қалыптаса алмай келеді. Кез келген ғылым саласында жаңа ұғым
пайда болған сайын жаңа термин дүниеге келеді. Ол термин сол ғылым
саласындағы ұғымдар жүйесінен тиісті орын алып, терминологияның мүшесі
ретінде орнығады. Терминдер саны ұлғайып, ғылым дамыған сайын
терминологиялық өріс кеңейе түседі. Термин мәселесімен тікелей айналысқан
қазақ ғалымы белгілі лингвист Қ.Жұбанов бұған мынандай анықтама береді:
«Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, о сөздерді
әлгіндегідей ұғымдарға ғылым мен революция жағы қандай сатыда тұрса, міне
осы екеуі келіп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен
күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы да
мүмкін». Профессор Қ.Жұбанов терминнің өзіндік өзгешелік сипатын дұрыс
түсінбеушіліктен кеткен қателерге назар аударады.
Академик І.Кеңесбаев пен профессор Т.Жанұзақовта терминнің о баста
латын тілінің «шек», «шекара» деген сөздерден пайда болғанын айта келіп:
«Ғылым мен техниканың, көркемөнер мен қоғам өмірінің алуан түрлі саласына
байланысты қолданылатын, тиянақты, тұжырымды ұғымды білдіретін сөздер мен
сөз тіркестері, атау сөз», - деп түйін жасайды.
Геккель термин болмысына берген пікіріне «Термин - заттардың
болмысының мәнін айқындаушы» десе, белгілі бір тіл маманы
А.А.Реформаторский термин мен терминология ұғымының мәнін ашуға тырысады.
Ол термин, ұғым, сөз түсініктерінің өзара байланысын салыстыра келіп, екі
түрлі бағытқа тоқталады, яғни, терминді белгілі бір затпен байланысты
қарайтындар А.А. Реформаторский байқауынша терминді ұғыммен байланысты
қарайтындардың бағытының кең етек алып, дамып жатқандығын, оның ғылымда
анығырақ байқалатынын аңғаруға болады. Геккель пікіріне жүгінер болсақ,
онда біздің терминделуші жаңа ұғымдарымыздың атауы ішкі болмысының мән-
мағынасымен оның жалпы қолданыстағы ұғымдық мәні мен мағынасын аша білу
керек.
Филология ғылымының докторы, профессор К.Аханов: «Тіл-тілдің
лексикасында ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларында қолданылатын
арнаулы сөздер бар. Олар термин деп аталады. Күнделікті өмірде барлық
салада жалпылама қолданыла беретін сөздер ыңғайына қарай түрлі-түрлі
мағынада жұмсалып, көп мағыналы болып келсе, терминдердің басым көпшілігі
дара мағынасында жұмсалады. Демек, дара мағына болу терминдерге тән басты
қасиет. Ғылыми әдебиеттерде кездесетін пікірлердің бәрі де сайып келгенде,
негізінен бір ғана тұжырымға тоқтайды. Ең алдымен термин дегеніміз белгілі
бір ғылым мен техника саласында қолданылатын арнайы лексика. Оның басты
белгілері: дәлдік, қысқалық, жүйелілік. Термин арқылы ғылыми ұғым
білдіріледі. Ондай жағдайда термин ғылыми зерттеу жұмыстарының,
ізденістердің негізгі құралына айналады. Ғылыми ой-пікір қашанда өзінің
анықтығымен, дәлділігімен, нақтылығымен ерекшеленуге тиісті. Термин дәл
болсын дейтін талап осы негізінде пайда болған. Сонда осы дәлдікті кейбір
зерттеушілердің айтуына қарағанда қамтамасыз ететін үш түрлі фактор бар
сияқты: 1) Термин білдіруге тиісті ұғым білдіретін дәл іріктеп алу. 2)
Термин жасау кезінде пайдаланатын оның компоненттері мен элементтерін дұрыс
саралау. 3) Термин жасау барысында осы аталған бөліктердің органикалық
бірлігі қамтамасыз етілуге тиіс. Термин қысқа болсын дейтін талап әшейін
айтыла салған сөз емес. Әсіресе, ғылым мен техниканың ерекше қарқынды даму
жолына түскен қазіргі кезеңде информациялық ақпар жиілігі барған сайын
үстемелене түседі. Оның игерілуі едәуір қиындыққа айналып отырған осындай
жағдайға айтылатын ұғымның, мәліметке тірек болатын термин сөздердің
барынша қысқа, тұжырымды келуінің практикалық мәні айрықша болып отыр.
2-тақырып: Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі
Дәріс жоспары:
1. Термин жасау заңдылықтары
2. Терминдену туралы түсінік
Мақсаты: Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі екендігі жөнінде
мәлімет беру
Қысқаша мазмұны:
Аударманы және аударма тілін құбылмалы құбылыс, өзгермелі өмірмен
байланыстыра баяндау үшін, ең алдымен біз жұрттың бәріне түсінікті болып
есептелінетін осы «аударма» деген ұғымның өзі жайында пікір өрбітіп алуымыз
керек сияқты. Жалпы аударма өзінің мағыналық ауқымы жағынан мейлінше кең.
Бір тілден екінші тілге аударылмайтын нәрсе жоқ: көркем шығарма,
публицистика, өлең, ғылымның сан саласынан ғылыми - көпшілікке арналған
кітаптар, іс-қағаздары, дипломатиялық документтер, мемлекет
қайтарткерлерінің сөйлеген сөздері мен мақалалары, газет материалдары,
шешендік сөздер т.б. болып жатқан дүниелер аударылып жатады. Аударманың
қоғамдық мәнін, өмірлік қажеттігін соншама терең білдік дегенмен, адам
әрекетінің ерекше бір түрі ретінде мұның әлгіндей айрықша белгілерін
әңгімелей отырып, терминологиялық дәйектілік тұрғысынан нақтылай, дәлдей
түсетін тұстары бар деп білеміз. Аударма ісінде түпнұсқаға тән ой мен
түрдің бірлігін, яғни мазмұн мен сапаны білдіру үшін қамтылған тілдік
ресурстарды екінші тілге барынша толық, дәл жеткізу міндеті тұрады. Осыдан
келіп, аударманың аударылып отырған тіл нормасын сақтау қажеттігі тағы
шығады. Аударманың түсініктілігі: оның оқырман ойынан шығуы деген
шарттардың бірсыпырасы осы тектес. Жалпы аударма процесі, тәжірибелі
мамандар мен аудармашы зерттеушілердің айтуына қарағанда, шынында да, екі
бөліктен тұратын тәрізді. Яғни, аудару үшін аудармашы әуелі түпнұсқамен
түбегейлі танысып, аударуға келеді деген негізгі әрі маңызды тілдік
элементтерін ойша іріктеп, қиындық туғызар тұстарын белгілеп, түстеп,
түсініп алуға тиіс, екіншіден аудару тілінің әлгіндей тілдік, стильдік
ерекшеліктерін әйгілеп тұрған қатпарларына сәйкес келер сөздерді, сөз
тіркестерін және грамматикалық амалдарды аударылған тілден іздестіріп табуы
шарт.
Сөз мағынасын ашуда зерттеуші-аудармашылар мынандай үш түрлі жағдайдың
кездесетінін айтады:
1. Аударма тілінде түпнұсқаға сәйкес келетін сөздің мүлде болмауы
мүмкін, не дәл осы жағдайда болмай қалады;
2. Немесе сөздер жартылай ғана сәйкес келіп жатады;
3. Түпнұсқадағы көп мағыналы сөздердің әрқилы мағынасында әр алуына
сөздердің сәйкес келуі мүмкін;
Қазіргі тілден кездесетін қазақша баламаларға зер салып қарасақ,
олардың көп жағдайда нормаланған әдеби тіл мүддесіне қайшы келетінін
байқаймыз. Олар мынандай жағдайлармен сипатталады:
1. Жарыспалықтың шамадан тыс көп кездесуі;
2. Бұрын қалыптасып кеткен сөздердің жаңа баламаларының пайда болуы;
3. Тілді пайдаланушы жұршылыққа мағынасы түсініксіз сөздердің ұсынылуы;
Біздің ойымызша, тіл мәдениеті тұрғысынан қазақша баламалар мына
талаптарға жауап бере алуы тиіс. Олар:
1. Аударылатын терминнің ұғымдық мәнін толық бере алуы, болмаса
аударылатын сөз бен балама сөздің арасында мағыналық байланыс сақталу
қажет;
2. Жаңа баламаның тілді пайдаланушы жұртшылыққа қаншалықты таныс
екеніндігі және сөздік қорда бұрыннан бар болуы;
3. Сөз шарттылық принциптеріне негізделіп жаңадан жасалған болса, оның
сыртқы нысаны мен айтылу жағдайының сол тілде сөйлейтін жұртшылықтың
эстетикалық талабына сай келуін ескеру қажет. Осы сияқты өлшемдер
тұрғысынан келгенде ғана жаңа балама әдеби тіл үлесінен шығып,
тиянақты қолданысқа ие болады.
Аударманың шағын халықтарының мешеу халге ұлттың мәдениеті мен өрісі
тарылған тілдерін жандандыру үшін атқаратын ролі ерекше. Бұл тұста ол үш
бірдей маңызды міндет атқарады; біріншіден, сол мәдениеттердің өздерінің
қайталанбас төлтума тұрпатын сырт елдерге танытады; екіншіден, сыртқы
мәдениеттердің құндылықтарын жеткізу арқылы жасаң мәдениеттерді жаңғыртып,
тың тыныс береді; үшіншіден, осы елдер тілдерінің сырттан кірген жаңа
ұғымдар мен түсініктерді бейнелеуге бейім сөздерін іздестіруге, саралауға
бейімді етіп, тілді жаңартып, жасандырады.
Бүгінгі таңда біздің зерттеушілеріміздің аударманы үш түрге бөліп жүр:
Еркін немесе назиралы аударма (вольный или сводный перевод) – түпнұсқаның
тілін, әдеби ырғағын жетік білмеуден, түпнұсқаның өзіне тән ерекшелігін
сақтаудан гөрі аудармашының өзіне тиімділігін көруден туады. Қысқасын
айтқанда, еркін аударма әрбір елдің балаң кезінде, мәдени шеңбердің тар
кезінде пайда болған.
Дәлме–дәл және жолма-жол аударма (буквальный и дословный перевод)-
көбінесе түпнұсқаның тілін мол түсінгендерге болады, соның әуеніне еріп,
құлдық ұрудан шығады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби мұрасын аударғанда,
ұсақ елдің уәкілдері жаза басудан қаймығады да, әрбір жеке сөздерден де,
тіпті нүктелерін де дәл түсуді күйіттейді. Осының салдарынан барып аударма
сіресіп шығады, істеп отырған еңбегін аудармашылар да, оқырман жұртшылық та
түсінбейтін болады.
Теңдес, толық, сәйкес келетін аударма «адекватный, полноценный перевод»-
балама аударманың ең қиын түрі. Мұны екі тілді бірдей білумен қатар, сол
шетел түпнұсқасының ішкі сырын сарқа түсінетіндер орындайды. Оның үстіне
автордың дыбыс ырғағын, тіл әдемілігін, сөз қолдану мәнерін қалтықсыз, жет
ұғынатындар жасайды.Осыған қосымша әр елдің мәдени сатысы бірдей болған
мезгілде ығы-жығы білінбей тігісі жаттығып кетеді. Төл әдебиеті мен аударма
әдебиетінің арасында айырма болмай қалады.Бізге керегі, яки заң ресми құжат
тіліне керегі, халықаралық мәтіндер керегі соңғысы. Оны қазіргі кезде
аутентикалық (сайма-сай түпнұсқаға толық сәйкес) аударма деп атап жүр.
Сайып келгенде, бүгінгі таңда және болашақта іргелілеуді көздеген кез
келген өркениетті ел аударма ісінен бас тарта алмайды және тартуға тиіс те
емес. Жалпы алғанда, бірде бір ел аударманың маңызын, оның руханиятқа
ықпалы мен әсерін жоққа шығармайды және шығарып та отырған жоқ. Керісінше,
біз бүгін білікті аудармашыларға зәруміз, әрі қазіргі кезде бізге қажетті
үш түрлі аудармашылар, яғни ең алдымен, өзінің ана тіліне жетік және орыс
тілімен шет тілін жақсы білетін аудармашылар. «Сол сөздерді, сол ғылымға
байланысты тіл, орам шеберліктерді осы ғылымдардың өз мамандарынан артық
қазақ тілінде айтып бере алатын шеберлерді, қайраткерлерді бір жақтан
қарызға сұрап аламыз ба?»- деп күйініп еді-ау М.Әуезов.
С.Исаев «Қазақ терминологиясын қалыптастырудағы орыс тілінің ролі» деген
мақаласында қазақ тілінің, баюы, дамуы, негізінен тікелей орыс тілінің
ықпалы арқылы болды, бұл процесс екі бағытта: біріншіден, тікелей орыс
сөздерін алу және орыс тілі арқылы интернационалдық сөздер - терминдер алу,
екіншіден, орыс тілінің әсері мен қазақ тілінің өзінің, ішкі мүмкіндіктерін
пайдалану арқылы жүруде», - деп көрсетті. Қазіргі таңда орыс тілінен ұлт
тіліне аудару мәселесі басты мақсаттардың бірі болып тұр. Ә.Т.Қайдаров:
«Біздің пайымдауымыз бойынша жетпіс мыңнан асып бара жатқан тіліміздегі
терминологиялық лексикалық басым көпшілігі совет - интернационалдық
терминдердің үлесіне тиеді екен» деп тұжырым жасаған болатын.
3-тақырып: Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері
Дәріс жоспары:
1 Сөз таптары және терминдер.
2 Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері
Мақсаты: Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері жайында түсінік беру,
білімдерін жетілдіру.
Қысқаша мазмұны:
Терминдер негізінен белгілі бір ұлт тілі негізінде жасалады немесе
өзге тілдерден дайын күйінде қабылданады. Ұлт тілінде жасалған терминдер де
жалпы қолданыстағы сөздер сияқты сол тілдің сөзжасам тәсілдері арқылы
туындайды. Термин шығармашылығының біз қарастырғалы отырған тәсілі-
семантикалық (мәністік) тәсіл болып табылады.
Ал, ғылым тілінде семантикалық тәсілдің орны ерекше. Бұл тәсілдің
көмегімен жаңа терминдерге деген барлық сұраныс өтеліп отырады.
Терминологияда бұл тәсіл түрліше аталып жүр. Түрколог ғалым Е.Мұсаев
терминжасамның бұл өнімді тәсілі - халықтық лексиканың терминденуі
(терминологизация народной лексики), лексика-семантикалық тәсіл, жалпы
қолданыстағы сөздердің терминге айналуы, жалпы әдеби тілдегі сөздердің
терминденуі, сөз мағынасының алмасуы, жалпы қолданыстағы сөздерге жаңа
арнаулы мағына жүктеу, тілдегі сөздерді терминдік мағынада қолдану, байырғы
сөздерді терминологиялық мағынада жұмсау, сөз мағынасын өзгерту- деп аталып
жүргендігін айтады. Дәл осындай пікірді Ө.Айтбайұлының еңбектерінен
кездестіреміз.
Ал, семантикалық және лексика-семантикалық тәсіл дегенге келсек,
жалпы тілдегі семантикалық тәсіл мен терминологиядағы семантикалық тәсілдің
елеулі айырмашылығы болумен қатар, бұл терминдер мағынасының қамтитын
аймағы, яғни терминнің экстенциясы мейлінше кең. Біріншіден, жоғарыдағы
аталған терминдермен салыстырғанда ықшамды, екіншіден, термин
шығармашылығының сөз болып отырған тәсілінің өзіне ғана тән басты
ерекшелігін көрсете алады.
Терминологиядағы семантикалық тәсілдің жалпы тілдегі тағы бір басты
айырмашылығы – жалпы әдеби тілде сөз мағынасының алмасуы арқылы жаңа сөздің
жасалуы жалпы лексикалық өріс ішінде, яғни, тілдің үлкен жүйесінің
шеңберінде болып жататын процесс болса, терминологияда бұл процесс тілдің
екі жүйесінің арасында немесе терминологиялық өрістер арасында жүріп
жатады. Бұрын терминологиялық мағынада жұмсалмаған жалпы қолданыстағы
болмаса диалекті сөз белгілі бір терминологиялық жүйеден орын алып,
Реформатскийше айтқанда, сол жүйенің мүшесіне айналады. Яғни термин емес
сөз термин қатарына өтеді де, егер ол термин болса, онда ол өзге бір
саланың терминіне айналып, екінші рет терминологиялық мағынаны иеленеді.
Сондықтан да термин шығармашылығының бұл тәсілін терминдену
(терминологизация) деп атасақ қарастырылып отырған терминжасам тәсілінің
өзіне тән басты ерекшелігін көрсете аламыз. Атау терминделуші ұғымды дәл
береді.
Терминденуші сөз тек жалпы қолданыстағы сөз болуы шарт емес, ол
диалектизм де, кәсіби сөз де, архаизм де болуы мүмкін. Ол сөз белгілі бір
арнаулы саланың терминологиялық жүйенің тұрақты мүшесі болуы арқылы
терминге айналады. Сөздің терминдену барысында мағынаның кеңеюі, тарылуы,
арнайылануы сияқты түрлі семантикалық процесстер болады. Ең бастысы -
терминдену барысында сөз мағынасы терминделуші ұғымның негізгі белгілеріне
сәйкес нақтыланады. Өйткені, ғылыми ұғым, терминологиялық өріс соны талап
етеді.
Ғылым мен техниканың үздіксіз даму барысында белгілі бір ғылым
саласында жаңа ұғым дүниеге келеді. Ол ұғым сол өзі қатысты болатын ұғымдар
жүйесінен тиісті орын алады. Яғни, ол ұғымның өзіне тән басты белгілері,
басқа ұғымдардан өзгешелігі, көлемі айқындалады. Енді ол ұғым термин
деңгейіне көтерілу үшін тілде таңбалануы керек. Сол таңбаланушы ұғымды
терминологияда терминделуші ұғым деп атауға болады. Осы терминделуші
ұғымның өз таңбалаушысын (означающее) тауып, тілдік формаға ие болуын, яғни
сөзбен белгілену процесін терминделу деп білеміз.
А.В.Суперанская бастаған авторлардың өз еңбектерінде бұл терминді қолданбай
«транстерминологизация» терминін енгізуінің өзіндік себептері болса керек.
Біздіңше, осы соңғы термин алдыңғы терминге қарағанда терминделуші ұғымның
мәнін аша түседі. Латын тілінен алынған «транс» терминдік элементі «қандай
да бір кеңістік арқылы ауыстыру» деген мағынаны білдіреді.
Ал қазақ тіліне келгенде терминденудің бұл түріне ат қоюда біз оған
басқа қырынан келдік. Транстерминологизация терминінің құрамындағы «транс»
терминдік элементінің орнына біз тіліміздегі «ішкі» сөзін алып, термин
шығармашылығының (терминотворчество) бұл түрін «ішкі терминдену» деп
атауды ұйғардық. Оның ең басты себебі - терминдену кезінде сөз жалпы
лексикалық өрістен (немесе кәсіби сөздер мен диалектизмдер есебінен, яғни
терминологиялық лексикадан тыс жатқан сөздердің негізінде жасалса)
терминологиялық өріске өту арқылы термин жасалса, ішкі терминдену кезінде
сырттан сөз алынбай, термин терминологиялық жүйенің өз ішінде белгілі бір
ғылым саласындағы терминнің негізінде жасалады. Яғни, ішкі терминдеу
тілдің кіші жүйесінің шеңберінде жүріп жататын процесс. Соған сәйкес ішкі
терминдену термині аталмыш процестің өзіне ғана тән ерекшелігін және
терминденудің алғашқы түрінен айыратын ең бастысы белгісін көрсетеді деген
есеппен осылай атауға тоқталдық.
Терминологиялық жүйенің сыртында жатқан сөздердің (олардың қатарына
жалпы қолданыстағы сөздер, диалектизмдер, кәсіби сөздер, көнерген сөздер
жатады) термин ретінде пайдаланылуын шартты түрде «сырттан терминдеу» деп
атауға болады.
Сырттан терминдеудің ең басты ерекшелігі - терминделуші ұғымға атау
болып отырған сөз терминологиялық лексикадан алынбайды. Көбінесе жалпы
қолданыстағы сөздерге терминдік мағына жүктеліп, белгілі бір арнаулы
саладағы ұғымның атауы ретінде тиісті дефиниция беріледі. Сөз жалпы
лексикалық өрістен терминологиялық өріске өтіп, соған сәйкес терминге тән
қасиеттерді иеленеді. Терминдену жолымен жасалған терминнің туындауына
негіз болған жалпы қолданыстағы сөздің де өзіндік қасиеттері сақталып,
бастапқы мағынасында жұмсала береді. Терминдену нәтижесінде оның қолданысқа
нұқсан келеді деуге болмайды.
Жалпы қолданыстағы сөздің терминденуін мына мысалдан көруге болады.
Жалпы қолданыста дабыл сөзі:
1. «Жаугершілікте, жорықта, той-думанда халықты бір жерге жию үшін
пайдаланатын аспап;
2. «Cаусақпен қағып ойнайтын музыкалық аспап» деген ұғымдарды білдіреді.
Тіліміздегі осы сөздің негізінде дабыл (тревога) әскери термині жасалған.
Терминденудің бұл түрі жалпы қолданыстағы сөздің бастапқы мағынасының
метафорлануы, өзге тілдегі сөздің калькалануы (семантикалық конверсия) және
сөз мағынасының нақтылануы сияқты жолдар арқылы жүзеге асырылады.
Ал ішкі терминдену кезінде ең алдымен терминделуші ұғым атауы
терминологиялық жүйенің өз ішіндегі
Белгілі бір терминологиялық өрістен алынады. Мәселен, физикада,
психологияда, тіл білімінде қолданылатын өріс термині, философияда, тілі
білімінде қолданылатын байымдау және донор (химия, медицина), субьект
сияқты көптеген терминдер терминологиялық жүйенің өз ішінде бір ғылым
саласынан екінші ғылым саласына ауыстыру арқылы жасалған. Мұндай салааралық
омонимдердің туындауына көбінесе жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі
тәрізді, ғылыми ұғымдардың өзара ұқсастықтары негіз болады.
Ішкі терминденудің тағы бір өзіндік ерекшелігі - тіліміздегі сөзжасамның
әр түрлі тәсілдері (аналитикалық, синтетикалық, лексика-семантикалық)
арқылы жасалған терминдер де терминдене алады.
Жоғарыда жалпыхалықтық тілдегі сөздердің де, арнаулы саладағы
терминдердің де терминденуінің нәтижесінде омонимдер туындайтындығы туралы
сөз болды.
В.Даниленко ондай омонимдерді жүйеаралық омонимдер десе, кейбір
авторлар (А.А.Реформаторский, А.Суперанская) әр түрлі ғылым саласындағы
терминдердің таңбалаушыларының сәйкес келуін «салааралық омонимдер»
(межотраслевые омонимы) - дейді.
А.Суперанская бастаған авторлардың аталған еңбектерінде терминдену
нәтижесінде бір ғылым саласынан өзге ғылым саласына немесе терминологияға
алмасқан терминнің сол ғылым саласында қалыптасқан жаңа мағынасына сәйкес
өзінің бастапқы саласына «қайта оралуын» - ішкі терминденудің бір түрі
ретінде қарастырып, оны - ретерминологизация терминімен атайды.
Терминденудің бұл түрін қазақ тілінде кері терминдену деп атасақ,
терминделуші ұғымның мәні толық ашылады деп білеміз.
4-тақырып: Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық
Дәріс жоспары:
1Термин шығармашылығындағы шарттылық туралы түсінік
2 Терминологиялық лексиканың қалыптасу көздері
3 Етістік, үстеу, есімдіктердің терминдену ерекшеліктері
Мақсаты: Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық мәселесіне
назар аударту.
Қысқаша мазмұны:
Сөздердің терминденуін сөз таптары тұрғысынан қарастырудың маңызы
зор.Сөз таптарының терминденуі жөніндегі тілші ғалымдардың пікірлері бір
арнаға тоғыса бермейді. О.С.Ахманова европа тілдерін мысалға ла отырып ,
терминдердің құрамын тек зат есімдермен-ақ толтыруға болады десе,
Н.А.Щеглова «терминологиядағы дерексіздікті (абстракция), зат, сапа мен
әрекет туралы ғылыми-техникалық ұғымдарды білдірудің шын мәніндегі бірден
бір лексика-грамматикалық құралы зат есім болады», деп алғашқы пікірді
қолдай түседі.
Шындығында да терминдердің барлығы тек зат есімдер болуы керек пе? Бұл
сұраққа ұзақ жылдар бойы терминология мәселелерімен кәсіптік дейгейде
айналысып жүрген ғалым В.П.Даниленко басқаша жауап береді. Ол чех
ғалымдарының аталмыш проблемаға қатысты зерттеулеріне сүйене отырып, тек
зат есімдер ғана емес, сонымен қатар сын есім, етістік, үстеу, есімдік
сияқты сөз таптары да термин бола алады деген қорытынды жасайды.
Терминдердің негізінен зат есімдерден болуының негізгі себептері
ретінде зат есім категориясының семантикалық мүмкіндігінің мол екендігі де,
сондай-ақ, жоғары дәрежедегі абстрактілікті білдірудегі артықшылықты да
жоғарыда аталған ғалымдар тарапынан әділ көрсетілгенін айтпасқа болмайды.
Алайда зат есімдердің термин ретінде бірінші орында тұруының негізгі себебі
осылар ғана ма, әлде өзге де себептер бар ма? - деген сұрақ туындайды.
В.Даниленконың етістіктің бұйрық рай формасымен келетін тік тұр! көзде!
сияқты әскери терминдермен осы тәрізді спорт терминдерін зат есімдермен
алмастыруға еш келмейтінін айтады.
Автордың бұл пікірі алдымен зат есімдерімен қатар етістіктің де
термин бола алатындығын аңғартса, сол арқылы зат есімнің семантикалық
мүмкіндігінен гөрі терминделуші ұғымдардың мол болатынын, яғни терминдердің
бір ғана сөз табымен шектелмейтіндігінен хабардар етеді. Мәселен ойлау,
сезіну, қабылдау сияқты терминдерде абстракті ұғым процеспен тікелей
байланысты.
Терминологияда зат есімдер дерексіз ұғымдар мен бірге деректі
ұғымдарды білдіруі жағынан да бірінші орында тұр. Мәселен, техникадағы-
иіндібілік, ебелек, қаңғалақ; медицинадағы асқазан, өт, сілекей;
өсімдіктанудағы түйін, тұқымжарнақ, гүлтабан сияқты терминдер ұғымдардың
атаулары.
Жалпы лексика негізінен сөздің тура мағынасынның метафорлануы, сөз
мағынасының тарылуы, кеңеюі (яғни нақтылануы) және калькалану тәсілдері
арқылы терминденеді. Терминденудің бұл тәсілдері барлық терминденуші сөз
таптарына қатысты болады. Сөз таптарының терминденуінің өзіндік
ерекшеліктері де жоқ емес. Ғылым мен техниканың түрлі салалаларындағы
етістік терминдердің ішінде ең көп ұшырасатыны - тұйық етістік. Етістіктің
бұл түрі арқылы жасалған терминдерді арнаулы салалардың барлығынан дерлік
табуға болады. Мысалы, тіл білімінде жіктеу, септеу, қиысу, қабысу, матасу,
меңгеру, үстеу, жалғау т.б.. Заң ғылымында - айыптау, анықтау, беттестіру,
тергеу, тұтқындау т.б., геологияда - бұрғылау, қабатталу, кептелу, үгілу
т.б.
Қазақ терминологиясындағы қимыл атау формасымен келетін терминдер
көбінесе орыс тіліндегі-ани(е), ани(е) суффикстері арқылы жасалған
терминдерге сәйкес келетінін байқауға болады. Мәселен, септеу-склонение,
жіктеу- спряжение, жалғау-окончание.
Сондай-ақ, орыс тіліндегі -к(а) және –изаци(я) суффикстері арқылы
жасалған кейбір терминдердің мағынасын да қазақ тілінде қимыл атау формасы
арқылы беруге болады. Мысалы, жекешелендіру-приватизация, сұрыптау-
сортировка, арзандату-уценка т.б.
В.Даниленко орыс тілінде «егер етістік барлық уақытта тек процестің,
әрекеттің терминделуші ұғымын білдірсе, етістіктен жасалған зат есімдер
өзінің грамматикалық табиғатына сәйкес заттық ұғымды білдіріп, процесс
нәтижесін, әрекет ету құралын белгілейтін екінші заттық мағына туғызады, ол
іс жүзінде процесті белгілейтін терминмен омоним болады»,-дейді.
Терминогияда сын есімдердің де өзіндік орны бар. Сын есімдер негізінен
тіркесті терминдердің құрамында кездеседі. Мысалы, жай сөйлем, қара өлең,
сары дақ, ащы ішек т.б. деген терминдердің алғашқы сыңарлары сапалық сын
есімдер де, жұқпалы ауру, қалыпты қысым терминдерінің бірінші сыңарлары
қатыстық сын есімдер болып табылады. Яғни, терминологияда қатыстық сын
есімдер сапалық сын есімдер де тең дәрежеде қолданылады.
Терминологияда сын есімнің зат есім сияқты дербес ешбір сөзбен
тіркеспей терминденуі де ұшырасады. Мәселен, сезікті (подазреваемый) деп,
заң ғылымында «қылмыс істеді деген күдікпен ұсталған және айып тағылмастан
бұрын бұлтартпау шарасы қолданылған адамды» айтады.
Бұл терминді толықтырып айтсақ, «сезікті адам» деп айтар едік.
Алайда дауысты дыбыс терминін дауыстылар деп қолданған сиқты бірінші сын
есім сыңары ғана алынып тұр. Сын есім субстансивтенген.
Тіліміздегі үстеу, есімдік сияқты сөздердің терминденуі өте сирек.
Терминденген жағдайдың өзінде олар зат есім қатарына көшеді.Терминденуі
жағынан зат есімнен кейінгі орында тұрған сын есім мен етістікке де заттану
құбылысы жат емес.
Қорыта айтқанда, терминдер алуан түрлі арнаулы салаларындағы деректі
немесе дерексіз ұғымдардың атаулары ретінде заттық формада көрінеді.
Терминнің осы қасиетіне сәйкес мейлі ол қай сөз табынан жасалса да
субстантивтенеді. Ендеше сөз таптарынының терминденуі олардың зат есім
қатарына өткенде тікелей байланыста жүзеге асырылады.
5-тақырып: Терминологиялық өріс
Дәріс жоспары:
1 Терминологиялық өріс туралы түсінік
2 Терминологиялық принциптер
Мақсаты: Терминологиялық өріс туралы түсінік беру.
Қысқаша мазмұны:
Термин шығармашылығының бағыт-бағдарын айқындау үшін ең алдымен термин
жасаудың, қалыптастырудың және оларды шет тілдерінен қабылдаудың ғылыми
принциптерін белгілеу үшін терминжасам тәсілдері, терминологиялық лексиканы
қалыптастырудың негізгі көздері және шет тілдерінен термин қабылдаудың
жолдары мен тәртібін айқындау сияқты мәселелер жан-жақты зерттелуі тиіс.
Қазақ терминологиясының бұл аталған қырлары мүлде зерттелмеген дей
алмаймыз. А.Байтұрсынұлынан бастап, кейінгі жылдары жарық көрген
Ә.Қайдаров, Ө.Айтбаев, Б.Қалиев, Ш.Біләлов сияқты ғалымдардың еңбектерінде
басы ашылған жайттар аз емес.
Терминология мәселелерімен ұзақ жылдар бойы кәсіптік деңгейде
айналысқан ғалымдардың бірі Г.О.Винокур «Терминдер өздігінен пайда
болмайды, олар қажеттілігіне қарай ойлап табылады, «қолдан жасалады» десе,
«Жалпы терминология» монографиясының авторлары «Қазіргі дәуірдің ғылыми
терминологиясы- бұл жасанды қалыптастырылған лексикалық қабат»,-дейді.
Ана тілінің негізінде термин жасаудың үлгісін көрсеткен
А.Байтұрсынұлы сияқты нағыз ұлттық кадрлар жойылғаннан кейін термин жасау
ісі де тоқырауға ұшырайды. Соның салдарынан тіліміздегі термин қорының 70
процентінен астамын шет тілі терминдері құрайтын жағдайға жеттік.Солақай
саясаттың салдарынан қалыптасқан жағдайды ұлттық тілдің мүддесіне орай
түзетуге бет бұрып отырған тұста, ана тіліміз негізінде жасалған
терминдерді өзіміз жатсынуымыз тіліміздің мүмкіндігін шектеуге әбден
үйретілгендігімізден керек.
Терминнің жасандылығын мойындамау - ол тілдің қызметін дұрыс түсінбеу,
басқаша айтқанда, тіліміздегі сөзжасам тәсілдерінің іске қосылуына кедергі
жасай отырып, сол арқылы ұлттық тілдің жетілуіне, дамуына тосқауыл болу
деген сөз. Керісінге, тілдің сөзжасам тәсілдерінің ашылмаған
мүмкіндіктерін тауып, ұлттық тілдің баюына үлес тілші ғалымдардың сол
міндеттерінің бірі болуға тиіс.
Қазақ тіл білімінде шарттылық мәселесіне көңіл аударған ғалым-академик
Ә.Қайдар. Ол өзінің «Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас» деген
еңбегінде қазақ терминологисының принциптерінің бірі ретінде - дәстүр мен
шарттылық принципін ұсынады. Ғалым индумтардың бас терісі- скальпті сылып
алатын скальпельмен оның баламасы ретінде қолданылып жүрген қандауыр
қызметтерінің мүлде ұқсамайтынын, ветеран терминінің баламасы ретінде
қалыптасқан ардагер сөзінің бастапқы мағынасы мен қазіргі мағынасы және
бүгінгі терминдік мағынасы арасындағы алшақтықты сөз ете отырып, «кез
келген терминнің төркініне шұқшия қарап, тегін қазбалай берсек, оның
лексикалық мағынасы арасындағы алшақтық, яғни дәтүрлік қолданыс пен
шарттылық айқындала түседі, сөйтіп оның ғылыми дәлдігіне күмән келеді»,-
дейді.
Терминделуші ұғымды сөзбен таңбалау кезінде жасандылықтың,
шарттылықтың болатындығы сөзсіз. Бірақ, одан да жаңа ұғымды кез келген
сөзбен белгілей беруге болады деген түсінік тумауға тиіс. Термин жасау
барысында қаншалықты шарттылық болғанмен де тілде бұрыннан бар сөздің
мағынасына сүйенуге, этимологиясына мән беруге немесе тілде бұрыннан бар
ұғымдарды жаңа ұғыммен салыстыруға тура келеді.
Скальпель терминінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде алынған қандауыр
термині термин жасаудың лексика-семантикалық тәсілі арқылы жасалған. Оған
осы атаулармен мағыналарының құрылымын салыстыру арқылы көз жеткізуге
болады. Скальпель деп медицинада хирургтердің операция жасайтын ұзындығы 12-
15 см кішкене пышағын айтса, жалпы қолданыста қандауыр деп «денеден қан
алуға арналған үшкір кішкене пышақты» айтады.
Сөздің лексикалық мағынасы да, терминнің терминдік мағынасы да
ұғымның мазмұны арқылы анықталатыны белгілі. Яғни, ұғымның мазмұнын
құрайтын белгілерге сәйкес сөздің лексикалық мағынасы семантикалық
белгілерге, яғни семаларға жіктеледі. Тілімізде бұрыннан бар қандауыр
сөзінің скальпель терминіннің баламасы ретінде қабылдануына, яғни, қандауыр
сөзінің терминденуіне осы лексемамен таңбаланушы ұғымдардың ортақ немесе
ұқсас белгілері себеп болған. Ол ортақ белгілер мыналар: 1) екеуі де пышақ;
2) екеуінің де формасы шағын-кішкене; 3) екеуінің де қызметтері ұқсас-кесу
немесе тесу; 4) екеуі де емдеу мақсатында емшілер немесе хирургтер
пайдаланатын құрал.
Бір терминді талдауда ұғымның жетекшілік рөліне айрықша мән беріп, оны
басты назарда ұстаймыз. Басқаша айтқанда, ұғымдардың белгілерін салыстыру
арқылы термин сөз бен оның жасалуына негіз болған термин емес сөздің
мағыналарын құрайтын ортақ семаларды анықтауға болады деп білеміз. Ал
семалар ортақтығы термин сөз бен оның жасалуына негіз болған жалпы
қолданыстағы сөз мағыналарының арасындағы байланысты көрсетеді.
Дәлірек айтқанда, шарттылықтың сыртында сол шарттылыққа баруға себеп
болатын заңдылықтың тұратындығы олардың мағыналарын құраушы семалардың
ортақтығынан анық байқалып тұр.
Жалпы термин шығармашылығындағы шарттылық сөзжасамның барлық
тәсілдері арқылы жасалған терминдерге тән деуге болады. Бірақ ұзақ уақыт
қолданылу барысында олардың жасандылығы аңғарылмай кетеді. Олардың жасалу
жолдарын айқындай бастасақ, терминнің жасалуындағы шарттылыққа көз
жеткіземіз. Жаңадан жасалған терминдер әбден үйреншікті боып кете
қоймағандықтан, олардан шарттылық бірден аңғарылады. Жаңа терминдер
сөздігінен алынған мысалдардан оны айқын көруге болады.Мысалы, жол
(аренда), ұлан (гвардия), құжат (документ), алқа (коллегия), бәсеке
(конкуренция) т.б.
Қорыта айтқанда, термин шығармашылығында жасандылыққа, шарттылыққа
бару кезінде сол шарттылықтың жүзеге асуына негіз болатын заңдылыққа табан
тіреуге тура келеді. Басқаша айтқанда, шарттылықтың да өз заңдылығы бар. Ол
заңдылық ұғымға тікелей байланысты. Кез келген арнаулы саладағы жаңа ұғымға
ат қою кезінде сол ұғым бұрыннан белгілі ұғымдармен салыстырылады. Ойша
салыстырылып отырған ұғымдар арасындағы қандай да бір ұқсастық (форма,
қызмет, түр т.б.) бұрыннан белгілі ұғым атауының жаңа ұғымға алмасуына
себеп болады. Бұрыннан белгілі ұғым атауы әр түрлі дәрежедегі өзгеріске
ұшырауы да немесе бастапқы қалпын сақтауы да мүмкін. Бұрыннан белгілі ұғым
атауының, яғни, лексеманың жаңа ұғымға еш өзгеріссіз көшуі-терминжасамның
лексика-семартикалық жолымен жүзеге асырылса, жаңа лексеманың пайда болуы,
тіркес құрамына енуі өзге тәсілдер арқылы іске асады. Сонымен жаңа ұғымға
та қою кезінде міндетті түрде шарттылыққа жүгінуге тура келеді. Егер ондай
шарттылықты мойындамасақ, онда жаңа термин жасау мүмкін болмаған болар еді.
Жалпыхалықтық тілдегі сөздердің терминденуі жөнінде сөз болғанда,
әдетте түбір немесе туынды түбір сөздердің дайын қалпында арнаулы ұғым
атауы ретінде пайдалануы айтылып жүр. Мәселен, Ө.Айтбайұлы өз еңбегінде
қоғам, отан, ошақ, орта, күрес, кеш, еңбек, батыр, дәреже, бұйрық сияқты
терминдерді мысалға келтіреді.автор көрсеткен терминдердің жалпы
қолданыстағы сөздердің терминденуі арқылы жасалғандығы күмән туғызбайды.
Біздің назарымызды аударып отырған терминдер келтірілген мысалдағыдан
өзгешелеу. Айталық, физикалық терминологияда актиний үйірі, изотоптар
үйірі, радий үйірі, немесе механизмнің қажуы, металдың қажуы, термалық
қажуы деген терминдер бар. Мұндай терминдердің терминжасамның аналитикалық
тәсілі арқылы жасалған терминдер қатарына жатқызылып жүргендігі белгілі.
Өйткені, бұл аталған терминдер екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуі
арқылы туындап отыр.
Жалпы аналитикалық тәсілмен жасалған терминдердің арасында бір сыңары
терминденген сөз болып келетіндері едәуір. Ондай терминдерді арнаулы
салалардың кез келгенінен кездестіруге болады. Мысалы, жіктік жалғау,
септік жалғау, тәуелдік жалғау т.б.
Келтірілген мысалдардағы сөздердің тіркесуі арқылы жасалған терминдер
құрамындағы оның екінші басыңқы сыңарлары арқылы беріліп отырғандығы-
аталған сөздердің терминденгендігіннің тағы бір дәлелі бола алады.
Үш сөздің тіркесуі арқылы жасалған терминдердің арасынан да бір сыңары
қалыптасқан лексикалық мағынасынан өзгеше терминологиялық мағынада
жұмсалатындарын кездестіруге болады. Мысалы, бір ағайынды аталық
(өсімдіктану), қос тағанды фразеологизм, терминдердің құрамындағы ағайынды
таған сөздерін сол қатарға қоса аламыз.
Терминжасамның өзіне ғана тән ерекшеліктері болатындығына
қарамастан ол негізінен тілдің сөзжасам заңдылықтарына бағынышты болады.
Сондықтан терминологияда да жекелеген сөздердің лексикалық мағынасы жаңа
терминдер жасау процесінде негізгі рол атқарады.
Бір сыңары терминденген сөз болып келетін синтаксистік тәсілімен
жасалған терминдердің жасалуының өзіндік ерекшеліктері де байқалады.
Олардың елеулі бөлігінің бір сыңары тіркесті терминнің жасалу сәтінде
терминденсе, екінші тобының ондай сыңары сөздердің тіркесуі арқылы термин
жасалудан бұрын терминдену жолымен жеке термин ретінде жасалып, содан кейін
барып аналитикалық тәсілімен жасалған көп компонентті терминнің құрамына
енеді.
Бірінші топқа - жапырақ алақаны, шашақ тамыр, қолтық бүршік, көген
сабақ сияқты терминдерді жатқызуға болады. Өйткені бұл терминдердің
құрамындағы терминденген алақан, шашақ, қолтық, көген сөздері өсімдіктануда
жеке термин ретінде қолданылмайды.
Ал екінші топқа - көптік жалғау, тәуелдік жалғау, сөз тудырушы
жұрнақ, өнімді жұрнақ немесе монополистік бәсеке, шалағай бәсеке сияқты
нарықтық экономика терминдері кіреді.
Бұл терминдердің құрамындағы бәсеке, жұрнақ, жалғау сөздері терминдену
тәсілі арқылы жеке термин ретінде қалыптасып, содан кейін осы ұғымдармен
байланысты арнаулы ұғымдарды білдіретін терминдердің құрамына кірген. Ал
сөздердің терминденуі жөнінде сөз қозғағанда жалпыхалықтық тілдегі сөздерді
жеке алып, арнаулы ұғым атауы ретінде қолданумен қатар, оларды аналитикалық
тәсіл арқылы жасалған терминдерқұрамынан да табуға болатынын жоғарыда
қарастырылатын тілдік деректер көрсетіп отыр.
6-тақырып: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер
Дәріс жоспары:
1 Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық құрылысындағы
ұқсастықтар мен өзгешеліктер
2 Өріс теориясын зерттеуші ғалымдар
3 Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық
Мақсаты: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктері жайында түсінік беру
Қысқаша мазмұны:
Тілдің терминологиялық жүйесі мен жалпы лексикалық жүйесі бір-
бірімен үздіксіз байланысты дамиды. Олар бірін-бірі байытып, толықтырып
отырады. Терминнің табиғатын тереңірек тану үшін оның терминологиялық өріс
ішіндегі және одан тыс ортадағы қолданыстына айрықша мән бермеуге
болмайтындығы сияқты, сөздің терминге айналуын да өрісаралық байланыс
тұрғысынан қарастырмау дұрыс болмас еді.
Лингвистикалық сөздікте өріс терминіне «белгіленуші құбылыстардың
ұғымдық, заттық немесе қызмет ұқсастығын көрсететін және мазмұн ортақтығына
біріктірілген тілдік (негізінен лексикалық) единицалардың жиынтығы» деген
анықтама берілген.
Тіл білімінде зерттеу мақсаттарына байланысты өріс терминін ғалымдар
әр түрлі мағынада қолданылып жүр. Олар жөнінде Г.С.Щур мен А.В.Суперанская
өз еңбектерінде кеңірек тоқталады.
Тіл біліміндегі өріс теорияларын арнайы зерттеген ғалым Г.С.Щур
өрістің парадигматикалық, синтаксистік, грамматикалық, фуниционалды-
семантикалық, ассоциациялық өріс сияқты терминнің түрлеріне жеке-жеке
тоқтала келіп, өріс терминінің бір ізді қолданылмай жүргенін, тіпті өріс
теориясынынң тіл білімінде теория ретінде басы ашылып орныға қоймағанын
атап көрсетеді.
Ғылыми әдебиеттерде өрісті - семантикалық, лексика-семантикалық,
ұғымдық, лексикалық өріс деп қарастыру жиі орын алып отыр.
Ю.Д.Апресян өріс ұғымдық емес (ол тілден тыс құбылыс),
лингвистикалық, яғни лексикалық болуы қажет деп санайды.
Соңғы жылдары жарық көрегн еңбектерде жоғарыда аталған терминдердің
ішінен семантикалық өріс терминінің жиі қолданылып жүргендігі байқалады.
Термин туралы сөз еткенде, біздің ең алдымен оны ғылым мен техниканың
немесе адам қызметінің әйтеуір бір арнаулы саласында ғана қолданылатын сөз
деп түсінетініміз белгілі. Шындығында да белгілі бір арнаулы салаға ғана
қатыстылығы - оны тіліміздегі термин емес сөздерден ажырататын мәнді
белгілерінің бірі болып табылады. Осыдан келіп термин сөздің термин ретінде
өмір сүру аймағының шекарасын анықтау қажеттілігі туындайды. Терминологияда
ондай аумақ-терминологиялық өріс деп танылып жүр.
А.В.Суперанская бастаған авторлар терминологиялық өріс терминіне
«өріс дегеніміз - қолдан жасалған әрі арнайы күзетілетін (өзге
элементтердің енбеуі үшін) оның ішінде термин өзіне тән барлық қасиеттерін
сақтай алатын терминнің өмір сүру аймағы» деген анықтама бере отырып, «
термин-ұғым үшін өріс- оның өзі қатысты болатын ұғымдар жүйесі, ал термин-
сөз үшін өзі жасалатын әрі өзінің тілдік формасымен әсер ететін, сол ғылым
шеңберіндегі өзі тіркесетін өзге термин-сөздердің жиынтығы» деп
тұжырымдайды.
Авторлардың терминдерді талдау барысында лексикалық өрістен гөрі
ұғымдық өріске баса назар аудару қажеттілігін атап көрсетеді.
Жалпыхалықтық тіл - терминологиялық лексиканы құраудың ішкі көзі болып
табылады. Жалпы лексика мен арнаулы лексиканың арасындағы байланысты,
олардың ұқсас жақтары мен өзіндік ерекшеліктерін анықтауда терминдену
жолымен жасалған терминдер мен олардың туындауына негіз болған сөздердің
семалық құрылысына талдау жасаудың мәні зор.
Жалпыхалықтық тілдегі әр түрлі терминологиялық лексикалық қабаттардың
терминдену деңгейі бірдей бола бермейтіндігі белгілі жайт. Көптеген өзге
тілдердегі сияқты қазақ тілінің де терминологиялық лексикасын байытудың ең
құнарлы көзі - жалпы қолданыстағы сөздер болып келеді. Лексиканың
диалектизмдер, кәсіби сөздер, көнерген сөздер, қарапайым сөздер немесе
жаргондар тәрізді бөліктері терминге айналу барысында дәл жалпы
қолданыстағы сөздер сынды өнімділік таныта алмайды. Олардың әр қайсысының
терминдену мүмкіндігі, терминологиялық лексиканы қалыптастырудағы өзіндік
үлесі сияқты қырлары арнайы қарастыруды қажет етеді. Біз бұл жерде олардың
қай лексикалық қабатқа жататындығына қарамастан, лексикалық бірлік ретінде
бір деңгейге қоя отырып, терминдену барысындағы олардың семантикалық
белгілерінің ортақтығы мен ерекшеліктеріне баса назар аударамыз. Сол арқылы
жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен арнаулы слалардағы терминдердің арасындағы
семантикалық қатынастарды анықтау - зерттеудің негізгі мақсаты.
Сөздің лексикалық мағынасын құрайтын макрокомпоненттердің ішінде
ұғымдық компоненттің негізгі болатындығын және мағынаны құрайтын семалардың
сол сөзбен белгіленетін ұғымның белгілеріне сәйкес келетіндігін, сондай-ақ,
терминологияда ұғымның, ұғымдар жүйесінің басты рөл атқартындығын ескере
отырып, біз терминдерді талдауға ұғым тұрғысынан келеміз. Талдау терминдену
барысында тілдің екі жүйесінен де орын алған сөздердің лексикалық мағынасы
мен терминдік мағынасын салыстыру арқылы жүзеге асырылады.
Мәселен, жалпы қолданыста «малдың су ішіп, жем жеуіне арналған
үлкен, ұзын астауды – «науа» десе, стоматологияда науа (тигель) деп «пломба
жасарда ұнтақ пен сұйықтықты бір – бірімен қосып керекті материалды
дайындайтын, емдік жұмыстар жүргізуге пайдаланылатын ыдысты» айтады.
Алдымен жалпы қолданыстағы сөз бен арнаулы саладағы терминнің
білдіретін ұғымдарының ұқсас жақтары мен айырмашылықтарын айқындап
көрелік. Ұғымдардың пішіндерінде айтарлықтай ұқсастық байқалып тұрған жоқ.
Жалпы қолданыстағы науа ұзын, көлемі үлкен болса, стоматологиядағы науаның
көлемі шағын, ұзын емес. Қызметтері жағынан бірі малға жем, су беру үшін
пайдаланса, екіншісі - адамның тісін емдеуге қажетті қоспаны дайындау үшін
емдік үшін қолданылады. Сөз болып отырған лексика-семантикалық
варианттардың екеуіне ортақ, олардан басын біріктіріп тұрған жалпылаушы
сема-ыдыс семасы.
Бұл салыстырудың сөздің лексикалық мағынасын құрауда денотаттық
(сигнификаттық немесе ұғымдық) компонеттің негізгі рөл атқаратынын, сондай-
ақ сөздің терминденуіне ұғымның, ұғым белгілері ұқсастықтарының себепкер
болатындығын аңғару қиынға соқпайды. Жалпыхалықтық тілдің өзге
қатапарларына қатысты болатын сөздердің терминденуі арқылы жасалған
терминдердің мағыналық құрылымына талдау жасау барысында да жоғарыдағыдай
ұқсастықтар мен өзгешеліктерді көруге болады.
Ф.Х.Жубуева өз мақаласында әдеби тілдегі сөздердің терминдену
барысында болатын семантикалық өзгерістер туралы айта отырып, термин
шығармашылығының бұл тәсілімен жасалған терминдерді үш топқа бөледі.
Бірінші топқа – терминдену кезінде жалпы қолданыстағы сөздің бір немесе
бірнеше семантикалық компонентерін қамтитын терминдерді, екінші топқа
-жалпы қолданыстағы сөз мағынасын барлық семантикалық элементтер кешенін
қамтитын терминдерді, үшіншісіне - жалпы қолданыстағы сөздердің мағынасын
құраушы компоненттерді қайта топтастыратын терминдерді жатқызады.
Автордың терминдерді семантикалық өзгерістер дәрежесіне қарай жалпы
дұрыс топтастырғанын айтқан жөн. Алайда мұндай топтастыру кезінде термин
үшін ең негізгі болып табылатын ұғым мен оның белгілері назардан тыс қалып
қойған.
Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен оларды дайын қалпында пайдалану
арқылы жасалған терминдердің семалық құрылысын салыстыра талдау нәтижесінде
жалпы лексиканы қалыптастырудың ішкі көзі ретінде әр түрлі арнаулы
салаларындағы терминдердің жасалуына негіз болатындығымен бірге, терминдену
барысында олардың әркелкі дәрежедегі семантикалық өзгеріске душар
болатындығына көз жеткіздік.
Терминдену кезінде сөз мағынасында болатын семантикалық өзгерістердің
ұғым мазмұнын құрайтын белгілермен тікелей байланысты болатындығы-термин
үшін ұғымның, ал жалпы терминолгия үшін ұғымдар жүйесінің орны айрықша
екендігін көрсетеді. Сондықтан да, термин туралы сөз қозғағанда оның
ұғымдық жағын назардан тыс қалдырмаудың мәні зор.
7-тақырып: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы
Дәріс жоспары:
1. Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылу
2. Жалпыхалықтық тіл – терминологиялық лексиканы құраудың көзі
3. Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен трминдердің семалық құрылысындағы
өзгешеліктер
Мақсаты: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы жайында мәлімет
беру.
Қысқаша мазмұны:
Тілде бұрыннан бар сөзді термин ретінде дайын қалпында пайдалану
терминдену делінсе, оған қарама-қарсы процесс, яғни терминнің
терминологиялық жүйеден тыс қолданылып жалпылық сипатқа ие болуы –
бейтерминдену (детерминологизация) деп аталады.
Термин өзінің терминге тән қасиеттерін өзі қатысты болатын
терминологиялық өріс ішінде, ғылыми әдебиеттер мен терминологиялық
сөздіктерде толық сақтай алады. Осы арнаулы ортадан тыс қолданылуы терминді
елеулі өзгерістерге ұшырататып, оның бейтерминденуіне жол береді.
Л.А.Морозова өз мақаласында арнаулы әдебиеттерде өзге басылымдарда
кездесетін терминдерді тура мағынасында және ауыспалы мағынасында
қолданылатын терминдер ешбір түсініктемесіз де немесе олардың мазмұны
ашылып қоысмша түсініктеме берілу арықылы да қолданылуы мүмкін екендігін
көрсетеді. Сондай-ақ, ешбір түсініктемесіз қолданылуына олардың көпшілікке
кеңінен танымалдығы себеп болса, көркем әдебиетте терминдерді пайдалану
арқылы сол шындық өмірді қазқалпында бейнелеуге болатынын айтады.
Термин жалпы лексикалық өріс ішінде қолданылып тұрғандықтан арнаулы
ұғым мейлінше қарапайымданып, жалпы тілде түсінілуге бейімделе түседі.
Сондықтан да жалпы қолданыстағы терминді негізінен дәл терминдік
мағынасында салалық мамандар ғана түсіне алатындығын белгілі дәрежеде
мойындауға тура келеді.
Бұл мәселе жөнінде Т.С.Коготкова «терминнің өз терминологиялық
жүйесінен шығып, жалпы қолданысқа түсуі - бұл тілдік жүйе единицасының
екінші жүйеге енуі болып табылады. Сол себепті бұл құдылыстың мамандар мен
маман еместер арасында қиындықтар туғызуы табиғи нәрсе»,-дейді.
А.В.Суперанская бастаған авторлар өз еңбектерінде бейтерминденудің екі
сатысын көрсетеді: «1) терминнің терминдік мағынасын сақтаған сөз ретінде
жалпы тілдің құрамына енуі; 2) жалпы тілде сол термин-сөздің мағынасының
алмасуы негізінде (көбінесе метафоралық жолмен) тұрмыстық сөздің туындауы».
Алайда жалпыға түсініктілігі жағынан да, терминдік мағыналарының
сақталуы жағынан да олардың өзі де деңгейде емес екендігін байқадық. Сол
себепті біз бейтерминденудің бірінші сатысына мерзімді баспасөз беттерінде,
көркем шығармаларда т.б. көпшілік қолды басылымдарда кездесетін
терминдердің барлығын емес сол әдебиеттерде жиі қолданылуы барысында ешбір
түсініктемесіз-ақ жұртшылық терминдік мағыналы сөз ретінде түсіне алатын
дәрежеге жеткен терминдерді ғана жатқызған дұрыс деп білеміз.
Бейтерминденудің екінші сатысындағы терминдер бірінші сатыдағы
терминдердің есебінен жасалады. Арнаулы ортадан тыс жиі қолданудың
нәтижесінде өз өрісінде бір ғана мағынаны білдіретін термин енді ауыс
мағынада жұмсалып, көп мағыналылыққа ие болуға мүмкіндік алады. Мысалы,
кезінде А.Байтұрсынұлы жасаған тіл білімінде қолданылатын бастауыш
терминіне арнаулы сөздікте «баяндауышмен тікелей байланысып, кім? не? деген
сұрақтарға жауап беруші сөйлемнің басты мүшесі» деген анықтама берілген
болса, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде осы термин негізінде жасалған
бастауыш сөзінің екінші мағынасы «мектеп, партия, комсомол ұйымдарының ең
төменгі, алғашқы сатысы» деп түсіндірілген.
Терминдердің көркем әдебиетте де қолданылуы да қазақ тіл білімінде
арнайы зерттеле алмай келе жатқан мәселелердің бірі. Көркем әдебиетте де
терминдер негізінен терминдік мағынасын сақтаған сөз ретінде немесе ауыс
мағынасында жұмсалады. Мыс., «Айыпкер Бондаренко жалаңбас, сот алдында
тұрғалы бірсыпыра уақыт болды».
Тек прозалық шығармаларда ғана емес, терминдерді қазақ ақындарының
өлеңдерінен де кездестіруге болады:
Мен-донормын
Шипа болар қаным бар.
Қабылдаңдар, алыңдар.
Менің жылы қанымның қасиетін таныңдар.
Терминдерді әр түрлі үлгідегі сөздіктерде қамтылуын салыстыру арқылы
да олардың бейтерминденгендігін көруге болады. Мыс., адвокат терминіне
сөздікте «сот алдында айыпкердің ісін қорғаушы заң қызметкері» деген
анықтама береді, арнаулы сөздікте оған «қоғамдық кәсіби ұйым болып
саналатын қорғаушылар алқасының мүшесі.Қорғаушының негізгі міндеті-
азаматтар мен заңды тұлғаларға заң көмегімен көрсету. Олардың заңды
мүдделерін қорғауға, сот әділдігін жүзеге асыруға, демократиялық
заңдылықтың сақталуына жәрдемдеседі» деген анықтама береді. Екі анықтамада
терминнің мазмұнын ашатын белгілердің біразы қамтылмаған.
Осыдан келіп біз терминнің түсіндірме сөздікте қамтылуы – оның жалпы
тілде кеңнен қолданылатындығының, яғни бейтерминденгендігін
көрсеткіштертерінің бірі бола алады деген қорытынды жасай аламыз.
Қолда бар деректерден қазақ тілінің өз материалы негізінде жасалған
терминдер мен өзге тілдерден алмасқан терминдердің бейтерминдену
мүмкіндіктерінің бірдей емес екендігі көрінеді. Оның себебі, кірме
терминдердің тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкес өзгеріске
ұшырамағандығынан әрі олардың қабылдаушы тіл үшін мотиві айқын
болмайтындығынан болса керек. Ондай терминдер түрлі себептермен жалпы тілде
қаншалықты жиі қолданылсы да көбінесе бейтерминденудің бірінші сатысында
тұрады. Ал байырғы сөздер мен қосымшаларды пайдалану арқылы жасалған
терминдер дыбысталуы жағынан да, мағынасының түсініктілігі жағынан да
жаттық танытпайтындықтан жалпы қолданыстағы сөздердің қатарына тез өтіп,
ауыс мағынада жұмсалуға және өзге де сөзге тән қасиеттерді иеленуге
бейімділігімен ерекшеленеді. Бұл фактор терминді ұлттық негізде жасаудың
маңыздылығын аңғартады.
8-тақырып: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы
жұрнақтар
Дәріс жоспары:
1. Жұрнақтардың термин жасаудағы қызметі
2. Бейтерминдену (детерминология) туралы түсінік
3. Бейтерминденудің жасалу жолдары
Мақсаты: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы жұрнақтар
арқылы да жасалатындығына басты назар аударту.
Қысқаша мазмұны:
Тіл білімінде «бір–бірімен мағыналық байланысы болмайтын әр түрлі
тілдік единицалардың дыбысталуы жағынан сәйкес келуін-омонимия» деп
аталатынын білеміз. Енді терминологиядағы омонимия құбылысына келер болсақ,
терминдер ең алдымен жалпы қолданыстағы сөздермен омоним болады.
Терминдердің жасалуына сол жалпы лексиканың өзі негіз болатындықтан ондай
омонимдердің көп ұшырасатындығына таңдануға болмайды. Мәселен, жалпы
қолданыстағы желкен деп «кеменің, қайықтың жүруіне көмек болу үшін маятаға
керілген қалың матаны» атаса, өсімдіктануда желкен термині гүлдің «ең ірі
жоғарғы күлтежапырақшасы» деген ұғымды білдіреді.
А.В.Суперанская бастаған авторлардың еңбегінде ана тілінің негізінде
жасалып, терминологиялық өріске енгізілу арқылы қалыптасқан терминдер жалпы
қолданыстағы сөзбен омоним болады деп көрсетіледі. Кей жағдайда бұл солай
болатыны рас. Мыс., өсімдіктанудағы желкен, ескек терминдері мен қайықтың
ескегі мен желкені омоним екені даусыз.
Алайда жалпы қолданыстағы сөз бен термин үнемі омоним бола бермеуінің
мүмкін екенін байқауға болады. Мәселен, жалпы қолдасытағы тамыр сөзі
(өсімдіктің жер асты бөлігі) мен өсімдіктанудағы тамыр терминін алалық.
Екеуі де бір ғана өсімдік мүшесінің атауы, бір-ақ ұғымды білдіреді. Бұл
екеуін омоним деуге болмайды.
Көбінесе терминдердің жалпы лексикадағы сөздермен омоним болуының бір
себебі – белгілі бір тілдің арнаулы лексикасы сол тілдің жалпы лексикасының
негізінде жасалып қалыптасады. Сөз белгілі бір ұғымға танылып, нақты
дефиницияға ие болып терминдік мағына жүктеудің нәтижесінде омоним пайда
болады. Бір ғана сөз белгілі бір терминологиялық өріс ішінде термин
қызметін атқарса, одан тыс жерде сөзге тән қасиеттеріне ие болып контекске
байланысты түрлі мағынада қолданыла алады.
Терминологиядағы омонимияның екінші бір түрі-ғылым мен техниканың
немесе адам қызметінің арнаулы бір саладағы терминдермен дыбысталуы жағынан
сәйкес келуі. Оларды саларалық омонимдер деуге болады. Ондай терминдердің
бір тобы ана тіліндегі байырғы сөздердің негізінде жасалынбағандықтан жалпы
қолданыстағы сөздермен омоним бола алмайды. Олардың қатарына төмендегідей
терминдерді жатқызуға болады.
Аббревиатура. 1.тіл білімінде, 2.музыкада, акцент. 1.тіл білімінде,
2.музыкада, морфология. 1.тіл білімінде, 2.геологияда, 3.өсімдіктануда,
интонация. 1.тілі білімінде, 2.музыкада, субъект. 1.логикада, 2.философияда
3.заң ғылымында, эрозия.1.геологияда, 2.медицинада.
Салааралық омоним болатын терминдердің енді бір тобы - тілімізде
бұрыннан бар сөздердің негізінде жасалғандықтан, жеке ғылым салалардың
арасында омоним болумен бірге жалпы қолданыстағы сөздермен де омоним
болады. Мыс., түбір термині 1.тіл білімінде 2. математикада, т.б.
Жалпы қолданыстағы сөздердің мағыналары контекспен байланыста ғана
ашылады.
Ал терминнің айырмашылығы - ол контекске тәуелді емес. Терминнің қай
ғылым саласына қатысты екендігі анық болса, оның қандай ұғымды
білдіретіндігі контекстің көмегінсіз-ақ белгілі. Өйткені термин өзі кіретін
терминологиялық өрісте бір мағыналы, әрі өзінің дефинициясына тең болады.
Әрбір термин өзі мүше болған терминология жүйесіндегі өзі атау болған
ұғыммен тікелей байланыста болады. А.А.Реформатский «әр терминологиядағы
термин, егер оның термин екендігі рас болса, міндетті түрде ұғыммен
байланысты, яғни белгілі бір ұғымға сәйкес келеді» деп көрсеткен болатын.
Жоғарыда біз тоқталған буын термині де үш түрлі өрісте бір-біріне
қатыссыз әр басқа ұғымдарға сәйкес келіп тұр. Бұл дегеніміз - олардың
үшеуінің де жеке-жеке термин екенін, соған сәйкес олардың салааралық омоним
терминдер екенін дәлелдейді.
Біз бірнеше ғылым салаларындағы терминдердің омоним болатынын көрдік.
Ал бір ғана ғылым саласындағы терминдер өз ішінде омоним болатынын
көрсететін фактілерді ұшырата алмадық. Алайда, біздің жинақтаған
материалдарымыз бірнеше ғылым саласындағытерминдермен ғана шектеліп,
отырғандығын айта кетуіміз керек. А.А.Реформаторский бір ғана
терминологиялық өріс ішіндегі немесе шектес өріс ішіндегі терминдердің
жігін ажыратып, грамматикалық дублеттерді (вкладка-материал, вкладывание-
процесс сияқты) іздестіру қажет екендігін атап айтқан еді.
Омонимдер негізінен тіліміздегі сөзжасам тәсілдері арқылы
жасалғандықтан, олардың жасалу жолдарына арнайы тоқталмадық. Қазіргі қазақ
тіліндегі омонимдер негізгі үш түрлі тәсілмен жасалатындығы көрсетілген.
Бұл заңдылық негізінен арнаулы лексикаға да тән.
9-тақырып: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілер
Дәріс жоспары:
1. Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілер
2. Омонимия құбылысы
Мақсаты: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілерне тоқталу
Қысқаша мазмұны:
Жалпы қолданыстағы сөздер терминденудің барлық жолдары арқылы
терминдене алады.
Жалпы қолданыстағы сөз термин қатарына өткенде өзінің бастапқы
лексикалық мағынасынан айрылып, мүлде жаңа ұғымды белгілеуі мүмкін.Мыс.,
жалпы қолданыстағы күнбез сөзі «мешіт, сарай, т.б. құрылыстардың сәнді
өрнектермен әшекейленіпшаңырақ тәрізді төбесі» және «әдемілігімен көзге
түсетін әшекейлі құрылыс»-деген мағыналарды білдірсе, геологиялық
терминологиядағы күмбез терминіне «биіктігі жүздеген метрден мыңдаған
метрге дейін жететін, көміліп қалған не қазіргі вулкан конусы» деген ұғымды
білдіреді.
Сондай-ақ жалпы қолданыста қалта деп «киімнің омырауына т.б. тігіліп,
ұсақ-түйек зат салуға арналған бөлігін» айтса, биологияда қалта (бурса)
термині «қимылдау кезінде сіңірдің сүйекке үйкелісін бәсеңдететін сіңір,
бұлшық ет, тарамыс астында болатын кілегейлі қалтарыс, дорба» деген ұғымды
білдіреді.
Жалпы қолданыстағы күмбез, қалта сөздерінің терминденуі негізінде геология,
биология терминдері жасалған. Терминденудің мұндай жағдайында жалпы
қолданыстағы сөздер мен арнаулы саладағы терминдердің таңбаланушылары бөлек-
бөлек, ал таңбалаушылары , яғни лексема екі ұғымға да ортақ болады. Жалпы
қолданыстағы сөздердің терминденуіне көп ретте тілде бұрыннан бар ұғым мен
терминологиядағы терминделуші ұғымның қандай да ұқсастықтары себепкер болып
табылады.Келтірілген мысалдардағы күмбез, қалта сөздері ұғымдардың сыртқы
формаларының ұқсастықтары негзінде терминденген. Геологиядағы вулкан
конусының пішіні құрылыстың төбесіне, биологиядағы кілегейлі қалтарыстың
киімге т.б. қоса тігілетін қосымша бөлікке ұқсайтындығынан сөздің бастапқы
мағынасы метафорлану жолымен терминге айналып, басқа-басқа ұғымдар ортақ
атауға ие болған. Нәтижесінде жаңа сөз пайда болып, жүйеаралық омонимдер
туындаған.
Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі өзге тілдердің әсерінсіз,
жоғарыдағыдай бір ғана ұлттық тілдің шеңберінде де, сондай-ақ өзге бір
тілдің әсерімен де жүзеге асуы мүмкін. Ондай терминдердің өзіндік
өзгешелігі бар- олар бір жағынан қазақ тілінің өз сөздерінің негізінде
жасалған терминдер болса, екінші жағынан өзге тілден алмасқандығы олардың
семантикасы арқылы аңғарылып тұрады. Мәселен, өсімдіктанудағы гүл
бөліктерін білдіретін ескек, желкен, қайықша терминдері орыс тіліндегі
весло, парус, лодочка терминдерінінң негізінде семантикалық калька жолымен
жасалған. Калькалаудың аудармадан басты ерекшелігі- қабылданушы тілде жаңа
сөз пайда болып, олсөздің мағынасы сол жаңа сөздің мағынасымен сәйкес
келедеді. Қазақ тіліндегі терминдердің елеулі бөлігі калькалаудың түрлі
тәсілдері арқылы жасалған.
Терминологиядағы жалпы қолданыстағы сөздердің терминделуі арқылы
жасалған терминдердің енді бір бөлігінің таңбаланушылары да, таңбалаушылары
да өзінің жасалуына негіз болған сөзбен сәйкес келеді. Мұндай лексикалық
қабаттың әдеби тіл жүйесі мен оның терминологиялық кіші жүйесіне бірдей
қызмет ететенідігі айтылып жүр.
В.П Даниленко сөздің әдеби тілден терминологияға ауысу барысында өзге
ұғымды белгілеудің нәтижесінде омоним туындауына сөз алмасу құбылысы десе,
әдеби тілдегі сөздің терминологияға өтуі кезінде омоним пайда болмай,
сөздің бір мезгілде екі жүйеге бірдей (жалпы әдеби тіл жүйесі мен оның
терминологиялық кіші жүйесіне) қызмет етуін сөздің «екі жақты қызметі» деп,
ондай лексикалық қабатты алғашқыдан бөлек қараудан ұсынады.
Аталған құбылыстарды бір ғана терминдену процесінің жүзеге асуының екі
түрлі жолы деп түсінеміз.
Біріншіден, терминденуші сөз екі түрлі жағдайда да жалпы әдеби тіл мен
оның терминологиялық жүйесіне бірдей қызмет етеді. Омоним туындаған
жағдайда сөз екі басқа ұғымды белгілегенімен оның дыбыстық жағы, яғни
лексема екі жүйеге де ортақ. Мұндағы ортақтық деңгейінің әркелкілігін
олардың арасын бөлудің негізгі шарты ретінде тануға болмайды. Сонымен
қатар, бұл ортақтықты екі құбылыстың басын біріктіретін басты белгі деуден
де аулақпыз. Осы тұста тілдік таңбаның екі жүйеге де ортақ болуына көп
жағдайда терминденуші сөз атау болған әдеби тілде бұрынан бар ұғымдардың
арасында қандай да бір ұқсастықтың (форма, қызмет т.б.) болатынын да
ескерген жөн. Ондай ұқсастық болмаған жағдайда, сол терминделуші ұғымға
ұлттық тілде бұрынан бар сөздің атау ретінде таңдалуына ешбір мотивациялық
негіз болмаған болар еді.
Екіншіден, әдеби тілдегі сөз бен бір мезгілде екі жүйеге бірдей
қызмет еткен жағдайда да сөз бен терминнің арасында елеулі айырмашылықтар
болады. Сөз жалпы лексикалық өрістен терминологиялық өріске өткенде жаңа
сапаға көшіп, терминге тән қасиеттерді иеленеді. Жалпы лексикалық өрістегі
сөзге тән қасиеттерін айрылады. Мәселен, көп мағыналылық, эмоцианалды-
эксперссивтік, модальдік т.б. термин қажетсіз деп саналады. Бірғана лексема
арқылы көрініс беретін сөз бен терминнің мағыналық айырмашылықтарын аңғару
үшін екі жүйегеде ортақ деп саналатын су, жел сөздерінің анықтамаларын
салыстырып көрейік. Су деп әдеби тілде «өзен, көл т.б. тузетін түссіз,
мөлдір сұйық затты» айтсақ, терминологияда су деп «сутегі оксиді, Н2О
қалыпты жағдайда сутегінің оттегімен қарапайым орнықты химиялық байланысын
«массасы бойынша 11,19 процент сутегі және 88,81 процент оттегі» айтады.
Сондай-ақ әдеби тілде жел деп «кейде қатты, кейде баяу соғатын
ауаның ағымын» айтса, ал физикалық географиясында «ауаның жоғарғы қысымды
аймақтан төменгі қысымды аймаққа қарай горизонталь бағытта қозғалуын жел»,-
дейді.
Су және жел сөздерінің жалпы әдеби тілге де, терминологияға да ортақ
бір ғана ұғымның атауы екендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Алайда осы екі
жүйеге де бірдей қызмет ететін сөздің келтірілген анықтамаларынан-ақ термин
мен термин емес сөздің арасында едәуір айырмашылықтардың болатынын байқау
қиын емес. Әдеби тілдегі сөз негізінен неғұрлым жалпылама атаулық қызмет
атқарып, ұғымның сыртқы белгілерін ғана қамтыса, терминнің дефинициясы
арқылы ұғымның тиісті ғылымның дамуц деңгейіне сәйкес анықталған әрі оның
терминологиялық өріс ішінлегі алатын орны мен көлемін нақтылай түсетін сырт
көзге аңғарыла бермейтін ішкі белгілер көрсетіледі. Сөздің бастапқы
лексикалық мағынасы арқылы көрінетін белгілері мен терминденгеннен кейін
оған дефиниция арқылы бекітіп берілген белгілері сәйкес келмейді. Төмендегі
мысалдан да оны анық көруге болады.Мәселен, жалпы қолданыста тау деп
«айналасындағы жерден едәуір көтеріңкі, биік «жерді» айтса, физикалық
географияда тау термині «айналасынан оқшау, айқын байқалатын беткейі, етегі
және шыңы бар, теңіз деңгейінен биіктігі кемінде 200м болатын көтеріңкі
жер»,-деген ұғымды білдіреді.
Терминнің мазмұны логикалық жолмен арнаулы сала үшін ең қажетті және
жеткілікті белгілері айқындалған тұрақты дефинициасы арқылы ашылған.
Айталық таудың биіктігі кемінде теңіз деңгейінен 200м көтеріңкі болатындығы
сондай қажетті белгілердің бірі. Терминде ондай белгілер бірнешеу.
Сонымен қорыта айтқанды, тіліміздегі жалпы қолданыстағы сөздердің
терминденуініңекі түрлі жолын көрсетуге болады.:
Біріншісі-халықтың ұғымында бұрын болмаған ғылым мен техниканың,
өнердің даму барысында ашылған жаңа ұғымды ұлттық тілде бұрыннан бар сөзбен
белгілеу. Терминденудің мұндай жағдайында сөздің тек дыбыстық жағы алынады
да, бір лексема екі жүйеде екі басқа ұғымды білдіреді. Нәтижесінде бастапқы
сөзбен жаңа термин омонимдік қатар түзеді.
Екіншісі - халықтың ұғымында бұрынан бар ұғымның атауымен қоса,
жалпы лексикалық өрістен белгілібі терминологиялық өріске өтуі. Бұл
жағдайда ғылым мен техниканың даму деңгейі мен терминологиялық жүйенің
талабына сәйкес ұғым жаңа сапалық белгілерді иеленеді. Сөздің лексикалық
мағынасын құрайтын, белгілерінің орнын ғылыми немесе арнаулы ұғым белгілері
алмастырады.
Терминденудің екі түрінің арасында елеулі өзгешеліктер бар екендігіне
қарамастан екі түрлі жолмен терминденген сөз де бірдей терминдік
қасиеттерді иеленіп, белгілі бір теринологиялық өріске бағынышты болады.
Әдеби тілдегі сөздер қай тәсілмен терминденсе де өріс ішінде бірдей қызмет
тақарып, бір деңгейде тұрады.
10-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі
Дәріс жоспары:
1. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі
2. Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы
Мақсаты: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жағдайы мен
ерекшеліктеріне түсінік беру.
Қысқаша мазмұны:
Қазақ тілінің аймақтық лексикасы, оның өзіндік ерекшеліктері мен
әдеби тілге қатысты тілші ғалымдар тарапынан едәуір зерттелген мәселелер
деуге болады. Оған тіл білімінің диалектология саласын арнайы зерттегн
С.А.Аманжолов, Ж.Д.Досқараев, Ш.Ш.Сарыбаев, Ә.Нұрмағамбетов, С.Омарбеков,
О.Нақысбеков, Н.Жүнісов, Ғ.Қалиев, Т.Айдаров сияқты ғалымдардың еңбектері
куә бола алады.
Әдеби тілдің лексикасы мен аймақтық лексика арасындағы байланыс
сияқты, ғылым мен техниканың түрлі саласына қатысты терминологиялық лексика
мен аймақтық лексика арасында да байланыс бар. Алайда бұлардың соңғыларының
арасындағы байланыс қазақ тіл білімінде әлі арнайы қарастырыла алмай келе
жатқан мәселелердің қатарына жатады. Сондықтан оған арнайы көңіл бөлудің
мәні айрықша.
Қазақ терминолгиясында диалектілік лексиканың терминденуі арқылы
жасалған терминдер тым жиі болмаса да кездеседі. Мәселен, Ақтөбе, Батыс
Қазақстан облыстарының жекелеген аудандарында қолданылатын төп сөзі
биология терминдерінің қатарынан орын алған. Қазақ тілінің диалектологиялық
сөздігінде бұл сөзге «сөктен жасалған ботқа, каша, көженің қоюы» деген
түсініктеме берілсе, 1988 жылы жарық көрген биология арнаулы сөздігінде төп
(барда) терминіне – «малға жем ретінде пайдаланылатын спирт өндіргенде
қалатын қоймалжың қалдық» деген анықтама берілген. Мұнда диалекті сөздің
білдіретін ұғымы мен терминдік ұғымның ұқсастығына (қою, қоймалжың және
азықтық қасиеттеріне қарай) орай термин жасалған. Сондай-ақ, диалекті
сөздердің арасында жалпы қолданыстағы қазақша баламалары болмай келген
сөздердің баламасы ретінде қолданылып келгендері де бар. Олар: ақжайма-
простыня, орам- квартал, тұшпара-пельмени т.б.
Аймақтық лексиканың терминдену деңгейі өзге лексикалық қабаттармен
оның ішінде жалпы қолданыстағы сөздермен салыстырғанда онша жоғары емес.
Оның ең басты себебі, көбінесе диалектизмдердің әдеби тілде баламасы
болуынан деп түсінеміз. Терминдену кезінде талдауға ладымен әдеби нұсқа
ілігеді. Ал жоғарыдағы диалектілерге келсек, олардың көпшілігінің әдеби
тілде баламасы жоқ болып шықты.
Екішіден, мұны аймақтық лексиканың терминологияны байытудың көзі
ретінде танылып, оның термин шығармашылығында қажетке жаратылмай
келгендігінен деп те түсінуге болады.
Диалектілік лексиканың әдеби тілді байытудың бір көзі екендігін
ғалымдар тарыпанан дәлелденгендігі белгілі. Сонымен қатар аймақтық лексика
терминологияны байытудың да құнарлы көздерінің бірі болып табылады. Сөз
болып отырған мәселені қарастыру барысында аймақтық лексиканың екі түрлі
жолмен терминделетіндігі анықталды. Бірі - әдеби тіл арқылы терминдену,
Яғни, бұл - белгілі бір аймақта қолданылатын сөздің әдеби тілге еніп, жалпы
қолданысқа көшкеннен кейін барып терминологиялық өріске өтіп, терминдік
мағынада жұмсалуы. Бұл топқа алқа, собық, қандауыр сияқты сөздер кіреді.
Екіншісі - жергілікті сөздердің тікелей терминденуі. Мұндай жағдайда
диалекті сөз жалпы қолданысқа көшпей-ақ бірден белгілі бір терминологиялық
өріске еніп терминдер қатарынан орын алады. Топ, ұжым, үрдіс, түнек тәрізді
сөздер осы екінші жолмен терминденген.
11-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ
ғалымдарының пікірлері
Дәріс жоспары:
1. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ ғалымдарының
пікірлері
2. Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы жұрнақтар
Мақсаты: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ ғалымдарының
пікірлеріне тоқталып, өзіндік зерттеуге, салыстыруға жетелеу
Қысқаша мазмұны:
Терминдер қатарын толықтыратын лексикалық қабаттың бірі - кәсіби
сөздер болып табылады. Кәсіби сөздердің терминдерге ұқсас жағы-екі топтағы
лексика да белгілі бір кәсіппен, арнаулы саламен шектеледі.Осы
ұқсастықтарына сәйкес олар бір ғана арнаулы лексиканың шеңберінде
қарастырылады.
Диалектолог ғалымдар Ш.Сарыбаев пен О.Нақысбеков те осы мәселе
туралы сөз ете келіп, жалпыхалықтық профессионализмдерді диалектілік
лексикадан, ғылыми-техникалық терминологиядан, сондай-ақ кейбір
говорлардағы тұрғындар тілінде кездесіп, басқа жерлерде ұшырамайтын
диалектілік сиапттағы кәсіби сөздерден ажырата біру қажеттігін айтады.
Сондай-ақ оыс еңбектерінде авторлар кәсіби сөздердің өзіне тән кейбір
ерекшелігін, терминдер мен диалектизмдерден айырмашылығын, ұқсас жақтарын
көрсетеді. Сонымен бірге олар жалпыхалықтық сипаттағы кәсіби сөздер деп
жіктеліп жүрген бұл сөздердің соңғысын тағы да іштей екіге бөледі. Әдеби
тілде ешқандай баламасы жоқ, қолданылу жағынан жалпыхалықтық сипат алмай
жүрген, бірақ әдеби тіл қорына өтуге тиісті сөздерді- прогрессивті
диалектілік сипаттағы кәсіби сөздер, ал әдеби тілде баламасы бар, сол
себепті әдеби тіл лексикасына кіре алмайтын сөздерді –регрессивті
диалектілік кәсіби сөздер дейді.
Орыс ғалымы М.И.Фомина кәсіби сөздердің көбінесе әдеби тілде кең
тармайтындығын, яғни олардың қолданыс аясының шектеулі екендігін айта
келіп, былай дейді; «Чаще всего – это разговорная речь представителей той
или иной профессии. Однако нередко происходит и так называемая
терминологизация профессиональных слов и выражений. В этом слусае они
становятся единственным официально узаконенным наименованием».
Кәсіби сөздердің терминденуге бейім тұратындығы олардың терминдерге
бір табан жақындығынан, яғни терминдермен бірге арнаулы лексика құрамына
кіретіндігінен.
Қазақ тіліндегі кәсіби сөздер термин жасауда барынша пайдаланылып
келеді деп айта алмаймыз. Оның бір себебі ретінде кәсіби лексиканың өзі
терең зерттеліп, өзге лексикалық қабаттардан, оның ішінде терминдерден
басты айырмашылықтары көрсетіліп, терминдасамның бір көзі ретінде таныла
қоймағандығынайтуға болады. Соған қарамастан кәсіби лексика есебінен
жасалған терминдерді кездестіруге болады. Мысалы, қызылша шаруашылығындағы
тұқым жарнағы, тамыр-жеміс, мақта шаруашылығындағы қоза, қозапия кәсіби
сөздерінің терминденуі негізінде өсімдіктану терминдері жасалған.
Терминологиялық сөздікте ол терминдерге төмендегідей анықтама берілген:
«қоза (гуза) - өніп келе жатқан жас мақта», «қозапия (гузопия) - жас
мақтаның сабағы», тұқымжапрақ (семядоли) - ұрықтың алғашқы жапырағы,
«тамыржемістілер(корнеплоды)- тамырындағы жуантықтанған етті бөлігі,
тағамға пайдалануға өсірілетін өсімдіктер тобы (қызылша, сәбіз, желкөк)».
12-тақырып: Кәсіби сөздердің терминденуі
Дәріс жоспары:
1. Кәсіби сөздер және терминдер
Мақсаты: Кәсіби сөздердің терминдену жолдары мен термин деңгейіне
көтерілуіне түсінік беру.
Қысқаша мазмұны:
Ұлттық ғылыми терминологияның қалыптасуын алғашқы басылымдардың,
оқулықтардың, ғылыми еңбектердің жарық көріп, ғылым салаларының саралан
бастауымен байланыстыра қарастыруымыз дұрыс. Алайда жазу мен алғашқы баспа
өнімдері пайда болмастан көп бұрынғы кезеңдерде де халық өмірінің
материалдық және рухани мәдениетінің сан түрлі салаларын, әлеуметтік-
экономикалық, қоғамдық қатынастар, халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін т.б.
көрсететін бай лексикалық қабаттардың болғанын, ғылыми терминологияның
қалыптасуына негіз болған сол бай мұраның арнайы зерттелмей келе жатқанын
тілші ғалымдар айтып жүр. Мәселен осында йпікір айтушылардың бірі түрколог
ғалым К.Мұсаев. Ол «Айналысатын шаруашылықтарына орай әр түрлі тілдерде
терминологияның түрлі салалары дамыған. Мысалы, эстондарда - балық
шаруашылығы, әзірбайжандарда -мұнай өндіру мен оны өңдеу, қазақта - мал
шаруашылығы мен халық шығармашылығы, армяндарда құрылыс және мақта
шаруашылығы, бақша өсіру мен суармалы шаруашылыққа қатысты атаулары мол
кездеседі.
Қазақ терминологиясының 80-жылдардың ортасына дейінгі даму жайын
сөз еткен еңбектерінде тілші ғалымдар Ә.Қайдаров пен Ә.Әбдірахманов саналы
түрде жасалатынтерминологиялық лексиканың ең алдымен бай халықтық
терминологияға негізделетін, терминологияны түзетін жалпыхалықтық көздердің
тамыры тереңде жатқанын сөз қыла келіп, терминдік мәнде жұмсалатын көптеген
сөздердің бізге көне түркі жазба ескерткіштерінен жеткенін айтады. Олардың
қатарына көне түркі сөздігінде берілген мынандай терминдерді жатқызады: 1)
туыстық атаулар: ата, әже,апа,сіңлі, келін, жиен т.б. 2) табиғат
құбылыстары мен олардың байлығын көрсететін терминдер: жер, тау, тас,
алтын, күміс, темір т.б. 3)қоғамдық-саяси құрылысты көрсететін терминдер:
қаған, бек, тарқан, құл, күң, т.б. 4) мал шаруашылығы терминлері: ат,
айғыр, тай т.б. 5) анатомиялық терминдер: бас, аяқ т.б.
Сондай-ақ, ғалымдар көшпенді өмір салтын кешіп кең байтақ жерді
иеленген қазақ халқының тілі мен жер бедерін және өсімдіктер дүниесін
білдіретін жағрафия, өсімдік атауларына бай екендігін де өте орынды
көрсеткен.
Бұл тұста халықтық терминология деген ұғымның өзінің мәнін толық
ашу мен оның жалпы лексикадан айырмашылығын айқындау үшін арнайы
қарастырудың қажет екенін айтқан жөн. Сонда ғана халықтық терминология мен
ғылыми терминологияны салыстыра зерттеп олардың ерекшелігі мен ұқсастығын
өзара сабақтастығын көрсету мүмкіндігі туындайды.
Қазақ әдеби тілінің даму тарихын зерттеуші ғалымдар публицистика мен
жартылай ғылыми стильдердің тууын ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастайтыны
белгілі. Мәселен, зерттеуші Б.Әбілқасымов «Н.И.Ильминскийдің 1861 жылы
Қазанда бастырып шығарған «Самоучитель русской грамоты для Киргизов» оқулық
кітабының соңында берілген текстерді ғылыми-көпшілік әдебиет үлгілерінің
тұңғыш нұсқасы деп санауға болады» дей келіп, осы кезден бастап мерзімді
баспасөз беттерінде ғылымның әр түрлі салалары бойынша жазылған
мақалалардың, кейінірек медицина, ветеренария тақырыбына арналған жеке
кітапшалардың шыққанын айтады.
Ғалымның осы еңбегінен және алғашқы қазақ газеттерінің тілін
зерттеуге арналған еңбегінен қазақ лексикасының терминденуін ХІХ ғасырдың
екінші жартысынан бастауға боларлық деректерді кездестіреміз. Ғалым алғашқы
қазақ газеттерінде заң ісімен байланысты бірсыпыра терминдердің
қалыптасқанын, олардың көбінің кейін тілде тұрақтап қалғанын да атап
көрсетеді. Ол аталған терминдердің арасындағы жаза, абақты, іс, куә,
сияқтылары терминдену жолымен жасалған.
І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев өз еңбектерінде «Ғылыми терминологияның
элементтері Октябрь революциясына дейін болғаны сөзсіз... Орыс мәдениеті
белгілі ұғымдардың қазақ тіліне қазақтың ХІХ ғасырдағы ағартушылары біраз
енгізген болатын» десе, тілші ғалым Р.Сыздықова Абайдың «Қарасөздері» мен
мерзімді баспасөз тілі және көпшілік-ғылыми үлгілер қазақ тілінде дерексіз
есімдердің молаюына бірден-бір сеьеп болғанын айта келіп, Абайдың бір өзі
-лық жұрнағының көмегімен ынтықтық, арлылық, масқаралық, қырмызылық,
жылылық т.б. сияқты жаңа атауларды ұсынғанын, бұлардың бірқатарымен белгілі
бір терминдік мәнде жұмсалмайтын дейді.
Мұның бәрі қазақ тілінде термин жасаудың ХІХғ. Екінші жартысынан
басталғындығын көрсетеді.
Жалпы, термин шығармашылығының, оның ішінде қазақ лексикасы
терминденуінің алғашқы кезеңі деуіміздің де өзіндік себептері бар. Сөз
болып отырған аралықта термин жасау процесінің өзіне тән ерекшеліктері
арқылы түсіндіруге болады.
Ең алдымен бұл мерзім ішінде түрлі ғылым салалары бойынша жекелеген
терминдердің жасала бастағанына қарамастан, салалық және жалпы терминдер
жүйесінің қалыптасуына әлі біршама ертерек еді. Терминдер жүйесі қалыптасуы
үшін-ғылым мен техниканың дербес салалалары өз алдына дамып, ұғымдар
жүйесінің жасалуы қажет. Бұл кезеңде қазақ халқының тарихында орны айрықша
Абай, Шоқан, Ыбырай сынды ұлы тұлғалардың өмір сүріп, ұлт мәдениетінің
дамуына өлшеусіз үлес қосқандығына қарамастан, ғылымның сан саласын дамытып
ғылыми терминологияны жасайтын ұлттық кадрлар шоғыры өсіп жетіле қоймап
еді.
Сөз болып отырған мерзімде жасалған терминдердің көпшілігі арнаулы
ұғымды сипаттау, түсіндіру жолымен жасалып ( тамақ асырау-существование,
мал бағу-скотоводство) ғылыми терминге қойылатын талаптарға толық жауап
бермей жатса да өз уақытының сұранысын өтеуге жарады. Жалпы қолдаыстағы
сөздердің де терминдік мағынада жұмсала бастауы осы кезеңге тән ерекшелік.
Сонымен ХІХғ. екінші жартысы мен 1910 жылға дейінгі мерзімді
қамтитын қазақ лексикасы терминденуінің алғашқы кезеңінің қоғам дамуының
сол кездегі деңгейіне сәйкес, осындай өзіндік өзгешеліктері болды. Бұл
кезеңде ғылым-білім кеңінен насихатталып, ғылым тілінің, ғылыми
терминологияның қалыптасуына алғы шарттар жасалды.
ХХ ғасырдың бас кезі қазақ терминологиясының қалыптасуындағы
айрықша кезең болып табылады. Бұл кезең 1910-1930 жылдар аралығын қамтиды.
Өйткені, дәл осы мерзім аралығында қазақтың білікті ұлттық кадрлары
қалыптасып, білім беру мен ғылымды ұлт тілінде дамытудың негізі берік
қаланған.Аталған уақыт ішінде ғылымның әр түрлі салалары бойынша жазылған
А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердіұлы, Х.Досмұхамедұлы, Ж.Күдерин, М.Дулатұлы,
М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, С.Қожанұлы, Е.Омарұлы,Т.Шононов, Н.Төреқұлов,
Қ.Жәленов сияқты қазақ зиялыларының еңбектері жарық көрді.
Ғылымның көптеген салалары бойынша қазақ тілінде төл оқулықтардың
жазылуы және өзге тілдерден аударылуы салалық терминологияның қалыптасуына
жол ашты. Сол кезеңде термин жасаудың белгілі бір орныққан дәстүрі,
басшылыққа алатын тұрақты принциптері болмағандықтан, ондай күрделі
міндеттерді атқару ісі қазақ оқымыстыларының өздеріне жүктелді.
Мұндай зор міндетті атқаруда қазақ оқырмандарының арасында
А.Байтұрсынұлының орны айрықша болды. Ол жүздеген тіл, әдебиет және жалпы
мәдентке қатысты терминдерді жасап, оларды қолданысқа енгізе отырып, өз
замандастарына ана тілінде термин жасаудың үлгісін көрсете білді. Ұлы
жазушымыз М.Әуезов сөзімен айтқанда, өзі өмір сүрген дәуірде қазақ халқының
«рухани көсемі» атанған дара тұлғаның термин шығармашығындағы ісі
өзгелерге де өнеге бола отырып, ғасыр басындағы бүкіл термин жасау просінің
бағытын белгілеуге негіз болды десек артық айтқандық болмайды.
А.Байтұрсынұлының қаламынан туған тіл, әдебиет терминдері сөзжасамның түрлі
тәсілдерін пайдалану арқылы жасалған.
А.Байтұрсынұлы метафорлау тәсілімен жасаған терминдердің арасынан
шақ, рай, шырай дерексіз ұғымдардың атауларын да кездестіруге болады. Жалпы
ғалымның термин шығармашылығындағы қарастырып отырған тәсілін пайдалану
арқылы туындаған терминдердің іштей екіге жіктеуге болады: Олардың бір тобы-
жалпы қолданыстағы сөздердің мағынасын метафорлау жолымен, екінші - сөз
мағынасын нақтылау арқылы терминдік мағына жүктеу жолымен жасалған.
Сөз болып отырған кезеңде жарық көрген еңбектердің бірі-қазақтан
шыққан тұңғыш биолог-ғалым Жұмақан Күдериннің «Өсімдіктану» оқулығы. Ол
1927 жылы араб әрпімен Москвада басылған, 1930 жылы латын әрпімен
Қызылорда қаласында басылған. 1992 жылы қазіргі жазумен «Рауан» баспасынан
шықты. Аталған еңбектің жарыққа шығуына 70 жылдан уақыт өтсе де бұл
еңбектің бүгінгі күннің жоғарғы дәрежелі биолог ғалымдары тарапынан жоғары
бағаланады. Ж.Күдериннің 1927 жылы жарық көрген «Өсімдіктану» оқулығында
300-ге жуық қазақ тілінде жасалған терминдер мен көптеген қазақша өсімдік
атаулары кездеседі. Бұл оқулықтағы терминдердің барлығы дерлік сөз болып
отырған кезеңдегі зиялыларының термин шығармашылығында ұстаған
принциптеріне сәйкес жасалғандығының көрінісі. Мысалы, аналық, аталық,
түйіршік, аналықтың мойны т.б.терминдер жалпы қолданыстағы сөздердің
терминденуі арқылы жаслаған. Ғалым жасаған сондай терминдерінің бірі-
тегеурін. Орыс тіліндегі «Шпорец» немесе «шпорец цветка» терминдерінің
қазақша баламасы ретінде алынған бұл термин жалпы қолданыстағы сөздің
терминденуі арқылы жасалған.
Түсіндірме сөздікте тегеурін сөзінің екі түрлі мағынасы берілген:
«екпін, қарқын, пәрмен: қайрат, күш», және «қыран құстың алдыңғы үш
тырнағына қарсы біткен артқы жалғыз тырнағы».
Арнаулы сөздікте бұл терминге «жабық тұқымды өсімдік гүліндегі шірне
жинақталатын күлтежапырақшалар қуысы» деген анқтама берілген.
Ал Ж.Күдерин өз еңбегінде арнаулы ұғымды былайша түсіндіреді: «кейбір
өсімдіктердің желегінің төменгі жағы шиыршықталып шығып тұрады. Жалғыз
сияқты болып тұрғаннан кейін оны тегеурін дейді. Тегеурін тура тостағанша
шешекте де, солпы тостағанша шешекте де болады».
Тегеурін сөзінің лексикалық мағынасы мен тегеурін терминінің
терминологиялық мағынасын түсіндіретін анықтамаларын салыстырып қарасақ,
жалпы қолданыстағы сөздің метафорлану жолымен терминдендегенін байқау қиын
емес. Бір ғана лексемамен әр түрлі ұғымдардың таңбалануына, басқаша
айтқанда, бір ұғым атауының екінші ұғым атауына алмасуына осы ұғымдардың
сыртқы ұқсастықтары негіз болған. Яғни өсімдіктану термині жалпы
қолданыстағы тегеурін сөзінің түсіндірме берілген екінші мағынасының
метафорлануы арқылы туындаған.
Жалпы Ж.Күдериннің оқулығында кездесетін терминдердің бестен біріне
жуығы жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі арқылы жасалған.
Жалпы қазақ тілінің ғылым саласындағы функциялық стильдік қызметін
атқаруға бейімдеу мен тілді термин жасау ісіне қосу, яғни термин
шығармашылығында пайдалану арқылы ұлттық ғылыми терминологияны
қалыптастыруда отызыншы жылдарға дейін жарық көрген оқулықтардың орны
айрықша болғанын атап айтпасқа болмайды.
Оқулықтармен қатар сөз болып отырған кезеңде қазақ тілінде «Айқап»
(1911-1915), «Жаңа мектеп» (1925-1933) журналдары мен «Қазақ» газетінің
(1913-1918) шығып тұрғаны жұртшылыққа аян. ХХ ғасырдың бас кезінен бастап
30-жылдарға дейінгі аралықтағы ғылым тілінің, ғылыми терминологияның дамуы
мен қалыптасуына байланысты осы кезеңді арнайы зерттеген С.М.Исаев,
Ө.Айтбаев, Е.Жанпейісов, Р.Барлыбаев сияқты ғалымдардың еңбектерінен мол
мәлімет алуға болады.
Осы кезеңде жарық көрген басылымдардың материалдары негізінде бірнеше
кандидаттық диссертациялар қорғалды.
Сөйтіп ХХ ғ. 10-жылдарынан бастап, ғылымның түрлі салалары бойынша
қазақ тілінде оқулықтар жазылып, қазақ баспасөзінің ел арасына ғылым-
білімді кеңінен насихаттауы - ғылыми терминологияның қалыптасуына негіз
болды.
13-тақырып: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдары
Дәріс жоспары:
1. Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдары
2. Аймақтық лексиканың ерекшелігі
Мақсаты: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдары
жөнінде мәлімет беру.
Қысқаша мазмұны:
Қазақ тілі білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы
мен дамуы туралы сөз қозғағанда, ұлағат алар ғұламаларыңыздың қатарына
кіретін ұлтымыздың ең ардақты ұлдарының бірі - Ахмет Байтұрсынұлының есімін
атамай өте алмаймыз. Оның себебі - ұлттық ғылыми терминологияны
қалыптастырудың ғалым еңбектерінен басталатындығында.
Ең алдымен А.Байтұрсынұлы қазақ тіл білімінің терминологиясын жасаушы.
Кез келген ғылымды оқып білу, меңгеру немесе оны өзгелерге үйрету сол ғылым
саласында қолданылатын арнаулы ұғым атауларынсыз мүмкін емес. Қазақ тіл
білімінің негізін салушы ғалым ретінде А.Байтұрсынұлы осы ғылым саласындағы
негізгі ұғымдарды және олардың өзара байланысын анықтап, яғни қазақ тілінің
табиғатын көрсететін ұғымдар жүйесін түзумен қатар, сол ғылыми ұғымдардың
атауларын да жасаған.
А.Байтұрсынұлының 1912 жылы Орынборда жарық көрген «Оқу құралында»
өзінен буын, дыбыс, нүкте, дауысты дыбыстар, жарты дауысты дыбыс, дәйекші,
жіңішкелік белгісі, хәріп сияқты терминдерді ұшыратуға болады. Ал 1914-1915
жылдары және одан кейінгі жылдары 1928 жылға дейін бірнеше дүркін басылып
тұрған «Тіл-құрал» оқулықтарында әбден қалыптасып, бүгінгі күнге дейін
қолданылып жүрген және қолданыла беруге тиісі зат есім, сан есім, есімдік,
етістік, үстеу, қосымша, жалғау сияқты жүздеген терминдердің кездесетіні
белгілі. Мұнда ең басты айтатын нәрсе - А.Байтұрсынұлы бір топ терминдерді
ғана емес, бүкіл бір ғылым саласындағы арнаулы ұғымдарды атаулар жиынтығын,
дәлірек айтқанда, терминдер жүйесін жасаған.
А.Байтұрсынұлы қазақ тіл білімі ғана емес, әдебиеттану ғылымның да
негізін қалаушы екендігі мойындалған шындық. 1923 жылы ғалымның мерейтойына
арналған мақаласында М.Әуезов «Жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды
өзінің басшысы деп санайды» - деген болса, әдебиетші ғалым Р.Нұрғалиев оның
«Әдебиет танытқышы» туралы айта келіп, «…қазақтың ұлттық әдебиеттанудың
ғылыми негізі, методологиялық арналары, басты-басты терминдері мен
категориялары түп түгел осы кітапта қалыптастырылған», - деп әділ
көрсетеді.
Сонымен екіншіден, қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған, тұңғыш
әдебиет теориясын жазған ғалым осы ғылым саласының ғылыми терминологиясын
жасаған.
Терминделуші ұғымдарды дәл білдіретін жүздеген әдебиеттану терминдерін
жасай отырып, ғалым олардың ғылыми терминге тән дефинициясын да берген. Ол
дегеніміз- ғылыми ұғымның өзіне тән белгілерін айқын көрсетумен қатар,
олардың ұғымдар жүйесіндегі алатын орнын да көрсету деген сөз. Мысалы,
«Айшықтың әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұрттың бір ауыз өлеңі дейтіні
шумақ шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ дегеніміз-
өлеңнің әрбір жолы. Тармақ ішінде бірнеше бунақ болады. Бунақ дегеніміз -
өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының соқпа-соқпасының арасы. Бунақ
ішінде буын болады».
Бұл мысалдан байқайтынымыз, ғалым біріншіден, өлеңнің құрылым-
құрылысын; екіншіден, әрбір ұғымның өзіндік өзгешіліктерін, басты белгісін,
іргелес өзге ұғымдардан айырмасын көрсететін анықтама берген. Яғни, әрбір
ұғымның мазмұны мен көлемін анықтаған; үшіншіден, әр ұғымның ғылыми атауын
жасаған; төртіншіден, терминдердің жүйелілік ерекшелігін ескере отырп,
жалпы қолданыстағы бір үлгімен жасалған сөздерді термин ретінде
пайдаланған; бесіншіден, ғылыми ұғымдардың арасындағы жүйелілік-құрылымдық
байланысты көрсеткен. Сондай-ақ, А.Байтұрсынұлы қазақ тілін оқыту
әдістемесінің де негізін қалаушы ретінде бұл салаға қатысты көптеген
терминдерді жасаған. Олардың қатарына әдіс, әдісқой, сауаттау, жалпылау
әдісі т.б. жатқызуға болады.
Бұлармен қоса А.Байтұрсынұлының тарих, этнографиясы мәселелерімен де
шұғылданғанын Ахметтанушы ғалымдар айтып жүр. М.Әуезов 1923 жылы ғалымның
«Мәдениет тарихы» атты кітап жазып бітіргенін айтқан болатын.
Енді бір айрықша атап өтуді қажет ететін мәселе - ғалымның терминжасам
тәсілдері мен жолдарын анықтап бергендігі. Яғни төртіншіден, А.Байтұрсынұлы
терминжасам тәсілдерін анықтап, оларды өз тәжірибемінде тұңғыш рет кеңінен
пайдаланған ғалым. А.Байтұрсынұлының сөзжасам тәсілдерін анықтаумен қатар
ол тәсілдерді термин жасауда пайдаланудың жарқын үлгісін көрсеткендігін
оның қадамынан туындаған жүздеген терминдері дәлелдейді. Мәселен, ғалымның
жұрнақ, жалғау, буын, тармақ, мүше, осылар сияқты терминдері семантикалық
тәсілмен жақша, сызықша, көсемше есімше, сияқты терминдері морфологиялық
тәсілмен, дауыссыз дыбыс, қатаң дыбыс, ұяң дыбыс сияқтылары синтаксистік
тәсілмен жасалған.
Бұл терминдердің кейбіреулері орыс тіліндегі терминдерді калькалау
арқылы жасалғандығы аңғарылып тұрады. Бұдан ғалымның калька тәсілін де
ұтымды пайдаланғанын да көруге болады. Ғалым еңбектерінен қимыл атау
формасымен келетін аңдау, ауыстыру, әсірелеу, байымдау, шендестіру сияқты
терминдерді кездестіруге болады.
А.Байтұрсынұлы жасаған терминдерінің түгелге жуық сәтті шығуының сыры-
оның нағыз терминолог ретінде терминге лексикология тұрғысынан да,
концептология тұрғысынан да қарай білуінде жатса керек.
Кезінде А.Байтұрсынұлы пуристік бағыт ұстады деп, ол жасаған
терминдердің біразы қолданыстан шеттетілгені белгілі.Ол терминдердің
арасында қайтадан қажетімізге жарайтындары аз емес. Әдебиетші ғалым
Р.Нұрғалиев Ахаңның еңбегіне жазған алғысөзінде : « сан алуын фольклорлық
шығармаларды топтап саралауға мүмкіндік беретін суықтама, зауықтама,
сарындама, салттама, ғұрыптама, қалыптама деген терминдер қазіргі
ұғымымызға өзі сұранып тұр», - дейді.
Бесіншіден, А.Байтұрсынұлы жекелеген ғылым салаларының ғана емес,
бүкіл қазақ терминологиясының қалыптасуына тікелей әсер еткен айрықша
тұлға.А.Байтұрсынұлынан кейін әр түрлі ғылым салалары бойынша еңбектер
жазған қазақ зиялыларының жасаған терминдері дәлелбола алады. Оны мына
кесте арқылы көрсетуге болады.
А.Байтұрсынұлы С.Қожанұлы Ж.Күдерин
«Тіл құрал» «Есеп тану
«Өсімдіктану»
Орынбор, 1914, құралы»,
Москва,1927
1915 Ташкент 1924
Сызықша, есімше, Жақша
Сабақша,тұқымша,
көсемше
қайықша т.б
Сұраулық, етістік, Құралғыштық, тұқымдық,
аналық,
Жалғаулық, есімдік барабарлық, аталық,
Бөлінгіштік
Бастауыш, баяндауыш,
Анықтауыш, толықтауыш т.б Өлшеуіш қаптауыш
Оралым айырым, алым
бітім
Бөлім
Алтыншыдан, А.Байтұрсынұлы ХХ ғасырдың басындағы қазақ
терминологиясын қалыптастыру мен дамытудың бағыт-бағдарын айқындаушы, яғни
қазақ терминологиясының тұңғыш ғылыми принциптерін жасаушы.
1924 жылдың маусым айында Орынборда «Қазақ ғылыми қайраткерлерінің І
съезі» болып, онда терминологияны қалыптастырудың принциптері бекітілгені
мәлім. Араға екі жылдай уақыт салып, 1926 жылы Бакуде өткен «Түрікшілердің
І-ші құрылтайында» жасаған баяндамасында А.Байтұрсынұлы қатынасушыларға осы
принциптерді таныстыра отырып және өзге түркілердің де ғылыми
терминологияны басшылыққа алса дұрыс болатындығын айта келіп, өз ойын былай
деп түйіндейді: «Этим путем каждый из нас, разгрузив свой язык от балласта
чужим слов и ичистив его от засоренности влиянием чужого языка, сделали бы
доступным произведением своей печати и сваоей народной массе и другим
тюркским народностям».
Орыстың ғылым тілінің даму тарихын зерттеуші ғалымдар бірауыздан
энциклопедист - ғалым М.В.Ломоносовты - «орыс ғылыми терминологиясының
атасы» дейтін болса, Қазақстан ғылымының тарихындағы ондай орынды
ұлтымыздың бағына туған перзенті, аса дарынды ғалым А.Байтұрсынұлы иеленіп
тұр.
14-тақырып: Аймақтық лексиканың терминденуі
Дәріс жоспары:
1. Аймақтық лексиканың терминденуі
2. Бейтерминдену жайлы орыс ғалымарының пікірлері
Мақсаты: Аймақтық лексиканың терминденуі туралы түсінік беру.
Қысқаша мазмұны:
Термин шығармашылығының бұл кезеңі 1930-1990 жылдар аралығын қамтиды.
Отызыншы жылдары А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының термин жасауда
ұстанған бағыттары әкімшіл-әміршіл жүйе тарапынан күшпен өзгертілді. 1929
жылдың жазында А.Байтұрсынұлымен бірге көптеген қазақтың білікті ұлттық
кадрлары қамауға алынды. Ендігі жерде ұлттық республикалардағы термин жасау
ісінің бағытын жергілікті ұлт кадрлары емес орталық белгілейтін болды.
1930 жылы Мәскеуде Бүкілодақтық партия мәжілісінде ұлт тілдеріндегі
терминологияны дамыту мәселесі арнайы қаралды. Сол мәжілісте негізгі ғылыми
принциптері белгіленді.
Міне, осы уақыттан бастап КСРО халықтарының тілдерінде термин жасау
барысын жаңа әліпби комитеті арнайы қадағалап отырды. Сөйтіп, ғылымды,
ғылыми терминологияны ұлт тілінде қалыптастырудың маңызын терең түсіне
отырып жасаған қазақ зиялыларының тұжырымдары ешбір дәлелсіз буржуазиялық
теориялар қатарына кіргізіліп, оларға қарсы И.В.Сталиннің «буржуазияшыл
теориялармен аяусыз күреспей тап жауларын түпкілікті жеңу мүмкін емес»
деген сөзін ұран ғып ұстаған белсенді күрес жүргізіліп кетті. Сөйтіп 30-
жылдардан бастап солақай саясат үстемдік құрып, жергілікті кадрлар арасынан
оны қолдаушылар қатары көбейе түсті. Алайда А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ
зиялыларының терминжасам принциптерінің дұрыстығын түсініп, оны қолдаушылар
да болды. Мәселен, 1935 жылы «Еңбекші қазақ» газетінде жарияланған «Термин
жайындағы кейбір қата пікірлер туралы» деген мақаланың авторлары
Т.Жүргенұлының пікірімен келісе алмайтындығын білдіреді. Олар: «Құн» деген
терминге Жүргенұлы жолдас сөзінің түбірін, баяғыдағы ұғымын қуалап қарсы
болады. Жүргенұлының ойынша, біз ешбір сөзге ұғым бере алмайтын сорлы
секілдіміз. Тұрмыс қаншалықты өзгерсе, тіл де қатып қалған ағаш емес. Әр
сөзге әр заман жаңа сөз туғызумен қатар жаңа ұғым да береді» - деп өте
дұрыс жазды.
1933 жылы КСРО ҒА-ның техникалық терминология комиссиясы құрылып, ол
кейінірек ғылыми-техникалық терминология комитеті болып қайта өзгертілді.
1935 жылы майда өткен Бүкілқазақстандық мәдениет қызметкерлерінің
съезінде профессор Қ.Жұбанов ұсынғанқазақ терминологиясының жаңа
принциптері бекітілді. Ендігі жерде термин жасау, шет тілдерінен қабылдау
мен оларды қазақ тілінде жазу мәселелері осы принциптерге сәйкес жүзеге
асырылып отырды.
Сондықтан да бұл кезеңді – «ғылым тіліндегі ұлттық тіректің шайқалу
кезеңі»,- деп танылды.
30-40 жылдар аралығында термин қалыптастырудың жаңа бағытын қалыптастырудың
жаңа бағытын орнықтырып, отызыншы жылдарға дейінгі термин жасау бағытының
дұрыс еместігін дәлелдеу жолында белсенді жұмыстар жүргізілді. Нәтижесінде
30-жылдарға дейін термин мәселесімен айналысқан, ұлттық ғылыми
терминологияның даму бағытын белгілеген А.Байтұрсынұлы бастаған кадрлар
1937-38 жылдары әкімшіл-әміршіл жүйе тарапынан жойылды.
1940-50 жылдары қоғамның назары екінші дүниежүзілік соғысқа және одан
кейінгі бесжылдықта соғыс зардаптарын жоюға аударылды да, термин
қалыптастырудың 40-жылдарға дейінгі қарқыны біршама бәсеңдеп қалды. Ал 50-
жылдардың соңы мен 60 жылдардың алғашқы жартысында терминология мәселесіне
едәуір мән берілді. Осы тұста ғылым мен техниканың әр түрлі салалры бойынша
көптеген терминологиялық сөздіктер жарық көрді.
М.О.Әуезов 1951жылы жазған «Қазақ әдеби тілі туралы» деген мақаласында
орфография, терминология жөнінде бүгінгі күнге дейін құнын еш жоймаған
көптеген құнды пікірлер айтты. Ғалым осы еңбегінде қазақтан шыққан
инженерлер, дәрігерлер, биологтар, математиктер еңбектерін өз тілінде
жазбауын ақтауға болмайтыны айта отырып былай дейді: «Біздің бүгінгі
әдебиет тіліміз байығанда сол ғылым-техниканың бар саласындағы ұғым
түсініктер, атаулар молынан кіретіндіктен байыды дейміз. Ендеше сол
сөздерді, сол ғылымдарға байланысты тіл, орам шеберліктерді осы ғылымдардың
өз мамандарынан артық қазақ тілінде айтып бере алатын шеберлерді,
қайраткерлерді бір жақтан қарызға сұрап аламыз ба?».
Бұл кезеңде жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі термин
шығармашылығының өнімді тәсілі ретінде көріне алмаса да, қолданыстан мүлде
шығып қалмаған. Мәселен, 1962 жылы жарық көрген «Құрылыс және құрылыс
материалдары» сөздігінде қамтылған тақта, сүймен (лом), құрсау (бандаж),
қалта (навес), ою (резьба), ошақ (жаровня) сияқты терминдер осы тәсілмен
жасалған.
Қорыта айтқанда, термин шығармашылығының бұл кезеңі ғылыми
терминологияның ұлттық сипатын арттырудан гөрі совет халқына ортақ
терминологиялық қор құрудың мақсат еткендігімен ерекшеленді.
15-тақырып: Қазақ терминологиясының зерттелуі
Дәріс жоспары:
1. Қазақ терминологиясының зерттелуі
2. Термин шығармашылығын зерттеуші ғалымдар еңбектері
Мақсаты: Қазақ терминологиясының зерттелуіне кезеңдік тұрғыдан қарау,
зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне талдау жасату.
Қысқаша мазмұны:
Соңғы жылдары терминология мәселесіне тілші ғалымдармен қатар
салалық мамандар да айрықша назар аудара бастады. Бұл- қоғамдық өмірдің өзі
туғызып отырған заңды құбылыс. Оның лингвистикалықта, экстралингвистикалық
та себептері жеткілікті. Біздіңше, сол себептердің ең бастылары-
экстралингвистикалық факторлар болып табылады.
Термин шығармашылығында 90-жылдарға дейін басшылыққа алынып келген
принциптердің орталықтың тікелей әсерімен орыс тілінің үстемдігін арттыру
мақсатында жасалып, қазақ тілінің өз заңдылықтарын ескермегендіктен, қазір
тілшілердің алдында ол принциптерді қайта жасау міндеті тұр. Ондай
принциптер жасалды да. Академик Ә.Қайдаров ұсынған 11 принциптің біразы
алдағы уақытта ғылыми негізделіп бекітілуге тиісті жаңа принциптер
қатарынан орын алуы керек деп білеміз.
Кеңестік дәуірде жасалған кейбір терминдердің қазірде өзгертілуінің
ең басты себебі, олардың қазақ тілінің өз ерекшеліктері ескерілмеген
терминжасам принциптері бойынша жасалғандығынан.
ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап термин шығармашылығының жаңа бір
кезеңі басталды деп айтуға толық негіз бар. Ғылым мен техниканың көптеген
салаларында қазақ тілінің ішкі мүмкіндігін пайдалану арқылы жаңа терминдер
жасалып, кезінде тілімізге орыс тіліндегі қалпын сақтап қабылданған кейбір
терминдердің орнына қазақша баламалар ұсынылуда. Жаңа терминдердің арасында
терминге қойылатын таларптарға жауап беретін сәтті шыққандары да,
жауапсыздық пен тәжірибесіздік салдарынан сәтсіз жасалғандары да бар.
Тілші ғалымдар мен салааралық мамандардың термин шығармашылығындағы
бұл үрдіске түрлі баға беруде. Айтылып жүрген пікірлерді негізінен екі
топқа бөліп қарауға болады. Біріншісі-ана тілінің өз мүмкіндігін пайдаланып
термин жасау, ондай мүмкіндік болмаған жағдайда шет тілдердің терминдерінің
қазақ тілінің фоно-морфологиялық ерекшеліктеріне үйлестіре қабылдау қажет
деген пікір. Екіншісі - термин шығармашылығында пуризм етек алып отыр,
сондақтан оған жол бермей осыған дейін қалыптасқан терминдерді бұрынғысынша
қалдырып, шет тілдерінен термин қабылдауға шек қоймау керек деген пікір.
Дегенмен, жалпы және жеке тіл біліміндегі терминология мәселелрін
қарастыруға арналған еңбектерге сүйеніп, соңғы жылдары өзіміздее жарық
көрген еңбектерді саралай қарайтын болсақ, бірінші пікірдің ғылыми
негізінің берік екендігін ағаруға болады.
Жалпы қазір лексика – семантикалық тәсіл арқылды жасалған терминдерді
ғылым мен техниканың, өзге де арнаулы салаларының кез келгенін
кездестіруге болады. Олардың ішінде жаңадан жасалып жатқандары да, бұрынғы
қазақша баламалары жоқ терминдердің орнына ұсынылып жатқандары да бар.
Мысалы, экономика саласындағы шабуыл (атака), дүрбелең (бум), кеден
(таможня), қардар ( задаток) сияқты терминдер жалпы қолданыстағы сөздердің
терминденуі арқылы жасалған.
Сөздердің терминденуіне ұғым белгілерінің қандай да бір ұқсастығы
себеп болатынын айттық. Сондай ұқсастықтар негізінде метафора, метанимия,
синекдоха сияқты әдеби–стилистикалық троптар арқылы сөз мағыналары
алмасады. Терминологияда мұндай мағына ауысулары көркемдік-стилистикалық
емес, номинативтік қызмет атқарады.
Келтірілген мысалдардағы қардар сөзі метонимиялық алмасу жолымен
терминденген. Ардар сөзі жалпы қолданыста «кепілдік беріп сатып алушы адам»
деген ұғымды білдірсе, экономикалық терминологияда «ақшалай сома» деген
ұғымды білдіреді. Ұғымдардың бір-бірімен байланыстылығы, іргелестігі
негізінде жалпы қолданыстағы сөз метанимиялық алмасу жолымен терминденіп,
арнаулы саладағы ұғым атауы жасалған.
30-90 жылдар арасындағы кезеңде термин шығармашылығының терминдену
тәсілі дәл қазіргідей өнімділік таныта алған жоқ. Қазақ тілінің ғылым
салысындағы қызмет ету мүмкіндігіне жол берілмей отырған уақытта ол солай
болуға тиіс те еді. Қазір қазақ тілі қоғам өмірінің барлық саласында
қолданыла бастауына орай, термин жасаудың ішкі көздері ретінде жалпы
қолданыстағы сөздер, диалектизмдер, көнерген сөздер, кәсіби сөздер термин
шығармашылығында кеңінен пайдаланыла бастағандығы аңғарылып отыр. Бұл
құбылысты сөз болып отырған соңғы кезеңнің экстарлингвистикалық факторлар
әсерінен туындап отырған өзіндік ерекшелігі деп білген жөн.
Бақылау сұрақтары:
1. Халықаралық терминдерді ұлттық тілдік қолданыста қолдау
2. Термин жасауға қойылатын басты талаптар (критерий)
3. Дәлме-дәл аударманың кемшін тұстары
4. Қазақ терминологиясын зерттеуге үлес қосқан ғалым-ғұламалар
5. Cөздің калькалануы (семантикалық конверсия) және сөз мағынасының
нақтылануы
6. Салаарлық омонимдердің жасалуы
7. В.Даниленко тұжырымдамасы
8. Қазақ тіл біліміндегі сөзтаптарының терминденуі
9. Терминжасам
10. Қазақ ғалымдарының терминология ғылымына қосқан үлестері
11. Терминология және ұғымдар жүйесі.
12. Бейтерминденудің терминдік өрістен айырмашылығы
13. Дыбыс жағынан сәйкес келген терминдер және салалар арасындағы бір
термин атауының әртүрлі мағынада қолданылуы
14. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі (мысалдар келтір).
15. Жергілікті қолданыстағы сөздердің терминденуі жолдары.
16. Кәсіби сөздердің қолданылу аясы.
17. Термин мен кәсіби сөздің ортақ тұстары
18. Терминдер жүйесінің қалыптасуы.
19. Тарихи тұрғыдан жеке ғылым ретінде терминтану саласының даму
эволюциясы
20. А.Байтұрсынұлының терминтану саласында алар орны.
21. М.Әуезовтің терминология саласы жөніндегі құнды пікірлері
22. Терминком бекітетін терминдердің жалпы ұлттық сипатта қолданылуы.
23. 90-шы жылдардан кейінгі терминдену саласының дамуы
ҚАЗАҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
«Терминтану» пәнінен тәжірибелік сабақтардың әдістемелік нұсқаулығы
Семей, 2013
Әдістемелік нұсқаулық 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығында
оқитын 3 курс студенттерінің тәжірибелік сабақтарын жүргізу мақсатында
құрастырылған.
Құрастырушы: ф.ғ.к., Әбікенова Г.Т., оқытушы Илгишева М.Д.
1- тақырып: Терминология туралы жалпы мәлімет
Сабақтың мақсаты: Терминтану пәнінің қалыптасуы мен зерттеу нысаны жөнінде
мағлұмат беру
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Терминология пәні.
2. Зерттеу нысаны
Тапсырма:
Термин атауының шығу төркіні
Жалпыхалыққа ортақ терминдердің қолданысы
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
2- тақырып: Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі
Сабақтың мақсаты: Термин жасауға қойылатын талаптар, терминнің мағынасы мен
түсініктілігі туралы мағлұмат беру
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі
2. Аударма саласы мен терминдену саласы
Тапсырма: Термин шығармашылығының тәсілдеріне тоқталыңыз; терминдену
процесі.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
3 - тақырып: Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері
Сабақтың мақсаты: Термин жасауда сөз таптарының қолданысы туралы мәлімет
беру
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Сөз таптары және терминдер
2. Сөз таптарының термин жасау қабілеті
Тапсырма: Субстантивтенген зат есімдерден жасалған терминдер
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
4 - тақырып: Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық
Сабақтың мақсаты: Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылықпен
таныстыру
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Терминденудің зерттелуі
2. Термин шығармашылығындағы шарттылық
Тапсырма:
Терминге қойылатын талаптарды ата?
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
5 - тақырып: Терминологиялық өріс
Сабақтың мақсаты: Термин сөздің термин ретінде өмір сүру аймағының
шекарасын анықтау қажеттілігі туындайды. Терминологияда ондай аумақ-
терминологиялық өріс деп танылатындығын түсіндіру.
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Терминологиялық принциптер
2. Терминнің белгілі бір ғылым шеңберінде ғана қолданылуы
3. Терминнің қолданылу аясын кеңейту мәселесі
Тапсырма:
«Терминологиялық өріс» терминінің қалыптасуы мен қолданысы жөнінде дерек
жинаңыз.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
6 - тақырып: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер
Сабақтың мақсаты: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктеріне даралап тоқталу
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық құрылысындағы
ұқсастықтар
2.Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық құрылысындағы
өзгешеліктер
Тапсырма:
Жалпыхалықтық терминдердің мағыналық жағы, беретін ұғымы
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
7 - тақырып: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы
Сабақтың мақсаты: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы туралы
мәлімет беру
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Терминді мақсатына қарай дұрыс қолдана білу
2. Терминологиялық өрістен тыс терминнің қолданысы
Тапсырма:
Бейтерминдену туралы мәліметтер ұсыныңыз
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
8 - тақырып: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы
жұрнақтар
Сабақтың мақсаты: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы
жұрнақтар туралы мәлімет беру.
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Салааралық омоним тудырушы жұрнақтар
2. Жүйеаралық омоним тудырушы жұрнақтар
Тапсырма:
Омонимдердің термин жасаудағы ролі қандай екендігін анықтаңыз
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
9 - тақырып: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілер
Сабақтың мақсаты: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілерге
тоқталу.
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Терминдердің өзіне тән ерекшеліктері
2. Омонимдердің өздеріне тән даралықтары
Тапсырма:
Терминдер мен омонимдердің ұқсастығы мен айырмашылығын кесте түрінде
салыстыра отырып беріңіз.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
10 - тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі
Сабақтың мақсаты: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуіне тоқталу
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Ауызекі лексика мен терминдік лексиканың аражігі
2. Жалпы лексикадағы сөздердің терминдену дәрежесі
Тапсырма:
Жалпы қолданыстағы сөздердің терминдену құбылысына тоқталыңыз
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
11 - тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ
ғалымдарының пікірлері
Сабақтың мақсаты: Кәсіби сөздердің терминденуі туралы мәлімет беру
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Кәсіби сөздердің терминденуі
2. Кәсіби сөздер мен терминдер арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтар.
Тапсырма:
Кәсіби сөздердің өз ішінде жіктелісіне тоқталыңыз
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
12 - тақырып: Кәсіби сөздердің терминденуі
Сабақтың мақсаты: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену
жолдарына тоқталу
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Кәсіби сөздердің терминденуі жөнінде пікір білдірген қазақ ғалымдарының
тұжырымдарына тоқталу
Тапсырма:
Қазақ тіліндегі терминдену жолдарына тоқталу
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
13 - тақырып: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену
жолдары
Сабақтың мақсаты: Аймақтық лексиканың терминденуі жолдарын түсіндіру
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Аймақтық лексиканың терминденуі жолдары
Тапсырма:
Қазақстан Республикасындағы аймақтық тіл ерекшеліктерінің терминденуіне
мысалдар келтіріңіздер
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
14 - тақырып: Аймақтық лексиканың терминденуі
Сабақтың мақсаты:
Аймақтық лексикаға тән белгілерге тоқталу
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Диалектілер мен ерекше тілдік қолданыстардың терминденуі
Тапсырма:
Аймақтық лексиканың терминдену мүмкіндігін дәлелдеңіз
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
15 - тақырып: Қазақ терминологиясының зерттелуі
Сабақтың мақсаты: Қазақ терминологиясының зерттелуіне шолу жасау
Қаралатын негізгі сұрақтар:
1. Қазақ терминологиясы қайнар бастаулары
2. 30-90 жылдардағы терминология саласының дамуы
3. Бүгінгі таңдағы терминтану мәселелері
Тапсырма:
Қазақ терминологиясы тарихын дәуірлеу үшін хронологиялық кесте жасаңыз.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады. Бұл мәтіннің мазмұнын тиімді
қамти алуын көздейді. Конспект жасағанда мәтіннің беттері көрсетілуі тиіс.
Есеп беру түрі: конспект
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
«Терминтану» пәнінен оқытушы басшылығымен орындалатын студенттің өздік
жұмыстарының әдістемелік нұсқаулығы
Семей, 2013
Оқытушы басшылығымен орындалатын студенттің өздік жұмыстарының әдістемелік
нұсқаулық 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығында оқитын 4 курс
студенттерінің өздік жұмыстарын орындауға бағыт беру мақсатында
құрастырылған.
Құрастырушы: ф.ғ.к., Әбікенов М.Т.
1-тақырып: Терминология туралы жалпы мәлімет
Сабақтың мақсаты: Әлемнің бірқатар елдерінде терминтанудың пән ретінде
дамуының өзіндік тарихы жайлы жалпы мәлімет беру. Термин және оның
негізгі белгілері жайлы түсінік қалыптастыру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1.О.Вюстер австриялық терминтанушылар мектебі
2 КСРО терминтану мектебі.
3.Прага терминтану мектебі.
Тапсырма:
Терминологиядағы қазіргі жағдайдың қалыптасуының негізгі себептеріне
тоқталу.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: конспект
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 1 апта, 1
ұпай
2-тақырып: Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі
Сабақтың мақсаты: Халықаралық терминдердің қазақ терминологиясының дамуына
қосқан үлесі мен әсері жайында түсінік беру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1Халықаралық терминдер А.Байтұрсынов,Н.Төреқұлұлы, Х.Досмұхамедұлы
еңбектерінде зерттелуі.
2 Халықаралық терминдердің Ә.Қайдар,Б.Қалиұлы,Ә.Жүнісбек ғалымдар
еңбектерінде қарастырылуы.
Тапсырма:
Көркем әдебиеттен халықаралық терминдерге мысал теріңіз.
Әдістемелік нұсқау:
Реферат – баяндаманың басылған немесе жазылған түріндегі қысқаша түрі.
Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Үлестірмелі материалдар: слайд, перфокарта
Есеп беру түрі: реферат
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 2 апта, 1
ұпай
3-тақырып: Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері
Сабақтың мақсаты: Термин шығармашылығындағы шарттылық туралы түсінік беру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1.Терминжасамдағы шарттылық
2.Күрделі терминдер құрамындағы терминденген сөздер.
Тапсырма:
Күрделі терминдердің қолданысына көз жеткізіңіз.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: конспект
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 3 апта, 1
ұпай
4-тақырып: Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық
Сабақтың мақсаты: Заң терминологиясының калыптасуы мен зерттелу жағына
тоқталу.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Заң терминдерінің лексика-граматикалық жағы.
2. Заң терминдерінің жасалу көздері немесе шығу тегі
Тапсырма:
Заң саласына қатысты әдебиеттерден терминдер теру . Жалпы халықтық тілдегі
сөздер мен терминдердің семалық құрылысындағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарға талдау жасау.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: конспект
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 4 апта, 1
ұпай
5-тақырып: Терминологиялық өріс
Сабақтың мақсаты: Діни терминдердің қолданысы мен жалпыға түсінікті болуына
назар аударту.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Дін терминдерінің лексика-граматикалық жағы.
2. Дін терминдерінің жасалу көздері немесе шығу тегі
Тапсырма:
Дін саласына қатысты әдебиеттерден терминдер теру . Жалпы халықтық тілдегі
сөздер мен терминдердің семалық құрылысындағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарға талдау жасау.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: конспект
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 5 апта, 1
ұпай
6-тақырып: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер
Сабақтың мақсаты: Абай шығармаларындағы термин сөздердің қолдану аясына
тоқталу.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Абай өлеңдеріндегі термин сөздер қолданысы
2. Абай қарасөздеріндегі терминдердің қолданылуы
Тапсырма:
Терминдердің көркем әдебиетте қолданылуына тоқталу.
Әдістемелік нұсқау: Берілген тақырып бойынша көркем шығармадан немесе өзге
де материал көздерінен қажетті мөлшерде мысалдар теру. Оларды жинақтап
картотека жасау. Картотека арнайы парақта немесе жұмыс дәптеріне жазылады.
Үлестірмелі материалдар: картотека, слайд
Есеп беру түрі: картотека
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 6 апта, 1
ұпай
7-тақырып: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы
Сабақтың мақсаты: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуына
тоқталу
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Жалпы лексикадағы сөздермен омоним болатын терминдер
2 Қазақ тіліндегі терминденуші лексика көздері
3. Жаңа ұғымды ұлттық тілде бұрыннан бар сөзбен белгілеу.
4. Термин жасаудағы негіз болған лексикалық қабаттар
Тапсырма:
Жалпы лексикадағы сөздермен омоним болатын терминдерге тоқталу. Қазақ
тіліндегі терминденуші лексика көздері жайлы мәлімет жинақтау.
Әдістемелік нұсқау: Реферат – баяндаманың басылған немесе жазылған
түріндегі қысқаша түрі. Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Үлестірмелі материалдар: слайд, мәтін
Есеп беру түрі: реферат
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 7 апта, 1
ұпай
8-тақырып: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы
жұрнақтар
Сабақтың мақсаты: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы
жұрнақтар жайында мағлұмат беру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Медицина саласына қатысты сөздердің терминденуші көздері.
2. Терминдер мен омонимдер арасындағы айырмашылықтар
Тапсырма:
Терминдердің медицина саласында қолданылуына мысал келтіру.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: конспект
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 8 апта, 1
ұпай
9-тақырып: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілер
Сабақтың мақсаты: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілері
жайында мәлімдеу.
Қарастырылатын сұрақтар:
1 Етістік, үстеу, есімдіктерден болған терминдер
Тапсырма:
Әр түрлі ғылым мен салаларға қатысты терминдердің омонимдік қатарының
болуына тоқталыңыз
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: слайд
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 9 апта, 1
ұпай
10-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі
Сабақтың мақсаты: Қазақ тіліндегі терминденуші лексика көздеріне тоқталу,
меңгерту
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Қазақ тіліндегі терминденуші лексика көздері
2. Терминдер мен омонимдер арасындағы айырмашылықтар
Тапсырма:
Терминдер мен омонимдер арасындағы айырмашылықтар
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: конспект
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 10 апта, 1
ұпай
11-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ
ғалымдарының пікірлері
Сабақтың мақсаты: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ
ғалымдарының пікірлерін талқылау арқылы білімдерін жетілдіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Жалпы қолданыстағы сөздердің лексикалық өрістен терминологиялық өріске
өтуі
2. Көнерген сөздердің терминденуі
Тапсырма:
Жалпы қолданыстағы сөздердің терминдену процесін түсіндіріңіз.
Әдістемелік нұсқау: Реферат – баяндаманың басылған немесе жазылған
түріндегі қысқаша түрі. Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: реферат
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 11 апта, 1
ұпай
12-тақырып: Кәсіби сөздердің терминденуі
Сабақтың мақсаты: Кәсіби сөздердің терминдену ерекшеліктері жайында түсінік
беру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1.А.Байтұрсынұлы- қазақ тіл білімі, әдебиеттану ғылымдарының
терминологиясын жасаушы
2. А.Байтұрсынұлы – қазақ терминологиясының ғылыми принциптері мен
тәсілдерін жасаушы
3. М.Әуезов және қазақ терминологиясы
Тапсырма:
Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі туралы ғалымдардың пікірлеріне
тоқталыңыз
Әдістемелік нұсқау: мәтінді оқу, жаңа сөздермен жұмыс, жоғарыда берілген
сұрақтарға жауап беріп, тапсырмаларды орындау.
Үлестірмелі материалдар: слайд, картотека
Есеп беру түрі: баяндама
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 12 апта, 1
ұпай
13-тақырып: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдары
Сабақтың мақсаты: Кәсіби сөздердің терминденуі жөнінде мағлұмат беру
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Кәсіби сөздердің терминденуі
2 Кәсіби сөздердің терминденуі жайлы орыс ғалымдарының пікірлері.
3. Терминденуші лексиканың өзге де көздері туралы
Тапсырма:
Кәсіби сөздердің терминденуі жайлы орыс ғалымдарының пікірлеріне тоқталу.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: конспект
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 13 апта, 1
ұпай
14-тақырып: Аймақтық лексиканың терминденуі
Сабақтың мақсаты: Аймақтық лексиканың терминденуі жөнінде түсінік беру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1 Аймақтық лексиканың ерекшеліктері
2 Аймақтық лексиканың терминденуі
Тапсырма:
Аймақтық лексиканың ерекшеліктеріне тоқталу.
Әдістемелік нұсқау: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін жасалатын
жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін алу.
Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп алынбайды,
өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: конспект
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 14 апта, 1
ұпай
15-тақырып: Қазақ терминологиясының зерттелуі
Сабақтың мақсаты: Қазақ терминологиясының зерттелуін қарастыру
Қарастырылатын сұрақтар:
1 Ө.Айтбайұлының терминологияға қатысты еңбектері
2 Ш.Құрманбайұлының терминтану саласындағы еңбектері
Тапсырма:
Ө.Айтбайұлының терминологияға қатысты еңбектеріне, Ш.Құрманбайұлының
терминтану саласындағы еңбектеріне шолу жасау.
Әдістемелік нұсқау: Реферат – баяндаманың басылған немесе жазылған
түріндегі қысқаша түрі. Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Үлестірмелі материалдар: картотека, перфокарта, тақырыпқа сай мәтіндер
Есеп беру түрі: реферат
Студенттің білімін бағалау мен тапсырмаларды орындау мерзімі: 15 апта, 1
ұпай
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
«Терминтану» пәнінен студенттің өздік жұмыстарының әдістемелік нұсқаулығы
Семей, 2013
Cтуденттің өздік жұмыстарының әдістемелік нұсқаулық 5В011700 «Қазақ тілі
мен әдебиеті» мамандығында оқитын 4 курс студенттерінің өздік жұмыстарын
орындауға бағыт беру мақсатында құрастырылған.
Құрастырушы: ф.ғ.к., Әбікенов М.Т.
1- тақырып: Терминология туралы жалпы мәлімет
Мақсаты: Терминология туралы жалпы мәлімет беру.
Тапсырма:
Әдебиет саласына қатысты терминдер бойынша мысалдар теріңіз
Қарастыратын сұрақтар:
Әдебиет саласындағы терминдердің қолданылу аясын меңгерту.
Әдістемелік нұсқаулық: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін
жасалатын жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін
алу. Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп
алынбайды, өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Жұмыс түрі: конспект
2-тақырып: Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі
Мақсаты: Терминдену, оның жолдары, негізгі талаптары туралы түсінік беру
Тапсырма:
Терминденудің жолдарына жекелей тоқталыңыз
Қарастыратын сұрақтар:
1. Терминдену туралы түсінік.
2. Термин шығармашылығын зерттеуші ғалымдар еңбектері
Әдістемелік нұсқаулық: Реферат – баяндаманың басылған немесе жазылған
түріндегі қысқаша түрі. Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Жұмыс түрі: реферат
3-тақырып: Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері
Мақсаты: Сөз таптарының терминденудегі ерекшеліктері туралы түсінік беру
Тапсырма: Есім сөз таптарынан жасалған терминдердің ерекшеліктеріне
тоқтаңыз
Қарастыратын сұрақтар:
1. Есім сөз таптарынының терминдену ерекшеліктері
2. Етістік, үстеу, есімдіктердің терминдену ерекшеліктері
Әдістемелік нұсқаулық: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін
жасалатын жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін
алу. Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп
алынбайды, өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Жұмыс түрі: конспект
4-тақырып: Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық
Мақсаты: Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық жайында
мәлімет беру.
Тапсырма:
Терминологиялық принциптерді анықтаңыз
Қарастыратын сұрақтар:
1. Медицина терминдерінің лексика-грамматикалық мағынасының болуы.
Әдістемелік нұсқаулық: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін
жасалатын жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін
алу. Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп
алынбайды, өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Жұмыс түрі: конспект
5-тақырып: Терминологиялық өріс
Мақсаты: Терминологиялық өріс аясына назар аударту, анықтама беру
Тапсырма: Терминнің қолданылу аясының болуын түсіндіріңіз
Қарастыратын сұрақтар:
1.Терминологиялық принциптердің негізгі ұғымдары
2.Өріс теориясын зерттеуші ғалымдар
Әдістемелік нұсқаулық: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін
жасалатын жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін
алу. Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп
алынбайды, өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Жұмыс түрі: конспект
6-тақырып: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер
Мақсаты: Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық
құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктері жайында түсінік қалыптастыру.
Тапсырма: Публицистика саласына қатысты терминдер бойынша мысалдар теру,
терминдердің жасалу ерекшеліктеріне назар аудар.
Қарастыратын сұрақтар:
1. Жалпыхалықтық тіл – терминологиялық лексиканы құраудың көзі
2. Өріс теориясын зерттеуші ғалымдар
Әдістемелік нұсқаулық: Берілген тақырып бойынша көркем шығармадан немесе
өзге де материал көздерінен қажетті мөлшерде мысалдар теру. Оларды жинақтап
картотека жасау. Картотека арнайы парақта немесе жұмыс дәптеріне жазылады.
Жұмыс түрі: картотека
7-тақырып: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы
Мақсаты: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуына тоқталу
Тапсырма:
Саясат ілімдеріне қатысты терминдер бойынша мысалдар теру.
Қарастыратын сұрақтар:
1. Жалпыхалықтық тіл туралы түсінік
2. Бейтерминденудің жасалу жолдары
Әдістемелік нұсқаулық: Реферат – баяндаманың басылған немесе жазылған
түріндегі қысқаша түрі. Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Жұмыс түрі: реферат
8-тақырып: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы
жұрнақтар
Мақсаты: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы жұрнақтар
жайында мағлұмат беру.
Тапсырма:
Философиялық терминдердің баламалары мен қазіргі сөздік қорды молайтудағы
ролін анықтау.
Қарастыратын сұрақтар:
Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы жұрнақтар
Әдістемелік нұсқаулық: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін
жасалатын жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін
алу. Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп
алынбайды, өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Жұмыс түрі: конспект
9-тақырып: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілер
Мақсаты: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілері жайында
мәлімдеу.
Тапсырма:
Математика саласына қатысты терминдер бойынша мысалдар теру
Қарастыратын сұрақтар:
Математика пәніне, саласына қатысты терминдердің жасалу жолдары
Әдістемелік нұсқаулық: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін
жасалатын жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін
алу. Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп
алынбайды, өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Жұмыс түрі: конспект
10-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі
Мақсаты: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуіне басты назарды аударту
Тапсырма: Астрономия/география саласына қатысты терминдер бойынша мысалдар
теру
Қарастыратын сұрақтар:
1. Астрономия/география ғылымына қатысты терминдерге тоқталу
Әдістемелік нұсқаулық: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін
жасалатын жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін
алу. Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп
алынбайды, өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Жұмыс түрі: конспект
11-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ
ғалымдарының пікірлері
Мақсаты: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ ғалымдарының
пікірлерін талқылау арқылы білімдерін жетілдіру.
Тапсырма: Тамақ өніміне қатысты терминдер бойынша мысалдар теру
Қарастыратын сұрақтар:
Тамақ өнімдеріне байланысты терминденген сөздердің лексикалық мағынасы
Әдістемелік нұсқаулық: Реферат – баяндаманың басылған немесе жазылған
түріндегі қысқаша түрі. Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Жұмыс түрі: реферат
12-тақырып: Кәсіби сөздердің терминденуі
Мақсаты: Кәсіби сөздердің терминдену ерекшеліктері жайында түсінік беру.
Тапсырма: Заң саласына қатысты терминдер бойынша мысалдар теру
Қарастыратын сұрақтар:
1. Заң терминдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері
Әдістемелік нұсқау: мәтінді оқу, жаңа сөздермен жұмыс, жоғарыда берілген
сұрақтарға жауап беріп, тапсырмаларды орындау.
Жұмыс түрі: баяндама
13-тақырып: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдары
Мақсаты: Кәсіби сөздердің терминденуі жөнінде мағлұмат беру
Тапсырма:
Экономика саласына қатысты терминдер бойынша мысалдар теру.
Қарастыратын сұрақтар:
1. Экономика және ақша айналымына қатысты халықаралық терминдердің
қолданылуы мен терминологиялық өрісі
Әдістемелік нұсқаулық: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін
жасалатын жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін
алу. Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп
алынбайды, өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Жұмыс түрі: конспект
14-тақырып: Аймақтық лексиканың терминденуі
Мақсаты: Аймақтық лексиканың терминденуі жөнінде түсінік беру.
Тапсырма:
Дене тәрбиесі саласына қатысты терминдер бойынша мысалдар теру
Қарастыратын сұрақтар:
1. Дене тәрбиесі және физиология саласының терминдерінің өзіндік
ерекшеліктері
Әдістемелік нұсқаулық: Конспект материалды толық оқып шығуынан кейін
жасалатын жазба жұмыс. Ол мәтіннен қысқаша түсінік алып, керекті жерлерін
алу. Автордың негізгі ойлары конспект жасауда сөзбе-сөз көшіріліп
алынбайды, өзіндік оймен қорытынды жасалып жазылады.
Жұмыс түрі: конспект
15-тақырып: Қазақ терминологиясының зерттелуі
Мақсаты: Қазақ терминологиясының зерттелуіне қарастыру
Тапсырма:
Еркін тақырыпта қоғамдық қолданыстағы терминдерге ерекше тоқталу арқылы
терминдердің сөздік қордағы өзге сөздерден айырмашылығын байқату.
Қарастыратын сұрақтар:
1. Терминдердің әр салаға қатысты қолданылуы
Әдістемелік нұсқаулық: Реферат – баяндаманың басылған немесе жазылған
түріндегі қысқаша түрі. Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Жұмыс түрі: реферат
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
«Терминтану» пәнінен студенттің білімін бақылау және бағалау жүйесі
Семей, 2013
1.Межелік бақылауға арналған тапсырмалар
1. Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі
2. Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері
3. Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық
4. Терминологиялық өріс
5. Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық құрылысндағы
ұқсастықтар мен өзгешеліктер
6. Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы
7. Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы жұрнақтар
2. Межелік бақылауға арналған тапсырмалар
1. Жалпыхалықтық тіл – терминологиялық лексиканы құраудың көзі
2. Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен трминдердің семалық құрылысындағы
өзгешеліктер
3. Бейтерминдену (детерминология) туралы түсінік
4. Бейтерминденудің жасалу жолдары
5. Бейтерминдену жайлы орыс ғалымарының пікірлері
6. Терминдер мен омонимдердің арасындағы айырмашылықтар
7. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминдену жолдары
3. «Терминтану» пәні бойынша емтихан сұрақтары
1. Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі
2. Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері
3. Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық
4. Терминологиялық өріс
5. Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен терминдердің семалық құрылысндағы
ұқсастықтар мен өзгешеліктер
6. Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы
7. Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы жұрнақтар
8. Есім сөз таптарынының терминдену ерекшеліктері
9. Етістік, үстеу, есімдіктердің терминдену ерекшеліктері
10. Термин шығармашылығындағы шарттылық туралы түсінік
11. Терминологиялық лексиканың қалыптасу көздері
12. Терминологиялық принциптер
13. Өріс туралы ұғым
14. Өріс теориясын зерттеуші ғалымдар
15. Жалпыхалықтық тіл – терминологиялық лексиканы құраудың көзі
16. Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен трминдердің семалық құрылысындағы
өзгешеліктер
17. Бейтерминдену (детерминология) туралы түсінік
18. Бейтерминденудің жасалу жолдары
19. Бейтерминдену жайлы орыс ғалымарының пікірлері
20. Терминдер мен омонимдердің арасындағы айырмашылықтар
21. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминдену жолдары
4. Курс бойынша тест тапсырмалары
1. Термин дегеніміз не?
А) Жер-су атаулары
Б) Тіл-тілдің кез-келген ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларында
қолданылатын арнаулы сөздер
С) Аномолия
Д) Полисемия
Е) Диалекті сөздер
2. Заттың не құбылыстың әр түрлі түр сипатына байланысты ешбір мағынасыз
сөздерді ғылым тілінде қалай атайды?
А) Мононим Б) Омоним С) Полионим Д) Дублет Е)
Пуризм
3. Туынды түбір терминді тап:
А) темір бетон, ұшбұрыш Б) бал, газ С) бастауыш,
баяндауыш
Д) шайтан, арба, отау Е) СССР, КазГУ
4. Лингвистикаға байланысты термин сөздерді көрсет:
А) вербалдану, ассемиляция, эпентеза Б) апатрид, вето, дотация С)
қол, қосын, ләшкер
Д) қандауыр, лимфа тамырлары, қанды несеп Е) жабық хат, сұрау
хат, білдірлі
5. Араб-парсы тілдерінен енген кірме сөздерді тап:
А) атан, қом Б) мектеп, медресе С) вагон, фабрика Д) кемеңгер,
қайраткер Е) шай, заң
6. Терминдердің құрылымдық жүйесін неше ыңғайға қарап бөлуге болады?
А) 10 Б) 5 С) 2 Д) 3 Е) 1
7. Терминге тән басты белгілерді көрсет:
А) дәлдік, қысқалық, жүйелілік Б) ауытқушылық, пішіндемелік,
ортақшылдық
С) мағына, атау, қысқалық Д) икемділік, жүйелілік, абсолюттілік
Е) абстрактылық, дерексіздік, агрессивтілік
8. Интернационалдық терминдерді тап:
А) компьютер, президент Б) мөр, мүдір С)
аруақ, аят
Д) жасаң, шәргілдік Е) жылт, дабырық
9. Термин жасауда ерекше роль атқарған журнал
А) Егемен Қазақстан Б) Жұлдыз С) Ара (Шмель) Д)
Айқап Е) Абай
10. Термин деген атау рим мифологиясында қалай аталған?
А) сурет, өнер Б) шек, шекара құдайы С) ой, логика
Д) таяқша, жазу құралы Е) ілім, білім
11. Ғ.Мұсабаев өзінің 1905 жылы шыққан «Современный казахский язык» деп
аталатын еңбегінде революцияға дейінгі орыс тілінен енген сөздерді неше
кезеңге бөледі?
А) 1 Б) 5 С) 6 Д) 8 Е) 3
12. Ең алғашқы жазу түрін көрсет
А) идиографиялық жазу Б) идеологиялық жазу С)
алфавиттік жазу
Д) пиктографиялық жазу Е) керилица
13. Қай жылы барлық түркі халықтары латын әрпін қабылдап бітті?
А) 1942 Б) 1950 С) 1930 Д) 1922 Е) 1918
14. 1936 жылы Совет Одағының халықтары қай алфавитке көше бастады?
А) араб алфавитіне Б) қытай алфавитіне С) ұйғыр
алфавитіне
Д) орыс алфавитіне Е) латын алфавитіне
15. 1933 жылы құрылған Мемлекеттік терминология комиссиясының тұңғыш
преседателі кім?
А) А.Байтұрсынов Б) Қ.Жұбанов С) Қ.Бірімжанов Д) К.Бегалин
Е) А.Аруджев
16. Тілдік емес терминдерді көрсет
А) 16, cos Б) революция, совет С) теория, негіз Д) ГЭС, СЭС
Е) диадор, гиодезия
17. Фразеологиялық терминдерді көрсет
А) күкіртті азот, жазушылар одағы Б) қызыл әскер, ақ отау
С) АТУ, МГУ
Д) кент, РайПо Е) ежелгі заман, тарихи заман
18. «Терминдер тек зат есім болу керек» деген теорияны ұстанған кім?
А) І.Кеңесбаев. Б) Д.Э.Разенталь. С) Г.О.Винокур. Д) А.А.Аруджев. Е)
М.А.Теренкова
19. 1936 жылы «Терминологиялық сөздік» қандай атпен жұрт қолына тиді?
А) «Терминдердің спецификасы жөнінде» Б) «Қазақ терминологиясының
мәселелері»
С) «Қазақ тілі терминдері» Д) «Терминдер туралы»
Е) «Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас»
20. Термин жасаудың негізгі тәсілдері
А) семантикалық, синтаксистік, морфологиялық, қысқарту.
Б) философиялық, әлеуметтік, фонетикалық.
С) сөзжасамдық, структуралық, семасиологиялық.
Д) синтетикалық, романтикалық, философиялық.
Е) синтаксистік, графикалық, схемалық
21. Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған терминді ата
А) хабаршы Б) аттестация С) қоғам Д) мәжіліс Е)
үш бұрыш
22. Ғылыми-техникалық терминдерді қалыптастырудың негізгі үш тәсілін
көрсетіп берген кім?
А) А.Краковетцкая. Б) С.Лотте. С) Н.Молодец. Д)
С.Акаев. Е) Ш.Біләл.
23. Калька тәсілі дегеніміз не?
А) жарыспалы түрде аударма Б) мағынасыз аудару
С) лексикографияны негізге ала отырып аудару Д) сөзбе-сөз аудару
Е) қысқартып аудару
24. Терминология ғылымында калька тәсілінің неше түрі бар?
А) 5 Б) 6 С) 2 Д) 3 Е) 4
25. Лексикалық кальканы көрсет
А) ударник - екпін, совет - кеңес, сухотка - сему
Б) температура - дене қызуы, белая горячка - маскүнем елесі
С) желудок – қарынша, мозжечок – мыйшық
Д) агропромышленность – агроөнеркәсіп
Е) пенсионер – зейнеткер, соревнования – жарыс
26. Терминологиялық сөздіктерді шығаруда негізге алатын ең қиын
мәселелердің бірі
А) терминологиялық тәжірибе Б) терминдерді сұрыптау
С) авторлық ізденістер Д) терминологиялық дублеттер Е)
метафоризация тәсілі
27. Кез – келген жарыспалы қатарлардың сұрыпталуы үшін қандай ұстанымдар
қажет?
А) интернационалдық меже, ұлттық меже Б) синонимдік меже, антонимдік
меже
С) семантикалық меже, кірме терминдер межесі
Д) актуальді меже, сәйкестік меже, эстетикалық меже
Е) салыстырмалы меже, сипаттамалы меже
28. Терминологиялық сөздік жасауда ұстанатын негізгі бағдар
А) терминологиялық сөздіктің қандай мақсаттарды жүзеге асыруға қызмет
ететіндігі
Б) қанша терминді қамтуына қызмет етуі С) антонимдік сыңарын беруге
қызмет етуі
Д) сөзжасамдық құрлымын анықтауға қызмет етуі
Е) тіркесімдік қабілетін зерттеуге қызмет етуі
29. Термин жүйе дегеніміз не?
А) когнитивтік термин тану Б) лингвистикалық термин тану
С) адам санасының дамуы, дүниетанымының тереңдеуі мен әлемді теориялық
тұрғыдан танып-білудің көрінісі
Д) мағынасы нақтылы, тұлғасы ықшам терминдер
Е) ұлттық сипатқа ие болған терминдер
30. Когнитифтік терминология термин жүйенің қандай қасиетінің негізінде
қалыптасқан?
А) логикалық Б) салыстырмалы С) танымдық Д) философиялық Е)
діни
31. Терминдерде қандай қызмет болмайды?
А) аналитикалық, семантикалық Б) морфологиялық, фонетикалық
С) мононимдік, полионимдік Д) структуралық, әлеуметтік Е) эмоциональді -
экспрессивті
32. Терминдердің өздеріне тән басты қасиеті
А) көп мағыналылық Б) дара мағыналылық С) ауыспалы
мағыналылық
Д) номенклатуралық Е) структуралық
33. Пиктографиялық жазу латын тілінен аударғанда қандай мағына береді?
А) пикус – ерекше идея, ой Б) пикус – салынған сурет С)
пикус - әріптік жазу
Д) пикус – сүю Е) пикус - өнер
34. 50-жылдардағы Мемтерминкомның белсенді мүшелерікімдер?
А) А.Байтұрсынов, Т.Жұбанов, Х.Тілемісов Б) Қ.Шәріпов, С.Аманжолов,
А.Әлдиев
С) С.Бәйішев, Қ.Сағындықов, Т.Сауранбаев Д) Ә.Кекілев, З.Омаров,
Р.Сайлаубаев
Е) М.Қаратаев, Т.Мұсақұлов, Х.Хасенов
35. «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі» қай жылы жарық көрді?
А) 1929 ж. Б) 1930 ж. С) 1932 ж. Д) 1934 ж. Е)
1936 ж.
36. Терминдердің тура енуі дегеніміз не?
А) морфологиялық тәсіл арқылы енуі Б) бір тілден бір тілге тура енуі
С) қысқарту тәсілі арқылы енуі Д) фонетикалық тәсіл арқылы тура енуі
Е) синтетикалық тәсіл арқылы енуі
37. Еркін емес тіркесті терминде тап
А) балмұздақ Б) абсолюттік ақиқат С) рухани тәрбие Д) қара топырақ
Е) екітілділік
Монғол тілінен енген кірме сөздерді көрсет
А) құдірет, ораза Б) алтын, аймақ С) старшын, генерал Д) шай, заң
Е) дұлыға, медресе
38. Өмірбаян сөзі қандай тәсіл арқылы жасалған термин?
А) морфологиялық Б) синтетикалық С) семантикалық Д) қысқарту тәсілі Е)
синтаксистік
39. «Дербес мағынасы бар кез-келген сөз, мейлі ол зат есім болсын, мейлі ол
сын есім болсын, тіпті етістік пен үстеу де термин бола алады» деген
пікірді айтқан кім?
А) А.Оруджев Б) А.Щеглова С) О.Винокур Д) Р.Сыздықова
Е) Н.Сауранбаев
40. Соңғы кездері жекелеген сала терминдері бойынша неше диссертация
қорғалды?
А) 20 Б) 5 С) 8 Д) 9 Е) 10
41. Химия саласына байланысты терминді көрсет
А) нота Б) құмтек С) морфйология Д) қаржы Е)
процент
42. Термин қандай сипатты сөз?
А) әлеуметтік Б) тарихи С) логикалық Д) философиялық
Е) танымдық
43. Термин жасаудың неше қыры бар?
А) 2 Б) 4 С) 6 Д) 3 Е) 9
44. Термин ғылым үшін қандай құрал болып табылады?
А) логикалық құрал Б) философиялық құрал С) ғылыми
қатынас құралы
Д) танымдық құрал Е) діни құрал
45. Қазақ тілінде термин жасау тіліміздегі қандай процесс аумағына кіреді?
А) фонетикалық процесске Б) фтзиологиялық процесске С)
сөзжасам процесіне
Д) биологиялық процесске Е) табиғи процесске
46. ХХ ғ. Басынан бастап 30-ыншы жылдарға дейінгі қазақ терминологиясының
дамуы кімнің есімімен байланысты?
А) Қ.Жұбанов Б) А.Байтұрсынов С) С.Аманжолов Д) К.Аханов Е)
І.Кеңесбаев
47. Қай жылдар арлығында терминком өз жұмысын тоқтатқан еді?
А) 1933-1934жж. Б) 1934-1937 жж. С) 1937-1945 жж. Д) 1945-1946 жж. Е)
1939-1945 жж.
48. 1945 жылдан бастап терминкомды кім басқарды?
А) К.Аханов Б) Ә.Қайдаров С) Г.Қарақұлова Д) І.Омаров
Е) А.Сарсенбаев
49. Соңғы жылдары қай министр терминком жұмысын жандандыруға, жалпы
терминология мәселелеріне айрықша мән беріп отыр?
А) М.Жолдасбеков Б) Ә.Қайдаров С) Г.Қарақұлова Д) М.Құл-Мұхаммед Е)
Д.Ахметов
ІІ нұсқа.
1. «Операция» деген термин қай салада қолданылады?
А) математика Б) медицина С) тіл білімінде Д) технологияда
Е) аталған салалардың барлығында
2. «Термин дегеніміз арнайы заттар, ұғымдарды дәл белгілеу үшін жасалған,
тілдегі арнайы сөздер мен сөз тіркесі» деген пікірді қай лингвист
айтқан?
А) А.Байтұрсынов Б) А.Ахманова С) І.Кеңесбаев Д) Қ.Жұбанов
Е) Ә.Хасенов
3. «Төл терминге төте жол» деген мақаланың авторы кім?
А) Е.Әбдірәсілов Б) Э.Әлеова С) Б.Мақатов Д) Е.Болатханов
Е) Н.Сейітов
4. «Терминдер тек зат есім болу тиіс» деген пікірдің авторы
А) В.Виноградов Б) В.Радлов С) О:Винокур Д) Ф.де Соссюр Е)
Бодуен де Куртенэ
5. Терминологиялық сөздіктерді түзуде негізге алатын әдістемелік
бағдарларды көрсет
А) фразеологиялық, семиотикалық Б) синтаксистік, морфологиялық
С) уақыттық, тілдік Д) діни, моральдық
6. Кішігірім, ұстауға, алып жүруге қолайлы болып келетін терминологиялық
сөздікті көрсет
А) аударма Б) энциклопедиялық С) арнайы Д) қалталы Е)
этимологиялық
7. Түбір тұлғалы терминді көрсет
А) ауа, құм, су Б) балалар, тоңазытқыш, иіс май С) жеті шелпек, жеті
қазына, жеті жұрт
Д) АТС, МГУ Е) колхоз, совхоз
8. Неонимиялық зерттеулер нәтижесінде өзге тілдерде жаңа терминдерді
дүниеге келтіруге қолайлы тәсілді көрсет
А) морфологиялық Б) синтаксистік С) лексика-семантикалық
Д) семантикалық Е) қысқарту
9. Туынды түбір терминді көрсет
А) балабақша, малшы Б) сурет, өнер С) қолөнер, кітап Д) ауа, әуе Е)
сиыр, қора
10. Тілдік емес терминдерді көрсет
А) S =a х b Б) атаусөз С) ұшақ Д) теңізші Е) ядро
11. С.Ақаевтың еңбегін көрсет
А) «Терминдерге жаңаша көзқарас» Б) «Терминнің танымдық табиғаты»
С) «Термины и слово»
Д) «Вопросы займствования и опорядочения иноязычных терминов и
терминоэлементов»
Е) «Некоторые проблемы терминологической синонимий»
12. «Пласт» геологиялық терминнің қазақ тіліндегі баламасын көрсет
А) зат Б) атау С) аптау Д) кірне Е) қойнауқат
13. Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамында ең көп кездесетін кірме сөз
А) араб Б) парсы С) орыс Д) қытай Е) монғол
14. В.Н.Молодец синонимдер тән емес терминдерді қалай атаған?
А) омоним Б) синоним С) мононимдер Д) дублеттер Е)
полионимдер
15. Изба, Печь тәрізді сөздер қай әдеби ескерткіште пайдаланылған?
А) Диуани лұғат ит-Түрік Б) Кодекс куманикус С) Түбі бір
түркі тілі
Д) Құтты білік Е) Диуани хикмет
16. Қай ғылым салаларына жарыспалық пен синонимия тән емес?
А) математика, физика, химия Б) тарих, география, құқық
С) педагогика, психология, логика Д) этика, геология, астрономия
Е) медицина, философия, экономика
17. «Дублет сөздер мен синонимия лингвистикалық термин жүйесінің ажырамас
бір бөлігі» деген пікірдіңавторы кім?
А) В.Н.Молодец Б) В.Воноградов С) С.Ахманова Д) М.Мұсабаев Е)
Н.Будагов
18. «Терминология ғылымтану ілімінің негізгі саласы» деген пікірді кім
айтқан?
А) Б:Абдулу-Ғазиз Б) Р.Сауранбаев С) Ш.Біләл Д) Н.Баскаков
Е) Е.Реформатский
19. В.Н.Молодец үш синонимнен артық терминдерді қалай атаған?
А) мононимдер Б) полионимдер С) эфемизмдер Д) историзмдер
Е) варваризмдер
20. В.Н.Молодец полионимдерге қандай типтегі дублеттерді жатқызған?
А) синонимдік жұптар Б) сөзжасамдық жүйе С) интернационалдық-
ұлттық калька
Д) антонимдік жүйе Е) аналитикалық
21. Синоним мен дублеттің ара жігін қандай белгілері бойынша анықтауға
болады?
А) формальдік және семантикалық Б) интернациональдық және калькалау
С) лингвистикалық және синонимдік Д) синонимдік және морфологиялық
Е) терминологиялық және антонимдік
22. Термин сөз бір ұғымды білдіру үшін қолданылатындықтан, бір ұғымның
бірнеше атауының болуы дұрыс па?
А) дұрыс Б) дұрыс емес С) мүмкін Д) болмауы мүмкін Е)
ешқайсысы дұрыс емес
23. Соғды жазуы қашан пайда болды?
А) ҮІІІғ. Б) ҮІІғ. С) Үғ. Д) ІІІғ. Е) Іғ.
24. «... парсы тілі нағыз құбылмалы ойнақы тіл. Егер алты әрпі бір-біріне
ұқсас тұратын және дауыстылары жоқ қарғыс атқыр араб алфавиті болмаса
мен бүкіл грамматикасын 48 сағаттың ішінде үйреніп алуға тырысар едім»
деген пікірдің авторы
А) Н.Нариманов Б) В.И.Ленин С) Ф.Энгельс Д) К.Маркс Е)
В.Винокур
25. Ғылыми-техникалық терминдерді қалыптастырудың кеңестік терминология
мектебінің негізін қалаушы кім?
А) Краковецкая Б) Лотте С) Молодец Д) Ақаев Е) Хасенов
26. «... араб, иран тілдерінің әсері дегенде иран тілінің әсері араб
тілінен гөрі ертерек басталғанын да жоққа шығармаймыз» деген сөздің
автоы кім?
А) С.Исаев Б) Ә.Кекілбаев С) Н.Баскаков Д) Р.Бадагов Е)
К.Мұсабаев
27. Мектеп ісіне байланысты терминдік қашарды көрсет
28. А) төреші, Адам іс-әрекетінің атауыштық және танымдық қабатын қандай
тәсіл арқылы жасалған терминдер құрайды?
А) метафора тәсілі Б) аналитикалық тәсіл С) калька тәсілі
Д) синтетикалық тәсіл Е) морфологиялық тәсіл
29. Бакуде түркі тілдес халықтар жазуын латындастыруға бағытталған
Бүкілодақтық тюркологияның І съезі қай жылы өтті?
А) 1928 ж. Б) 1926 ж. С) 1948 ж. Д) 1861 ж. Е) 1965 ж.
30. 1926 жылы Орталық Комитет құрылды. Осы Комитеттің басшысы кім болды?
А) Қ.Жұбанов Б) Ж.Вандрнес С) А.Байтұрсынов Д) К.Шәріпов
Е) С.Агамалы-оғлы
31. Спорт ойындарына қатысты термин сөздерді көрсет
А) ринг, раунд, гонг Б) скальпель, шприц, пышақ
С) партизан, бюро, депо Д) мундир, офицер, матрац
Е) дәптер, кітап, қалам
32. «Термин сөздер жай сөз емес, ерекше құнды мағынасы айқын әрі терең,
асыл сөз» деген пікірді кім айтқан?
А) А.Байтұрсынов Б) С.Аманжолов С) А.Әбдірахманов Д) Ғ.Сланова
Е) П.Лафарг
33. Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған термин сөзді көрсет
А) әнші, хабаршы Б) КазГУ С) сенім хат, көз-қарас Д) совхоз,
колхоз Е) өнеркәсіп
34. Аббревиацияланған термин сөздерді көрсет
А) өнертапқыш, министр Б) КазГЮА С) колхоз Д) ұшбұрыш
Е) қолтаңба
35. Қай тәсіл арқылы термин сөзбе-сөз аударылады?
А) түбір Б) мағыналық құрылым С) аналитикалық
Д) морфологиялық Е) семиотикалық
36. ӘР алуан техника атаулары, медицина және басқа салаларында қолданылатын
құрал-саймандардың атауын білдіретін термин сөздерді көрсет
А) ЖенПИ Б) ГАЗ-24 С) РайПО Д) ТОО, АҚССР Е) МГУ, АГУ
37. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған терминдер қалай жасалады?
А) қосымшалар арқылы Б) терминологиялық дублеттер арқылы
С) қысқарту арқылы Д) сөзбе-сөз аударылу арқылы Е) бірігу арқылы
38. Қоғам, атақ, орта, күрес деген сөздер қай тәсілге жатады?
А) морфологиялық Б) калька С) семантикалық Д) қысқарту
Е) синтаксистік
39. Қолтырауын, жемсақ, сұртышқан, тоқалтіс осындай жұптарды тіл
зерттеушілері қалай атайды?
А) ретерминологизациялау Б) аббревиациялау С) терминологиялық
дублеттер Д) полисемия Е) терминдерді сұрыптау
40. Диалектілердің терминденуі қай тәсіл аумағында қаралады?
А) морфологиялық Б) синтаксистік С) сөзжасамдық Д) семантикалық
Е) фонетикалық
41. Термин дегеніміз не?
А) Жер-су атаулары
Б) Тіл-тілдің кез-келген ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларында
қолданылатын арнаулы сөздер
С) Аномолия
Д) Полисемия
Е) Диалекті сөздер
42. Заттың не құбылыстың әр түрлі түр сипатына байланысты ешбір мағынасыз
сөздерді ғылым тілінде қалай атайды?
А) Мононим Б) Омоним С) Полионим Д) Дублет Е)
Пуризм
43. Туынды түбір терминді тап:
А) темір бетон, ұшбұрыш Б) бал, газ С) бастауыш,
баяндауыш
Д) шайтан, арба, отау Е) СССР, КазГУ
44. Лингвистикаға байланысты термин сөздерді көрсет:
А) вербалдану, ассемиляция, эпентеза Б) апатрид, вето, дотация С)
қол, қосын, ләшкер
Д) қандауыр, лимфа тамырлары, қанды несеп Е) жабық хат, сұрау
хат, білдірлі
45. Араб-парсы тілдерінен енген кірме сөздерді тап:
А) атан, қом Б) мектеп, медресе С) вагон, фабрика Д) кемеңгер,
қайраткер Е) шай, заң
46. Терминдердің құрылымдық жүйесін неше ыңғайға қарап бөлуге болады?
А) 10 Б) 5 С) 2 Д) 3 Е) 1
47. Терминге тән басты белгілерді көрсет:
А) дәлдік, қысқалық, жүйелілік Б) ауытқушылық, пішіндемелік,
ортақшылдық
С) мағына, атау, қысқалық Д) икемділік, жүйелілік, абсолюттілік
Е) абстрактылық, дерексіздік, агрессивтілік
48. Интернационалдық терминдерді тап:
А) компьютер, президент Б) мөр, мүдір С)
аруақ, аят
Д) жасаң, шәргілдік Е) жылт, дабырық
49. Термин жасауда ерекше роль атқарған журнал
А) Егемен Қазақстан Б) Жұлдыз С) Ара (Шмель) Д)
Айқап Е) Абай
50. Термин деген атау рим мифологиясында қалай аталған?
А) сурет, өнер Б) шек, шекара құдайы С) ой, логика
Д) таяқша, жазу құралы Е) ілім, білім
Д) орыс алфавитіне Е) латын алфавитіне
ІІІ нұсқа
1.Ғылыми-техникалық терминдерді қалыптастырудың кеңестік терминология
мектебінің негізін қалаушы кім?
А) Краковецкая Б) Лотте С) Молодец Д) Ақаев Е) Хасенов
2. «... араб, иран тілдерінің әсері дегенде иран тілінің әсері араб
тілінен гөрі ертерек басталғанын да жоққа шығармаймыз» деген сөздің
автоы кім?
А) С.Исаев Б) Ә.Кекілбаев С) Н.Баскаков Д) Р.Бадагов Е)
К.Мұсабаев
3. Адам іс-әрекетінің атауыштық және танымдық қабатын қандай тәсіл арқылы
жасалған терминдер құрайды?
А) метафора тәсілі Б) аналитикалық тәсіл С) калька тәсілі
Д) синтетикалық тәсіл Е) морфологиялық тәсіл
4. Бакуде түркі тілдес халықтар жазуын латындастыруға бағытталған
Бүкілодақтық тюркологияның І съезі қай жылы өтті?
А) 1928 ж. Б) 1926 ж. С) 1948 ж. Д) 1861 ж. Е) 1965 ж.
5. 1926 жылы Орталық Комитет құрылды. Осы Комитеттің басшысы кім болды?
А) Қ.Жұбанов Б) Ж.Вандрнес С) А.Байтұрсынов Д) К.Шәріпов Е)
С.Агамалы-оғлы
қарсылас, секундант Б) оқулық, шәкірт, ұстаз
С) литосфера, гидросфера, биосфера Д) медбике, врач, дәрігер
Е) омоним, синоним, антоним
6. Спорт ойындарына қатысты термин сөздерді көрсет
А) ринг, раунд, гонг Б) скальпель, шприц, пышақ С) партизан,
бюро, депо
Д) мундир, офицер, матрац Е) дәптер, кітап, қалам
7. «Термин сөздер жай сөз емес, ерекше құнды мағынасы айқын әрі терең,
асыл сөз» деген пікірді кім айтқан?
А) А.Байтұрсынов Б) С.Аманжолов С) А.Әбдірахманов Д) Ғ.Сланова
Е) П.Лафарг
8. Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған термин сөзді көрсет
А) әнші, хабаршы Б) КазГУ С) сенім хат, көз-қарас Д) совхоз,
колхоз Е) өнеркәсіп
9. Аббревиацияланған термин сөздерді көрсет
А) өнертапқыш, министр Б) КазГЮА С) колхоз Д) ұшбұрыш, қолтаңба
10. Қай тәсіл арқылы термин сөзбе-сөз аударылады?
А) түбір Б) мағыналық құрылым С) аналитикалық
Д) морфологиялық Е) семиотикалық
11. ӘР алуан техника атаулары, медицина және басқа салаларында қолданылатын
құрал-саймандардың атауын білдіретін термин сөздерді көрсет
А) ЖенПИ Б) ГАЗ-24 С) РайПО Д) ТОО, АҚССР Е) МГУ, АГУ
12. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған терминдер қалай жасалады?
А) қосымшалар арқылы Б) терминологиялық дублеттер арқылы
С) қысқарту арқылы Д) сөзбе-сөз аударылу арқылы Е) бірігу арқылы
13. Қоғам, атақ, орта, күрес деген сөздер қай тәсілге жатады?
А) морфологиялық Б) калька С) семантикалық Д) қысқарту
Е) синтаксистік
14. Қолтырауын, жемсақ, сұртышқан, тоқалтіс осындай жұптарды тіл
зерттеушілері қалай атайды?
А) ретерминологизациялау Б) аббревиациялау С) терминологиялық дублеттер
Д) полисемия Е) терминдерді сұрыптау
15. Диалектілердің терминденуі қай тәсіл аумағында қаралады?
А) морфологиялық Б) синтаксистік С) сөзжасамдық Д) семантикалық
Е) фонетикалық
41. Термин дегеніміз не?
А) Жер-су атаулары
Б) Тіл-тілдің кез-келген ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларында
қолданылатын арнаулы сөздер
С) Аномолия
Д) Полисемия
Е) Диалекті сөздер
16. Заттың не құбылыстың әр түрлі түр сипатына байланысты ешбір мағынасыз
сөздерді ғылым тілінде қалай атайды?
А) Мононим Б) Омоним С) Полионим Д) Дублет Е)
Пуризм
17. Туынды түбір терминді тап:
А) темір бетон, ұшбұрыш Б) бал, газ С) бастауыш,
баяндауыш
Д) шайтан, арба, отау Е) СССР, КазГУ
18. Лингвистикаға байланысты термин сөздерді көрсет:
А) вербалдану, ассемиляция, эпентеза Б) апатрид, вето, дотация С)
қол, қосын, ләшкер Д) қандауыр, лимфа тамырлары, қанды несеп
Е) жабық хат, сұрау хат, білдірлі
19. Араб-парсы тілдерінен енген кірме сөздерді тап:
А) атан, қом Б) мектеп, медресе С) вагон, фабрика Д) кемеңгер,
қайраткер Е) шай, заң
20. Терминдердің құрылымдық жүйесін неше ыңғайға қарап бөлуге болады?
А) 10 Б) 5 С) 2 Д) 3 Е) 1
21. Терминге тән басты белгілерді көрсет:
А) дәлдік, қысқалық, жүйелілік Б) ауытқушылық, пішіндемелік,
ортақшылдық С) мағына, атау, қысқалық Д) икемділік,
жүйелілік, абсолюттілік
Е) абстрактылық, дерексіздік, агрессивтілік
22. Интернационалдық терминдерді тап:
А) компьютер, президент Б) мөр, мүдір С)
аруақ, аят
Д) жасаң, шәргілдік Е) жылт, дабырық
23. Термин жасауда ерекше роль атқарған журнал
А) Егемен Қазақстан Б) Жұлдыз С) Ара (Шмель) Д)
Айқап Е) Абай
24. Термин деген атау рим мифологиясында қалай аталған?
А) сурет, өнер Б) шек, шекара құдайы С) ой, логика
Д) таяқша, жазу құралы Е) ілім, білім
Д) орыс алфавитіне Е) латын алфавитіне
25. «Операция» деген термин қай салада қолданылады?
А) математика Б) медицина С) тіл білімінде Д) технологияда
Е) аталған салалардың барлығында
26. «Термин дегеніміз арнайы заттар, ұғымдарды дәл белгілеу үшін жасалған,
тілдегі арнайы сөздер мен сөз тіркесі» деген пікірді қай лингвист
айтқан?
А) А.Байтұрсынов Б) А.Ахманова С) І.Кеңесбаев Д) Қ.Жұбанов
Е) Ә.Хасенов
27. «Төл терминге төте жол» деген мақаланың авторы кім?
А) Е.Әбдірәсілов Б) Э.Әлеова С) Б.Мақатов Д) Е.Болатханов
Е) Н.Сейітов
28. «Терминдер тек зат есім болу тиіс» деген пікірдің авторы
А) В.Виноградов Б) В.Радлов С) О:Винокур Д) Ф.де Соссюр
Е) Бодуен де Куртенэ
29. Терминологиялық сөздіктерді түзуде негізге алатын әдістемелік
бағдарларды көрсет
А) фразеологиялық, семиотикалық Б) синтаксистік, морфологиялық
С) уақыттық, тілдік Д) діни, моральдық
30. Кішігірім, ұстауға, алып жүруге қолайлы болып келетін терминологиялық
сөздікті көрсет
А) аударма Б) энциклопедиялық С) арнайы Д) қалталы
Е) этимологиялық
31. Түбір тұлғалы терминді көрсет
А) ауа, құм, су Б) балалар, тоңазытқыш, иіс май С) жеті шелпек, жеті
қазына, жеті жұрт Д) АТС, МГУ Е) колхоз, совхоз
32. Неонимиялық зерттеулер нәтижесінде өзге тілдерде жаңа терминдерді
дүниеге келтіруге қолайлы тәсілді көрсет
А) морфологиялық Б) синтаксистік С) лексика-семантикалық
Д) семантикалық Е) қысқарту
33. Туынды түбір терминді көрсет
А) балабақша, малшы Б) сурет, өнер С) қолөнер, кітап Д) ауа, әуе
Е) сиыр, қора
34. Тілдік емес терминдерді көрсет
А) S =a х b Б) атаусөз С) ұшақ Д) теңізші Е) ядро
35. С.Ақаевтың еңбегін көрсет
А) «Терминдерге жаңаша көзқарас» Б) «Терминнің танымдық табиғаты»
С) «Термины и слово»
Д) «Вопросы займствования и опорядочения иноязычных терминов и
терминоэлементов»
Е) «Некоторые проблемы терминологической синонимий»
36. «Пласт» геологиялық терминнің қазақ тіліндегі баламасын көрсет
А) зат Б) атау С) аптау Д) кірне Е) қойнауқат
37. Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамында ең көп кездесетін кірме сөз
А) араб Б) парсы С) орыс Д) қытай Е) монғол
38. В.Н.Молодец синонимдер тән емес терминдерді қалай атаған?
А) омоним Б) синоним С) мононимдер Д) дублеттер
Е) полионимдер
39. Изба, Печь тәрізді сөздер қай әдеби ескерткіште пайдаланылған?
А) Диуани лұғат ит-Түрік Б) Кодекс куманикус С) Түбі бір
түркі тілі Д) Құтты білік Е) Диуани хикмет
40. Қай ғылым салаларына жарыспалық пен синонимия тән емес?
А) математика, физика, химия Б) тарих, география, құқық
С) педагогика, психология, логика Д) этика, геология, астрономия
Е) медицина, философия, экономика
41. «Дублет сөздер мен синонимия лингвистикалық термин жүйесінің ажырамас
бір бөлігі» деген пікірдіңавторы кім?
А) В.Н.Молодец Б) В.Воноградов С) С.Ахманова Д) М.Мұсабаев
Е) Н.Будагов
42. «Терминология ғылымтану ілімінің негізгі саласы» деген пікірді кім
айтқан?
А) Б.Абдулу-Ғазиз Б) Р.Сауранбаев С) Ш.Біләл Д) Н.Баскаков
Е) Е.Реформатский
43. В.Н.Молодец үш синонимнен артық терминдерді қалай атаған?
А) мононимдер Б) полионимдер С) эфемизмдер Д) историзмдер
Е) варваризмдер
44. В.Н.Молодец полионимдерге қандай типтегі дублеттерді жатқызған?
А) синонимдік жұптар Б) сөзжасамдық жүйе С) интернационалдық-
ұлттық калька Д) антонимдік жүйе Е) аналитикалық
45. Синоним мен дублеттің ара жігін қандай белгілері бойынша анықтауға
болады?
А) формальдік және семантикалық Б) интернациональдық және калькалау
С) лингвистикалық және синонимдік Д) синонимдік және
морфологиялық Е) терминологиялық және антонимдік
46. Термин сөз бір ұғымды білдіру үшін қолданылатындықтан, бір ұғымның
бірнеше атауының болуы дұрыс па?
А) дұрыс Б) дұрыс емес С) мүмкін Д) болмауы мүмкін
Е) ешқайсысы дұрыс емес
47. Соғды жазуы қашан пайда болды?
А) ҮІІІғ. Б) ҮІІғ. С) Үғ. Д) ІІІғ. Е) Іғ.
48. «... парсы тілі нағыз құбылмалы ойнақы тіл. Егер алты әрпі бір-біріне
ұқсас тұратын және дауыстылары жоқ қарғыс атқыр араб алфавиті болмаса
мен бүкіл грамматикасын 48 сағаттың ішінде үйреніп алуға тырысар едім»
деген пікірдің авторы
А) Н.Нариманов Б) В.И.Ленин С) Ф.Энгельс Д) К.Маркс
Е) В.Винокур
49. Ғылыми-техникалық терминдерді қалыптастырудың кеңестік терминология
мектебінің негізін қалаушы кім?
А) Краковецкая Б) Лотте С) Молодец Д) Ақаев Е) Хасенов
50. «... араб, иран тілдерінің әсері дегенде иран тілінің әсері араб
тілінен гөрі ертерек басталғанын да жоққа шығармаймыз» деген сөздің
авторы кім?
А) С.Исаев Б) Ә.Кекілбаев С) Н.Баскаков Д) Р.Бадагов
Е) К.Мұсабаев
«Терминтану» пәнінің оқу - әдістемелік қамсыздандыру картасы
|№ |Оқу жоспары |Пәнді оқитын |Оқу әдебиеттері (авторлары, |
| |бойынша оқу пәні |қатысушылар саны |атауы және шыққан жылы) |
|1 |2 |3 |4 |5 |
| | |орыс |қазақ | |
| |Терминтану | |18 | Айтбаев О. Основы казахской |
| | | | |терминологии.- А., 2000 |
| | | | |Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі. – А.,|
| | | | |1997 |
| | | | |Айтбаев Ө. Қазақ |
| | | | |терминологиясының дамуы мен |
| | | | |қалыптасуы.-А., 1998 |
| | | | |Ахманова О.С.Словарь |
| | | | |лингвистических терминов. –М.,|
| | | | |1966 |
| | | | |Әлімбаев М. Өрнекті сөз – |
| | | | |ортақ қазына. – А., 1967 |
| | | | |Будагов В.А. Терминология и |
| | | | |семантика// Вестник МГУ, 1972.|
| | | | |№5, с.43 |
| | | | |Қайдар Ә. Қазақ тлінінің |
| | | | |өзекті мәселелері. – А., 1998 |
| | | | |Қазақ лексикасындағы жаңа |
| | | | |қолданыстар. – А., 1985 |
| | | | |Сатыбалдиев Ө. Рухани қазына. |
| | | | |- А., 1965 |
| | | | |Ысқақаов А, Қазіргі қазақ |
| | | | |тілі. Морфология. – А., 1964 |
| | | | |Томанов М. «Тіл тарихи туралы |
| | | | |зерттеулер» Алматы. |
| | | | |«Ғылым»2002ж. |
| | | | |Сыздық Р. «Қазақ тілінің |
| | | | |анықтағышы» Астана |
| | | | |«Елорда»2000ж. |
| | | | |Байтұрсынов А. «Шығармалары» |
| | | | |Алматы. 1989ж. |
| | | | |Жұбанов Қ. «Қазақ тілі |
| | | | |жөніндегі зерттеулер» Алматы |
| | | | |«Ғылым» 1999ж. |
Оқытушы Әбікенов М.Т.
Кітапханашы
«Терминтану» пәні бойынша оқу сабақтарын бағдарламалық және мультимедиалық
жағынан жабдықтау
|№ |Сабақтың тақырыбы |Бағдарламалық және |
| | |мультимедиалық жағынан |
| | |жабдықтау |
|1 |Терминология туралы жалпы мәлімет |слайд |
|2 |Терминдену – термин шығармашылығының бір |слайд |
| |тәсілі | |
|3 |Сөз таптарының терминдену ерекшеліктері |слайд |
|4 |Терминдену және термин шығармашылығындағы |слайд |
| |шарттылық | |
|5 |Терминологиялық өріс |слайд |
|6 |Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен |слайд |
| |терминдердің семалық құрылысындағы | |
| |ұқсастықтар мен өзгешеліктер | |
|7 |Терминнің терминологиялық өрістен тыс |слайд |
| |қолданылуы | |
|8 |Терминдену – салааралық және жүйеаралық |слайд |
| |омоним тудырушы жұрнақтар | |
|9 |Терминдер мен омонимдердің арасындағы |слайд |
| |ұқсастық белгілер | |
|10 |Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі |слайд |
|11 |Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі |слайд |
| |жайлы қазақ ғалымдарының пікірлері | |
|12 |Кәсіби сөздердің терминденуі |слайд |
|13 |Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің |слайд |
| |терминдену жолдары | |
|14 |Аймақтық лексиканың терминденуі |слайд |
|15 |Қазақ терминологиясының зерттелуі |слайд |
Өзгертулер мен толықтыруларды тіркеу парағы
|№ |Құжат бөлімі, |Өзгертулер мен |Өзгертулер мен |Кафедра |
| |тармағы |толықтырулардың |толықтыруларды |отырысы |
| | |мазмұны мен |енгізуге |хаттамасының |
| | |түрі(ауыстыру, |негіздеме |нөмірі мен |
| | |жою, қосу) | |мерзімі |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
Оқытушы: Әбікенов
М.Т.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz